InfoHub Logo

El basshysy Qasym-Jomart Toqaevtyń aıtýynsha, 2030 jylǵa qapaı Qazaqstandyqtar elektr tapshylyǵyna ushyraıdy, degenmen atom elektr stansıasyn (ary qaraı – AES)  salý máselesinde kópshiliktiń pikiri eskeriletin bolady.Kópshiliktiń pikiri qandaı bolmaq? El elektrge tapshy ma? AES paıdanyń kózi me, álde qaýiptiń qaqpany ma? 

Alǵash ret AES qurý týraly ıdeıany 1997 jyly Qazaqstan Respýblıkasynyń ǵylym mınıstri Vladımır Shkolnık usynǵan bolatyn. Sol kezde onyń onyń maqsaty- Mańǵystaý AES-iniń (MAEK) qýatyn paıdalanatyn jańa AES  salý edi. Osy ýaqytsha deıin birneshe kelissózder boldy, biraqta olar eshteńe sheshe alǵan joq.

2019 jyldyń 3-shi sáýirinde Reseı Prezıdenti Vladımır Pýtın Qazaqstan basshysyn Kasym-Jomart Toqaevqa reseılik tehnologıalardy paıdalana otyryp atom elektr stansıasyn salý týraly usynys jasady.  Kelesi kúni Qazaqstan Respýblıkasy Energetıka mınıstriniń orynbasary Maǵzum Myrzaǵalıev Almaty oblysyndaǵy Úlken eldi mekenin atom elektr stansıasynyń  qurylysy úshin aldyn-ala daıyndalǵan jer dep belgiledi.  Osylaısha atomdyq elektr stansıasy Balqash kólinde paıda bolýy múmkin.

Mamandardyń pikirine qulaq túrsek, atom energıasy qýattylyǵy jaǵynan kómir men gazdan áldeqaıda joǵary ári syrtqa az qaldyq shyǵarady eken. Sondaı-aq, ýrannyń Qazaqstannyń óz ishinde óndirilýi, qosymsha qarjyny talap etpeýi de bul salanyń artyqshylyqtaryn kóbeıte túsedi.Reseıdegi 10 AES-tiń birinde qyzmet etetin ǵalym Rýslan Alyev suhbattarynyń birinde energıa alýdyń osy jolyn ekologıalyq eń taza ári qaýipsiz dep ataıdy. "Bul qate deseńiz, bizdiń AES terıtorıasyndaǵy qoıandar men túlkilerdi, ushyp júrgen shaǵala jaıly ne deısizder?", - deıdi Alyev. 

Al "Baıtaq Bolashaq" ekologıalyq alánsynyń tóraǵasy Azamathan Ámirtaıdyń aıtýynsha, bizdiń el atom elektr stansıasyn salýǵa daıyn emes. Oǵan ekolog mamandardyń joqtyǵyn sebep deıdi."Meniń oıymnsha, AES salýǵa qaýqarymyz ázirshe jetpeıdi. Bul máseleni barlyq qaýpin jáne múmkindikterin anyqtap qana qolǵa alý kerek", - deıdi Azamathan Ámirtaı.

2014 jyldan beri elimizde sheteldik kompanıalarmen kelissózder bastalǵan bolatyn.Sol ýaqytta da Kýrchatov qalasy men Balqash qalasynyń mańy AES salýǵa «Úlken  platforma»retinde qarastyryldy. Al  2016 jyldyń qarashasynda Energetıka mınıstri Qanat Bozymbaev respýblıkada atom elektr stansıasy kem degende 7 jyl ishinde salynýy múmkin ekendigin aıtqan.

Jalpy Qazaqstanda atom elektr stansıasynyń salynýyna basty sebep-elimizde ýrannyń úlken qory bolǵandyǵy bolyp tur. Bozymbaevtyń aıtýynsha, dáleldengen qorlar 800 myń tonnadan asady, al jalpy qory - 1,4 mıllıon tonna. Jańa ekologıalyq taza tehnologıalardy engizý jónindegi Qazaqstandyq ortalyqtyń  (CINEST) esebi boıynsha munaıdyń birligine elimizde óndiriletin  ártúrli energetıkalyq resýrstardyń qorlaryn salystyrýǵa bolady. Qazaqstannyń ýran qory Qazaqstannyń energetıkalyq qorynyń 29% -yn quraıdy. Al,ýran  óndirý shamamen 22 myń tonnany quraıdy, bul munaı balamasy boıynsha 255,8 mln.  Bul barlyq energıa resýrstarynyń 62% -yn quraıdy. Demek, jıi estiletin úndeý: Qazaqstan óziniń ýran baılyǵyn óz qajettilikterine paıdalaný kerek.  Sonymen qatar, Qazaqstan ýran túıirshikterin jáne otyn elementterin (TVEL) óndirýdi ıgerdi, bul ózderin ıadrolyq otynmen qamtamasyz etýge múmkindik beredi.

AES paıdasyna ekinshi dálel - bul bedel. Atom elektr stansıalary,ásirese ýran óndirý jáne ıadrolyq otyn óndirisi bar elder tek kómir nemese gaz energıasyna negizdelgen elderge qaraǵanda áldeqaıda damyǵan dep esepteledi.

Shyn máninde, ýrannyń baılyǵyn paıdalanýdyń logıkasy talǵamsyz bolyp kórinedi jáne arnaıy negizdemege muqtaj emes. Biraqta  atom elektr stansıalarynyń qaýiptiligi men iri radıasıalyq apattardyń yqtımaldyǵy týraly da eskerýimiz kerek. Chernobyl jáne «Fýkýsıma-1» AES-daǵy apattardan keıin mundaı yqtımaldylyqty joıý múmkin emes.  Kez-kelgen AES jumys erejelerin muqıat qadaǵalap otyrýdy talap etedi. Oǵan qosa, AES qyzmeti kóp mólsherde sýdy qajet etetindigin de eskerýimiz qajet. Sebebi, qudyq qazyp kún kórip otyrǵan aýyl-aımaqtar sany elimizde áli de jetkilikti. Al bir ǵana AES salýdyń baǵasy búginde shamamen 8 mlrd tg qarjyny quraıdy. Táýekel túbi qarjyny jelge ushyrmas degen kepildik kimde bar?

Ekinshi taraptan alǵanda túrli jarylystardyń sebebi eski tehnıkanyń áserinen bolýy múmkin. Mysaly, Chernobyldegi GRMK-1000 grafıti jáne Fokýsıma-1 AES-daǵy birinshi býyn BWR, 1960-jyldardyń sońynda jáne 1970-shi jyldardyń basynda salynǵan.  Reseı usynǵan VVER-1200 tárizdi zamanaýı reaktorlar bul tájirıbeni eskere otyryp salynyp, áldeqaıda qaýipsizdik jáne qorǵaý júıelerine ıe bolady degen úmittemiz.

Kún energıasy, jel energıasy, otyn energıasy… Qýattyń kózi kóp, júzege asyrar ǵalym da bar, táýekel eter tájirıbe de bar, jetkilikti qarjy da bar, kómekteser «kórshi» de bar. AES-nyń paıdasy men zıany bir qazaqqa ǵana emes bar álemge aıan, biraq ony paıda qylyp qarjy tapqan el de bar, bas tartyp baǵyn tapqan el de bar. Qaralyp otyrǵan másele «Qazaqstanǵa paıda beredi me, qaýipke alyp keledi me?» degen bir-aq sózge saıady. Bir jaǵynan«qolda bardyń qadirin bilý» de durys, bálkim. Tabıǵattyń qoınaýynan qazaqqa buıyrǵan ýrandy paıdalanýdyń tıimdi joly osy bolsa kerek. Qatardan qalys qalmaı kelgen qazaq tórtinshi revolúsıaǵa qadam basyp kele jatqany taǵy bar: bul da damýǵa bastar bir qadam. Endi, elge qalǵan suraq: osynyń bárin kóre tura qalaı sheshken abzal? Desek te, odan buryn «eldiń sheshimi bir nárseni sheshedi me?» degen múldem basqa másele…

 

Shynar TÓLEÝHAN

Gúlmıra QOSHAEVA

«Turan» ýnıversıteti

---