InfoHub Logo

Maqsaty: Oqýshylardyń halyq dástúri týraly uǵymdaryn keńeıtý. Qazaq halqynyń qanyna sińgen izgi adamgershilik qasıetteriniń halyqtyń salt - dástúrlerimen sabaqtastyǵyn túsindirý; Tárbıelik máni bar salt – dástúrlerdi boıyna sińirý.
Kútiletin nátıjeler: Halyq dástúriniń mańyzdylyǵy týraly túsinedi. Halyq dástúriniń mánin túsinip, ony qadirlep, baǵalaı bilý daǵdylary qalyptasady. Toptyq jumys arqyly oqýshylar ózara pikir almasyp, ortaq tujyrymǵa keledi. Taqyryp boıynsha óz oılaryn aıta alady, ózdigi - nen qorytyndy shyǵara alady.
Sabaqtyń túri: tanymdyq
Ádis - tásilderi: suraq - jaýap, pikirlesý;
Kórnekiligi: salt – dástúrge baılanysty sýretter, maqal – mátelder, danalardan shyqqan sóz, qolóner buıymdary, oıý - órnek túrleri, ınteraktıvti taqta, slaıd, býklet;
Qanatty sózder: «Alty jyl ash bolsań da, ata saltyńdy umytpa.», «Saltyn, tilin, dinin umytý – máńgúrttikke bastar jol», «Aspaly sózge arsyz da toqtaıdy», «Ant buzǵan ońbaıdy, salt buzǵan sorlaıdy»; «Ata kórgen oq jonar, ana kórgen ton pisher»
«Qazaqtar - ádet - ǵuryp, salt - sana, til jaǵynan birtutas ult» V. V. Radlov, «Altyn emes, ata saltym qymbat»;

Sabaqtyń barysy: I. Uıymdastyrý kezeńi
Yntymaqtastyq atmosferasyn qurý, psıhologıalyq kóńil - kúı qalyptastyrý.
II. Kirispe. Qyzyǵýshylyqty oıatý.
«Mıǵa shabýyl» ádisi
«Qazaqy dastarhanym» ánin tyńdatý.
Sózin jazǵan J. Boranbaev
Ánin jazǵan M. İlıasov
Búgingi el ishinde
Dástúrdi jalǵastyrǵan.
Tatýlyq belgisi me?
Jaǵalaı maldas qurǵan.
Qaıyrmasy:
Eı, meniń asqar taýym!
Qazaqy dastarqanym.
Ózińsiń baq - berekem,
Aq qaınar bastaýlarym.
Anaǵa aq peıildi
Iilse kelin - balań.
Yqylas, izet etken
Syılastyq elin tabam.
Qaıyrmasy.
Dám tatar talaı ǵasyr,
Urpaqtar abaı bolsyn.
Kirletpeı taza ustasyn,
Halyqtyń shar aınasyn!
Qaıyrmasy.
Tolyqsyp týǵan aıym,
Naýryzym, aınalaıyn.
Ózińsiń yrys - qutym,
Qýanysh, dýman - toıym.
Qaıyrmasy.

Sabaqtyń taqyrybyn ashý, maqsatyn aıqyndaý.
- Balalar qalaı oılaısyńdar búgingi sabaǵymyzdyń taqyryby ne týraly bolady,
- Biz qazaq halqynyń turmysy, salt – dástúri týraly áńgimelesemiz.
DASTARQAN
Dastarqan – qazaq saltynda peıildiń, yqylastyń, jomarttyqtyń belgisin tanytatyn, úı ıesiniń nıetin kórsetetin berekesi. Qazaq dástúri boıynsha ár adam qolynan kelgenshe baryn peıilmen dastarqanǵa arnap, yqylasyn sezdirýge tyrysady. Dala túlegi qazaqtar qaı mezgilde bolsa da úıine túsken kez kelgen jolaýshyny jatsynbaıdy. Ashyq - jarqyn qabaqpen qabyldaıdy. Yqylas bildirip, tórge shyǵarady. Sodan keıin dastarqan jaıylady. Jolaýshy tamaqtanyp, sergigennen keıin baryp, úı ıesi jón surap, hal - jaıyn, baǵyt - baǵdaryn, sharýa jaıyn uǵady. Bul da ejelgi salt. Tipti tanymaıtyn adamdy da «Qyryqtyń biri – Qydyr» dep, qut sanaıdy. Halyqtyń osynaý keńpeıildiligin salt retinde berik saqtaýy da urpaq úshin dástúr jalǵasy bolyp qalyptasqan.
(Interaktıvti taqtadan «qazaqtyń dástúrleri» atty prezentasıa kórsetý)

III. Negizgi bólim.
1. Maǵynany ashý.
Muǵalim sózi: “Qazaq halqy salt - dástúrge óte baı el. Bul - onyń mádenıetti ári tárbıeli el ekendiginiń aıǵaǵy. Bizdiń halqymyz urpaqtaryna ǵasyrdan ǵasyrǵa ult qasıetin salt - dástúrmen, ónegeni ádet - ǵuryppen, úlgini jón - josyqpen, ádepti yrym - tyıymmen tárbıelep, asa senimdi ári ǵajaıyp jol ekenin kórsetti. Otanshyldyq, erlik, márttik, jomarttyq, qaıyrymdylyq, joǵary adamgershilik qasıetter de osy jol arqyly daryǵan.
Dástúrdiń de jaqsy - jamany bolady. Jamany jolshybaı qalyp qoıady, jaqsysy ǵasyrdan ǵasyrǵa kete barady. Qazaq dástúri ata - anany, úlkendi syılaýǵa baýlıdy. Úlkenge sálem berý, jol berý, aldynan kóldeneń kesip ótpeý, qonaqty qarsy alý, tórge shyǵarý, jaqsy qabaqpen attandyryp salý, joldas - joraǵa qaıyrymdy bolý sıaqty dástúrler ómir boıy eskirmeıdi. Halyqtyq jaqsy dástúrlerdi eshbir uly adam attaǵan emes, árbir jas dástúrdi qorǵaýshy, oryndaýshy ári damytýshy bolǵaı - aq.
Suraq - jaýap:
(Oqýshylar ár dástúrlerdi taýyp ataıdy. Málimetter beredi.)
1 suraq:
Shildehana – sábı dúnıege kelgen soń bir jeti boıy ana men balany kútip, onyń kóńilin kóterip, onyń qasyna dastarhan jaıý ádeti. Qazaq eliniń ár túkpirinde bul rásim ár qalaı ótedi. Sol kúni balany shilde sýyna shomyldyryp, syńǵyrlaǵan tıyndar salady, balaǵa densaýlyqpen birge baılyq ta tileıdi. Shildehana ótkiziletin kúni ana ábden sorpalanyp óziniń shilde terin shyǵarýy tıis.

2 suraq:
Qyrqynan shyǵarý – bóbek dúnıege kelgen soń 40 kúnnen soń onyń alǵash ret shashy men tyrnaǵy alynyp, besikke salý rásimi oryndalady. 40 - kúnniń ózi ananyń boı kóterip, densaýlyǵy túzelgen kezde bolady. Jalpy osy ýaqyt ishinde ananyń da, balanyń da densaýlyǵy óte myqty kútimdi qajet etedi. Anaǵa kindik sheshe kómek berýi tıis. Bul dastarhan basyna tek áıel adamdar kelip qatysady.

3 suraq:
Esimin ataý (at qoıý) – bul rásim ulaǵatty kisige júkteledi. Qazaq attarynyń kóptigi basqa halyqtardan ereksheligi. Qyz balalardyń esimderi olardyń kórkemdigi. At qoıý «kóz tımesin» degen oımen qoıylady. At tańdalǵannan keıin balanyń qulaǵyna 3 qaıtara aıtylady.

4 - oqýshy:
Besikke salý – bul kishigirim toı retinde ótedi. Kelýshiler tartý, shashý, joralǵylaryn alyp keledi, besikke salý nemese bóleý tájirıbeli ájege nemese anaǵa júkteledi. Besik ti túbegimen, jabdyǵymen kindik sheshe alyp keledi, sýmen bala shylanady, ydystary otyrǵandarǵa taratylyp beriledi. Balanyń «ıt kóılegi» júgirtiledi, ıaǵnı tátti dám toltyrylǵan kishkene dorba ıttiń moıynyna kóılegimen baılanady da júgirtiledi, sońynan qýyp jetken bala dorbaǵa ıe bolady. Osy jerde jınalǵan analar besik jyrlaryn aıtady.

5 suraq
Tusaý keser – bir jasqa tolyp erkin júre bastaǵan bal bóbektiń basqan qadamy qutty bolyp, odan ári jany jamandyq kórmeı jaqsy júrip ketýine tilek bildirý saltanaty retinde ótedi. Bóbektiń tusaýyn ata - ananyń qalaýy kesedi. Tusaýy kesilgen balany «Aq jol bolsyn» dep aq oramaldyń ústimen júrgizedi.

6 suraq:
Balany atqa mingizý salty – balanyń býyny bekip, 4 - 6 jasqa kelgende at ústinde ózin - ózi ustap otyra alatyn jaǵdaıǵa jetkende, atqa mingizý saltyn jasap, at qulaǵynda oınaıtyn densaýlyǵy zor, myqty, shymyr jaýynger, eńbekqor, qıyn shylyqqa tózimdi urpaq tárbıeleýdiń bir túri. Balaǵa er – turmandaryn syılap (ashamaı, jandarba, toqym, júgen, noqta), atqa mingizip toı jasaıdy. Bul er balanyń azamat bolýǵa daıyndalǵanynyń belgisi bolyp sanalady.


Imandylyq, ınabattylyqtyń kózi bolyp tabylatyn ulttyq dástúrge degen qurmettiń qazirgi tańdaǵy háli kimdi bolmasyn alańdatary sózsiz. Ulttyq rýhanı dúnıemizdiń janashyrlary – ustazdarymyzdyń oqýshylarǵa qoıar suraqtary bar eken.
1 - suraq: Erýlik berý degenimiz ne?
Jaýaby:
Aýyl ortasyna jańa úı kóship kelse, qonystansa, sol aýyldyń adamdary jańa úıge «erýlik» dep as pisirip tabaq tartady. Bul - jańa adamdardy bótensiretpeı óz ortasyna tartýdyń, syılasýdyń úlken belgisi. Munyń áleýmettik, qoǵamdyq máni de bar. Mysaly jańa kóship kelgen úıge otyn, sý ákelisedi. Mine, keń oılap, tereń oılaıtyn qazaq salty muny da umytpaǵan.
2 - suraq. Jylý jınaý degenimiz ne?
Jaýaby:
Bir baqytsyzdyqqa ushyraǵanda, úı múlki, malynan aıyrylǵanda aýyl turǵyndary, kórshileri, týǵan - týystary mal, dúnıe, aqshalaı kómek kórsetedi. Muny bir adam uıymdastyrady. Bul járdem jylý jınaý dep atalady. \Jylý qaı kezde jınalmaıdy\
3 - suraq: Enshi berý degenimiz ne?
Jaýaby:
Ata - anasy balasy balaly bolǵannan keıin «endi óz kúnderin ózderi kóre alady» degen senimge kelip, otaý tigip bólek shyǵarady. Sonda malynan - mal, múlkinen múlik bólip beredi. \Ata - anasy qaıtys bolsa enshini kim beredi\

Qazaq halqy – sózge sheshen halyq. Qaı kezde de sóz qudiretin túsinip, ony qasterlep otyrǵan. Sózge sheshen halqymyz ár kezde tapqyr sózben sóz taýyp ketken. Osyndaı danalyq pen daralyqtyń dánin boılaryna sińirgen oqýshylarymyz kelesi bólimde ózderiniń sózge tapqyr, tilge sheshen ekendikterin dáleldeıdi.
(Munda saıyskerler qorjynnan ár túrli áripteri bar asyqty tańdap alady da, berilgen 2 mınýttyń ishinde qoıylǵan suraqtarǵa tańdap alǵan áriptermen jaýap berýi tıis.)

1 - topqa suraq:
Sen úshin eń qurmetti ne?
Mektep saǵan ne beredi?
Uıalǵanda ne isteısiń?
Siz úshin baılyq ne?
Kim sulý?
Qandaı maqal bilesiz?
Sóıleı - sóıleı kim bolasyń?
Baqshada ne ósedi?
Qıyndyqty qalaı jeńesiz?
Qandaı salt dástúrdi bilesiz?
Neden qorqasyń?

2 - topqa suraq:
Kimge senbeısiz?
Kimniń qamyn oılaısyń?
Áke kórgen ne ister?
Úlkendi qalaı syılaısyń?
Arys ózeninde ne kóp?
Qazaq uǵymynda ul bala qandaı bala?
Kitap saǵan ne beredi?
Til ne úshin kerek?
Sen kimsiń?
Eń bıik ne?
Qandaı salt - dástúrdi bilesiz?
Qandaı aspapta oınaısyń?

3 topqa suraq:
Qandaı maqal - mátel bilesiń?
Eń kishi ne?
Bazarda ne bar?
Qıyndyqty qalaı jeńesiń?
Uldardyń ulysy kim?
Qandaı aqyn - jazýshyny bilesiń?
Qol ne úshin kerek?
Siz úshin baılyq ne?
Eń jaqyn ne?
Kóre - kóre kim bolasyń?
Ómirlik maqsatyń ne?
Ne izdep júrsiń?

Bul bólimde eki top bir - birine kórinis arqyly suraq qoıady. Top músheleriniń beınelep kórsetken salt - dástúr kórinisterin kelesi top qalaı atalatyndyǵy onyń mán maǵynasyn túsindirýi qajet.
1 - toptyń kórinisi
Qaqpanda túlki jatady. Tymaq kıgen eki adam kele jatyp qaqpandaǵy túlkini kóredi.
— Mynaý túlki ǵoı.
— Ia, qaqpanǵa túsip qalypty. Osy mańdaǵy ańshylardyń qoıǵan qaqpany ǵoı.
— Alsaq qalaı bolady?
— Alsaq alaıyq. Biraq yrymyn jasap, qaqpanǵa aqsha salyp keteıik.

Suraq: Bul beınelengen kórinistegi salt qalaı atalady máni nede?
Jaýaby: Bul – «baýtaǵar» dep atalady. Qaqpandaǵy oljany nemese ańnan kele jatqan ańshy baılaǵan oljany, ıaǵnı ańdy alǵan adam ańshyǵa alǵys retinde aqsha nemese bir zatty usynýy kerek «baýtaǵar» bermegen adamnyń maly shyǵynǵa ushyraıdy degen senim bolǵan.

2 - toptyń kórinisi
Kilem ústinde tymaq kıgen aqsaqal otyr. Bir kezde janyna jas jigit keledi.
Jas jigit: - Assalaýmaǵaleıkým?
Aqsaqal: - Ýaǵalekým! Oý, jıen kelip qaldyń ba? Mal basy, oshaq qasy aman ba?
Jas jigit: Amanbyz, naǵashy
Aqsaqal: — Iá, áńgimeńdi aıta otyr. El aman, jurt tynyshta ne júris?
Jas jigit: — Baıaǵy sol qyryq serkeshtiń jyry ǵoı bitpeı júrgen.
Aqsaqal: — Jıenniń qyryq serkeshin bermeske bolmas. Áýeli tórgi úıge baryp, tynyǵyp al, qyryq serkesh máselesin sodan soń jaılastyramyz.
Jas jigit: Jaqsy, naǵashy. Ózimniń aıtpaǵym da osy edi. Júrińiz.

Suraq: Bul beınelengen kórinistegi salt qalaı atalady máni nede?
Jaýaby: Qyzdan týǵan bala «jıen» dep atalady. Halyq dástúri boıynsha jıen naǵashylarynan qalaǵan zatyn alýǵa tıis. Muny «jıenquryq» dep ataıdy. Halyq jóndi renjitpeı «jıen nazasy jaman» dep erkeletip ustaǵan.

3 - toptyń kórinisi
Aýyl jastary kezdesip qalady.
Qanat: - Assalaýmaǵaleıkým?
Dáýlet: - Ýaǵalekým! Oý, Qalaı qystan amansyńdar ma?
Qanat: Ia, aman. Erteń Aıattyń úıinde bas qosamyz.
Dáýlet: - Ne sebepti?
Aıaýlym: - Sebebi, úıdegi úlkender jolaýshylap ketedi eken. Aıat jalǵyz ózi qalady.
Qanat: - Bárimiz bas qosyp, oıyn - saýyq ótkizeıik. Áńgime dúken quraıyq.
Dáýlet: - Jaraıdy onda bárine habar bereıik. Júrińder.
Halyq dástúri – asyl qazyna júkteý