InfoHub Logo

Halyqtyń ulttyq sana-seziminiń ósýi ulttyq, áleýmettik progrestiń basty úrdisi bolyp tabylady. Jańarý jaǵdaıynda bul úrdis ǵylymı-tehnıkalyk revolúsıa yqpalymen ári qaraı damı túspek. Keıingi jyldary saıasattanýshylar, sosıologtar, psıhologtar, fılosoftar men tarıhshylar yqylasy atalmysh taqyrypqa arta túskenimen, onyń kóptegen qyrlary zertteýdi qajet etedi. Álbette, bul problemanyń barlyq tuıtkilderin bir maqalada qamtý múmkin emes. Sondyqtan, men ulttyq sana-sezim ósýiniń keıbir qyrlaryn ǵana ashyp kórsetkim keledi.

Sońǵy kezde Qazaqstannyń etnıkalyq, etnosaıası qaýymdastyǵyn zertteýde ulttyq sana-sezim men onyń ósý problemasy úlken mańyzǵa ıe bolyp otyrǵany belgili. Osyǵan baılanysty ǵylymı ádebıet pen merzimdi baspasózde «ulttyq sana-sezim jáne onyń ósýi» degen úǵymnyń ózin aıqyndaýda aıtarlyqtaı alshaqtyqtar baıqalyp júrgenin aıta ketýimiz kerek. Mundaı alshaqtyqtar, meniń pikirimshe, birinshidsn, atalmysh qubylysty tanyp-bilýdiń kúrdeliliginen; ekinshiden, onyń uzaq ýaqyttar boıy ǵalymdar nazarynan tys qalyp kelgendiginen, úshinshiden, ulttyq sanasezim ulttyq sanamen tendestirile qaralǵandyqtan, al tertinshiden, onyń mánine durys túsinik berilmeı, tipti jón-josyqsyz burmalanýynan týyndasa kerek.

Qazaqstan halyqtary ulttyq sana-seziminiń ósýin taldamas buryn áýeli ulttyq sana degenimizdiń ózin túsinip alǵany jón. Ulttyq sana -ulttar men ulystardyń rýhanı damýynyń mánin, deńgeıi men erekshelikterin aıqyndaıtyn áleýmettik, saıası, ekonomıkalyq, estetıkalyq, fılosofıalyq, dinı jáne ózge de kózqarastar jıyntyǵy. Meıli, qazaq nemese basqa ult bolsyn ulttyq sanany olardyń jekelegen ókilderi týǵyzbaıdy, ol ulttyq qaýymdastyqtaǵy ujymdyq sanada paıda bolady.

Demek, Qazaqstan halqynyń ulttyq sana-sezimi — olardyń ulttyq sanasynyń ózegi men negizgi quramdas bóligi. Ol — respýblıkanyń naqty halqyn, onyń ótkenin, búgingisi men bolashaǵyn, basqa halyqtar arasyndagy orny men rolin ózine arqaý etip alady. Mysaly, qazaq halqynyń ulttyq sana-seziminde negizinen onyń ózge ulttyq qaýymdastyktarǵa qatynasy «óziniki» jáne «ózgeniki» degenniń ortaqtyǵy men aıyrmashylyǵy sıpatyn túısinýi bolmaqshy. Osyǵan baılanysty onyń ulttyq sana-seziminde máseleniń durys nemese teris kórinis tabýy da múmkin. Sondyqtan ultshyldyq jáne shovınısik sezimdsrden ada, shynaıy ınternasıonalısik sana-sezim ǵana halyqtyń shynaıy ulttyq múddesin beıneleı alady.

Qazaqstan halyqtarynyń ulttyq sana-sezimi jedel damýmen qatar ýaqyt aǵymyna qaraı ózgerip te otyrady. Ulttyq sana-sezim bul, saıyp kelgende, halyqtyń óziniń qadir-qasıetin tanyp-bilý, ózi týrasyndaǵy uǵymdar júıesi degen sóz. Qazaqstandyqtardyń ulttyq sana-seziminiń belgili bir qurylymdyq belgilerine ulttyq tegin tanýyn, ozyq dástúrlerine ulttyq maktanyshyn, respýblıka men adamzat progresiniń damýyna qosqan úlesin, etnıkalyq sanasn, aýmaq, mádenıet, til, tarıhı ótken kezeńi, ulttyq múdselsri týraly túsinigin, ózge halyqtarǵa kózqarasyn jatqyzar edik.

Osylaısha, ulttyq sana-sezim bul adamdar qaýymdastyǵy retindegi halyqtyń óziniń ótkeni men qazirgisin, damý deńgeıin, qoǵam progresindegi orny men rolin, bostandyq dárejesin, adamgershilik kelbetin, murattaryn sezinip, ekonomıkalyq ómir, aýmaqtyq baılanystar, mádenıet, til, psıhıkalyq bolmys arqyly ushtasyp jatatyn álsýmettik is-qımyl sýbektisi retindegi óz mánin tanyp-baǵalaýy bolyp tabylady.

Qazaqstan halyqtarynyń ulttyq sana-seziminde demokratıalyq kurylys tabıǵatyna tán jalpyadamzattyq, ınternasıonaldyq belgiler qalyptasady. Bizdiń respýblıka halqynyń ulttyq sana-sezimi jalpyadamzattyq qundylyqtarmen baıyp, onyń kemeldenýine jol ashady dep paıymdaımyz. Osyǵan baılanysty Qazaqstan halqynyń ulttyq sana-sezimi ósýiniń qandaı sebepteri bar degen suraq týyndaıdy. Birinshiden, demokratıalyq qurylys halyqgardyń qaıta túleýi men damýynyń qýatty kózi bolyp tabylady. Ol barlyq halyqtardyń ekonomıkalyq jáne mádenı progresine qolaıly jaǵdaılar týǵyzady. Ulttyq faktorlardyń ornyǵýy, jańarýy men damýy úshin jańa sapaly negiz qalyptasady.

Ekinshiden, qazaqstandyqtardyń bilimi men mádenı dárejesiniń ósýi, olardyń áleýmettik-saıası belsendiliginiń artýy ulttyq múddelerdiń máni men rolin sezinip, olardyń ulttyq sana-sezimdi ornyqtyrýǵa bastaıtyn joldaryn saralaýǵa kómektesedi. Adamdardyń tanymdary jańaryp, óz halqynyń ótkeni, búgini men bolashaǵy týraly úǵymy baıı túsedi.

Úshinshiden, ulttyq sana-sezimniń ósýi Qazaqstan halyqtarynda júrip jatqan shoǵyrlaný úderisterine jáne ishki birlikterdiń kúsheıýine negizdeledi. Bul tústa keıbir halyqtar sanynyń jedel tabıǵı ósýi de eleýli mańyz atqarady.

Bizdiń respýblıka halyqtary sana-seziminiń ósýi zańdy obektıvtik qubylys. Áńgime damý úrdisi men halyqtardyń jaqyndasýyn bildiretin ózindik áleýmettik-psıhologıalyq fenomen jaıynda bolyp otyr. Sondyqtan jalpy qazaqstandyq sananyń qalyptasýy men damýyna oraı respýblıkanyń barsha ulttary ulttyq sana-sezimderiniń ósýi de jalǵasa túspek.

Osy arada ulttyq sana-sezimniń úzdiksiz ósýiniń qandaı áleýmettik saldary bolady degen másele týyndaıdy. Ol ultaralyq kıkiljińge, halyqtar arasyndaǵy jatsynýshylyq pen qyrǵı qabaqtyq kórinisterge, aqyrynda ultshyldyq pen shovınızmge ákelip soqtyrmaı ma? Álde halyqtar dostyǵyn, Qazaqstan halqynyń birligin nyǵaıtý arqyly ulttyq sana-sezimniń damýyn rettep otyrý múmkin be?

Halyqtardyń ulttyq sana-sezimderi kúrdeli áleýmettik-psıhologıalyk kubylys ekendigin eskere otyryp, munyń jaǵymdy jaǵymen qatar jaǵymsyz tustary bolatynyn da aıta ketken lázim. Mysaly, Qazaqstandaǵy kazaktardyń óz mádenıetine, tarıhı ótkenine shekten tys den qoıýy óz tarıhyn, ulttyq ómir turmysyn ásire marapattaýshylyqqa, óz halqyn asyra baǵalap, Qazakstandaǵy kazaktardyń jáne basqa halyqtardyń úlesi men jetistikterine kemsitýshilikpen karaýyna ákelip soqtyrady. Sol sıaqty chechen halqynyń últtyk sana-seziminiń ósýi, aıtalyk, ulttyq dandaısýshylyqqa, órkókirektikke, tózimsizdik pen basqa da keleńsiz áreketterge uryndyrýy múmkin. 1986 jylǵy jeltoqsanda Almatyda, sondaı-aq, Jańaózende jáne respýblıkanyń baska da aýdandarynda bolǵan ultaralyq qaqtyǵystar últtyq sana-sezimdegi ózgeristerdiń aıqyn my-saly bola alady.

Ózine syn kózimen qaramaýshylyq kóp rette «ınternasıonaldylyq» nemese ultshyldyq kórinisterin tym ásirelep jiberýge nemese ulttyk jalpyadamzattyq múddelermen qabyspaıtyn orystandyrýǵa, óziniń múmkindik-qabiletterin asyra baǵalaýshylyqqa uryndyrady. Qol jetkenderin sheksiz dáripteýshilik ásirese goloshekındik jáne kolbındik kózenderge tán qubylys boldy.

Respýblıkanyń kez kslgen halqynyń onyń sanynyń az-kóptigine qaramastan, ózderine tán qundylyqtary, óz tarıhy bar. Árbir adamnyń óz tarıhyn, óz halqynyń salt-dástúrlerin maqtan tutýy tabıǵı nárse. Sondyqtan ýaqyt pen ultaralyq qarym-qatynastardyń tabıǵı úderisin aınalyp ótip, qazaqstandyqtardyń sanasyn jedel túrde «ınternasıonaldandyrýǵa» umtylý úlken qatelik bolar sdi. Ári «ınternasıonaldandyrý» ulttyq erekshelikterdi joqqa shyǵarý, barlyq máselege birjaqty qaraý turǵysynan túsinilip kelgenin de eskerýimiz kerek.

Osylaısha uǵynylǵan «ınternasıonalızm» is júzinde keri áser etip, jurtta etnosentrıstik pıǵyl týǵyzady. Qazaqstan halyqtary ómirin «ınternasıonaldandyrýdy» jedeldetý úrdisi tek ulttyq faktorǵa qysym jasap qana qoımaı, onyń ulttyq sana-sezim men mańyzdy áleýmettik-psıhologıalyk dińgegi — ulttyk maqtanyshtyń ezin elemeýshilikke ákelip soqtyrdy. Ulttyq múddelerdi aıaqasty etý kóptegen aýdandary ekologıalyq apat jaǵdaıynda qalǵan Qazaqstannyń tabıǵı baılyǵyn talan-tarajǵa salý, ortalyq vedimistik múddelerdi dáripteý qazaq halqynyń ulttyq sana-seziminde jatyrqaýshylyq, ashyný men narazylyq kúılerin týǵyzdy.

Bul arada ómirdiń qaı jaǵy bolmasyn ulttyq múddelerge kelip janasqanda ulttyq sana-sezim ózindik kóńil-kúıge de qatty áser etedi. Buǵan qazaq halqy óte ádil nazar aýdardy. Ol Qazaqstan aýmaǵynda 40 jyl boıyna ıadrolyq qarýlardyń keń kólemdi synaqtary júrgizilgeni jáne júrtshylyqtyń ony toqtatý jónindegi talaptaryna qulaq aspaǵany týraly renjip, qaıǵyrdy. Árıne múndaı sheshimderdiń ospadarsyzdyǵy qazak halqynyń ulttyq sezimine qaıaý túsirmeı qoımaǵanyn belgili. Taǵy bir mysal, Qazaqstan sırek kezdesetin paıdaly qazbalarǵa baı ekendigi belgili, biraq shyn máninde respýblıkanyń osyndaı óz baılyǵyna ózi ıelik ete almaýy ony beısharalyq pen otarlyq jaǵdaıǵa dýshar etti.

Osyǵan baılanysty ortalyqtyń aýzyn arandaı ashqan alpaýyt mınıstrlikteri men vedomstvolary ózderin bóten eldegi jaýlap alýshylar sıaqty sezinip, Qazaqstan baılyǵyn tý-talaqaı etip, sýdaı sapyryp otyrǵanymen, rsspýblıkanyń áleýmettik-ekonomıkalyq damýyna, onyń ekologıalyq, mádenı, dástúrlik erekshelikterine asa salǵyrt qaraǵandaryn da aıta ketý kerek. Mysaly, «ǵasyr jobasy» atalynǵan teristik ózenderin burý nemese Qazaqstandy bir jaqty monokýltýralyq damýǵa ǵana baǵyttap, onyń ulan-ǵaıyr aýmaǵyn atom polıgondaryna aınaldyrý tárizdi qaskóılikter naǵyz qylmystyq áreketterdiń, adamdar taǵdyryna degen túrpaıy tóreshildik nemquraıdylyqtyń kýási bolyp tabylatyny daýsyz. Múnyń ústine, ǵalymdardyń derekterine súıensek, Qazaqstanǵa qýdalanyp kelgen halyqtar sanynyń uzyn-yrǵasy 1,5 mıllıon adam bolsa, al tyń ıgerýge degen jeleýmen basqa respýblıkalardan 1 mln. 300 myń adam kóship kelgen. Osynyń bári ultaralyq qatynastarda alaýyzdyq týǵyzyp, jergilikti jerlerde ult saıasatynyń baǵasyn kuldyratyp jiberdi. Sóıtip, bular áleýmettik toryǵýshylyq, enjarlyq, ádiletsizdikti seziný t.b. sekildi áleýmettik-psıhologıalyq saldarlarǵa ákep soqty.

Ulttyq sana-sezim jáne ulttyq sezim degender asa kinámshil de názik. Tipti baska últ ókilderiniń ázil retinde ańdaýsyz aıtqan bir aýyz sóziniń akyry da nasyrǵa shaýyp ketýi op-ońaı. Mysaly, Almatydaǵy jeltoqsan oqıǵasyna baılanysty buqaralyq aqparat quraldarynda paıda bolǵan «qonaevshyldyk»; KOKP OK qaýlysyndaǵy «qazaq ultshyldyǵy» degen baıbalamdar da qazaq halqynyń ulttyq sezimin jaralamaı qoıǵan joq. Osy «qazaq ultshyldyǵy» degen sóz eshqandaı negizsiz, búkil qazaq halqy úshin ar-namyska tıetin sóz. Men muny tek kazaq halqynyń emes, búkil Qazaqstan halqynyń namysyna tıer sóz dep baǵalar edim. Munymen shuǵyldanǵan komısıa bolǵan jaǵdaı jarıalylyk pen demokratıa saldary degen qorytyndyǵa keldi.

---