InfoHub Logo

Parıj konferensıasy

Versal-Vashıngton júıesi Birinshi dúnıejúzilik soǵys bitisimen jeńiske jetken elder aldynda soǵystan keıingi dúnıeni qaıta qurý mindeti turdy. Osy mindetti oryndaý úshin jáne bitim kelisim-sharttaryn daıyndap, qol qoıý úshin Parıjde bitim konferensıasy shaqyryldy. Ol 1919 jyly 18 qańtarda bastaldy. Onyń jumysyna 27 eldiń ókilderi qatysty. Konferensıa jumys tártibin uly derjavalar ókilderi — Fransıanyń premer-mınıstri Jorj Klemanso, Anglıanyń premer-mınıstri Devıd Lloıd-Djordj, AQSH prezıdenti Výdro Vılson anyqtady. Olar máseleni ońasha sheshti. Konferensıaǵa soǵysta jeńilgen elder shaqyrylmady. Azamat soǵysy júrip jatqan Reseı de qatyspady.

Jeńiske jetken elder arasyndaǵy qarama-qaıshylyqtar. Vılsonnyń «14 tarmaǵy»

Soǵystyń sońyna qaraı kapıtalısik dúnıeniń jańa kúshteriniń arasalmaǵy anyqtaldy. Árbir derjavanyń kózdegen maqsaty men materıaldyq tabysqa jetýiniń ózindik josparlary boldy. Soǵystyń úshinshi jylynda ǵana shaıqasqa tartylǵan AQSH odaqtastaryna iri nesıe berýshi jáne qýatty elge aınaldy. Osydan kelip AQSH-tyń Birinshi dúnıejúzilik soǵystan keıin dúnıe júzin qaıta qurý baǵdarlamasy qalyptasyp, onda halyqaralyq qarym-qatynastardyń jańa prınsıpteri belgilendi. Bul másele prezıdent V.Vılsonnyń 1918 jyly 18 kańtarda AQSH kongresine joldaǵan «14 tarmaǵynda» baıandalyp, halyqqa jarıalandy. Olarda Birinshi dúnıejúzilik soǵys jyldarynda otarlar men yqpal etýshi aımaqtaryn qaıta bólisý, Antanta elderi arasyndaǵy barlyq qupıa kelisimderdi jarıalaý, jerde, teńizde júzý erkindigin qamtamasyz etý, keden kedergilerin joıý jáne halyqaralyq deńgeıde «ashyq esik» pen «teń múmkindik» prınsıpterin moıyndaý, qarý-jaraq shyǵarýdy shekteý, kelissózderdi ashyq jáne jarıa túrde júrgizý máseleleri kóterildi. AQSH Belgıany qalpyna keltirýdi, Fransıaǵa Elzas pen Lotarıngıany qaıtarýdy, beıbitshilikti qoldaý úshin halyqaralyq uıym — Ulttar Lıgasyn qurý qajet dep eseptedi. V.Vılsonnyń bul ustanymdary dúnıejúzilik saıasattaǵy jańa pikir bolatyn.

Ulybrıtanıa alǵa qoıǵan mindetterin Parıj konferensıasyna deıin júzege asyrdy. Onyń kózdegeni — qarsylasy Germanıany álsiretý jáne uly derjavalar qatarynan shyǵarý edi. Osman ımperıasynyń Taıaý Shyǵystaǵy úlken ıelikterinde Germanıanyń yqpaly joıylyp, Anglıa yqpalynyń kúsheıýi onyń kúsh-qýatyn barynsha arttyrdy. Afrıkadaǵy german otarlaryn Anglıa, Fransıa, Belgıa, Ońtústik Afrıka Odaǵy bólisýge kelisken.

Soǵystyń barysynda Fransıa qatty zardap shekti. Ol nesıe berýshi elden qaryzdar elge aınaldy. Germanıanyń meılinshe álsireýin mindet etken Fransıa, ony burynǵydaı usak memleketterge bólý josparyn qurdy, olardy Fransıanyń áskerı-saıası odaqtastyǵymen baılanysqan elderdiń yqpalyna baǵyndyrýdy kózdedi. Fransıa úkimeti Reınge deıin shekarasyn keńeıtý, Germanıaǵa barynsha tólemaqy tóletý jáne Osman ımperıasynyń ıelikterin óz úlesine berý sıaqty talaptaryn da usyndy.

Bitim konferensıasynyń barysynda keshegi odaqtastar arasynda shıelenisken alaýyzdyqtar paıda boldy. Prezıdent Vılsonnyń «14 tarmaǵy» negizine súıengen kelissózder barysynda jeńiske jetken elder óz josparlarynan bas tartpaýǵa, múddesin eshkimge bergisi kelmedi. Antanta Italıany óz jaǵyna soǵysqa tartý úshin oǵan jer berýge ýáde bergen edi, Italıa osy jerlerdi konferensıada talap etti. Al Italıanyń qýatsyz soǵys kúshi bul ıelikterdi alýǵa qaýqarsyz boldy. Sondyqtan Italıanyń qoıǵan talaptary orynsyz kórindi. Rýmynıa 1916 jyly ózine ýáde etilgen Transılvanıa, Býkovına jáne Banat ıelikterin berýdi talap etti. Ol 1918 jyly Bessarabıany jaýlap aldy. Sondyqtan Parıj konferensıasynda bul másele talqylanbaı qalýy múmkin emes edi.

Fransıa Eýropadaǵy Polsha, Chehoslovakıa jáne t.b. shaǵyn memleketterinen Germanıaǵa qarsy odaq toptastyrýdy kózdep, jeńilgen memleketter esebinen atalǵan elderdiń jer aýmaqtaryn keńeıtý talabyn qoıdy. Japonıa soǵys kezinde Germanıanyń Tynyq muhıttaǵy otarlaryn: Karolıng, Marıan, Marshall araldary, sondaı-aq Qytaıdyń Shandýn túbegindegi ıelikterin basyp alǵan. Oǵan qosa Qytaıda óz yqpalyn kúsheıte túsken. Sol jaǵdaıdy halyqaralyq sheshimdermen bekitýge bel baılaǵan.

Versal bitimsharty

Germanıamen kelisimsharttyń mátini mamyr aıynda daıyn boldy. Bul elmen jasalǵan bitimshart Versal bitimi dep ataldy. 1919 jyly 28 maýsymda Versal saraıynyń Aınaly zalynda shartqa qol qoıyldy. Ol soǵystan keıingi dúnıe júzindegi memleketaralyq qarym-qatynastardy retteýdegi mańyzdy qujat boldy. Kelisimshart talaptary boıynsha Germanıa aýmaǵynyń belgili bóligi kórshi memleketterge ótti. Germanıa buryn basyp alǵan Elzas pen Lotarıngıa Fransıaǵa keri qaıtaryldy. Ekonomıkalyq jaǵynan asa mańyzdy Saar oblysy Fransıanyń qolyna ótti. Belgıa Eıpen jáne Malmedı okrýgterin aldy. Danıaǵa Shlezvıgtiń soltústik bóligi berildi. Versal bitimsharty boıynsha Germanıa óz aýmaǵynyń 1/8 bóligi men halqynyń 1/12 bóliginen, otarlarynan aıyryldy.

Germanıada jalpyǵa birdeı áskerı mindettilik joıyldy. Ol jaldamaly negizde qurylatyn 100 myńdyk ásker ustaýǵa quqyly boldy. Germanıaǵa soǵys tehnıkalaryn ustaýǵa tyıym salyndy. Soǵys jyldarynda Antanta elderine keltirgen shyǵyndardyń ornyn toltyrý úshin Germanıa edáýir tólemaqy tóleýge mindetteldi. Biraq onyń somasy jóninde jeńiske jetken elder bir jaqty sheshimge kele almady. London konferensıasy (1920 j.) soǵys shyǵyndarynyn (reparasıa) jalpy mólsherin 132 mlrd. altyn marka dep eseptedi. Germanıamen jasalǵan shart onyń burynǵy odaqtastary Avstrıamen, Bolgarıamen (27 qarasha, 1919 j.), Vengrıamen, Túrkıamen bitim-shartqa qol qoıýmen aıaqtaldy.

Ulttar Lıgasy

Ulttar Lıgasyn qurý jóninde Parıj konferensıasy sheshim qabyldady. Onyń Jarǵysyn ázirleýge arnaıy komısıa qurylyp, oǵan uly derjavalardyń ókilderimen qatar iri jáne usaq elderdiń ókilderi de qatysty. Vılsonnyń basshylyǵymen qysqa merzimde Jarǵynyń negizi 1919 jyly 14 aqpanda daıyn boldy. Lıganyń basty maqsaty — halyqtar arasynda yntymaqtastyqty damytý, beıbitshilik pen qaýipsizdikti qamtamasyz etý edi. Assambleıa men Keńes Lıgasynyń basty organdary boldy. Assambleıa otyrysy (Lıga ókilderiniń jınalysy) jylyna bir ret shaqyryldy. Assambleıanyń árbir múshesi otyrysta bir daýysqa ıe boldy. Ulttar Lıgasyn qurýdyń bastaýshysy AQSH úkimeti onyń qataryna kirmeı qaldy. AQSH úkimeti eriksizden 1921 jyly tamyzda Germanıamen jeke bitimshartyn jasaýǵa májbúr boldy. Bul bitimshartta Ulttar Lıgasy týraly eshteńe aıtylmady.

Birinshi dúnıejúzilik soǵys Eýropadaǵy alyp kúshterdiń ara-salmaǵyn ózgertti. Asa iri eki ımperıa — Reseı men Gabsbýrg (Avstro-Vengrıa) ımperıalary ydyrady. Azıada Osman ımperıasy qulady. Qýatty ımperıalardyń ydyraǵan aýmaqtarynda táýelsiz memleketter paıda boldy.

Ázirbaıjan, Armenıa, Grýzıa

Qazan tóńkerisiniń jáne Reseı ımperıasynyń qulaýy nátıjesinde kóptegen ulttyq shetki aımaqtar táýelsizdikke qol jetkizdi. Keńestik Reseı osy memleketterdiń táýelsizdigin moıyndady. Biraq ol eldegi oqıǵalar bólshevıktik uıymdar ázirlegen josparlar boıynsha óris aldy. Jergilikti bólshevıkter Qyzyl Armıanyń kómegimen osy jerlerde Keńes ókimetin ornatty. Olar 1922 jyly jeltoqsanda KSRO quramyna endi.

Ortalyq Azıa

Bul aımaqtarda keńestik tártipti Qyzyl armıa ornatyp Túrkistan Respýblıkasy, Qazaq Avtonomıaly Respýblıkasy shyqqan. 20-30 jyldarda aımaq aýmaǵynda Ózbek,Tájik, Qyrǵyz, Túrikmen jáne Qazaq respýblıkalary jarıalanyp, KSRO sheńberinde qaldy. Keńes odaǵynda qabyldanǵan konstıtýsıalar boıynsha ár respýblıkanyń onyń qatarynan shyǵyp ketý quqyǵy saqtalǵan, tek is júzinde Máskeý totalıtarlyq zorlyq saıasatty jaılatqyzyp, olardyń egemendigin taptap kelgen.

Túrkıa

Birinshi dúnıejúzilik soǵysta jeńilgennen keıin, 1918 jyly 30 qazanda Mýdros qalasynda tize búgý týraly kelisimshartqa qol qoıdy. Shart boıynsha, Antanta elderiniń áskerlerine túrik aýmaǵyndaǵy kóptegen mańyzdy porttar berildi. Ulybrıtanıanyń áskerı floty Stambul janynda turdy. Fransýzdar Kılıkıa oblysyn aldy. Italándyqtarǵa Antalá men Konıa qalalary berilse, grekter Kishi Azıanyń batys jaǵalaýyna ornalasty. Temir joldar, poshta jáne telegraf jeńimpazdardyń baqylaýyna ótti.

Ulttyq rýhy joǵary túrik ofıserleri, zıalylary, kásipkerleri, saýdagerler, turǵyn halyqty basqynshylardyń talan-tarajynan qorǵaýǵa áreket jasaý úshin «Quqyq qorǵaý qoǵamyn» qura bastady. 1919 jyly mamyr aıynda grekter Azıanyń Batys jaǵalaýyndaǵy óte mańyzdy port Izmırdi aldy. Sultan úkimeti soǵys jarıalaǵanymen talqandalǵan armıanyń soǵysýǵa shamasy kelmedi. Osyndaı jaǵdaıda eldiń qorǵanysyn 40 jastaǵy general Mustafa Kemal patsha (1881-1938 jj.) basqardy. Ol eldiń barlyq turǵyn halqyn táýelsizdik úshin kúresýge shaqyrdy. Ol Kuqyq qorǵaý qoǵamynyń derbes úkimetin, usynys komıtetin saılaýshy «Quqyq qorǵaý qoǵamynyń» sezin ótkizdi. Túrik halqynyń ult-azattyk qozǵalysy, ıaǵnı Kemal revolúsıasy túrik halqynyń halyq buqarasy turǵan Anadolynyń búkil aýmaǵyn qamtydy. 1920 jyly sáýir aıynda Ankarada parlament — Túrkıanyń Uly Ulttyq jınalysy (TUUJ) shaqyryldy.

M.Kemal damýdyń respýblıkalyq jolyn maquldady. Bul sultan aınalasyndaǵylar men monarhıserdiń qyzý qarsylyǵyn týǵyzdy. Odaqtastar revolúsıany grekterdiń kómegimen basyp-janyshtaýdy kózdedi. Grek áskeri shabýylǵa shyqty. Osyndaı aýyr sátte M.Kemal Keńestik Reseıden kómek surady. Keńestik Reseı Ankaraǵa qarý-jaraq, oq-dári jáne aqshalaı qarajat jiberdi. Osy kómek M.Kemal tobynyń sultan jaqtastaryn túpkilikti talqandaýyna múmkindik berdi. 1921 jyly 20 kúndik Sakará urysynda M.Kemal qolbasshylyq etken revolúsıalyq armıa grek basqynshylaryn talqandady.

Túrkıanyń Uly Ulttyq jınalysy 1922 jyly qarashada sultanatty joıý jóninde zań qabyldady. M.Kemal kóptegen eski qaldyqtardan qutylyp, kýatty jańa derjava bolý úshin Eýropa elderiniń tájirıbesin qabyldaý kerek dep eseptedi. 1923 jyldyń shilde aıynda Shveısarıanyń Lozan qalasynda ótken konferensıada Túrkıa halyqaralyk moıyndaýǵa qol jetkizdi. Osydan keıin barlyq sheteldik áskerler eldi tastap shyqty. 1923 jyly 29 qazanda M.Kemal Túrik Respýblıkasynyń túńǵysh prezıdenti bolyp saılandy. Jańa memlekettiń astanasy — Ankara qalasy boldy. 1924 jyly 3 naýryzda TUUJ halıfatty joıý týraly zań qabyldady.

Arab elderi

Soǵystan keıingi oqıǵalardyń yqpalymen arabtyń shyǵys elderinde ımperıalısik derjavalardyń otarlyq saıasatyna qarsy jappaı azattyq qozǵalystary bastaldy (1918-1923 jj.). 1918-1923 jj. Osman ımperıasynyń burynǵy ıelikteri: Sırıada, Lıvanda, Egıpette, Marokkoda, Aljırde, Bahreınde, Omanda, Sýdanda ulttyq qarýly kúshterdiń bas kóterýleri boldy. 1917 jyly qarashada kabyldanǵan «Reseı halyqtary quqyqtarynyń Málimdemesi» jáne Keńes úkimetiniń «Reseı jáne Shyǵystyń barlyq eńbekshi musylmandaryna» úndeýi arab halqynyń kóńil kúıine orasan zor yqpal etti.

Ult-azattyq qozǵalystyń alǵashqy tolqyndarynyń nátıjesinde, ımperıalıser arab elderinen qýyp shyǵarylmasa da olardyń otarlyq tuǵyry myqtap shaıqaldy. 1923 j. Egıpettiń táýelsizdigi jarıalandy. Odan keıin aǵylshyndar Irak, Iordanıa memleketteriniń negizin qalaýǵa kelisti. Iemen men Saýd Arabıasy 1920 jyldary óz táýelsizdikterine jetti. Keńes úkimeti alǵashqylardyń biri bolyp Saýd Arabıasyn moıyndady. RKFSR úkimeti jańa koróldikte óziniń ókiletti ókili etip qazaq halqynyń perzenti, kórnekti memleket qaıratkeri, tamasha dıplomat, jýrnalıs jáne pedagog Názir Tórequlovty (1892-1937 jj.) taǵaıyndady. Jeti jyl keńestik dıplomat qyzmetin atqarǵan N.Tórequlov keńes-saýd qarym-qatynastarynyń turaqtanýyna, Saýd Arabıasynyń dıplomatıalyq qatynastarynyń qalyptasýyna járdemin tıgizdi.

Vashıngton konferensıasy

Vashıngton úkimeti Germanıa jáne onyń odaqtastarymen jasalǵan bitimsharttarynda teńiz qarý-jaraqtaryn shekteý, Tynyq muhıty jáne Qıyr Shyǵys máseleleri boıynsha qosymsha sharttarmen tolyqtyrý qajettigin bildirdi. AQSH úkimeti osyny iske asyrý úshin Vashıngtonda konferensıa shaqyrdy. Konferensıa 1921 jyldyń 11 qarashasynan 1922 jyldyń 6 aqpanyna deıin ótti. Onyń jumysyna toǵyz eldiń — AQSH, Anglıa, Fransıa, Portýgalıa, Italıa, Japonıa, Belgıa, Golandıa jáne Qytaıdyń ókilderi qatysty. Qytaıǵa enýdiń asa tıimdi jolyn qamtamasyz etý úshin Amerıka delegasıasy Qytaıdyń egemendigin, táýelsizdigin jáne aýmaqtyq tutastyǵyn qurmetteýge shaqyryp, barlyq derjavalar Qytaımen bolatyn qatynastaryn «ashyq esik» jáne «teń múmkindik» negizinde iske asyrýdy usyndy.

Toǵyz derjavanyń shartyna sáıkes Japonıa Qytaıdaǵy burynǵy artyqshylyqtarynan bas tartýǵa májbúr boldy. Sonymen qatar AQSH pen Anglıa Birinshi dúnıejúzilik soǵys kezinde Japonıa basyp alǵan Shandýn túbegin Qytaıǵa qaıtarýdy talap etti. Olar AQSH jobasyn daıyndap usynǵan «Toǵyz derjavanyń shartyna» qol qoıdy. Vashıngton konferensıasynda teńiz qarý-jaraqtaryn qysqartý týraly «Bes derjavanyń sharty» dep atalǵan qujat qabyldandy. Bul halyqaralyq qatynastar tarıhyndaǵy qarýlanýdy shekteýdiń tuńǵysh kelisimi edi.
Parıj jáne Vashıngton konferensıalarynyń sheshimderi soǵystan keıingi halyqaralyq qarym-qatynastar úlgisiniń negizin qalaǵan Versal-Vashıngton júıesin qalyptastyrdy. Bul júıeniń qurylýy shıelenisterdi básendetýge múmkindik berdi, halyqaralyq qatynastardyń jańa qaǵıdalaryn bekitti, halyqtardyń ózin-ózi bıleý qaǵıdasyn moıyndady. Beıbitshilikti saqtaýdyń halyqaralyq uıymy retinde Ulttar Lıgasy quryldy. Bul júıeniń osyndaı qol jetken tabystarymen qatar, onyń tıanaqsyzdyǵyna negiz bolǵan alǵysharttar da tirkelgen.

Versal-Vashıngton júıesiniń baıansyzdyǵy

Versal-Vashıngton júıesi halyqaralyq qarym-qatynastardyń jańa úlgisi bolǵanymen, júıeniń ımperıalısik sıpatyn ózgerte almady. Bul ásirese Keńestik Reseıge qarsy júrgizilgen kúrestiń barlyq baǵytynan kórindi. Kapıtalızmge balama qurylys retinde paıda bolǵan sosıalısik elge ıntervensıa uıymdastyrdy. Versal-Vashıngton júıesiniń bitimsharttarynyń birde-bireýine Keńestik Reseı ókilderiniń qoly koıylmady. Soǵysta jeńilgen elder soǵys shyǵynyn tóledi, soǵystyń búkil aýyrtpalyǵy halyqtyń moınyna tústi. Jeńilgen Germanıany álsiretse de, onyń halqynyń revolúsıalyq qozǵalysyn tunshyqtyrýǵa AQSH, Anglıa, Fransıa qol ushyn berýge ázir turdy. Birinshi dúnıejúzilik soǵysta kóterilgen shovınızm men ultshyldyq tolqyny báseńdedi. Onyń kúshi ulttyq kelispeýshilik sezimin qoldaýdan kórindi. Ultshyldyqtyń tolqýyna shekara máselesin durys sheshpeýdiń de yqpaly boldy. Rýmynıanyń quramyna vengrler men bolǵarlar ornalasqan aýmaq qosyldy. Bul jaǵdaı Rýmynıa, Vengrıa jáne Bolgarıa arasynda tikeleı dushpandyq qatynastardyń paıda bolýyna áser etti. Ortalyq jáne Ońtústik-SHyǵys Eýropa aýmaqtarynyń shekara máselesin qaıta qaraý basqa elder arasynda ótkir qaıshylyqtardy týdyrdy. Bul qaıshylyqtardyń áserinen Bolgarıa men Iýgoslavıa, Avstrıa men Vengrıa, Vengrıa men Chehoslovakıa, Chehoslovakıa men Polsha jáne t.b. elder arasynda senimsizdik paıda boldy. Versal-Vashıngton júıesi — Germanıa otarlary men burynǵy Osman ımperıasynyń halyqtaryna táýelsizdik ápermedi. Ulttar Lıgasy bul halyqtardy mandatpen basqarýdy engizip, bıleýshilerin ǵana ózgertti. Mandattar — Anglıa, Fransıa jáne Japonıa qolyna tıdi. Kapıtalısik memleketter arasynda otarlardy jáne kishigirim jerlerdi qaıta bólisý júzege asty, otarshyldyqtyń jańa túri paıda boldy. Sondyqtan otarshyldyqqa qarsy ult-azattyq qozǵalystar kúresi tyıylmady. Ortalyq Eýropada úsh ımperıanyń ornyna birneshe shaǵyn memleketterdiń qurylýy bul aımaqtaǵy saıası turaqsyzdyqty birjolata joıa almady. Óıtkeni osy aımaqtaǵy memleketterdiń bir-birine degen kóptegen shaǵym-talaptary saqtalyp qaldy. Uly derjavalardyń aralarynda sheshilmegen qarama-qaıshylyqtar oryn aldy. Túptep kelgende, osy jaǵdaılardyń bári Versal-Vashıngton júıesinin baıansyzdyǵyn aıqyndady.

Germanıa jaǵdaıyn jeńildetý. Germanıa men onyń odaqtastarynyń soǵys shyǵynyn tóleý týraly halyqaralyq qatynastardyń Birden-bir negizgi máselesine aınalǵan sharty Parıj konferensıasynda sheshildi. 1921 jyly belgilenip, 48 jyl ishinde qaıtarylýǵa tıisti soǵys shyǵynyn Germanıa tóleýden bas tartty. Bul jaǵdaı 1923 jyly qańtarda, onyń negizgi ónerkásipti aýdany Rýrdy fransýz jáne Belgıa áskerleriniń basyn alýyna sebep boldy. «Rýr daǵdarysy» Germanıada óndiris ónimderiniń azaıýyna jáne qunsyzdanýdyń artýyna ákelip soqtyrdy. AQSH-tyń usynysymen Germanıaǵa halyqaralyk nesıe berý belgilendi. Bul nesıe Germanıa ekonomıkasyn qalpyna keltirýde úlken kómek boldy. Germanıa úshin Lokarno konferensıasynyń (5-16 qazanda 1925 j.) sheshimi mańyzdy boldy. Fransıa men Germanıa, Germanıa men Belgıa arasyndaǵy shekaranyń myzǵymaıtyndyǵyn qamtamasyz etetin «Reın kepildik paktisi» qabyldandy. Bul pakt Germanıanyń kópten kútken saıası teńdigin ózine qaıtardy. 1926 jyly Germanıa Keńestiń turaqty múshesi retinde Ulttar Lıgasyna qabyldandy. Sonyń negizinde oǵan Uly derjava mártebesi berildi. Atalǵan jaǵdaılardyń bári halykaralyq karym-qatynastardyń turaqtylyǵyn birshama nyǵaıtty. Úkimetaralyq deńgeıde qarýsyzdaný máselesin talqyǵa salý tuńǵysh ret 20 jyldary qoıylǵan edi. Biraq Versal-Vashıngton júıesiniń qarý-jaraqta teńsizdik ornatýy osyndaı mańyzdy qadamnyń alǵa basýyna kedergi keltirdi. Soǵan qaramastan 1925 jyly hımıalyq jáne bakterıologıalyq qarýlardy shyǵarýǵa tyıym salýǵa Jeneva konferensıasy qol jetkizdi.

AQSH-tyń oqshaýlanýy 1920 jyly saılaýda respýblıkashyldardyń jeńiske jetýine múmkindik berip, úkimet basyna prezıdent Ýorren Gardıng bastaǵan jańa ákimshilik keldi. Ol burynǵy prezıdent Vılson qoldaǵan syrtqy saıasat baǵytynan bas tartyp, AQSH-tyń syrtqy saıasatynyń negizin oqshaýlaný ıdeıasyna keshirdi. AQSH-tyń oqshaýlanýy soǵystan álsirep shyqqan Anglıa men Fransıanyń dúnıejúzilik saıasattaǵy jetekshi rólin arttyrdy.

---