InfoHub Logo

Q. Jubanov atyndaǵy Aqtóbe óńirlik ýnıversıtetiniń
4 kýrs stýdenti: Zınel Roza Ulyqpanqyzy

Qazaqstan Respýblıkasynyń Bilim týraly zańynda: «Bilim berý júıesiniń negizgi mindetteri: bilim berý baǵdarlamalaryn meńgerý jáne jeke tulǵanyń shyǵarmashylyq, rýhanı jáne dene qabiletterin damytý úshin jaǵdaı jasaý, adamgershilik jáne salaýatty ómir saltynyń berik negizderin qalyptastyrý. , tulǵanyń damýyna jaǵdaı jasaý arqyly utymdy baıý». atap ótti .Soǵan baılanysty qoǵam aldynda oqýshy tulǵasyn úılesimdi damytý mindeti tur.

Qazirgi qoǵam óziniń jas urpaqtaryn juqtyratyn agressıvtiligimen sıpattalady. Qazirgi balalardyń agressıvtiligi balanyń aınalasyndaǵy adamdarǵa – ata-anaǵa, tárbıeshilerge, muǵalimderge, qurbylaryna ǵana áser etpeıtin belgili bir psıhologıalyq sıpattamalarǵa ıe, ol balanyń ózine, basqalarmen qarym-qatynasynda qıyndyqtar týǵyzady, onyń búkil jeke basynyń ártúrli aspektilerdegi damýyn anyqtaıdy.

Múmkindigi shekteýli balalar arasynda aqyl-oıy buzylǵan balalar jıi kezdesedi. Aqyl-oıy buzylǵan balalardyń mı qyrtysynyń organıkalyq zaqymdanýynan kognıtıvti buzylystary bar. Aqyl-oı kemistigi bar adamdardaǵy kemistiktiń ereksheligi joǵary psıhıkalyq fýnksıanyń minez-qulqy men áreketiniń beınelenýi men rettelýiniń buzylýy bolyp tabylady. Ol kognıtıvtik prosesterdiń buzylystarymen (sezim, qabyldaý, este saqtaý, oılaý, qıaldaý, sóıleý, zeıin), emosıonaldy-eriktik sferadaǵy, motorıkanyń jáne jeke damýdyń kemshilikterimen sıpattalady.

Balalardaǵy ıntellektýaldyq buzylýlar aqyl oı damýynyń buzylýlary men  aýytqýlary. Belgileri: ómirlik, oqý máselelerin sheshý qabiletiniń jetkiliksizdigi, jańa jaǵdaıda baǵdarlanýdyń qıyndyǵy, bilimniń, daǵdynyń jetispeýshiligi, sózdik qorynyń shekteýliligi, abstraktili-logıkalyq oılaý deńgeıiniń tómendeýi jatady. Dıagnozdy psıhıatr, nevropatolog, psıholog júrgizedi. Klınıkalyq áńgimeden, baqylaýdan, patopsıhologıalyq testterden turady. Sonymen qatar, mıdyń aspaptyq zertteýleri taǵaıyndalýy múmkin. Emdeý jospary jeke jasalady, oǵan farmakoterapıa, psıhokorreksıa jáne áleýmettik ońaltý kiredi.

«Agresıa» sózi latynnyń «agressio» sózinen shyqqan, ol «shabýyl» degendi bildiredi.

Agressıvti kórinisterdiń paıda bolý sebepteri:

— qurdastar men eresekterdiń nazaryn aýdarýǵa umtylý;

— qajetti nátıje alýǵa umtylý;

— basty bolýǵa, jetekshi oryndy ıelenýge umtylý;

— óz múddelerin qorǵaý nemese kek alý;

— óziniń artyqshylyǵyn kórsetý úshin basqanyń qadir-qasıetine nuqsan keltirýge umtylý.

Agresıanyń kóriný formalaryna baılanysty R.V.Ovcharova balalardyń 3 kategorıasyn anyqtady [43]:

1. Fızıkalyq agresıaǵa beıim balalar. Bul kategorıa tulǵanyń kelesi qasıetterimen sıpattalady: maqsattylyq, batyldyq; táýekelge barý, ekstraversıa. Mundaı balalar belsendi, kóshbasshylyq qasıetterdi kórsetedi, ózin-ózi baqylaýdyń tómen deńgeıimen úılesedi. Olar sondaı-aq ımpúlsıvti minez-qulyqpen, jetekterdiń áleýmettendirilmegendigimen, ótkir tájirıbelerdiń qajettiligimen sıpattalady.

2. Sózdik agresıaǵa beıim balalar. Ekinshi toptaǵy balalarda aıqyn psıhıkalyq teńgerimsizdik, depressıa jáne frýstrasıaǵa tózimdilik tán. Olar basqalardyń baǵalaýlary men áreketterine joǵary sezimtaldyqpen, turaqty ishki janjalmen jáne ımpúlsıvti minez-qulyqpen sıpattalady.

3. Janama agresıaǵa beıim balalar. Olar jıi ımpúlsıvti minez-qulyq pen ózin-ózi baqylaýdyń tómen deńgeıin kórsetedi. Sonymen qatar, olar jetekterdiń jetkiliksiz áleýmettenýimen, óz áreketteri týraly habardarlyǵynyń tómendigimen jáne qalyptaspaǵan erikti reaksıalarmen sıpattalady.

K.Lorenstiń agresıa da ómir súrý úshin kúresten týyndaıdy dep eseptedi. Bul ınstınkt adamdarda jáne basqa da tirshilik ıelerinde bar jáne ol uzaq evolúsıa barysynda damydy, bul onyń úsh mańyzdy qyzmetimen dáleldenedi degen:

1) kúres úlken geografıalyq aýmaqqa túrlerdiń ókilderin taratýǵa kómektesedi jáne bul azyq-túlik resýrstaryn barynsha paıdalanýdy qamtamasyz etedi.

2) agresıa eń kúshti jáne jigerli daralarǵa urpaq qaldyrýǵa múmkindik beredi, bul túrdiń genetıkalyq qoryn jaqsartady.

3) janýar jáne óziniń jáne onyń urpaqtarynyń tirshiligin qamtamasyz etýde qorǵanys kórsetedi

Agresıa, ol qalaı kórinse de, basqa tirshilik ıesine zıan keltirýge baǵyttalǵan minez-qulyq tásili. Kóptegen avtorlar agressıvti áreketterdiń ózin-ózi basqarýy múmkin ekenin atap ótedi. Agresıa – kórsetkishterdiń jıyntyǵy, fızıkalyq, janama, sózdik agresıa. Adamdardaǵy agresıanyń sebepterin anyqtaýda ortaq pikir joq. Degenmen, árbir pedagogtar agresıanyń sebepterin, agressıvti minez-qulyqty dıagnostıkalaý men túzetýdiń ózindik ádisterin anyqtaıdy.

Osy bala boıyndaǵy agressıvti árekettiń paıda bolýyn psıhologtar jan-jaqty zerttedi. Agresıanyń qaı túri bolsa da, bul ózgege qıanat kórsetý degendi bildiredi. Agresıanyń qaı túri zertteletin psıhologıalyq baǵyt bolmasyn árbireýi ózinshe qarastyrdy.

Psıhoanalıtıkalyq baǵytty qoldaǵandar: Z.Freıd, A.Freıd, E.Fromm, A.Adler, K.Iýng, K.Hornı jáne t.b. agresıa — ınstınkti, qastandyq áreket, bul sana men sanasyzdyqtyń arasyndaǵy daý-damaı, adamnyń psıhologıalyq qorǵanysynyń biri dedi.

Zıatynda aýytqýshylyǵy bar balalardyń agressıvti minez-qulqyn túzetý úshin olardyń psıhologıalyq erekshelikterin eskerý qajet, bul balanyń agressıvtiliginiń psıhologıalyq tabıǵatyn túsinýge múmkindik beredi.

Zıatynda aýytqýshylyǵy bar balalarmen jumysta arnaıy uıymdastyrylǵan psıhologıalyq oıyndar oǵan qarym-qatynas prosesinde óziniń minez-qulqyn baqylap qana qoımaı, emosıasyn bildirýge kómektesedi. D.B. Elkonınniń aıtýynsha, oıynda bala egosentrızmdi jeńe alady, ol róldi qabyldaý jáne osy róldi oryndaý mehanızmimen qamtamasyz etiledi. Osylaısha, oıyn ıntellektýaldyq jáne emosıonaldyq-tulǵalyq desentrasıanyń damýyna yqpal etedi, bul óz kezeginde balanyń problemalyq jaǵdaılardy tıimdirek sheshý qabiletin damytady. Belgili bir róldi oryndaý barysynda bala ózi úshin mańyzdy tulǵaaralyq qarym-qatynastardy úlgileıdi, onda osy rólge baılanysty emosıonaldyq tájirıbeler kórsetiledi; bul áreketter balaǵa óz is-áreketiniń saldaryn sezinýge, óz is-áreketiniń máni men maǵynasyn anyqtaýǵa múmkindik beredi, sonymen qatar belsendiliktiń jańa áleýmettik motıvterin qalyptastyrady. Balalardyń agressıvti minez-qulyq máselesin zertteýshiler Z.Freıd, K.Loýrens, G.M. Andreeva, T.G. Rýmánseva, L.S. Vygotskıı, D.B. Elkonın, S.Mýhına, R.Berkoves Karmanov, R.A.Nazmýtdınova, A.B. Tólebaev, R.T. Álimbaev, M.A. Qusaıynov, L.M.Qarjýbaeva jáne t.b. Bul avtorlar óz eńbekterinde óte kóp jáne alýan túrli oıyndar, jattyǵýlar men usynystar usynady, biraq oıyn jattyǵýlarynyń júıelengen jınaqtary jetkiliksiz.

Zıatkerlik buzylystardy emdeý qaıtymdy sıpattaǵy sebepterdi joıýǵa, turaqty týa bitken patologıaǵa qoldaý kórsetýge jáne sımptomatıkalyq terapıaǵa baǵyttalǵan. Medısınalyq-psıhologıalyq-pedagogıkalyq kómektiń kelesi túrleri kórsetiledi:

Medısınalyq emdeý. Dárilik zattar ıntellektýaldyq buzylystyń etıologıasyn eskere otyryp tańdalady. Mıdyń organıkalyq zaqymdanýymen serebraldy qan aınalymynyń korektorlary, nootroptar, psıhostımýlátorlar taǵaıyndalady; endokrındik júıeniń aýrýlarynda - gormonaldy agentter; psıhotıkalyq buzylýlarmen - neıroleptıkter; emosıonaldyq jáne minez-qulyq aýytqýlarymen - sedatıvter, trankvılızatorlar.

Psıhokorreksıa. Sabaqtardy psıhologtar, olıgofrenopedagogtar, defektologtar júrgizedi. Maqsat ıntellektýaldyq buzylystyń tereńdigimen, balanyń oqý qabiletimen anyqtalady. Jeńil pishinderdi artta qalǵan fýnksıalardy muqıat zertteý arqyly túzetýge bolady. Turaqty aýytqýlarmen, oqý qabiletiniń tómendeýimen beıimdelýge yqpal etetin praktıkalyq, kúndelikti daǵdylardy damytý úshin arnaıy baǵdarlamalar qoldanylady.

Ońaltý. Jeńil buzýshylyqtarmen balalar mektepterde jáne qosymsha bilim berý mekemelerinde oqý, sporttyq, shyǵarmashylyq jumystarǵa tartylady. Turaqty aýytqýlar arnaıy mektepterge jiberýdi talap etedi. Áleýmettik jáne eńbek dezadaptasıasynyń aldyn alý úshin ońaltýdyń jeke baǵdarlamalary qajet.

Joǵaryda aıtylǵandardyń barlyǵynan biz zıaty zaqymdalǵan balalarmen júrgiziletin túzetý jumysy oń baǵdarlanǵan ómirlik josparlardy qalyptastyrýǵa, basqalarǵa tolerantty kózqarasty damytýǵa, qurdastarymen qarym-qatynastyń adekvatty formalaryna baǵyttalýy kerek degen qorytyndyǵa keldik. Sonymen birge balanyń psıhıkalyq densaýlyǵynyń negizi bolyp tabylatyn ózine degen senimdilik sezimi men seriktestik qarym-qatynas mádenıetiniń artýy, emosıonaldyq turaqtylyq mańyzdy ról atqarady.

Balalardyń agressıvti minez-qulqyn psıhologıalyq túzetý kúrdeli, júıeli bolýy kerek jáne agressıvti balalardyń negizgi minezdemelik erekshelikterin eskerý kerek jáne eń aldymen: olardyń emosıalaryna baqylaýdyń bolmaýy; olar úshin problemalyq jaǵdaılarda minez-qulyq reaksıalarynyń shekteýli jıyntyǵy; empatıanyń bolmaýy jáne jeke alańdaýshylyqtyń joǵary deńgeıi. Agressıvti balamen jumys nátıjesi turaqty bolýy úshin osy balanyń árbir minezdemelik ereksheligin pysyqtaý qajet.

L.S. Vygotskıı osy taqyrypqa arnalǵan eńbekterinde túzetý jumys mazmunynyń negizi balanyń tulǵasy men belsendiliginiń damý aımaǵy bolyp tabylady dep tujyrymdaǵan. Osyǵan baılanysty agresıany túzetý boıynsha psıhologıalyq-pedagogıkalyq jumys jas ereksheliktiń maǵynaly júıesin quraıtyn psıhologıalyq jańarýdyń qalyptasýyna baǵyttalýyn quraıdy. Júıeli jumys túzetý jumysyn nátıjeli etedi, óıtkeni bul jaǵdaıda oqytý ekinshi orynda jáne damýdan keıin júredi.

Túrli agresıany kórsetetin balalarmen qalaı kúresýge bolady? I.V. Dýbrovına «Balalarmen psıhokorreksıalyq-damytý jumysy» kitabynda bylaı dep jazady: «Eger psıholog balanyń agresıasy aýyrtpalyqsyz degen qorytyndyǵa kelse jáne odan da aýyr psıhıkalyq aýytqýdy usynbasa, onda jumystyń jalpy taktıkasy birte-birte oqytý bolyp tabylady, ıaǵnı bala óziniń narazylyǵyn qoǵamǵa qolaıly formada bildiredi».

Eger siz balańyzda bir nárseni ózgertýge tyryssańyz, aldymen jaǵdaıdy baǵalaý kerektigin esten shyǵarmańyz. Balanyń áli de damyp kele jatqanyn este ustaǵan jón, sondyqtan ony «agressıvti», «ashýly» dep ataýǵa asyqpaý kerek. Balanyń belgili bir standarttarǵa sáıkes kelmeıtinine alańdamaı, balaǵa aqylǵa qonymdy durys minez-qulyqtyń jeke úlgisin kórsetý, balaǵa degen súıispenshiligińiz týraly únemi aıtyp, ony qanshalyqty baǵalaıtynyńyzdy kórsetýdi qalyptastyrý kerek.

Sońǵy jyldary keń taraǵan túzetý baǵyttarynyń biri – balalardyń is-áreketin olardyń qyzyǵýshylyǵyna qaraı uıymdastyrý.

Balalardyń agressıvti minez-qulqyn túzetý ádisteriniń alýan túrliligi bar. Pedagogtar agressıvti minez-qulyqty túzetýge baǵyttalǵan óz is-áreketterinde ártúrli ádisterdi paıdalanady, mysaly: sendirý elementterimen áńgimelesý, mýzyka terapıasy, oıyn terapıasy, bıblıoterapıa, art-terapıa, logoterapıa jáne t.b.

Olardyń kesheninde túzetý ádisteri balaǵa onyń boıyndaǵy jaǵymsyz qasıettermen kúresýge serpin berýi kerek. Árbir ádistiń belgili bir qyzmeti bar. Túzetý ádisteri balanyń tárbıe deńgeıine, mektep pen otbasynyń jumysyna, belgili bir minez-qulqyna, onyń qorshaǵan ortasyna jáne ómir súrý saltyna baılanysty.

Áńgimelesý psıhoterapıasynyń ádisi – logoterapıa – balamen olardyń emosıonaldyq tájirıbesine sózderdi tańdaı bilýge baǵyttalǵan áńgimeni qamtıdy. Logoterapıa balanyń ishki jan dúnıesimen ózara árekettesýdi qamtıdy.

Jumys barysynda mýzykalyq shyǵarmalar men mýzykalyq aspaptardy paıdalaný mýzyka terapıasy dep atalady. Mazasyzdyq, qobaljý, qorqynysh pen shıelenis baıqalatyn balalarǵa tapsyrmamen súıemeldeý arqyly qarapaıym mýzykany tyńdaý usynylady. Sabyrly mýzykany tyńdaý kezinde oqýshyǵa onyń yńǵaısyzdyǵyna ne sebep bolatynyn oılastyrý usynylady.

Oıyn terapıasy – balanyń psıhıkalyq turaqtylyǵyn qalyptastyrýdyń eń jaqsy tásili. Kóptegen zertteýlerde oıyn tulǵa damýynyń mańyzdy faktory retinde tanylady. Oıyn terapıasy úsh fýnksıamen sıpattalady: dıagnostıkalyq, emdik jáne tárbıelik,bular ózara baılanysty. Áleýmettik jáne psıhıkalyq beıimdelýdi, emosıonaldy jáne jeke buzylýlardy joıý maqsattarynyń biri oıyn terapıasy bolýy múmkin.

Agressvti minez-qulyq buzylystaryn túzetýge baǵyttalǵan sharalar júıesi psıhogıgıenalyq, korreksıalyq, medısınalyq-pedagogıkalyq, jalpy saýyqtyrý sharalaryn, sonymen qatar psıhofarmakologıalyq, psıhoterapıany qamtıdy. Psıhogımnastıka qımyl-qozǵalys mımıkasy, jest jáne pantomıma boıynsha ózara árekettestikke negizdelgen jáne proseske qatysýshylardyń shıelenisterin azaıtýǵa jáne emosıonaldyq qashyqtyqty azaıtýǵa ǵana emes, sonymen qatar sezimder men tilekterdi bildirý qabiletin damytýǵa baǵyttalǵan. Oıyn terapıasynyń ádis retinde bastaýysh mektep jasyndaǵy balalardyń psıhologıalyq korreksıasynda mańyzy zor. Ótken ǵasyrdyń basynda álemniń uly ǵalymdary – pedagog-psıhologtary oıynnyń ártúrli psıhologıalyq máselelerdi túzeýge, ıntellektýaldyq damýdaǵy artta qalýdy jeńýge, fızıkalyq kemistiktermen kúresýge, qarym-qatynas jasaýǵa jáne osyndaı jaǵdaıda týyndaıtyn máselelerdi sheshýge úıretetinin aıtqan. Oıyn balanyń emosıonaldyq jaǵdaıyn jaqsartý sonyń ishinde qorqynysh, kúızelis, úreıdi azaıtý quraly bolyp tabylady. Oıyn jattyǵýlarynyń maqsaty – balalarǵa ózderiniń sezimderi men emosıalaryn, tájirıbelerin kórsetýge kómektesedi.

T.P. Smırnovtyń balalar men jasóspirimderdiń agressıvti minez-qulqy máselesin qamtıtyn jumysynda kelesi jumys salalarynda oıyndardy bólý usynylady:

1. Balalardaǵy ashý men yzany jeńýdiń ońtaıly tásilderin úıretýge baǵyttalǵan oıyndar men jattyǵýlar;

2. Balalardy baqylaý daǵdylary men ózin-ózi retteý daǵdylaryn úıretýge baǵyttalǵan jattyǵýlar;

3. Balany durys minez-qulyqqa úıretýge baǵyttalǵan oıyndar;

4. Pozıtıvti ózin-ózi baǵalaýdy qalyptastyrýǵa baǵyttalǵan oıyndar men jattyǵýlar. Qorytyndylaı kele, ata-analar men muǵalimder arasyndaǵy ózekti máselelerdiń biri – zıatynda aýytqýshylyǵy bar kishi mektep jasyndaǵy balalardyń agressıvti minez-qulqynyń kúsheıýi dep qorytyndy jasaýǵa bolady.

Zertteý barysynda biz óz aldymyzǵa birqatar mindetter qoıyp, olardy oryndadyq. Psıhologıalyq-pedagogıkalyq ádebıetterde «zıatynda aýytqýshylyǵy bar kishi jastaǵy oqýshylardyń agressıvti minez-qulqy» túsinigin biz zerttedik. Zıatynda aýytqýshylyǵy bar kishi mektep oqýshylarynyń agressıvti minez-qulqyn psıhologıalyq-pedagogıkalyq túzetý modeli ázirlendi, ol kelesi bloktardan turady:

1. Teorıalyq;

2. Dıagnostıkalyq;

3. Túzetýshilik – damytýshy.

Ádebı derekkózderdi taldaý búgingi tańda zıatynda aýytqýshylyǵy bar kishi mektep oqýshylarynyń agressıvti minez-qulyq máselesi ózekti ekenin kórsetti. Kelesi sebepterdi bólip kórsetýge bolady: birinshiden, statısıkalyq málimetterge súıensek, zıatynda aýytqýshylyǵy bar kishi mektep oqýshylarynyń sany artyp keledi, ekinshiden, osy sanattaǵy balalar arasynda agressıvti minez-qulyqtyń taralýy da artyp keledi. Sondyqtan bul másele zıatynda aýytqýshylyǵy bar kishi jastaǵy oqýshylardyń agressıvti minez-qulyq kórinisterin zertteýge muqıat nazar aýdarýdy talap etedi. Kóptegen avtorlar agressıvti minez-qulyqtyń psıhologıalyq-pedagogıkalyq qoldaý, sáıkestendirý sıpaty, januıadaǵy klımat, qurdastarymen jáne muǵalimdermen qarym-qatynasy jáne t.b. sıaqty syrtqy orta jaǵdaılaryna joǵary táýeldiligin kórsetedi. Osyǵan baılanysty zertteý mańyzdy. agresıanyń qalyptasqan deńgeıin jáne ony kishi mektep jasynda tómendetý boıynsha jeke jáne toptyq sharalardy ázirleý. Maqsatty, dıagnostıkalyq, teorıalyq, korreksıalyq-damytýshy jáne analıtıkalyq-boljamdyq komponentterden turatyn zıatynda aýytqýy bar kishi mektep oqýshylarynyń agressıvti minez-qulqyn pedagogıkalyq túzetý teorıalyq turǵydan negizdelip, ázirlendi.

---