InfoHub Logo

Imandylyqty Altaıda asqaqtatqan ǵulama Aqyt Úlimjiuly (1867 - 1940)- HİH – ǵasyrdyń sońynda HH ǵasyrdyń basynda Altaı - Qobda qazaqtarynyń arasynda ómir súrgen, daryndy aqyn, ıslam dinin sonaý ıt arqasy qıadaǵy qazaqtar ortasyna ýaǵyzdap, taratýshy, belgili teolog ǵulama, qazaqtyń jazba ádebıetiniń negizin salýshylardyń biri, jasurpaqty ımandylyqqa tárbıeleý iliminiń negizin qalaǵan ulyq ustaz. Aqyt - ózinen buryńǵy, Orta azıaǵa Islam dinin taratyp nasıhattaǵan Farabı, Iasaýı t. b. dını - rýhanı ustazdardyń amal - tásilderin barlap - baıqaı kelip, halyqty ımandylyqqa tárbıeleýdiń ózindik jolyn usynyp, ony ózge emes ózi iske asyrǵan ustaz boldy. Aqyttyń shyqqan tegi on eki ata Abaq qereıdiń molqy rýy. Kereı tarıhyna kóz júgirtsek, qazaq mektebi men oqý toqýy - kereıler men naımandardań, ýaqtardan bastalatynyn ańǵaramyz.«Gobı dalasynda Hara - Hoto degen qala bolǵan. Ol, Ezen ózeniniń tómengi oń jaq jaǵasyn, nestorıan úlgisimen jasalǵan. Munda kereıtter, úńgitter(ýaqtar) naımandar, oıǵyrlar, turǵan. Onda tarsa (nestorıan) dinine tabynatyn kóp abattar, mektepter, kóp úıler bolǵan»( Marko Polo. «Predanıe o serkv Ionna Kresıtelá»(On hana), 1956.) Bul qalanyń ózgesheligi - erte dáýirde qoldanǵan orhon, oıǵyr, Sırıa jazýlary kóp tabylǵan, kólóneri buıymdary kezdesken. Shirkeý - abattardan qaǵazǵa, jibekke jazylǵan. «tarsa»(ıkon) jazýlar shyqqan. Olardy túrki men Sırıa tilinde jazǵan - kereıtter, úńgitter, naımandar, oıǵyrlar(Pıgýevskaıa N. V. Sırııs - kıe ı Sıro - túrkskıe fragmenty ız Hara - Hoto ı Týrana. L., 1940) Á. Marǵulan atamyzdyń beligileýine kóńil aýdarsaq: «Sondaı kres tańbasy bar qulpy tastyń biri Ýıýk - Arhan ózeni boıynda turǵan jazý. Onyń bas jaǵynda buǵy, qabannyń sýretin túsirgen. Tastaǵy orhon jazýy «Marymyz, Shadymyz». «Mar»nestorıan dinin úgitteıtin ustaz, balalardy oqytqan, Shad - el basqarýshy(Malov, 14). Kereılerden qalǵan orhon jazýy bar bul qulpy tas Ýıýk - Týran ózeniniń boıynda tur. Basyna qabannyń súretin túsirgen. «Jazýdyń sózi: «altyn ilgek kiseni belimke buǵyndym». Tastyń ekinshi jaq ústinde kereı men úńgitterdiń qoldanatyn kres tańbasy tur. Bul tańba qazaq kereılerinde osy kúnge deıin saqtalǵan. (Malov, 16 - 15) Mundaı kres tańbasy bar qulpy tastar Eneseı dalasynda óte kóp(Kıselev, VDI,№3 - 8, Malov97) Kereıler men naımandar ózderi hat tanyp, oqý - toqýǵa jetip qana qoımaı, kúlli mongolǵa uıǵyr jazýyn úıretip, zerdesin ashqany tarıhtan belgili.(3., 108) Osy dáýirde urpaqqa erekshe úlgi ónege kórsetken, olarǵa ımandylyq tárbıesin darytqan, áýlet mektebiniń alǵashqy ustazdarynyń biri - Oń hannyń báıbishesi Aımaljın kempir. Ol ózi aqyn, ózi er, ózi ańshy, kóp jyl el basqarǵan, ári saýatty el Anasy bolǵan. Halqy saýatty, olardy oqytyp tárbıeleıtin ustazdary bar, arnaıy álip - bıi bolǵan, mektep - oqý orny damyǵan, sol kereılerdiń bir toby - urpaqtary, Aqyt zamanynda, Altaıdyń kúngeıi men teriskeıin meken etip turǵan. Amal neshik, bir kezdegi joǵaryda aıtqandaı mádenıetti kereılerdiń urpaǵy bul kezde, qarańǵylyq, nadandyq qursaýynda, bir jartysy monǵoldyń, deni qytaıdyń qaramaǵynda qalyp, ata jurty bola tura, óz jer, óz elinde ógeılik kún keshken zaman edi. Osyndaı qaýym ortasynda dúnıege kelgen Aqyttyń mańdaıyna, keler urpaǵyn, ımandylyq nurymen nurlandyryp, saýatyn ashyp, bilim - ǵylym jolyna túsirý mintedi jazylǵan eken. Ony, Aqyt atamyz abyroımen atqaryp, adamgershilik asyl qasıetterin jas urpaq boıyna sińirý amal - tásil - derin, urpaǵyna ulaǵat etip qaldyrǵan. Ómiriniń sońy, qanshama aıanyshty, qaıǵyly, qınalýmen tamamdalsa da, «patshanyń isi ýájip»- dep túsinip, qytaı túrmesinde jatyp, aýyzsha aıtyp amanat - ósıetin qaldyrǵan. Onyń mazmuny mynaý: 1. Halqym! Altybaqan ala aýyz bolmaı, yntymaqty, berekeli bolsyn. Jalǵyz óz ishinde ǵana yntymaqty bolyp qalmastan basqa jurtpen(ultpen) de yntymaqty bolsyn. 2. Kórshi jurtpen tatý bolsyn. Olardy renjitpesin. Bir aýyl óziniń kórshi aýylyn, bir úı óziniń kórshi úıin renjitpesin. 3. Bir másele kezige qalsa, ıaǵnı bir habar estile qalsa dereý ony bútindeı joqqa shyǵarý, nemese bútindeı bar dep sene ketýge bolmaıdy. Aldymen oı eleginen aqyl kózinen ótkizip, onan keıin qorytyndy shyǵarsyn. 4. Jurtym, óte - móte urpaqtarym! Násil tazalyǵyna kóńil bólsin. Ol, úshin jyn - ys - qumarlyqtan, zınadan taza bolsyn. (Aqyt hajy. Ǵahylıa. Baıan - Ólke. 1994) Bul ósıetti qozǵaǵan taqyrybymyzdy durys paıymdaý úshin, Aqyt fıloso - fıasynyń túıini retinde kórip, shamamyzǵa saı taldaý úshin, alǵa shyǵar - dyq. Aıtalyq: 1. Yntymaq bereke, dostyq qarym qatynastyń kerektigin, asyldyǵyn ómirinde óz basynan keshirgen talaı aıtys - tartys, daý janjal, rý aralyq, ult aralyq(qytaı - qazaq, monǵol - qazaq, torǵaýyt - qazaq, dunǵan - uıǵyr - qazaq) qaqtyǵystardyń bergen sabaqtarynyń nátıjesinde, Aqyt; - Altaı - Qobda ólkesinde az qazaq «Qazaq» bolyp tirshilik jasap, ómirsúrip turýynyń basty qaǵıdasy - yntymaq - bereke, dostyq syılastyq qarym - qatynas ekenin óte durys túsingen. Ol - olma, túptiń túbinde, ata jurtyńdy tapqanyń abzal bolady degendi de meńzep ketken. Sebebi: «Jerińdi bireý mekendep, bermeı qoısa ne etersiń?», «Bılegen basqa ár ulttyń, Aýzynda júrmiz jem bolyp,» «Aralasyp turyńdar», biraq «úlgisin alma elińniń» ázirshe «tirshilik úshin tursyńdar, Paıdasy kóp jerińniń», «Erterek aqyl oılańdar, moıynsunynyp el jurtym...»Ol, el keleshegin qatty ýaıymdap, nalıdy, muńaıady, tolǵanady. «Japyraǵy terektiń, Jamyraıdy soqsa jel. Áýre basym, kóz jasym, Tynbaı aǵyp boldy sel. Iildi moıyn, Meniń oıym, Ne bolady qaıran el!..» 2. İs - áreket, oı - sananyń parqyn bilip, tereń oılap, túbine boılap, kóp bolyp aqyldasyp,«jeti ólshep, bir keserlik» qaǵıdatty basshylyq etip, danalyqty damytyp, daryndy qoldap, rýhanı baı el bolýdy ósıet etip, máseleni atústi, aldym - juldym sheshpe degendi atamyz arnaıy eskertken. 3. Dili, dini tili, salt dástúri basqa, san jaǵynan óte kóp ulttyń bodanynda qalǵandyqtan ýaqyt óte kele « az qazaq» olarǵa sińisip joıylyp keterin áýel bastan aq topshy - laǵan. Osy qubylystan qazaqty saqtap qalýdyń jolyn qarastyryp, ósıetinde «násil tazalyǵyna kóńil bólýdi» ulaǵattaǵan. 4. Til, din, ar tazalyǵyn saqtap qalý úshin, keler urpaǵyna kemel joldy nusqap, ony ómirde júzege asyrýdyń aıla - tásilin taýyp bergen. Al, urpaqtary Aqyt atalarynyń salyp ketken sol bir dana jolynan adaspaı júrgendikten HHİ ǵasyrǵa deıin dinin, saltyn, tilin, násilin aman saqtap kelgendigi úlken maqtanysh. Bul dańǵyl joldyń aty - qazaqtyqtyń tárbeıleý joly - Imandylyq edi. Bul jolǵa túsken qandaı bir adam, meıli múgedek kemshin bolsyn, meıli basqa ult ókili bolsyn belgili merzim - de ult ókili bolyp qalyptasa alady. Qyzylshaha(keı ólkede sharana, shaqalaq atalady) jándikti salyp jibergende «óńdep» tárbıelep beretin, Táńiri syılaǵan, erekshe qurylymy bar, «qazaq mashınasyn»- ult ókilin qalypptastyratyn qazaq úrdisi deımiz.(1., 5b.) Imandylyq – adamnyń qoǵamdaǵy, kúndelikti ómirdegi is - áreketterin belgili - bir qalypqa túsiretin ishki rýhanı retteýish qadir - qasıet, adam boıyndaǵy adamgershilik, izgilik, kisilik belgisi. Dástúrli qazaq qoǵamynda adamnyń ımandy - lyǵyna – minez - qulyq júıesindegi erekshelikterine kóp kóńil bólingen. «Adamgershilik» - adam boıyndaǵy «izgilik», «syılastyq», «ınabattylyq», «kisilik» sózderimen mándes. Ulttyq tárbıede adamnyń jaǵymdy minez – qulyqtaryn osy uǵym - dardan taratady. Musylmandyq dúnıetanym boıynsha, ımandylyq ımannan paıda bolady. Alla taǵala adamdy ıman men ımandylyq úshin jaratqan, sondyqtan: “Allanyń minezinen úlgi - ónege alyńdar” (Muhammed paıǵambar), – dep ýaǵyzdalady. Iman - dylyqtyń negizin musylmandar Quranda dep biledi. Qazirgi zaıyrly órkenıetti qoǵamda da ımandylyq – asa qasterli, bıik adamshylyq qasıet retinde uǵynylady. Imandylyqtyń shynaıy tórine tórt nárse arqyly jetýge bolady. 1. Allahtyń jazýyna shúkirshilik; 2. Alla taǵalaǵa shyn peıilmen senýshilik 3. Barlyq iste de Allaǵa júginýshilik4. Sana sezimińe kereǵar nársege shydamdylyq Aqyt jyrlarynyń negizgi maqsaty – halyqty ımanǵa, ǵylymǵa shaqyryp, el - jurtqa taǵylym berý, ónege úıretýden turady. Imandylyqqa shaqyrý máselesi - Aqyt shyǵarmashlyǵynyń negizgi túıini dep aıtýǵa bolady. Buǵan sebep aqynnyń kez - kelgen óleńinen ımanǵa, ımandylyqqa qastyty oılardyń men mundalap turatyndyǵynda. Qorshaǵan tóńirekti bult pen tuman, Ǵylymsyz qutylmaısyń tipti munan. Han - qaıqy, bıiń - búkir, mollań - soqyr, Men túzý degenińniń bári burań, Ǵadilet, ǵylym menen óner tilep, Bárinen qur qalǵansha alshy munan - degen óleń joldarymen bekemdeı kelip, «byqsymas dinin kútseń tútinińiz» - dep túıindeıdi. Aqyt ulttyq jáne ıslamdyq dúnıetanymdy sheber qabystyryp, jasurpaqty ǵana emes jalpy jurtty ımandylyqqa tárbıeleý maqsatyn alǵa qoıǵan. Maqsatyn júzege asyrý úshin ol, Altaı betinde úsh jerge meshit saldyryp, ózi de medrese ashyp bala oqytqan. Ol, áýeli dindi úıren, din úırenseń ǵylym, bilim uǵasyń, kóńilin taza, kókiregiń oıaý, hadil de jaqsy adam bolasyń deıdi. Onan soń, on segiz myń ǵalamnyń qyry men syryn uqtyrǵan ǵylymdy, ilim - bilimdi úıren dep nasıhattaıdy. Mysaly: Musylmannyń moınynda, bes paryz degen paryq bar. Quran kitap, hadısta, bes paryz jolyn anyqtar. Bes paryzdy bilmeseń, ólgende janyń aryqtar. Az tirshilik zamanda, Islam jolyn tanyp qal. Allamyz - bir, quran – shyn, Paıǵampar haq, nanyp qal. Ǵıbrat, qulshylyq qylmasań, ashylmaıtyn qaryq bar. Solarǵa erip qur qalmaı, Islam jolyn tanyp bar. Islam dinin bilý sol, jaratqan haqty bir deńiz. Joq pen barǵa shúkir ǵyp, qaram iske júrmeńiz, Az tirshilik zamanda, qulshylyqsyz ómir súrmeńiz. Iman - kórdiń shyraǵy, qaraıyp kórge kirmeńiz! Ǵylym - sáýle, nur, jaryq. Oqymaı bolmas qur qalyp. Termeli ǵylym oqysań, júregińe toqysań, Kórersiń sáýle bir jaryq. Ata zańym dep qazaq, Ár taraptan júr qalyp. Aı men kúndi uǵa almaı, Alysqa uzap shyǵa almaı, nege máz bop júr halyq? Aqyt Úlimjiulynyń «Jıyrma toǵyz qarip óleńindegi» ıman máseleleri erekshe taldanady. Aqyttyń «Jıyrma toǵyz qarip óleńi» ımannyń musylman ómirindegi mańyzdylyǵy týraly túsindirýden bastalady. Aldymen «Áǵýzý aýyzǵa alam bir qudaıdy» dep Uly jaratýshy Allanyń atymen nıet etip óleńin bastaıdy. Aqyn «ımansyz bul jalǵannan ótken jannyń, tútini qabyrynan burqyraıdy» - dep adam balasyn ımandy bolýǵa, ımansyzdyqqa urynbaýǵa shaqyrady. Aqynnyń bul óleńi qasıetti Quran Kárimniń Nahyl súresiniń 106 aıatyndaǵy «... sondaı - aq bireý kóńilin ımansyzdyqqa berse, oǵan Allanyń ashýy jáne olarǵa zor azap bar» (16. Nahyl - 106) - degen eskertýimen sabaqtas keledi. Óleńde basa jyrlanatyn kelesi bir másele – ıman men amal máselesi. Áhlı súnnet jamaǵatynyń senim mektebiniń ǵalymdary men men Hanafı ǵulamalarynyń pikiri boıynsha, amal men ıman ekeýi eki bólek nárse dep qarastyrylady. Munyń dáleli retinde Quran Kárimdegi myna aıatty keltirýge bolady: «Al kim ıman keltirgen túrde izgi is istese, sonda ol jamandyqtardyń artýynan, jaqsylyqtardyń kemýinen qoryqpaıdy» («Taha» súresi, 112 - aıat). Hanafı mázhaby, Matýrıdı senimin ustanýshy Aqyt bul týraly: Baıqarsyń ıman jáıin ańǵarsań da, Imanyń qabyl bolmas jalbarsań da. Iman, namaz, oraza tutpaı barsań, Qabyl emes, ımanyńyz qaj barsań da – dep áhlı súnnet ǵalymdarynyń «amalsyz ıman aqyrette paıda bermeıdi, Imannyń kámil bolýy, jetilýi, qýatty bolýy - amalǵa baılanysty» - deıtin pikirmen bir ustanymda ekenin kórsetedi. Osynyń ózinen aq ımanıpedagogıkanyń Aqyt qajy kózqarastary arqyly Altaıda saltanat qurǵany ashyq baıqalady. Óleńniń kirispe bóliminiń sońynda Aqyt qajy Úlimjiuly: Qyryq paryz, jeti ýájip uqqanyńa, Búrkenip ajal qoımas buqqanyńa. Imanyń aqyrette azyq bolar, Azyqsyz aq kóılekpen shyqqanyńda - dep qasıetti Quran Kárimniń Taha súresiniń «Al kim ıman keltirgen túrde túzý is istese, sonda ol jamandyqtardyń artýynan, jaqsylyqtarynyń kemýinen qoryqpaıdy»- dep keletin112 aıatymen sabaqtasa jyrlaıdy. Demek, Aqyt qajy Úlimjiulynyń Quran Kárim negizindegi ıman týraly paıymdaý - lary aqynnyń Quran aıattaryn tereń túsinip tápsirlegenin kórsetedi. Aqyttyń pedagogıkalyq oı – pikiri týraly sóz bolǵanda, onyń adamtanýshylyq parasatyn, bala tárbıesiniń ortaǵa baılanysty ekenin durys paıymdaǵanyn aıtpaı ketý múmkin emes. Mysaly, «Adam syny»- degen tolǵaýynda, «jaqsy, jaman» erkek - áıel, úlken - kishini tanyp bilý týraly, jaman minezdi joıý joldary saralanady. Bul úrdis qazaq aqyn - jyraýlary men bı - sheshenderdiń barlyǵynda bolǵan edi. Aqyt, ómirlik mektepterdi óz betimen oqyp bitirgen, bilimdi Shákerim atamyzdaı talaptanyp tanyp tapqan tulǵa. Onyń alǵashqy hat tanyp, saýat ashqany aýyl mollasynyń sabaǵy ǵana. 1907 - 1908 jyldar aralyǵynda Qobdadan shyqqan qajylyq kerýenimen birge qajylyqqa baryp qaıtady. Sapar barysynda Aqyt Mekke, Mádına, Jıddá, Sham, Beırýt, Izmır, Odessa, Penza, Omby, Oral, Semeı, Zaısan qalalary men Saýd Arbıa, Reseı, Túrkıa, Sırıa elderiniń hal - ahýalymen, shyǵys elderiniń mádenıetimen tanysyp, kókirek kózi ashylady. Al, Shákerim atamyz 1905 - 1906 jyldary Mekkege qajylyqqa barady. Bul saparynda ol arnaıy Parıjge, Stambýlǵa baryp, olardyń baı da qazynaly kitaphanalaryndaǵy asyl muralardy oqýdy, tarıh tereńine úńilýdi maqsat etken.(Janat Áýelbek) Bul uqsastyqtan shyǵatyn qorytyndy: Sol dáýirde, bilim jetildirý, kóterý, óz betimen talpynyp óner - bilim ıgerýdiń bir joly qazaqtar úshin qajyǵa barý bolǵan. Bilimge talpyndyryp, jas jetkinshekterdi, demep, der kezinde kómek kórsetýdi, Aqyt ımandylyqqa tárbıeleýdiń basy dep uqqan. «Sózim tyńda, balalar: Senderde de sana bar. Bala kúnde umtylyp. Molda - lardan sabaq al. Tasqa basqan tańbadaı, sábı kúnde saýap al. Ǵylym degen bir gaýhar, aqylǵa - aqyl jamalar. Kóp oqysa ǵylymdy, tat baspaı júrek aǵarar. Biz sabaqty oqydyq, senderde de - shama bar.» nemese «Ata - anadan keıin - aq, ustaz túzer adamdy. Balaly bolsań jigitter, balańdy ber sabaqqa. Qansha jaqsy bolsa da, Nadan bala qarańǵy...»Sol dáýirde balanyń kóbi mektepsiz edi. «Sabaq oqyp bala júr, jetile almaı, shala júr. Sabaq turǵoı namaz joq, aýdandysy qarap júr!» Ásirese adam esine, zeıinine dinı bilimdi qalaı qondyrý kerektigin tereń oılap, onyń amalyn ońdy taba bilgen. Iassaýı babamyz zikirdi mýzykmen árlep órnektese, musylmandyq uǵymdardy hıkmet túrindegi jyrǵa keltirse, Aqyt halyqtyń óleń - jyrǵa qushtarlyǵyna negizdep, nazıra dastan, tolǵaý – ósıetke aınaldyryp jurtqa usynǵan. Farabı babamyz eńbekterin arab tilinde jazsa, Issaýı arab qarpymen, túrik tilinde jazǵan. Aqyt atamyz tóte jazýdy da, krılsheni de, latyn ǵarpyn da qoldanǵan. Uıǵyr jazýyn da paıdalan - an. Eńbekterin qazaqtyń kórkem kitabı tilinde, kórkem sózqalybynda usynǵan. Aqyt, shyǵarmalarynda dinniń negizgi qaǵıdalaryn: nysap, nápsini tyıý, qaıyrymdylyq, ǵaıbat sóz aıtpaý, kisige qıanat jasamaý, joq - jitik, kemtar - larǵa sadaqa berý, urlyq - qarlyq jasamaý, aldap - arbap, ótirik aıtpaý, ata - anany ardaqtaý, jetim - jesirlerdi nalytpaý, kúsh kórsetpeý t. b. jan - jaqty taldanyp, adamdardyń tatý, beıbit qoǵamdasyp ómir súrýiniń myzǵymas negizin kórsetedi, qoǵamnyń kórkeıýine, ǵylymnyń zańdylyǵyna, bilim men naqty ómir shyndyǵyna negizdelgen senim adamdardyń qolǵanat kómekshisine aınalýyn ýaǵyzdaıdy. Dinı ǵıbadattardy oryndaý ádebine, onyń mańyzyna, ıslamnyń adamzat qaýymyna ákelgen ulaǵatyn jeke - jeke taldap óleń jazýmen qatar, barlyq shyǵarmalarynda (qysqa óleń - tolǵaýlarynan bastap qomaqty dastan – jyrlarynda) bul ustanym, árqashan eskerilip otyrady. Anyǵyraq aıtqanda Aqyttyń shyǵarmalary - Qudaı men Muhambet paıǵam - pardyń ulylyǵyn dáriptep, paıǵampar súnneti, musylman ádebin múltiksiz oryndaýdy ýaǵyzdaıdy. Taǵy bir, tańqalarlyq jáı, Aqyttyń ımanı uǵym - dary túıin oılary maqal - mátelge jýyq keledi, ári ǵıbratty sózderge aınalyp ketken. Bul jaǵynan Qorqyt ata men Baýyrjan atanyń ósıet ónegeleri maqal - mátelge aınalǵany tárizdi úrdis ańǵarylady.... Saıasat - nadan bolsań, qurǵan tuzaq.... Tirshilik - tiregi óner, bilim.... Óner ǵylym úırenip, bulbuldaıyn saırańdar. Bala oqytyp mektep sap, Aǵartyp eldi jaınańdar.... Ulyq bolsań ádil bol, sharıǵat ustap kámil bol... Táńir aldy - tarazy.... Aqyl oıyń – bilimdi, bilim túbi - ilimdi... Sharıǵat joly shamshyraq.... Ustasańyz azbaısyz - Muhammed Rasýl súnnetti.... Súıer dostyń suhbaty - sheker, meıiz órikteı.... Ǵylym – sáýle, nur, jaryq. Oqymaı bolmas qur qalyp.... Aqylsyz shynǵa senbeı, joqqa senbek, Shyndy qoıyp ótirik ósekke ermek. Jalpy jurtqa ımandylyqty ıgertý úshin, eń aldymen olardyń saýatyn ashyp, aǵartýshylyqty keń óristetip, ǵylymı jáne dinı bilimdermen sýsyndatý kerektigin ýaǵyzdap, ony iske asyrý úshin talpynǵan.... Qala sal, irgeni kóm egin egip. tabıǵat tarpańdasa taryǵasyń. Teń basqar mal men egin hareketin, endi oıan, ónerli elge jalynasyń. Ǵylym tap, mádenıet jolyn izde, teńdikten búıte berseń qaǵylasyń. Birlik joq mal artynan júre berseń, bir kúni tilsiz jaýǵa shabylarsyń. Júretin qam - qaıǵysyz ýaqyt ketti, basqaǵa endi eriksiz baǵynasyń.... Damyǵan eldiń halqynsha, oqýǵa adam talpynsa, molaıyp kóńil ketedi, oqyp bilim artylsa. Qaı jerde basy teń bolar, tarazyǵa tartylsa. Ataǵyńdy shyǵarshy, bilimdi jurttyń dańqynsha. Oqyǵan jastar jarqyrar, qaıda júrse altynsha.... Aqyl, talap, oı. zıyn. Uǵynýǵa bolar sep. Jalyndy júrek, jas talap, ótkizbe ómir bosqa tek. Aqyttyń ómirge kelýiniń ózi Qorqyt atanyń jaryq dúnıe esigin ashqan ańyzyna tym uqsas, biraq ol ańyz emes shyndyq. Aqyttyń ákesi Úlimji aty shyqqan baı da, bı - molda da emes, úpi - tápi dáýleti bar, qarapaıym sharýa. Úlimjiniń tuńǵysh alǵan áıeliniń aty Jibek, jantekeı rýynyń ishinde taılaq - Bákejan degen adamnyń qyzy. Jibek - retti de salmaqty, aqyldy da, ajarly, kıimdi óte kelisti de ásem kıetin adam bolǵan. Jibek otyz úsh jasqa deıin bala kótermepti. Aýyl jaılaýǵa kóship kele jatyp, erý otyrǵan bir aýyldyń tusynan ótken kezde, sol aýyldyń eki áıeliniń keńesin estip qalady. Birinshi áıel:«Ózi de kelisti kelinshek edi. Kıimdi de ásem kıinedi eken, qarashy, áne!,- deıdi. Ekinshi áıel:«Óńi men kıimi nege turady, áli kúnge deıin pushpaǵy qanaǵan joq»- deıdi eken. Muny estigen Jibek aýyldan sál alystaǵan soń jetektegen túıesin shógerip qoıyn, bir qara tasty qushaqtap, nalyp zar eńirep, allaǵa muńyn shaǵyp, úmit artyp jylap jatyp qalady. Bir zamatta kózi ilinip ketken eken, tús kóredi. Túsinde bir aqsaqaldy adam kelip: «Qatty zaryǵyp kettiń ǵoı. Qudaı kóz jasyńdy kóredi, balam, kózińdi ash!»- depti. Oıana kelse eki emshegi ıip ketip, qara tasqa aq sút uıyp qalǵan eken. Mine osydan keıin aq, Jibek bala kóterip, Aqyt ómirge kelgen. Úlimjiniń ákesi Qarymsaq aqsaqal kelini Jibek bala kótermeı júrip qalǵan soń, Aqyt týardan sál buryn, Úlimjige Bákesh degen qyzdy alyp beredi. Jibek - jibek minezdi, jaıdarly, aǵaıyn arasynda bedeldi bolsa, Bákesh urt tildi, shárkesh minezdi adam bolypty.- Seniń kóniń men kelgen soń jibigen, buryn ul týsań qaıda júrsiń, beri ákel, balamdy!- dep Jibektiń qolynan balany jórgegimen julyp alyp, óziniń qyz emshegimen emizedi eken. Sonda, Jibek: - E - e, seniń balań. Balańa talasym joq - dep kúlip qana qoıady eken. Molqylarda, «erteden qyz emshegin emgen bala aqyn ne óleńshi bolady» degen yrym bolǵan eken. Aýyl aqsaqaldary men keıýanalary Aqyt Bákeshtiń qyz emshegin emip edi, óleńshi boldy»- dep otyratyn.(A. Ǵazez esteliginen) Aqyt aǵartýshylyq oıyn iske asyrý úshin bar qazaqty bereke birlikke shaqyryp, yntymaqtastyrýdy oılap, ósıet - ónege aıtqan, úndeý joldaǵan. Qobda betinde áýlettik mektepter uıymdastyrǵan. Aqyt 1890 jyly 22 jasynan bastap, 1910 jyly 42 jasyna deıin Mońǵolıanyń Qobda ólkesi Delýn aýdanynda qyzmet jasaǵan. Laıyq qajy, Bardam úkirdaı aýyldarynda mektep ashyp, bala oqytqan. Jýanǵan gúńge jáne basqa kereı bılerine hatshylyq qyzmette bolǵan. Áýlıeligi taǵy bar bolǵan. El aýzynda Altyn anaǵa. Aqmádı ákim (zahıragch) birneshe adamdarǵa juldyzdama ashqandyǵy, kómekshi poshtashy dosy Qobdabaıdy jyrtqysh ańdardyń talaýynan aman alyp qalyp, ajaldan arashalaǵany týraly jáne álem kezip júrip, janqal - tasynda jalǵyz tıyny joq bola týra qaıyr suramaǵany týraly talaı qyzyq hıqaıalar, ańyzdar, ápsanalar mol kezigedi.... Adamshylyq qaı jaqta, kóz salsańshy jan - jaqqa. Bereke - birlik qur - asań, qut qonady aýmaqqa. Bereke - birlik artyq is, berekesizdik - tantyq is.... Jalqaýlyqtyń jarasy, kóńilińniń alasy - nadandyqtyń nalasy. Alty mıllıon qazaq bar, bir atanyń balasy... Tutas turyp, jumyr bol, bytyrap ketpe oń men sol. Túgel júrip bet qoısań, kezikpeı me tabar jol. Tilek, júrek bir bolsa, tabylatyn aqyl mol. Ne tabasyń oılashy, qańǵyryp ketseń oń men sol. Kóringenge telim bop, bolmaqazaq, bosqa qor. Telim bolǵan nasharǵa kóringenniń bári zor. Bas - basyńa qańǵyryp, bir - birinen aırylǵan, qazaqqa bitken qalyń sor. Aıyrlmasań tobyńnan, el bolar ediń kórim bop. Imandylyqpen jurt sanasyn nurlandyrýdyń kelesi joly ımandylyq uǵymyn, kórkem sózben «tuzdyqtap» barshanyń júregine jekizýdi Aqyt senimdi túrde qolǵa alǵan.... Jurt bolaıyq ózgerip, eńbeksiz júrip, eminip. árkimge kóz súzbelik, Bir qazaqtan basqanyń, bári de jatyr ózgerip..... On eki aıda oraza - den qoıý ıman namazǵa. Haramnan bir sát tıylmaı, qur tilek ıman bola ma?... Azdy kópti bolsa da, zeketsiz mal aramdy. Qylsań qaıyr jetimge, kóp tıer sonyń saýaby.... Kóldeleń tartpa aldynda, syltaý qylyp synyqty. Jaman adam ómirde, bilmeıdi adamshylyqty. Aqylsyzdyń ary joq, adam da joq sıyqty. Aıtqanyńdy tyńdamas, salbyratyp ıyqty.... Jigitter, ıman – qymbat, kúná - tegin. Kıgizer ólgen kúni jeńsiz kebin. Jatamyz qara jerge jalǵyz túsip, qulyna qudaı ózi bersin jónin.... Aýyzben ıman tabylmas, júrekti túzý shyn qylmaı. Áýlıe bolmas ár adam, kóńilin ashyp nur quımaı. Aıaýlap aıtqan aqyl sóz, ar menen namys bergendeı. Túbi berik týra sóz, kózdep atqan mergendeı. Sózge júırik sheshen bar, aıańdamaı jelgendeı.... Atadan alǵan aqylyń - Aı sanaǵan nusqadaı. Ujymaqqa túzý bara almas – ǵazız jandy qystamaı. Úmitiń bolsa uǵyńdar, kitap sózin tastamaı.... Aıaǵyńdy qajasa, bylǵary etik kónmen teń. Jalǵanǵa paıda jaqsy sóz, júrekke jaqqan emmen teń..... Kórde jaryq - ımanyń. Qur qalarsyń odan da, dinge nanym qylmasań. Oılasańshy azamat, bola ma dep jan joldas tiride jıǵan ımanym. Iman zeket, ám namaz, tilmen aıtyp qulaq túr. Oraza namaz bek usta, bolmańyzdar beınamaz.... Baı men jarly teńeler, jany boıdan shyqqanda. Baı men jarly bári bir, aqıretke barǵanda.... Eskerýsiz nárseni alyp júrme oljalap, ótirik, urlyq, ósekti, alyp júrme dorbalap, Ata - anańdy syılasań, ustazyńdy pir tutsań, basyńa qonar sonda baq.... Araq iship, zınaqor, urlyq qylǵan zálimder, jaqsylyq sirá kórý joq. Úıde otyrsa sondaı pań, bopyras(papıros) tartyp baptanyp, ketken joq pa bul minez, ishi qarnyn aqtaryp. Áke - sheshe múgedek, balasynan jasqanyp. Ákesi otyr balaǵa: - abaılap júr, ondaıdan,- dep qana, qaqsanyp! Aqyt ımandylyq tárbıesine jalpynyń moınyn qanshama aıtyp burǵanymen, barlyǵynyń júregine jetip, zıynyna qonýy óte shaban bolat - ynyn ańǵarǵandyqtan, sol qaýymdaǵy, sol dáýirdegi toptardyń, qatpar - larynyń erekshelikterin aıqyndap baryp, ár sanattaǵy adamdarǵa sáıkes keletin úgit nasıhattyń qajet ekenin ańǵarǵan. Sondyqtan, adamdardyń minez - qulqyna, adamgershilik parqyna kóz tastap baǵa bergen. Olardyń ishinde kóp jyrlaǵany - áıel zaty. Tárbıeleý qazaq ilimi tarıhynda, áıel zatynyń synyn aıtyp, olardyń ortaq tabystary men kemshilikterin toptap kórsetken adam - tanýshylar qashannan bolǵan. Máselen Qorqyt atamyz tórtke jiktese, Shal aqyn(Tileýke Qulekeuly) – da tórtke bólgen. Al, Aqan seri segizge sıystyrǵan bolsa Aqyt hajy olardy beske toptaǵan. Aqyt áıel zatyn, áýeli, jaqsy jaman dep ekige bóledi. Jaqsy áıel týraly:... Keı urǵashy jarandar, erkekten artyq aqyly. Adamdy biler aıyryp, ádeppenen sóz baılap, bek biledi maquldy. Anyq biler aıyryp, alyspenen jaqyndy. Berseńdaǵy júz baıtal jibermeıdi haqyńdy. Balasy jaman bolmaıdy, sheshesi bolsa jatyndy. Ataǵy jaqsy qatyndy, erkekten deme ony kem. Bapty qatyn tamaǵy, balmen sheker asyndaı. Qylap bolsa qatynyń, keltiredi synyńdy. Minezdi bolsa qatynyń, mamyq tósek kórpedeı. Jaqsy qatyn qoıama, alǵan erin rıza qyp, minezimen aldamaı.... Jaman qatyn belgisi, betińe qarap kúle almas, júz jyl joldas bolsań da, minezińdi bile almas. Er qaryzy amanat, taza saqtap júre almas. Meıman kelse úıine, balasyn uryp jylatar, oraǵytyp qumanyn, ot basyna qulatar. Ólsheýsiz iship as - sýyn, elden soǵym suratar. Sondaı qatyn eriniń baq - dáýletin qulatar, balaǵa bolsa sharqaıa, minezi bolar tez qatar, teris qarap teńkeıip, tóseginde ol jatar. Kereginde óz baıyn qulaǵynan tartyp oıatar.... Sarań qatyn sarǵaıtar. Dánin quıyp tatyrmaı.... Olaq bolsa qatynyń, ketiredi synyńdy... Qasań qatyn minezi, qoıǵa mingen kerikteı... Boshalań qatyn qımyldar, keshki kúndi ertedeı.... Aqymaq bolsa qatynyń, kópshigi joq ermen teń. Qaharly bolsa kári eneń, kúnde soqqan borandaı. Balasy onyń júredi jadyrap boıyn jaza almaı. Qarǵysshyl bolsa kári qatyn, balasyn qarǵap ozańdar. Baıy kári jas qatyn, tanyǵan soń shamasyn, kúnde bı bop qojańdar. Aqyttyń bularǵa aıtqan ósıeti:... Oraza, namaz ustańyz, jamandyqty tastańyz. Kún shyǵaryp turmańyz, er ámirin burmańyz. Ótirik, ósek qýmańyz, shalqar túste turmańyz. Bireý ósek sóz aıtsa, oǵan kóńil burmańyz. Kúıeýińe jaǵyńyz, ólgenshe syılap baǵyńyz., óter kúniń qasha ma, bolsa dáýlet - baǵyńyz. Úlkenderden bata alyp, ádepti kelin atalyp, kóp saýapty tabyńyz. Ata - anańmen kerispe, jamandyq qýyp terispe. Birińmen biriń ósh bolyp, ker bıedeı tebispe. Kúndesińmen uryspa, abysynmen julyspa. Ala kózben qaraspa, joq nársege talaspa. Jamandyqqa ermeńder, burys jolmen júrmeńder. Ádepti bolsań jaraıdy, ádebińe qaraıdy. Yrjıyp kúlseń bireýge, oıyńdy bóten sanaıdy. Jalǵanda kútpeı dinińdi, ólgende kórme ǵazapty! Jigitter jaıyn, olardyń minez - qulqyna, bolmys - bitimin bajaılap jeti topqa bóledi. Adamtaný qazaq iliminde, búgingi jantaný ǵylymyndaǵy adamdardyń temperamenti turaly uǵymynyn, bastamalary osy bir jikteý, toptaýdan bastalǵany anyq. Adamtanýshy Shal aqyn jigitti úshke toptasa, Aqan seri on úshke jikteıdi, Aqyt qajy jetige jetkizedi.... Áýeli bir jigit bar, minez kútken. Asyqpaı árbir iske sabyr etken. Bilgenin ishke saqtap qaraýyldap, ilgeri baǵyn synap úmit etken. Basqasy olaı - bulaı sóz sóılese, tyńdaıdy abzal jigit oıǵa jetken. Jaqsylyq pen jamandyq teń be eken dep, synatyp aqylyna qısap etken. Ekinshi bir jigit bar shapqan attaı, aptyǵar júregimen aqyl tappaı. Jelikken nápsini tımaı shirkin nadan, zyryldar jerge qoısa - juqa taqtaı. Úshinshi bir jigit bar taqyldaǵan, «Teń qurby óz kóńilmen joq - dep maǵan. Ózine kerekti sóz kelmeı turyp, asaýdaı minilmegen saqyldaǵan. Tórtinshi bir jigit bar taýdan asqan, zor keýde, úlken minez áýel bastan. Betimen beıpil sóılep kóp aldyrǵan. ósirgen ata - anasy bala jastan. Besinshi bir jigit bar tuıyqtanǵan, alakóz qalyń shashty mıyqtanǵan. Ózine óz bilgeniń jón demese, qorqyldaq, shoshqa minez sıaqtanǵan. Altynshy bir jigitke keldi sózi, Toń minez toqyraıǵan bolady ózi. Adamǵa aıbat qylǵan aıdahardaı, qarasa qas qaqpaıtyn eki kózi. Jetinshi bir jigit bar sózi kelgen, ár túrli ár adamǵa minez bergen. Qoı jaıyp, qońyr ógiz múıizin túıip, qorjyn sap, qurt qaınatyp, tezeq tergen. Bularǵa Aqyttyń aıtqan ósıeti;... Jigitter ıman - qymbat, kúná tegin, kıgizer ólgennen soń jeńsiz kebin... Jatamyz qara jerde, kórsetedi, qulyna qudaı ózi bar ekenin. Namaz tutpas nadan bar, aqylsyz jigit aptyǵyp, arsyz jaýdy jeńgendeı. Keıbir jigit sóıleıdi, gý - gý etken kórikteı, qolynan is ónbeıdi. shamasy joq ólikteı. Uıqysy kóp keı jigit, jerden basyn kótermes, jańa tolǵaq jerikteı. Bir qudaıdan basqaǵa, bas kesse de bas urma! Uıattan ólmeı er jigit, ósek sózdi tasyr ma? «Janym, janym» dese de, jat qotyryn qasyr ma? Jigeriń bolsa jigitter jigińdi bólip ashyl ma!... Qudaı bergen ǵumyrdy bosqa ótkizip ne etesiz. Iman, namaz bolmasa bas birikpes shekesiz. Oraza, namaz - balasy, Iman onyń anasy. Syılaǵan urpaq qor bolmas, ata menen anasyn. Qısyq aǵash turmaıdy, aǵashshynyń tezinde. Tar adamnyń aqyly, kórip turǵan kózinde. Jaman adam oılaıdy jalǵyz qaryn toqtyǵyn. Aırylmastaı jınaıdy sum dúnıeniń boqtyǵyn.... Qatty saqtan, jigitter, páre berý alýdan. Páre berme kisige, úmitker bolsań janyńnan. Bir Alladan basqaǵa, durys emes jalynǵan. Jeti ese tómen kápirden, dinin berip kápirge, dúnıe úshin baǵynǵan.,... Túbinde qudaı jetkizer, oılaı berseń alaldy. Júregińdi tat basar, isteı berseń haramdy. Halal menen haramdyq, qudyretshe jaraldy. Kúná, saýap eki jol, eki orynǵa barady. Saýap orny - ujmaqta, kúná orny - tozaqta. Aqyt hajy otbasylyq ımandyq tárbıesine otaǵasynyń týra ózi jaýapty ekendigin túsindirýmen qatar, áke mindetin erekshe anyqtap, bala men jardyń tárbıesine jurt aldynda, tipten Jaratqannyń aldynda jaýapty ekendigin basa aıtady. «Jigit bolsań aqyldy, tárbıelep taza ósir, bala menen qatyndy.» «Ǵylym sózin kóp tyńda, kórseń jaqsy aqyldy. Qaıyryń bolsa qyla júr, birdeı kór alys jaqyndy. Baǵady árkim malyn az da bolsa. Súıedi óz balasyn taz da bolsa. Qatyn bala qamy úshin, ary taza jany úshin, aqyl, qaırat jum - saı bil, urpaqtardyń bary úshin. Oraza - pitir bermeı qabyl bolmas, malyńnan zeket bermeı taǵy bolmas. Sadaqa qaıyr berip din kútseńiz, urpaqqa úmitpenen úıretseńiz, bolasyz perishtemen ıman joldas.»Búgingi tańdaǵy keı ákeniń qatyn, bala aldyndaǵy bedeli men áýlettegi ornyn paıymdaý úshin Aqyttyń osy ulaǵatynyń kómegi tıeri daýsyz. Imandylyqa tárbıeleýde Aqyt ulttyq ǵuryp, salttyń tárbıelik mańyz - yna, onyń joıylyp ketpeı saqtalýyna, ulttyq ádepti ulaǵattap, áýlet mektebinde onyń ıgerilýin únemi qadaǵalap otyrýdy mindettegen. Ádepsizder men kórgensizderdiqatal aıyp - tap, olardy ar aldynda jaýap berýin talap etken.... Jaqsy bala er jetse, elinge pana qorǵany. Jaman bolsa er jigit, jasqa jetpeı aljıdy. Qyryq jasqa kelgende, uıqyly - oıaý marjıdy. Ádepke kóndir balańdy, jaqsylyq qaıyr jolda - syń, syılasań ata - anańdy. Ózińdi kúter artqy jan, óziń kútseń aǵańdy... Ádepti bolsań - ıman sol, ónerli bolsań – jıǵan sol. Jas óspirim, qurbylar, aramnan alyp maldanyp, jyn shaıtanǵa aldanyp, jalǵanda kúná qylmashy, dúnıe - joldas degen dep, kóringendi jesem dep, musylman dinin buzbashy. Ulyq bolsań ádil bol, sharıǵat ustap kámil bol. Eldiń ǵurpyn jurt bilsin, bárin de jaıǵap tanyr bol. Basqalardan kónerek, kereıdiń ádet - ǵurpy bar. Ony umytpa esińe al.... Ádeppen ósir jamaǵat, qyzyń bolsa tulymdy. Qarasha nadan demeńder, qarashasyz han bar ma? Qarashada jaqsy ádep bar, jan súıip bári, madaqtar. Ádebi joq áıelder, árkimmen kúler yrjaqtap. Uıatsyz bolsa qyz bala, kempirdeı sóıler taısalmaı. Doly qatyn sóıleıdi atasyna shaptyǵyp. Kóılek kıer jaman qyz, etek jeńin emermeı.... Tıymy joq tiliniń, qyzyń ósti tulymdy. Jas qatyndar saırandap, erkekke taman taırańdap, kórinis berip kóldeleń, qasqaıyp qarap qoımańdap, erki qolǵa tıgen soń, qýanady jaırańdap. Qynama kıip qyltıyp, quıryǵy shyǵyp bultıyp, omyraýy ashylyp, shashy burqyrap shashylyp, óńiri qashyp tyrtıyp. Qazaq ádebi - tym asyl, tym bıazy. tym ásem. Imandy jan - ádepti. Aqyt úshin bul ekeýin aıyryp jikteý artyq. Sondyqtan Aqyt hajy ulyqtardyń, baılardyń, bılerdiń, moldalardyń ádepti qylyqtary men minezderin saralap jyrlaıdy. Olarǵa jeke - jeke jyr arnaıdy. Eń sońynda, jalpaq jurtty sońyna ertip, ımandyq nurymen barshany baqytqa aparatyn osylar dep tanyp, ımandylyq tárbıesin ıgertýdi jáne iske asyrýdy solarǵa júkteıdi. Ásirese bıler men moldalarǵa erekshe senim artady. Derekkóz: 1. Ǵ. Aqytuly. «Aqyt Úlimjiuly» atty «Qazaq tarıhyndaǵy áıgili adamdar» ulaspaly jınaqqa engen eńbek: Almaty: «Musylman baspa úıi», 2008j. 2. A. Úlimjiuly shyǵarmalary. 4 tom. Shyńjań halyq baspasy - 2015 3. A. Úlimjiuly. Shyǵarmalarynyń tolyq jınaǵy: eki tomdyq. – Konıa, 2011. 4. Ulttyq tárbıe úrdisi Qaraǵandy. 2014 5. Aqyt hajy Ǵahylıa Baı - Ólke 1994 6. Á. Marǵulan Ejelgi jyr ańyzdar Almaty 1985 7. Adamtaný qazaq ilimi Qaraǵandy 2016