InfoHub Logo

Árbir adam óziniń qoǵamdyq-saıası ómirinde basqa da kóptegen ındıvıdtermen ózara qarym-qatynasqa túsedi. Áleýmettik saıası baılanystar men ózara is-áreketter keńistiginde adamdardyń is-áreketteri, olardyń bir-birimen qatynastary sheshýshi dárejede qoǵamdyq-saıası ómirde, qoǵamda olardyń qandaı oryn alatyndyǵy jaǵdaıymen anyqtalady. Bizge Parlament májilisińde sez sóılep turǵan elimizdiń premer-mınıstrin elestetý ońaı, biraq Almatynyń Sport saraıynyń aldynda qaıyr surap turǵan iri qarjygerdi nemese kásipkerdi elestetý qıyn. Belgili bir quqyqtar men mindettermen baılanysqan qoǵamdyq-saıası ómirdegi, qoǵamdaǵy qalyptasqan adamnyń jaǵdaıyn áleýmettik mártebe dep ataıdy. «Mártebe» (statýs) termıni Ejelgi Rımde zańdy tulǵanyń quqyqtyq erejesin bildirgen.

Eki myń jyl etkennen keıin, HİH ǵasyrdyń aıaǵynda, aǵylshyn tarıhshysy G. D. S. Meın ony qoǵamnyń áleýmettik qurylymynda tulǵanyń ornynyń áleýmettik pozısıasyn bildiretin saıası-fılosofıalyq jáne áleýmettanýlyq uǵym retinde qoldana bastady. Áleýmettik mártebe teorıasynyń damýyna belgili áleýmettik-saıası ǵylymnyń ókilderi R. Lınton, R. Merton, R. Terner, T. Parsons jáne basqalar úlesin qosty. Qazirgi pikirlerge sáıkes áleýmettik mártebe — bul kásibine, áleýmettik-ekonomıkalyq jaǵdaıyna, saıası múmkindikterine, jynysyna, shyǵý tegine, otbasy jaǵdaıyna sáıkes, qoǵamdaǵy, qoǵamdyq-saıası ómirdegi toptyń nemese tulǵanyń araqatynas jaǵdaıy (pozısıasy). Áleýmettik mártebe uǵymy koǵamdyq-saıası ómirdegi, qoǵamnyń áleýmettik qurylymyndaǵy, qoǵamdyq is-áreketter júıesindegi tulǵanyń ornyn, ártúrli qoǵam ómirindegi olardyń qyzmetterin jáne qoǵam tarapynan tulǵa qyzmetiniń baǵasyn sıpattaıdy. Sodan keıin, ártúrli sapalyq jáne sandyq kórsetkishterge — laýazym, bedel, mártebe (abyroı), artyqshylyq, kiris deńgeıi, jalaqy, aqshalaı syılyq, marapattaý, ataq, dańq jáne basqa da jaǵdaılarda kórinýi mumkin.

Amerıkan antropology Ralf Lınton «áleýmettik mártebe» uǵymynyń «eki jaqty máni bar» dep túsindirýge tyrysty. Onyń aıtýy boıynsha, árbir adam áleýmettik-saıası ıerarhıada alatyn ornyna sáıkes, belgili áleýmettik mártebege ıe, mysaly, shtat gýbernatory, sherıf, polısıa qyzmetkeri jáne t.b. Sonymen qatar, bir mezgilde árbir jeke tulǵa bir ózi birneshe mártebeni birge alyp júredi, bir ýaqytta gýbernator, qandaı da partıa múshesi, otbasy, áke, beısbol oıynshysy jáne t.b. Bul mártebeler keıde bir-birine qarama-qarsy keledi. Mundaı jaǵdaıda, jeke tulǵa áleýmettik mártebelerdiń bireýiniń qajettiligin oryndaı otyryp, ekinshisiniń talaptaryn joqqa shyǵarýyna týra keledi. Jeke tulǵa ádette eziniń naqty júris-turysynda óziniń áleýmettik mártebesin saqtap qalýǵa jáne ony keterýge tyrysady. Adam óziniń áleýmettik mártebesiniń talaptaryna sáıkes bolý úshin,kop nárseden ózin aýlaq ustaý kerek. Oǵan ártúrli jaǵdaılarda óziniń tilekterinen qalys qalýǵa, basqalardyń aldynda bedeldi bolý úshin, etıka erejelerin, moral jáne quqyq talaptaryn t.b. saqtaýy qajet.

Jeke tulǵanyń kóp qyrlylyǵy onyń bir ózinde emes, onyń birneshe mártebesinde bolyp otyr. Mysaly, dosent N-di sıpattaımyz. Áleýmettanýshy — onyń mamandyǵy, áleýmettaný kafedrasynyń dosenti — onyń laýazymdyq mártebesi, 33 jasta — onyń jas ereksheliginiń sıpattamasy, erkek — onyń jynystyq aıyrmashylyq belgisi, kiris kálemi boıynsha orta — qoǵamdaǵy joǵary oqý orny oqytýshysynyń ekonomıkalyq ereksheligi, oı eńbeginiń qyzmetkeri (zıaly) — stratıfıkasıalyk sıpattama. «Nur Otan» partıasynyń múshesi — saıası baǵyty. Bul sıpattamanyń barlyǵy bir adamnyń ártúrli qyrynan ustanatyn baǵytyn kórsetedi. Biraq olardyń árqaısysy basqa adamdardyń ustanǵan baǵyttarymen qarym-qatynasqa túsken kezde ǵana áleýmettik mánge ıe bolady: dosent pozısıasy — stýdentterdiń nemese kafedra meńgerýshisiniń (dekannyń) ustanymymen, zıalynyń ustanymy — jumysshynyń, polısıa qyzmetkeriniń nemese kásipkerdiń kózqarasymen, er adamnyń kózqarastary áıeldiń kózqarastarymen: áıeliniń, qaryndasynyń, áriptesiniń, kórshisiniń jáne t.b. ustanymymen araqatynasta bolǵanda, áleýmettik mánge ıe bolady.

Ártúrli elderde ártúrli mádenıet júıesinde jáne olardyń damýynyń ártúrli kezeńderinde ártúrli áleýmettik mártebelerdiń mańyzdylyǵy nemese mańyzynyń azdyǵyna baılanysty, olardyń ólshemderi ártúrli bolyp keledi. Aıtalyq, Italıa nemese Polsha din qyzmetshisiniń áleýmettik mártebesi koǵamda shahmat grosmeısteriniń mártebesinen joǵary baǵalanady. Burynǵy Keńes Odaǵynyń tusynda sonymen birge, Qazaqstanda bul mártebelerdiń baǵasy qarama-karsy boldy. Búginde Qazaqstanda sonymen qatar, TMD-nyń basqa da elderinde, koǵamdyq pikirdiń baǵalaýy boıynsha, shahmatshynyń mártebesi tómendep, al, din qyzmetshisiniń nemese moldanyń mártebesi anaǵurlym ósti. Árbir adamdy bir emes, birneshe mártebelik belgiler sıpattaıtynyna baılanysty, amerıkan áleýmettanýshysy Robert Merton ǵylymǵa jeke tulǵanyń mártebeleriniń barlyǵynyń jıyntyǵyn bildirý úshin qoldanylatyn «mártebelik jıyntyq» uǵymyn engizdi.

Sonymen, mártebelik jıyntyq jeke tulǵanyń basqa da tulǵalarmen óziniń kóptegen ártúrli quqyktary men mindetterin oryndaý maqsatyndaǵy is-áreketterin sıpattaıtyn birneshe barlyq mártebeler jıyntyǵy bolyp tabylady. Bul jıyntyqta kóbinese jeke tulǵaǵa barynsha tán eń negizgi nemese basty mártebe bolyp kórsetiledi. Naq osy mártebe boıynsha, ony basqadan ajyratýǵa nemese onymen salystyrýǵa bolady. Keıbir mártebeler óte aıqyn bolady da, ondaı mártebeler jeke tulǵanyń jıyntyǵy, tutas alǵanda qandaı ekenine karamastan, jeke tulǵa úshin basty mánge ıe bolady. Bul jerde, Aleksandr Makedonskııdiń atyn atasaqta jetkilikti, onyń uly tulǵa retinde, dúnıejúzi tarıhyndaǵy ornyn bile otyryp, biz ony qolbasshy dep aıta alamyz. Sondaı-aq, Petr Chaıkovskııdi uly kompozıtor dep qatesiz aıta alamyz nemese Muhtar Áýezovty uly jazýshy qataryna jatqyza otyryp, eske alamyz.

Keltirilgen mysaldardan kóringenindeı, adam ómiriniń is-áreketindegi basty mártebe jeke tulǵanyń baǵyty men maqsattaryn, onyń qyzmetteriniń sıpaty men mazmunyn, ómir súrý keıpi men stılin, júris-turys mánerin, tanystarynyń ortasyn jáne t.s.s. anyqtaıtyn statýs bolyp tabylady. Qoǵamtanýda mártebeni ekige bólip qarastyrady — jeke jáne áleýmettik. Ádette áleýmettik mártebe eki maǵynada qoldanylady — tar jáne keń maǵynasynda. Bul termın keń maǵynasynda qoldanylǵanda, buǵan deıin aıtylǵandaı, adamnyń qoǵamdyq-saıası ámirde, qoǵamnyń áleýmettik kurylymynda alatyn naqty ornynyń jaǵdaıy sóz bolady. Biraq, jeke tulǵanyń nakty áleýmettik mártebesine sáıkes kelmeıtin koǵamdyk pikirlerde, senimderde kabyldanǵan ózine tán erekshe adamnyń áleýmettik mártebeleri bar. Mundaı jaǵdaıda, qalyptasqan túsinik, jalǵan pikirler, ósek-aıań jáne t.s.s. jeke tulǵanyń qandaı da bir jeke sapasy bolyp sanalmaıdy, kandaı da bir áleýmettik toptyń ókilderi ony «barlyq kásipkerler — «buzaqylar», «barlyq kurylysshylar — alkashtar» dep qalyptasqan shablon boıynsha baǵalaıdy.

---