Hıýaz Dospanovanyń ómir joly
H. Dospanovanyń ómir joly men soǵys jyldaryndaǵy áıelder erligi, Kavkaz jáne Qyrym úshin bolǵan shaıqastar, tarıhı baǵa
«Namysyn bermeý úshin jatqa qoldan, arýlar az bolǵan joq atqa qonǵan» dep aqyndarymyz jyrlaǵandaı osyndaı dańqty batyr qazaq qyzdarynyń biregeıi Hıýaz Qaıyrqyzy Dospanova.
Halyq qaHarmany Hıýaz Dospanova Atyraý qalasyndaǵy Qurmanǵazy aýdanyna qarasty Zormata aýylynda 1922 jyly 15 mamyrda dúnıege kelgen. Jasynan ushqysh bolýdy armandaǵan qazaq qyzy Hıýaz Dospanova Máskeýden Qıyr shyǵysqa qonbaı ushqan Marına Roskovaǵa eliktep ushqysh bolýǵa birjola bel baılady. Batys Qazaqstan oblysy Oral qalasyndaǵy jalǵyz qazaq mektebinde oryn bolmaı, qaladaǵy orys tilindegi № 1mektepte oqıdy. Oqyp júrip qalalyq komsomol komıteti uıymdastyrýymen ashylǵan aeroklýbqa jazylady. Ata - anasynyń ruqsatyn alǵan armanshyl Hıýaz sol kezdegi № 1 mekteptiń dırektory M. Kostúkovqa kiredi. Matveı Georgıevıch Hıýazdyn jetistikterimen óte jaqsy tanys edi. Kóp oılanyp: - Aeroklýbtaǵy sabaq mekteptegi bilim sapasyna keri áser etpeı me, bıyl oqýdy aıaqtaǵaly jatyrsyn? – deıdi.
Men bárine úlgerem, ýáde berem dep ruqsatyn alady.
1940 jyly jazda orta mektepti úzdik bitirip shyqqanda, «zapastaǵy áskerı ushqysh» degen kýálikti de birge alyp shyǵady. Endi óziniń ushqysh bolatyndyǵyna senimi nyǵaıa túsken, oqýdan soń týra Máskeýge jol tartyp, Jýkovskıı atyndaǵy áskerı - áýe akademıasyna túspek bolǵan onyń alǵashqy qadamy sátsiz bolady. Buǵan nalyǵan Hıýaz ba? Ol birden Máskeýdiń birinshi medısınalyq ınstıtýtyna túsedi. Munda júrgende de ór minezdi, qaısar qyz qatarynyń aldy bolady. Sabaqty jaqsy oqyǵanymen qoımaı, ol gımnastıkamen de aınalysyp, qoǵam ómirine de belsene atsalysady. Stýdenttik ómirdiń qyzyǵyna batyp júrgen baqytty kúnderdi soǵys degen tajal buzady. Bul kezde Hıýazdyń sesıasyn aıaqtap, jazǵy demalysqa daıyndalyp júrgen kezi bolatyn. El basyna kún týǵan shaqta ol eline baryp, demalyp jatqandy ábes kórip, qurby - qurdastarymen birge Máskeý qorǵanysyn qamtamasyz etý jumystaryna atsalysady. Hıýaz ata - anasyna qaladaǵy qorǵanys jumystaryna qalyp jatqanyn aıtyp hat jazyp jiberedi. Sóıtip júrgeninde ol áıgili Marına Raskovanyń qyz - kelinshekterden avıapolk quryp jatqandyǵyn estıdi. Bul Hıýaz sıaqty naǵyz órshil jas úshin óziniń kim ekendigin kórsetip qalatyn jaqsy múmkindik edi.
Buny Hıýazdyń ózi de jaqsy túsinedi. Kókten suraǵany jerden tabylǵan qaısar qyz oılanbastan, birden atalǵan polk basshysyna keledi. Qazaq qyzyna polk basshylyǵy alǵashynda senimsizdikpen qarasa da jaýyngerler quramyna qabyldaıdy. Sóıtip, jaýynger qyz Saratov qalasynyń áskerı áýe ýchılıshesine jiberiledi. Munda shtýrmandar daıarlaıtyn arnaıy kýrsty aıaqtaǵan jas qyz 1942 jyldyń kókteminde sol kezdegi avıasıa tarıhynda tuńǵysh ret qurylǵan, túngi mezgilde jaý shepterin bombalaıtyn áıelder avıapolkiniń quramynda maıdanǵa attanady.
Hıýaz Dospanova estelikterinen: «Ol kezde jer baýyrlap ushatyn PO - 2 ushaǵymen jaý tylyn tek tún ishinde bombalaıtynbyz. Osyndaı bombalaýǵa 300 ret qatystym. Ol bir ómir men ólim aıqasqan kez edi. PO - 2 óte tómen ushatyn bolǵandyqtan zenıt oǵyna jıi kezigetin. Sondyqtanda jaý tylyna attanǵan árbir saparymyzdyń sońǵy bolýy múmkin ekenin bilip júrdik». «Tiri qalǵanyma tańǵalamyn» - deıdi aspannan 14 ret qulaǵan Hıýaz apaı.
Batyr apamyzdyń erlik eńbekteri týraly qaldyrylǵan jazba derekter boıynsha Hıýaz qyzmet etken polk Ońtústik maıdanda, ıaǵnı Soltústik Kavkaz, Kýban, Qyrym, Ýkraına, Belarýssıa, Polsha, Germanıa aspanyndaǵy shaıqastarǵa qatysqan. Ol kezdegi avıasıadaǵy shtýrmannyń atqaratyn róli erekshe mańyzdy edi. Óıtkeni ol ushaqty aldyn - ala anyqtalǵan jaý quramalarynyń dál tóbesine ákelip bombalaıtyn, sondaı - aq olar ushaqqa jaý tarapynan shabýyl jasalǵanda áýe shaıqasyn da júrgizedi.
Keıinnen Keńes Odaǵynyń batyry ataǵyn alǵan Marına Chıchnevanyń Hıýazdyń sheberligi týraly: « Hıýaz Dospanova ushaǵyn nysanaǵa ylǵı da dál aparatyn jáne óz aerodromyna da dál sondaı dáldikpen qaıta oralatyn»-, dep jazǵandyǵy beker bolmasa kerek.
«1943 Kavkaz ben Kýbanda aýa raıy túnerip, kún qara bulttanyp turdy, biz Iýlıa Pashkova ekeýmiz tapsyrmany oryndap kele jatqan kezimizde kenetten ushaǵymyz qatty soqqy alyp, ne bolǵanyn bilmeı qaldyq.
Kózimdi ashsam men qıraǵan ushaqtan alysta, al Iýlıa onyń ishinde jatyr ekenbiz. Al keıingisi esimde joq gospıtálde oıandym. Iýlıa jaraqaty aýyr bolyp qutqara almapty. Sońynan bilsem bizdiń samoletke qarsy taǵy bir samolet túıisipti. Ekıpajdaǵy tórt adamnan men ǵana tiri qalyppyn»,- dep Hıýaz apaı kózine jas alyp eske alypty.
Keıin gospıtálden jazylyp shyqqannan keıin Hıýaz óz polkne qaıta oralady. «Qyzyl juldyz», ordenimen jáne «Kavkazdy azat etkeni úshin» medal ıelenedi, áskerı ataǵy aǵa leıtenant shenine deıin ósedi. Endi batyr Hıýaz Irına Sebrovamen birge Qyrymdy azat etýge soǵys alańyna attanady. « Munda eń qıyny teńizdiń ústinde úrilgen keýdeshelermen ushý boldy. Teńizge qulaǵan, qara topyraqqa qulaǵannan aýyr edi. Bul eshteme emes, aıaǵymnyń syr bergeni qorqynysh sezimine ushyratty. Ushaqpen máńgi qoshtasýǵa qoryqqanym sonsha, aıaǵymnyń aýyrǵanyn jasyryp, samoletten shyqpaı otyryp esep berýge ruqsat aldym» - dep eske alady Hıýaz Dospanova.
Qyrymdy azat etkeni úshin batyr qyz «II dárejeli Otan soǵysy» ordenimen marapattalady. Qyz - kelinshekterden jasaqtalǵan jáne Hıýaz qyzmet etken avıapolk úkimettiń kóptegen joǵary nagradalaryn alǵan. Aldymen oǵan «Gvardıalyq» degen ataq berilip, artynan «Taman», Qyzyl Tý, Sývorov ordenderi beriledi.
Keńes áskeri 1945 jyly Berlındi azat etken soń Memlekettik Qorǵanys komıteti qyz - kelinshekter avıapolkyn birinshi bolyp taratady. Al bul kezde ekinshi toptaǵy múgedek Hıýaz medısına ınstıtýtyna kelip oqýyn jalǵastyrmaq bolady. Alaıda ol sol kezderi óziniń erlik isterimen, iskerligimen Oral oblystyq komıtetiniń birinshi hatshysy Minaıdar Stalınniń kózine túsedi. Sodan Hıýaz ózi týǵan oblystaǵy obkomnyń nusqaýshysy bolady. Keıinnen Almatydaǵy Joǵary partıa mektebine jiberiledi. Sol ýaqyttan bastap, onyń el basqarý isindegi qyryna jol ashylady. Sóıtip, kóptegen laýazymdy qyzmetterdi atqarady.
Soǵystan keıin laýazymdy qyzmetter atqarǵan H. Dospanovaǵa Elbasynyń Jarlyǵymen Halyq qaharmany ataǵy berilgen bolatyn. Al tósindegi «Eńbek Qyzyl Tý» ordeni soǵystan keıingi jyldardaǵy eleýli eńbeginiń jemisi. Beıbit ómirde kórsetken eńbegine de qysqasha toqtala ketsek, artyq etpes. Hıýaz Dospanova «Abaı» operasy men «Shoqan Ýálıhanov» dramasyn sahnalaýǵa, «Medeý» sport keshenin salýǵa jáne kóptegen tarıhı mańyzy bar eńseli ǵımarattardyń qurylysyna er azamattarmen ıyq tirestire júrip aralasyp, kóptegen ıgi jumystardyń ortasynan tabyldy. Munyń bári apamyzdyń ózi aıtqandaı «áreketsiz otyra almaıtyndyǵynyń» belgisi.
El basyna kún týǵan shaqta surapyl soǵysqa aralasyp, beıbit zamanda eline talmaı eńbek etken «Halyq Qaharmany» Hıýaz Dospanova 2008 jyldyń mamyr aıynyń 20 - sy kúni ómirden ótti.
Uly Otan soǵysynyń kez kelgen qaharmanynyń erligi men beınesi tarıh betterinde máńgi saqtalyp, urpaq aldynda qashan bıik turatynyna senim bildirýge bolady. Qaladaǵy ózi úzdik bitirgen № 1 mektep oqýshylary da batyr apamyz oqyǵan mektepti maqtan tutady. Batyrlardyń qaharmandyq isteri eshqashan umytylmaıdy, máńgi este saqtalady.
«Namysyn bermeý úshin jatqa qoldan, arýlar az bolǵan joq atqa qonǵan» dep aqyndarymyz jyrlaǵandaı osyndaı dańqty batyr qazaq qyzdarynyń biregeıi Hıýaz Qaıyrqyzy Dospanova.
Halyq qaHarmany Hıýaz Dospanova Atyraý qalasyndaǵy Qurmanǵazy aýdanyna qarasty Zormata aýylynda 1922 jyly 15 mamyrda dúnıege kelgen. Jasynan ushqysh bolýdy armandaǵan qazaq qyzy Hıýaz Dospanova Máskeýden Qıyr shyǵysqa qonbaı ushqan Marına Roskovaǵa eliktep ushqysh bolýǵa birjola bel baılady. Batys Qazaqstan oblysy Oral qalasyndaǵy jalǵyz qazaq mektebinde oryn bolmaı, qaladaǵy orys tilindegi № 1mektepte oqıdy. Oqyp júrip qalalyq komsomol komıteti uıymdastyrýymen ashylǵan aeroklýbqa jazylady. Ata - anasynyń ruqsatyn alǵan armanshyl Hıýaz sol kezdegi № 1 mekteptiń dırektory M. Kostúkovqa kiredi. Matveı Georgıevıch Hıýazdyn jetistikterimen óte jaqsy tanys edi. Kóp oılanyp: - Aeroklýbtaǵy sabaq mekteptegi bilim sapasyna keri áser etpeı me, bıyl oqýdy aıaqtaǵaly jatyrsyn? – deıdi.
Men bárine úlgerem, ýáde berem dep ruqsatyn alady.
1940 jyly jazda orta mektepti úzdik bitirip shyqqanda, «zapastaǵy áskerı ushqysh» degen kýálikti de birge alyp shyǵady. Endi óziniń ushqysh bolatyndyǵyna senimi nyǵaıa túsken, oqýdan soń týra Máskeýge jol tartyp, Jýkovskıı atyndaǵy áskerı - áýe akademıasyna túspek bolǵan onyń alǵashqy qadamy sátsiz bolady. Buǵan nalyǵan Hıýaz ba? Ol birden Máskeýdiń birinshi medısınalyq ınstıtýtyna túsedi. Munda júrgende de ór minezdi, qaısar qyz qatarynyń aldy bolady. Sabaqty jaqsy oqyǵanymen qoımaı, ol gımnastıkamen de aınalysyp, qoǵam ómirine de belsene atsalysady. Stýdenttik ómirdiń qyzyǵyna batyp júrgen baqytty kúnderdi soǵys degen tajal buzady. Bul kezde Hıýazdyń sesıasyn aıaqtap, jazǵy demalysqa daıyndalyp júrgen kezi bolatyn. El basyna kún týǵan shaqta ol eline baryp, demalyp jatqandy ábes kórip, qurby - qurdastarymen birge Máskeý qorǵanysyn qamtamasyz etý jumystaryna atsalysady. Hıýaz ata - anasyna qaladaǵy qorǵanys jumystaryna qalyp jatqanyn aıtyp hat jazyp jiberedi. Sóıtip júrgeninde ol áıgili Marına Raskovanyń qyz - kelinshekterden avıapolk quryp jatqandyǵyn estıdi. Bul Hıýaz sıaqty naǵyz órshil jas úshin óziniń kim ekendigin kórsetip qalatyn jaqsy múmkindik edi.
Buny Hıýazdyń ózi de jaqsy túsinedi. Kókten suraǵany jerden tabylǵan qaısar qyz oılanbastan, birden atalǵan polk basshysyna keledi. Qazaq qyzyna polk basshylyǵy alǵashynda senimsizdikpen qarasa da jaýyngerler quramyna qabyldaıdy. Sóıtip, jaýynger qyz Saratov qalasynyń áskerı áýe ýchılıshesine jiberiledi. Munda shtýrmandar daıarlaıtyn arnaıy kýrsty aıaqtaǵan jas qyz 1942 jyldyń kókteminde sol kezdegi avıasıa tarıhynda tuńǵysh ret qurylǵan, túngi mezgilde jaý shepterin bombalaıtyn áıelder avıapolkiniń quramynda maıdanǵa attanady.
Hıýaz Dospanova estelikterinen: «Ol kezde jer baýyrlap ushatyn PO - 2 ushaǵymen jaý tylyn tek tún ishinde bombalaıtynbyz. Osyndaı bombalaýǵa 300 ret qatystym. Ol bir ómir men ólim aıqasqan kez edi. PO - 2 óte tómen ushatyn bolǵandyqtan zenıt oǵyna jıi kezigetin. Sondyqtanda jaý tylyna attanǵan árbir saparymyzdyń sońǵy bolýy múmkin ekenin bilip júrdik». «Tiri qalǵanyma tańǵalamyn» - deıdi aspannan 14 ret qulaǵan Hıýaz apaı.
Batyr apamyzdyń erlik eńbekteri týraly qaldyrylǵan jazba derekter boıynsha Hıýaz qyzmet etken polk Ońtústik maıdanda, ıaǵnı Soltústik Kavkaz, Kýban, Qyrym, Ýkraına, Belarýssıa, Polsha, Germanıa aspanyndaǵy shaıqastarǵa qatysqan. Ol kezdegi avıasıadaǵy shtýrmannyń atqaratyn róli erekshe mańyzdy edi. Óıtkeni ol ushaqty aldyn - ala anyqtalǵan jaý quramalarynyń dál tóbesine ákelip bombalaıtyn, sondaı - aq olar ushaqqa jaý tarapynan shabýyl jasalǵanda áýe shaıqasyn da júrgizedi.
Keıinnen Keńes Odaǵynyń batyry ataǵyn alǵan Marına Chıchnevanyń Hıýazdyń sheberligi týraly: « Hıýaz Dospanova ushaǵyn nysanaǵa ylǵı da dál aparatyn jáne óz aerodromyna da dál sondaı dáldikpen qaıta oralatyn»-, dep jazǵandyǵy beker bolmasa kerek.
«1943 Kavkaz ben Kýbanda aýa raıy túnerip, kún qara bulttanyp turdy, biz Iýlıa Pashkova ekeýmiz tapsyrmany oryndap kele jatqan kezimizde kenetten ushaǵymyz qatty soqqy alyp, ne bolǵanyn bilmeı qaldyq.
Kózimdi ashsam men qıraǵan ushaqtan alysta, al Iýlıa onyń ishinde jatyr ekenbiz. Al keıingisi esimde joq gospıtálde oıandym. Iýlıa jaraqaty aýyr bolyp qutqara almapty. Sońynan bilsem bizdiń samoletke qarsy taǵy bir samolet túıisipti. Ekıpajdaǵy tórt adamnan men ǵana tiri qalyppyn»,- dep Hıýaz apaı kózine jas alyp eske alypty.
Keıin gospıtálden jazylyp shyqqannan keıin Hıýaz óz polkne qaıta oralady. «Qyzyl juldyz», ordenimen jáne «Kavkazdy azat etkeni úshin» medal ıelenedi, áskerı ataǵy aǵa leıtenant shenine deıin ósedi. Endi batyr Hıýaz Irına Sebrovamen birge Qyrymdy azat etýge soǵys alańyna attanady. « Munda eń qıyny teńizdiń ústinde úrilgen keýdeshelermen ushý boldy. Teńizge qulaǵan, qara topyraqqa qulaǵannan aýyr edi. Bul eshteme emes, aıaǵymnyń syr bergeni qorqynysh sezimine ushyratty. Ushaqpen máńgi qoshtasýǵa qoryqqanym sonsha, aıaǵymnyń aýyrǵanyn jasyryp, samoletten shyqpaı otyryp esep berýge ruqsat aldym» - dep eske alady Hıýaz Dospanova.
Qyrymdy azat etkeni úshin batyr qyz «II dárejeli Otan soǵysy» ordenimen marapattalady. Qyz - kelinshekterden jasaqtalǵan jáne Hıýaz qyzmet etken avıapolk úkimettiń kóptegen joǵary nagradalaryn alǵan. Aldymen oǵan «Gvardıalyq» degen ataq berilip, artynan «Taman», Qyzyl Tý, Sývorov ordenderi beriledi.
Keńes áskeri 1945 jyly Berlındi azat etken soń Memlekettik Qorǵanys komıteti qyz - kelinshekter avıapolkyn birinshi bolyp taratady. Al bul kezde ekinshi toptaǵy múgedek Hıýaz medısına ınstıtýtyna kelip oqýyn jalǵastyrmaq bolady. Alaıda ol sol kezderi óziniń erlik isterimen, iskerligimen Oral oblystyq komıtetiniń birinshi hatshysy Minaıdar Stalınniń kózine túsedi. Sodan Hıýaz ózi týǵan oblystaǵy obkomnyń nusqaýshysy bolady. Keıinnen Almatydaǵy Joǵary partıa mektebine jiberiledi. Sol ýaqyttan bastap, onyń el basqarý isindegi qyryna jol ashylady. Sóıtip, kóptegen laýazymdy qyzmetterdi atqarady.
Soǵystan keıin laýazymdy qyzmetter atqarǵan H. Dospanovaǵa Elbasynyń Jarlyǵymen Halyq qaharmany ataǵy berilgen bolatyn. Al tósindegi «Eńbek Qyzyl Tý» ordeni soǵystan keıingi jyldardaǵy eleýli eńbeginiń jemisi. Beıbit ómirde kórsetken eńbegine de qysqasha toqtala ketsek, artyq etpes. Hıýaz Dospanova «Abaı» operasy men «Shoqan Ýálıhanov» dramasyn sahnalaýǵa, «Medeý» sport keshenin salýǵa jáne kóptegen tarıhı mańyzy bar eńseli ǵımarattardyń qurylysyna er azamattarmen ıyq tirestire júrip aralasyp, kóptegen ıgi jumystardyń ortasynan tabyldy. Munyń bári apamyzdyń ózi aıtqandaı «áreketsiz otyra almaıtyndyǵynyń» belgisi.
El basyna kún týǵan shaqta surapyl soǵysqa aralasyp, beıbit zamanda eline talmaı eńbek etken «Halyq Qaharmany» Hıýaz Dospanova 2008 jyldyń mamyr aıynyń 20 - sy kúni ómirden ótti.
Uly Otan soǵysynyń kez kelgen qaharmanynyń erligi men beınesi tarıh betterinde máńgi saqtalyp, urpaq aldynda qashan bıik turatynyna senim bildirýge bolady. Qaladaǵy ózi úzdik bitirgen № 1 mektep oqýshylary da batyr apamyz oqyǵan mektepti maqtan tutady. Batyrlardyń qaharmandyq isteri eshqashan umytylmaıdy, máńgi este saqtalady.
You Might Also Like
-
№247 orta mektebiniń «Jas Ulan» uıymynyń uıymdastyrýymen ótkiziletin«Úlgili synyp – mektep tiregi» atty 8 - 9 - 10 synyptardyń synyp aralyq saıysynyń senarıi
