InfoHub Logo

№16 kolej MKQK
Sapa menedjmenti júıesi
Oryndaǵan: Q-55 top stýdenti Uzaqbaı Qamarsulý Serikqyzy
Jetekshisi: Aıtenova Nurgýl Ydyrysqyzy

Adam aǵzasy hımıalyq elementterdi ár túrli konsentrleıdi, ıaǵnı mıkro- jáne makroelementter músheler men ulpalarda árkelki taralady. Makroelementter – kómirtek, sýtek, ottek, azot, fosfor – nárýyzdyń, nýkleın qyshqyldarynyń jáne aǵzanyń basqa da bıologıalyq belsendi qosylystarynyń quramyna kiredi. Nárýyzdardyń quramynda kómirtek 51 – 55%, ottek 22 – 24%, azot 15 – 20%, sýtek 6,5 – 7%, kúkirt 0,3 – 2,5%, fosfor shamamen 0,5%. Kómirtek, sýtek jáne ottek kómirsýlardyń jáne lıpıdterdiń (maılar), al fosfor, fosfolıpıdterdiń quramynda fosfatty toptar túrinde bolady. Kóp mólsherde lıpıdter bas mıynda, baýyrda, sútte, jáne qansuıyqtyǵynda konsentrlenedi. Sýtek jáne ottek – makroelementteri sý molekýlasyn túzetini belgili, al, eresek adam aǵzasynyń shamamen 65%-y sý bolyp keledi. Sý - mańyzdy eritkish jáne ol adamnyń múshelerinde, ulpalarynda jáne bıologıalyq suıyqtyqtarda árkelki taralǵan, asqazan suıyǵynyń, silekeıdiń, qan plazmasynyń, lımfanyń 99,5%–dan 90%–ǵa deıingi aralyǵyn quraıdy.

Kálsı

Kálsı de negizinen súıek jáne tis ulpalarynda konsentrlenedi. Ol jasýsha quramyna enip, súıek quraýǵa, júrek jáne bulshyqetteriniń jumysyna qatysady, qannyń uıýyn qamtamasyz etedi. Eresek adamdarǵa táýligine 0,5 gram kálsı jetkilikti. Ol súıekti qataıtýǵa asa qajet. Kálsı – sıyr men qoı súti, sútpen jasalatyn túrli taǵam – irimshik, súzbe, sútsirnede (syr) mol. Qara bıdaı nany men jumyrtqanyń sary ýyzyda kálsıge baı. Aǵzaǵa bir táýlikke qajet kálsı alý úshin júz gram sútsirne nemese jarty lıtr sút jetedi. Aǵzada kálsı tuzdarynyń jetispeýshiligi súıek ulpasynyń durys emes damýyna, tister (karıes) aýrýyna, keıbir fermentterdińbelsendiligi tómendeýine, ortalyq júıke júıesiniń qyzmetiniń buzylýyna ákep soqtyrady.

Fosfor

Súıek ulpasyndaǵy fosfordyń negizgi mólsheri – 600 g. Ol adam aǵzasyndaǵy barlyq fosfordyń 85% – yn quraıdy. Fosfor tistiń qatty ulpalarynda konsentrlenedi, al tabıǵatta kálsı, hlor, ftor elementterimen qosylystar túrinde, ftorapatıtter quramynda kezdesetindigi belgili. Fosfor tuzdary. Fosfor tuzdarynyń aǵza úshin mańyzy súıekti qalyptastyrýǵa qatysýmen shektelmeıdi. Fosfordyń organıkalyq qosylysy – adenozınúshfosfat qyshqyly men kreatın – bıologıalyq qyshqyldaný barysynda bosaıtyn qýattyń naǵyz akýmýlátory bolyp tabylady. Aǵza bulshyq eti jıyrylǵanda, sondaı–aq mıda, baýyrda, búırekte jáne basqa múshelerde júretin bıohımıalyq úrdisterde qýatty naq osy qosylystar túrinde paıdalanady. Mine, sondyqtan bulshyq etter kóp jumys istegen kezde fosfatty qajetsiný edáýir artady. Eger ol eresek adamǵa táýligine 1 – 2 gram mólsherinde qajet bolsa, aýyr dene eńbegimen shuǵyldanatyn jumysshyǵa nemese úlken qashyqtyqqa júgiretin sportshyǵa bul qajettilik eki ese derlik artýy múmkin. Adam denesinde fosfor qosylystary kóp. Fosfor qyshqylynyń qaldyǵy jasýsha ıadrolarynda násildik qasıetter beretin asa mańyzdy zattarǵa – nýkleoproteıdterge, maı tektes zattarǵa – fosfatıdterge jáne kómirsýlardan taraıtyn ár túrli zattarǵa mindetti quramdas bólik retinde kiredi. Fosfor mal men ósimdik ónimderinde mol. Ósimdik ónimderinen bólingen qosylystar aǵzaǵa nashar sińedi, óıtkeni nashar erıdi. Fosfor irimshikte, súzbede, ette óte kóp.

Mıkroelementter

Mıkroelementterdiń kópshiligi baýyrda, súıek jáne bulshyq et ulpalarynda jınalady. Bul ulpalar kóptegen mıkroelementterdiń negizgi qory. Elementter keıbir múshelerge tán bolyp tabylady jáne onda konsentrasıasy joǵary bolady. Mysaly, myrysh – qaryn asty bezinde, ıod – qalqansha bezinde, ftor – tis kireýkesinde, alúmını, myshák, vanadı – shashta, kadmıı, synap, molıbden – búırekte , qalaıy – ishek ulpalarynda, stronsıı – qýyq bezinde, súıek ulpasynda, barıı – kózdiń pıgmentti qabatynda, brom, marganes, hrom – gıpofızde jáne taǵy basqalarda jınalady. Natrıı jáne hlor jasýsha aralyq, al kalıı jáne magnıı jasýsha ishindegi suıyqtyqtarda kezdesedi. Natrıı jáne kalıı ftorıd túrinde súıek jáne tis ulpalarynda bolady. Magnıı fosfat túrinde tistiń qatty ulpalarynda bolady. Sonymen qatar, mıkroelementterdiń aǵza úshin fızıologıalyq mańyzy óte joǵary.

Mys

Mys – densaýlyqqa óte paıdaly mıkroelementterdiń biri. Eger aǵzada mys jetispese, baýyrda qorlanǵan temir gemoglobınmen baılanysqa túse almaıdy. Mystyń mólsheriniń az nemese kóptik shamasynyń kórsetkishi- adamnyń shashy. Mystyń mólsheri tómendegen kezde nemese jetispegen jaǵdaıda shash tez aǵarady. Mys qanǵa ottektiń ótýin qamtamasyz etedi. Sonyń nátıjesinde jasýsha, ulpalar ottekpen jaqsy qamtamasyz etiledi. Mys kóptegen fermentterdiń quramyna kiredi, ulpalardaǵy totyǵý reaksıasyn jyldamdatady.

Temir

Temir elementiniń róli densaýlyq úshin óte zor. Eger temir jetispese, barshamyzǵa belgili anemıa nemese qan azdyq aýrýy paıda bolady. Bul elementtiń aǵzadaǵy táýliktik mólsheri 11-30 mg. Adam qanynda 3 g jýyq temir bar. Onyń mólsheri kórsetilgen shamadan tómen bolsa, qannyń qyzyl jasýshasynyń, ıaǵnı gemoglobınniń túzilýi nasharlap, tynys alý fýnksıasy tómendeıdi. Temir aǵzaǵa syrttan túsedi, tamaqtyń quramyndaǵy temir ıony on eki eli ishektiń joǵarǵy bóliginde qanǵa sińedi. Temirdiń aǵzaǵa durys sińbeýi asqazandagy tuz qyshqylynyń jetispeýinen nemese temirdiń aqýyzben baılanysynyń nasharlaýynan bolady.

Iod

Iod - ómirlik mańyzy bar element. Ol qalqansha bezi úshin qurylys materıaly (qalqansha bez – ıod jınaqtaýshy múshe). Ókinishke oraı, bul mıkroelement aǵzada jasalmaıdy, adam ony tek as, taǵam arqyly alady. Syrtynan qaraǵanda ıod jetispeýshilik bilinbeıdi, al tapshylyq sezilse túrli aýrýlarǵa shaldyqtyrady, ıaǵnı sharshaý, túrli juqpaly aýrýlardy tez qabyldaǵyshtyq, belsizdik jáne aqyl – oı kemistigi. Adam kúndelikti ósimdik jáne janýartekti ónimdi qabyldaǵanmen, aǵzaǵa qajet mólsherdegi dárýmen men mıkroelementterdiń ornyn toltyra almaıdy. Aǵza ıodty sıntezdeı almaǵandyqtan, tirshilik úshin kúndelikti ıody bar taǵamdardy paıdalaný esebinen qajet mólsherin toltyrý qajet.

Últramıkroelementter

Últramıkroelementter – synap, altyn, ýran, torıı, radıı jáne t.b. Olardyń aǵzadaǵy mólsheri 15% – dan tómen. Bul elementter adam aǵzasynda qajetti mólsherden kóp bolatyn jaǵdaıda kóptegen aýrýlar paıda bolady. Sebebi, olar – toksındik metaldar bolyp tabylady. Degenmen, aǵza úshin mańyzy zor ári birshama úrdisterge qatysady.

Shash jáne tyrnaq kútimi.

Adam terisiniń eń ósimtal bóligi – shash pen tyrnaq. Ol adamnyń mıyn kún sáýlesi men sýyqtan saqtaıdy. Ár shashtyń óziniń ómir súrý merzimi bar. Shash syrt kózge óz qalpyn saqtap turǵanǵa uqsaǵanmen, shyn máninde kúnine 100 tal shash túsip, 100 tal shyǵyp otyrady.
Shashty aptasyna 1 ret jýǵan jón. Óte sýyq kúnderi bas kıimsiz shyǵýǵa bolmaıdy.
Qoldyń tyrnaqtaryn aptasyna 1 ret alsa, aıaq saýsaqtarynyń tyrnaqtaryn eki aptada bir ret nemese aıyna bir ret alady.
Al endi durys tamaqtaný erejelerine keler bolsaq;

Tabıǵı dárýmender

Densaýlyǵymyzdyń eń jaqyn kómekshileri – dárýmender. Olar biz tanysatyn «bólimshede» jemis-jıdek, kókónisterde óte kóp mólsherde bolady.

A dárýmeni

Terige, shyryshtyń bólinýine, súıekter men tisterdiń qataıýyna qajet. Maldardan alynatyn taǵamdarda bolady: baýyrda, sary maıda, irimshikte, jumyrtqada, balyqtyń maıynda, sary-qyzyl, jasyl tústi kókónister men jemis-jıdekterde: shabdaly, ıtmuryn, qara qaraqat, qarbyz, burysh, qyryqqabat, aqjelken, sábiz, kók jýa t.s.s.

V dárýmeni

Aǵzadaǵa zat almasýdy retteıdi, qannyń túıirshikteriniń qalyptasýyna, asqazan –ishek qyzmetin qalyptastyrady jáne t.b. V toby dárýmenderimen qanyqqandar: jarmalar, astyq tuqymdastar, atbas burshaq, sút jáne et taǵamdary, jumyrtqa, kókónister, jańǵaqtar.

S dárýmeni

Nemese askorbın qyshqyly, qan túıirshikteriniń qalyptasý prosesine qatysady, zaqymdanǵan teri men shyryshtyń bólinýin qalpyna keltiredi, ımmýndy júıeniń belsendiligin arttyrady.

D dárýmeni
Súıekter men tisterdiń qataıýyn, aǵzadaǵy kalsıı men fosfordyń almasýyn retteıdi.

E dárýmeni
Barlyq zat almasý prosesine qatysady. Ósimdik maılarynyń quramynda: kúnbaǵys, júgeri, soıa. Sonymen qatar jumyrtqa sary ýyzy, baýyr, atbas burshaǵy, qaraqumyq suly dárýmenine óte baı.

K dárýmeni
Qannyń uıý prosesine qatysady. K dárýmeniniń negizgi kózderi: ıtmuryn, oramjapyraq, sábiz, qyzanaq, myńjapyraq.

Temir
Erıtrosıtter kletkalaryn qalyptastyrýǵa qatysady. Baýyrdyń, atbas burshaqtyń, kókónisterdiń, shabdalynyń, qoıbúldirgenniń quramynda bolady.

Kalsıı
Súıekterdiń jáne tisterdiń, nerv júıesiniń, júrek jáne bulshyqetterdiń qalyptasýyna qajet. Sút taǵamdarynyń, kókónisterdiń, jemis-jıdekterdiń quramynda bolady.

Ádebıetter tizimi:
•    Hımıalyq elementterdiń adam aǵzasyna áser etý mólsherin zertteý, Ekzamen.kz.
•    Adam boıyndaǵy elementter syry, "Aqtóbe" gazeti.
•    https://kk.wikipedia.org/wiki.

---