Zertteý jumysy "Ósimdik ómir nári-ómir sáni"
Qyzylorda oblysy, Aral aýdany, №77 orta mekteptiń
7 - synyp oqýshysy Lappaeva Áıgerim
Jetekshisi: S. Tleýmbetova
«Ósimdik - ómir nári, ómir sáni» týǵan ólke ósimdikterin zertteý taqyrybyndaǵy ǵylymı jumysy
Ósimdik - ómir nári, ómir sáni.
Ósimdikter álemi – tiri tabıǵattyń bir bóligi. Ósimdikter adam ómirimen jáne janýarlar álemimen de tyǵyz baılanysty. Tabıǵatta ósetin ósimdikterdiń adamzatqa tıgizetin paıdasy zor. Olardyń keıbireýin tamaqqa paıdalansa, endi bir tobyn ártúrli sharýashylyqta paıdalanady. Ósimdikter adam ómirine qajetti aýany ottegimen baıytady. Ósimdikter qalalar men aýyldardy shań - tozańnan qorǵaıdy. Iaǵnı, ósimdikter adam kóńil - kúıine erekshe áser etedi. Bólmege jasyl ósimdik ósirseńiz, ózińizdi bólmede emes, erekshe bir orynda otyrǵan sıaqty sezinesiz. Ósimdik adamnyń densaýlyǵyn nyǵaıtyp, boıyna kúsh beredi. Qoǵamdyq oryndarda, bólmelerde ósimdik ósirilse, olardyń hosh ıisi men sándi reńi adamnyń júıke júıesiniń jumysyn jaqsartyp, kóńil - kúıin shattandyrady. Adam ósimdikterdi sándik úshinde ósirip estetıkalyq lázzat alady. Ósimdikter aınaladaǵy shýdy da báseńdetedi. Al shýdyń adamnyń júıke júıesine jaǵymsyz áser etip, qan qysymyn kóteretini belgili. Aǵashtar jol jıegine neǵurlym jıirek ornalassa, soǵurlym dybysty jaqsy basady.
Halqymyz ósimdikterdiń paıdasyn, qadir - qasıetin joǵary baǵalaǵan, mysaly «Atańnan mal qalǵansha, tal qalsyn», «Er - eldiń kórki, orman - toǵaı jerdiń kórki», «Dári - shópten shyǵady, dana - kópten shyǵady», « Qorańda malyń bolsyn, kósheńde talyń bolsyn», degen maqaldar ósimdik ataýlynyń erekshe qasıetti ekenin dáleldeıdi. Osyndaı danalyq sózderden tabıǵattyń kórki, symbaty men sulýlyǵy - ósimdikter
álemin qorǵaý kerek ekenin uǵýǵa bolady. Ósimdikter sarqylmaıtyn qazyna emes. Sondyqtan olardy oryndy paıdalanyp, qorǵaı bilýdiń paıdasy zor.
Ósimdik kıesi - adyraspan.
Adyraspan - halyq medısınasynda qoldanylyp júrgen shıpaly ósimdik, ári kıeli ósimdikterdiń biri. Adyraspannyń kezdesetin orny - sortań topyraqty shóleıtti jerler. Adyraspan meniń týǵan jerimniń barlyq barlyq jerinde kezdesedi. Mysaly: aýlada, aýyl ishinde, aýyl syrtynda, úı aınalasynda kezdesedi. Adyraspan – túıetabandar tuqymdasynan taramdalǵan butaǵy mol, kópjyldyq ósimdik. Bozǵylt sary tústi, gúlderi jeke - jeke ósedi, jemisi qońyr tústi. Bıiktigi 30 - 60sm shamasynda, ıisi óte jaǵymsyz.
Adyraspannyń jerge tósele jatatyn sabaǵynyń bir shetinen bir shetine tilimdengen japyraq shoqtala kezektesip ornalasqan. Aqyn S. Kettebaıulynyń «Dala dárihanasy»degen óleńinde dárilik ósimdik adyraspannyń bıologıalyq ereksheligi, morfologıalyq qurylysy óte jaqsy sıpattalǵan:
«Taqyrǵa óser tarbıyp,
Turar túri arbyıyp.
Salaly ár butaǵy,
Boıyna ashshy nár jıyp.
Bile bilseń turaǵy,
Kóshken jurtqa shyǵady.
Jaz boıy óńin ózgertpeı,
Sarǵaıyp qana turady.
Qandaı aýrý bolsa da,
Juǵymy onyń sonshama.
Kúz kelip ol piskende
Alýdy jınap jón sana».
Adyraspannyń gúldeý merzimi maýsym, shilde aılary, al jınaý merzimi tamyz, qyrkúıek aılary.
Gúliniń 5 tostaǵanshasy, 5 kúlte japyraqshasy, 15 - 16
atalyǵy, 1 analyǵy bar. Jemisi qońyr tústi. İri uryǵy bar. Dıametri 1sm - deı shar tárizdi qaýashaq. Mamyr - maýsym aıynda gúldeıdi. Shilde - tamyz aıynda jemis beredi.
Emdik maqsatqa adyraspannyń shóbin, ıaǵnı butaqtaryn, japyraqtaryn paıdalanady. Kezinde Ábý - Álı Ibn - Sına ony segizkóz júıkesiniń qabynýy kezinde bolatyn shanshýlardy basatyn dári retinde qoldanǵan. Halyq medısınasynda adyraspan shóbin revmatızm, qyshyma, bezgek, qotyr jáne bel aýrýy, bas aýrýy, asqazan aýrýlaryn emdeýge paıdalanǵan.
Adyraspan ósimdigin 1928 jyldan beri paıdalanyp kelemiz. Qazaq halqy bul shóptiń qaınatpasymen teri aýrýlaryn da emdegen. Adyraspan - kıeli ósimdik, sondyqtan qazaq halqy onymen bále - jaladan saqtaıdy dep úı ishin alastaǵan. Til - kóz ótýine qarsy oshaq basyn tútinimen aınaldyra alastap, úı ishine ilip qoıatyn bolǵan. Bul dástúr osy ýaqytta da saqtalǵan.
Qazaq halqy ertede adyraspandy jınar aldynda ıilip sálem etip baryp tergen. Adyraspannan attaýǵa, ústinen basýǵa bolmaıdy. Orta Azıada adyraspan erteden - aq belgili bolǵan. Adyraspandy Irak halqy «ýaraý aspand» dep ataıdy, bul «barlyq aýrýǵa em» degen sóz. Adyraspannyń tuqymynan qyzyl túske boıaıtyn, ásirese júnnen toqylǵan buıymdardy boıaıtyn boıaý alynady. Túrkıada ertede adyraspannan ádemi qyzyl boıaý alyp, sonymen ult kıimi - feskany boıap kelgen. Qazaq halqy adyraspannyń tuqymymen qoıdyń, túıeniń júnin boıaǵan. Sonymen, ósimdikte medısınalyq preparattardyń sarqylmas kózi.
Jaraǵa shıpa bolar - ıtsıgek.
Bizdiń ólkemizde ósetin dárilik ósimdikterdiń biri - ıtsıgek. Itsıgek - alabota tuqymdasyna jatatyn kópjyldyq buta. Itsıgek túbinen butaqtana ósedi, bıiktigi 75sm, tamyrynyń uzyndyǵy 6m. Qurǵaqshylyqqa tózimdi bolǵandyqtan shól, shóleıt, taqyr jerlerde ósedi. Itsıgektiń japyraǵy óte usaq, úshburyshty, qarama - qarsy ornalasady, uzyndyǵy 2 - 3 mm. Onyń gúlderi qosjynysty, óte usaq, sarǵysh nemese qyzǵylt, gúlshoǵyry butaǵynyń ushynda masaq tárizdi ornalasady. Analyǵy - 1. Atalyqtary - 5. Jemisi - qaýashaq, ishinde pishini qoshqarmúiz tárizdi tuqymy bolady. Itsıgektiń butaqtary japyraqsyz, býnaqtalǵan jumyr shyryndy bolyp keledi. Iran, Túrkıa, Sırıa, Monǵolıada, al bizde Qyzylorda, Ońtústik Qazaqstan, Jambyl, Taldyqorǵan, Almaty oblystarynda keń taralǵan.
Itsıgek - ýly ósimdik, sondyqtan emdik qasıeti mol. Onyń tunbasyn denedegi qyshyma qotyrdy, maldyń teri aýrýlaryn emdeý úshin qoldanady. Ertede babalarymyz ıtsıgekti qaınatyp ishken jáne shubatqa qosyp ishken. Itsıgekte alkaloıdpen qatar kóptegen qymyzdyq qyshqyly, aqýyz jáne krahmal bolady.
Qazaqstanda ıtsıgektiń jasyl sabaǵynan anabazın óndiriledi. Itsıgek ýly bolǵandyqtan, ony jınaǵanda bastyrǵanda da qatty saqtanyp, aýyz - muryndy oramalmen jaýyp, qolǵap kıý kerek, qoldy jıi jýý kerek. Itsıgekke jasalǵan hımıalyq tekserý onyń qorektik qundylyǵy joǵary ekenin kórsetti. Ertede adamdar ıtsıgektiń túbindegi tamyryn qaınatyp iship, denedegi jaralardy emdeý úshin ıtsıgek qaınatylǵan sýmen shomylǵan. Itsıgek jaz aıynda jáne kúz aıynda gúldeıdi. Sonymen qatar týǵan ólkemiz Qulandynyń barlyq jerinde ósedi: úı mańynda kóshede, shalǵyndarda, jaıylymdarda.
Meńdýana - ishek qurylysy shıpasy.
Meńdýana - alqa tuqymdastarǵa jatatyn, asa kóp taralǵan, eki jyldyq shóptesin ósimdik. Qara meńdýananyń bir túbiniń ózi orta eseppen alǵanda
10 myńdaı tuqym beredi. Osynshama kóp tuqym kúı tańdamaı gúldeıdi. Meńdýananyń tuqymy óte ýly. Onyń japyraǵyn, tuqymyn jegen mal men qus ýlanyp qalady. Degenmen, onyń ıisi unamsyz, dámi nashar bolǵandyqtan mal ony jeı bermeıdi. Qara meńdýananyń tamyrynda, japyraǵynda 25 paıyz alkaloıdtar bolady. Medısına, mal dárigerlik salasyna meńdýanadan jasalǵan dárilerdi asqazan jáne ishek aýrýlaryna, demikpege qarsy qoldanady.
«Meńdýana maıyn» súıek syrqyraýyna, júıke júıesi aýrýlaryna qarsy denege jaǵady. Meńdýana tis aýrýyna da em bolady. Tis aýrýyn emdeý úshin ertede ájelerimiz «tis shaqyratyn» bolǵan. Aǵash tostaǵan kózdeıge úsh shyraq jaǵylǵan ınelerdi qadap, eshki maıyn jaǵyp, meńdýananyń tuqymyn shyraqtardyń basyna seýip:
Býyn, býyn qurt,
Báıterekteı túkti qurt.
Kelmes darıa keshken qurt,
Domalan da túse ber,
Domalan da kóshe ber,
Ablaǵazım súpıt shyq.
Meńdýana emińiz,
Eshkiniń maıy jemińiz,
Qurt atasy - Qyl aýyz,
Arǵymaqtan biz keldik.
Domalan da túse ber,
Domalan da kóshe ber,
Ablaǵazım súpıt shyq, dep qaıta - qaıta aıtady eken. Meńdýana - bizdiń týǵan ólkemiz Qulandyda kezdesetin ýly, ári dárilik ósimdik. Meńdýana jazda gúldeıdi. Kúzde emdik retinde terip alýǵa bolady. Meńdýanamen adamdar, ásirese jas balalar tez ýlanady. Ýlanǵan kezde júrek qatty soǵyp, entigý paıda bolady, ishi aýyrady, qusady, esinen tanady.
Bul ósimdikten jasalǵan dárini dárigerdiń baqylaýymen paıdalanǵan jón. Ósimdiktiń ýly qasıeti ertedegi egıpettikter men parsylarǵa jáne araptarǵa belgili bolǵan. Tájiktiń uly ǵalymy, fılosof jáne dáriger Ibn - Sına osydan 1000 jyl buryn «Meńdýana - ý, esirtip esten aıyrady, tunshyqtyryp, óltirýge deıin barady» dep jazǵan.
Tolyq nusqasyn júkteý
7 - synyp oqýshysy Lappaeva Áıgerim
Jetekshisi: S. Tleýmbetova
«Ósimdik - ómir nári, ómir sáni» týǵan ólke ósimdikterin zertteý taqyrybyndaǵy ǵylymı jumysy
Ósimdik - ómir nári, ómir sáni.
Ósimdikter álemi – tiri tabıǵattyń bir bóligi. Ósimdikter adam ómirimen jáne janýarlar álemimen de tyǵyz baılanysty. Tabıǵatta ósetin ósimdikterdiń adamzatqa tıgizetin paıdasy zor. Olardyń keıbireýin tamaqqa paıdalansa, endi bir tobyn ártúrli sharýashylyqta paıdalanady. Ósimdikter adam ómirine qajetti aýany ottegimen baıytady. Ósimdikter qalalar men aýyldardy shań - tozańnan qorǵaıdy. Iaǵnı, ósimdikter adam kóńil - kúıine erekshe áser etedi. Bólmege jasyl ósimdik ósirseńiz, ózińizdi bólmede emes, erekshe bir orynda otyrǵan sıaqty sezinesiz. Ósimdik adamnyń densaýlyǵyn nyǵaıtyp, boıyna kúsh beredi. Qoǵamdyq oryndarda, bólmelerde ósimdik ósirilse, olardyń hosh ıisi men sándi reńi adamnyń júıke júıesiniń jumysyn jaqsartyp, kóńil - kúıin shattandyrady. Adam ósimdikterdi sándik úshinde ósirip estetıkalyq lázzat alady. Ósimdikter aınaladaǵy shýdy da báseńdetedi. Al shýdyń adamnyń júıke júıesine jaǵymsyz áser etip, qan qysymyn kóteretini belgili. Aǵashtar jol jıegine neǵurlym jıirek ornalassa, soǵurlym dybysty jaqsy basady.
Halqymyz ósimdikterdiń paıdasyn, qadir - qasıetin joǵary baǵalaǵan, mysaly «Atańnan mal qalǵansha, tal qalsyn», «Er - eldiń kórki, orman - toǵaı jerdiń kórki», «Dári - shópten shyǵady, dana - kópten shyǵady», « Qorańda malyń bolsyn, kósheńde talyń bolsyn», degen maqaldar ósimdik ataýlynyń erekshe qasıetti ekenin dáleldeıdi. Osyndaı danalyq sózderden tabıǵattyń kórki, symbaty men sulýlyǵy - ósimdikter
álemin qorǵaý kerek ekenin uǵýǵa bolady. Ósimdikter sarqylmaıtyn qazyna emes. Sondyqtan olardy oryndy paıdalanyp, qorǵaı bilýdiń paıdasy zor.
Ósimdik kıesi - adyraspan.
Adyraspan - halyq medısınasynda qoldanylyp júrgen shıpaly ósimdik, ári kıeli ósimdikterdiń biri. Adyraspannyń kezdesetin orny - sortań topyraqty shóleıtti jerler. Adyraspan meniń týǵan jerimniń barlyq barlyq jerinde kezdesedi. Mysaly: aýlada, aýyl ishinde, aýyl syrtynda, úı aınalasynda kezdesedi. Adyraspan – túıetabandar tuqymdasynan taramdalǵan butaǵy mol, kópjyldyq ósimdik. Bozǵylt sary tústi, gúlderi jeke - jeke ósedi, jemisi qońyr tústi. Bıiktigi 30 - 60sm shamasynda, ıisi óte jaǵymsyz.
Adyraspannyń jerge tósele jatatyn sabaǵynyń bir shetinen bir shetine tilimdengen japyraq shoqtala kezektesip ornalasqan. Aqyn S. Kettebaıulynyń «Dala dárihanasy»degen óleńinde dárilik ósimdik adyraspannyń bıologıalyq ereksheligi, morfologıalyq qurylysy óte jaqsy sıpattalǵan:
«Taqyrǵa óser tarbıyp,
Turar túri arbyıyp.
Salaly ár butaǵy,
Boıyna ashshy nár jıyp.
Bile bilseń turaǵy,
Kóshken jurtqa shyǵady.
Jaz boıy óńin ózgertpeı,
Sarǵaıyp qana turady.
Qandaı aýrý bolsa da,
Juǵymy onyń sonshama.
Kúz kelip ol piskende
Alýdy jınap jón sana».
Adyraspannyń gúldeý merzimi maýsym, shilde aılary, al jınaý merzimi tamyz, qyrkúıek aılary.
Gúliniń 5 tostaǵanshasy, 5 kúlte japyraqshasy, 15 - 16
atalyǵy, 1 analyǵy bar. Jemisi qońyr tústi. İri uryǵy bar. Dıametri 1sm - deı shar tárizdi qaýashaq. Mamyr - maýsym aıynda gúldeıdi. Shilde - tamyz aıynda jemis beredi.
Emdik maqsatqa adyraspannyń shóbin, ıaǵnı butaqtaryn, japyraqtaryn paıdalanady. Kezinde Ábý - Álı Ibn - Sına ony segizkóz júıkesiniń qabynýy kezinde bolatyn shanshýlardy basatyn dári retinde qoldanǵan. Halyq medısınasynda adyraspan shóbin revmatızm, qyshyma, bezgek, qotyr jáne bel aýrýy, bas aýrýy, asqazan aýrýlaryn emdeýge paıdalanǵan.
Adyraspan ósimdigin 1928 jyldan beri paıdalanyp kelemiz. Qazaq halqy bul shóptiń qaınatpasymen teri aýrýlaryn da emdegen. Adyraspan - kıeli ósimdik, sondyqtan qazaq halqy onymen bále - jaladan saqtaıdy dep úı ishin alastaǵan. Til - kóz ótýine qarsy oshaq basyn tútinimen aınaldyra alastap, úı ishine ilip qoıatyn bolǵan. Bul dástúr osy ýaqytta da saqtalǵan.
Qazaq halqy ertede adyraspandy jınar aldynda ıilip sálem etip baryp tergen. Adyraspannan attaýǵa, ústinen basýǵa bolmaıdy. Orta Azıada adyraspan erteden - aq belgili bolǵan. Adyraspandy Irak halqy «ýaraý aspand» dep ataıdy, bul «barlyq aýrýǵa em» degen sóz. Adyraspannyń tuqymynan qyzyl túske boıaıtyn, ásirese júnnen toqylǵan buıymdardy boıaıtyn boıaý alynady. Túrkıada ertede adyraspannan ádemi qyzyl boıaý alyp, sonymen ult kıimi - feskany boıap kelgen. Qazaq halqy adyraspannyń tuqymymen qoıdyń, túıeniń júnin boıaǵan. Sonymen, ósimdikte medısınalyq preparattardyń sarqylmas kózi.
Jaraǵa shıpa bolar - ıtsıgek.
Bizdiń ólkemizde ósetin dárilik ósimdikterdiń biri - ıtsıgek. Itsıgek - alabota tuqymdasyna jatatyn kópjyldyq buta. Itsıgek túbinen butaqtana ósedi, bıiktigi 75sm, tamyrynyń uzyndyǵy 6m. Qurǵaqshylyqqa tózimdi bolǵandyqtan shól, shóleıt, taqyr jerlerde ósedi. Itsıgektiń japyraǵy óte usaq, úshburyshty, qarama - qarsy ornalasady, uzyndyǵy 2 - 3 mm. Onyń gúlderi qosjynysty, óte usaq, sarǵysh nemese qyzǵylt, gúlshoǵyry butaǵynyń ushynda masaq tárizdi ornalasady. Analyǵy - 1. Atalyqtary - 5. Jemisi - qaýashaq, ishinde pishini qoshqarmúiz tárizdi tuqymy bolady. Itsıgektiń butaqtary japyraqsyz, býnaqtalǵan jumyr shyryndy bolyp keledi. Iran, Túrkıa, Sırıa, Monǵolıada, al bizde Qyzylorda, Ońtústik Qazaqstan, Jambyl, Taldyqorǵan, Almaty oblystarynda keń taralǵan.
Itsıgek - ýly ósimdik, sondyqtan emdik qasıeti mol. Onyń tunbasyn denedegi qyshyma qotyrdy, maldyń teri aýrýlaryn emdeý úshin qoldanady. Ertede babalarymyz ıtsıgekti qaınatyp ishken jáne shubatqa qosyp ishken. Itsıgekte alkaloıdpen qatar kóptegen qymyzdyq qyshqyly, aqýyz jáne krahmal bolady.
Qazaqstanda ıtsıgektiń jasyl sabaǵynan anabazın óndiriledi. Itsıgek ýly bolǵandyqtan, ony jınaǵanda bastyrǵanda da qatty saqtanyp, aýyz - muryndy oramalmen jaýyp, qolǵap kıý kerek, qoldy jıi jýý kerek. Itsıgekke jasalǵan hımıalyq tekserý onyń qorektik qundylyǵy joǵary ekenin kórsetti. Ertede adamdar ıtsıgektiń túbindegi tamyryn qaınatyp iship, denedegi jaralardy emdeý úshin ıtsıgek qaınatylǵan sýmen shomylǵan. Itsıgek jaz aıynda jáne kúz aıynda gúldeıdi. Sonymen qatar týǵan ólkemiz Qulandynyń barlyq jerinde ósedi: úı mańynda kóshede, shalǵyndarda, jaıylymdarda.
Meńdýana - ishek qurylysy shıpasy.
Meńdýana - alqa tuqymdastarǵa jatatyn, asa kóp taralǵan, eki jyldyq shóptesin ósimdik. Qara meńdýananyń bir túbiniń ózi orta eseppen alǵanda
10 myńdaı tuqym beredi. Osynshama kóp tuqym kúı tańdamaı gúldeıdi. Meńdýananyń tuqymy óte ýly. Onyń japyraǵyn, tuqymyn jegen mal men qus ýlanyp qalady. Degenmen, onyń ıisi unamsyz, dámi nashar bolǵandyqtan mal ony jeı bermeıdi. Qara meńdýananyń tamyrynda, japyraǵynda 25 paıyz alkaloıdtar bolady. Medısına, mal dárigerlik salasyna meńdýanadan jasalǵan dárilerdi asqazan jáne ishek aýrýlaryna, demikpege qarsy qoldanady.
«Meńdýana maıyn» súıek syrqyraýyna, júıke júıesi aýrýlaryna qarsy denege jaǵady. Meńdýana tis aýrýyna da em bolady. Tis aýrýyn emdeý úshin ertede ájelerimiz «tis shaqyratyn» bolǵan. Aǵash tostaǵan kózdeıge úsh shyraq jaǵylǵan ınelerdi qadap, eshki maıyn jaǵyp, meńdýananyń tuqymyn shyraqtardyń basyna seýip:
Býyn, býyn qurt,
Báıterekteı túkti qurt.
Kelmes darıa keshken qurt,
Domalan da túse ber,
Domalan da kóshe ber,
Ablaǵazım súpıt shyq.
Meńdýana emińiz,
Eshkiniń maıy jemińiz,
Qurt atasy - Qyl aýyz,
Arǵymaqtan biz keldik.
Domalan da túse ber,
Domalan da kóshe ber,
Ablaǵazım súpıt shyq, dep qaıta - qaıta aıtady eken. Meńdýana - bizdiń týǵan ólkemiz Qulandyda kezdesetin ýly, ári dárilik ósimdik. Meńdýana jazda gúldeıdi. Kúzde emdik retinde terip alýǵa bolady. Meńdýanamen adamdar, ásirese jas balalar tez ýlanady. Ýlanǵan kezde júrek qatty soǵyp, entigý paıda bolady, ishi aýyrady, qusady, esinen tanady.
Bul ósimdikten jasalǵan dárini dárigerdiń baqylaýymen paıdalanǵan jón. Ósimdiktiń ýly qasıeti ertedegi egıpettikter men parsylarǵa jáne araptarǵa belgili bolǵan. Tájiktiń uly ǵalymy, fılosof jáne dáriger Ibn - Sına osydan 1000 jyl buryn «Meńdýana - ý, esirtip esten aıyrady, tunshyqtyryp, óltirýge deıin barady» dep jazǵan.
Tolyq nusqasyn júkteý
You Might Also Like
-
Aqtóbe oblystyq mamandandyrylǵan
