InfoHub Logo

Sabaqtyń taqyryby: Úıkelis kúshi jáne onyń tehnıkada qoldanylýy

Sabaqtyń maqsaty:
a)Bilimdilik: Oqýshylarǵa úıkelis kúshiniń qandaı kúsh ekenin, onyń tabıǵat zańdaryndaǵy mańyzyn, ómirmen baılanystyryp túsindirý.
á)Tárbıelik: Óz bilimderiniń nátıjesinde ózderin baǵalaı bilýge tárbıeleý.
b) Damytýshylyq: Esep shyǵarý tásilderin úıretý, praktıkalyq bilim berý, logıkalyq oılaý qabiletterin damytý.
Sabaqtyń túri: jańa sabaq
Sabaqtyń kórnekiligi: mýltımedıalyq proektor, dınamometr, bileýshe

Sabaqtyń barysy:
İ.Uıymdastyrý;
İİ.Úı tapsyrmasyn suraý;
İİİ.Jańa sabaq;
IV.Bekitý;
V. Úıge tapsyrma;
VI. Sabaqty qorytyndylaý (baǵalaý).
İ.Uıymdastyrý (oqýshylarmen sálemdesý, túgendeý)
İİ.Úı tapsyrmasyn qaıtalaý
Sýret arqyly salmaqsyzdyqty eske túsirý. (Proeksıalyq apparat, kompúter arqyly)
İİİ.Jańa sabaq
Sabaqtyń barysy:
1)Oqýshylarǵa ózderiniń ómirimen baılanysty, kúndelikti turmystaǵy kezdesip júrgen zańdylyqtarǵa baılanysty birneshe suraqtar qoıý.
2)Suraqtardy proeksıalyq apparat arqyly ekranǵa shyǵaryp, jeke-jeke qysqasha jaýap qaıtarý.
Shanany qara jolmen súıregennen góri muz betimen, qar ústimen súıregen yńǵaıly. Tetik - bólshekteri maılanbaǵan velosıpedti tebý de, turmystyq jıhazdardy eden betimen jyljytý da qıynǵa túsedi. Jol boıymen kele jatqan mashınanyń qozǵaltqyshyn júrgizýshi óshirgennen keıin ol toqtaıdy. Muz aıdynynda kónkı teýip júrgen bala da, tóbeshikten syrǵanap túsken shana da, domalap kele jatqan dop ta birazdan soń toqtaıtyn bolady. Bul tájirıbeler bir dene ekinshi deneniń betimen qozǵalǵan kezde qozǵalys jyldamdyǵyna qarama – qarsy baǵyttalǵan jáne deneniń qozǵalysyna kedergi jasaıtyn kúsh paıda bolatynyn kórsetedi.
Bir dene ekinshi deneniń betimen qozǵalǵan kezde paıda bolatyn kúsh úıkelis kúshi dep atalady. Fúık. árpimen belgilenedi.

Syrǵanaý úıkelis kúshi. Óte jaqsy óńdelgen eki birdeı metal kýbty alyp, olardy ár túrli betterge qoıaıyq, bireýin kishkene kedirli – budyrly betke, al ekinshisin jyltyr betke. Bet azdap kedirli – budyrly bolǵanda deneniń ońaı syrǵanaıtynyn baıqaımyz. Al kersinshe eki óte jaqsy tegistelip óńdelgen bettiń bir – birine syrǵymaıtynyn kóremiz. Sebebi mundaı betterdiń bólshekteri bir – birine óte jaqyn ornalasady eken, olardyń arasyndaǵy úlken tartylys kúshterdiń saldarynan olar bir – birine jabysyp qalady eken.

Kónkıdiń júzi muzǵa qysym túsiredi de onyń ermeýine áser etedi, kónkıdiń astynda paıda bolǵan sý qozǵalysty jeńildetedi, qysym túsirý toqtalsa sý birden qatyp qalady. Nelikten suıyq úıkelisti azaıtady? Suıyq qabattary janasqan betterge jabysady da bir – birimen taıǵanaýǵa ákeledi. Suıyqtardyń qozǵalysy da belgili tutqyrlyq dep atalatyn kedergige ákeledi, biraq onyń shamasy qatty betterdiń arasyndaǵy kedergiden áldeqaıda az bolady.
Tynyshtyq úıkelis kúshi. Bul bir jaǵynan deneniń qozǵalýyna kedergi jasaıtyn kúsh, al keıde tynyshtyq úıkelisi qozǵalystyń bastalýyna sebep bola alady. Mysaly: júrgende aıaq kıim tabany jolmen ózara áserlese otyryp, úıkelis nátıjesinde paıda bolǵan tynyshtyq úıkelisi adamnyń aıaǵyna údeý beredi, sóıtip adam joldy aıaǵymen ıterip ony keri qaraı qozǵalýǵa májbúr etedi.

Ózimizdiń tájirıbemizge súıene otyryp, biz muzdyń ústinen jaılap abaılap júremiz de, onda aqyryndap jyljımyz. Muzdaǵy tynyshtyq úıkelisiniń azdyǵy sondaı, adam tabany tıesimen syrǵyp ketedi. Bul taıǵanaýǵa ákeledi de, júrýge kedergi jasaıdy.
Demonstrasıalyq laboratorıalyq jumys. (Proeksıalyq apparat, kompúter, ekran arqyly kórsetiledi).

Bileýsheni birdeı kúshpen tartaıyq. Betke qaı jaǵynan janasqanyn eskermeıik. Úıkelis kúshiniń janasýshy betterdiń aýdanyna táýelsiz ekenin kóremiz.
Bileýsheni basqa kedir-budyrly betke ornalastyraıyq. Endi ony ornynan qozǵaltý úshin burynǵydan da kóp kúsh jumsaý qajet ekenin kóremiz. Bul úıkelis kúshiniń ózara áser etýshi betterge táýeldi ekenin kórsetedi.

Betterdiń kedir-budyrlyǵyna baılanysty bolady.
Dınamometrge bekitilgen bileýsheni tartý arqyly berilgen ýaqyt momentindegi denege áser etetin kúshti anyqtaýǵa bolady. Áser etýshi kúsh belgili bir shamadan asqanda bileýsheniń qozǵalatynyna nazar aýdaryńdar. Sonymen birge bileýsheni qozǵalysqa keltirip turǵan kúshtiń áser etýshi kúshten az ekenin baıqaımyz. Salmaǵy alǵashqydaı taǵy bir bileýsheni qoıyp, betke áser etetin kúshti eki ese arttyraıyq. Dınamometr úıkelis kúshiniń artqanyn kórsetedi.
IV.Bekitý.
Tapsyrmalar:
1.Úsh túrli úıkelis kúshine oqýshylardy úsh topqa bólip tapsyrma.
2.Tehnıkada úıkelis koefısıentin eskerý taqyrybyna úsh túrli jaǵdaıǵa baılanysty tapsyrma.

1)Denelerdiń massalary birdeı bolǵanda, avtomobıldiń qurǵaq asfált pen ylǵal asfáltta úıkelis koefısıentiniń mánderi 1=0,6 jáne 2=0,4. Úıkelis kúshiniń shamasy qaı asfáltta artyq?
2) Denelerdiń massalary birdeı bolǵanda, avtomobıldiń qurǵaq beton men ylǵal betonda úıkelis koefısıentiniń mánderi 1=0,95 jáne 2=0,85. Úıkelis kúshiniń shamasy qaı asfáltta artyq?
3) Denelerdiń massalary birdeı bolǵanda, avtomobıldiń qara jolda jáne qum tóselgen jolda úıkelis koefısıentiniń mánderi 1=0,5 jáne 2=0,7. Úıkelis kúshiniń shamasy qaı asfáltta artyq?

Sabaqty qorytyndylaý
Oqýshylar biz bul sebepterde qandaı kúsh týraly aıtyp otyrmyz? Árıne úıkelis kúshi týraly. Sonymen biz búgin úıkelis kúshiniń mańyzymen tanysa kele mynadaı qorytyndy jasaımyz.

Qorytyndy: Syrǵanaý úıkelis kúshi úıkeliske túsetin denelerdiń tabıǵatyna táýeldi bolady. Syrǵanaý úıkelis kúshiniń modýli qalypty qysym kúshiniń modýline týra proporsıonal: Fúık.=μN

Tájirıbeler úıkelis koefısıenti janasýshy denelerdiń aýdandaryna táýelsiz, janasatyn denelerdiń qandaı materıaldan jasalǵanyna táýeldi bolady. Deneniń jyldamdyǵy az bolsa, jyldamdyqqa táýelsiz, al jyldamdyq artqan saıyn úıkelis jyldamdyqqa táýeldi artady.
Domalaý úıkelis kúshi de sol syrǵanaý úıkelis kúshi baǵynatyn zańǵa shartty túrde baǵynady.

V. Úıge tapsyrma:
VI. Oqýshylardy baǵalaý