InfoHub Logo

اتىراۋ وبلىسى، ماحامبەت اۋدانى،
العا ورتا مەكتەبىنىڭ باستاۋىش سىنىپ ءمۇعالىمى
تەمىروۆا مۇحسينا

ساباقتىڭ تاقىرىبى: ىنتىماعى جاراسقان ەلمىز.
ساباقتىڭ ماقساتى: «ىنتىماق» ۇعىمىنىڭ ادامگەرشىلىك قۇندىلىق رەتىندەگى ءمانىن اشۋ.

مىندەتتەرى:
- ىنتىماق، بىرلىك ۇعىمى تۋرالى تۇسىنىكتەرىن كەڭەيتۋ؛
- دوستىق قارىم - قاتىناستارىن نىعايتۋ؛
- تاتۋلىقتا، بىرلىكتە، بەيبىتشىلىكتە ءومىر سۇرۋگە تاربيەلەۋ.

شاتتىق شەڭبەرى:
تاربيەشى: بالالار، قانە «شاتتىق شەڭبەرىنە» تۇرا قويايىق.
«قازاقستان - ورتاق ءۇيىمىز» ولەڭىن ايتايىق.
تىلەيمىز – بەيبىت كۇن
سارى، اقپىز، قارامىز،
ءبارىمىز دە بالامىز.
ءبىر قالادا تۇرامىز،
ءبىر مەكتەپكە بارامىز،
ءبىز بالدىرعان تەڭ باسقان.
دوس قۇشاعىن ەلگە اشقان.
تىلەگىمىز - بەيبىت كۇن،
اشىق بولسىن كەڭ اسپان.

اڭگىمەلەۋ:
تاربيەشى: مەن سەندەرگە، بالالار «تاس پەن ارباكەشتەر» دەگەن اڭگىمە وقىپ بەرەيىن. مۇقيات تىڭداپ وتىرامىز.

تاس پەن ارباكەشتەر
ءبىر كۇنى تاۋدا الاي - دۇلەي داۋىل سوعىپ، نايزاعاي جارقىلداپ، شەلەكتەپ جاڭبىر توكتى. وسىنداي دۇلەي جەلدەن تاستىڭ ءبىر كەسەگى تاۋ سوقپاعىنا قۇلاپ ءتۇسىپ، جولدى بوگەپ قالدى.

ەرتەسىندە جارقىراپ كۇن شىقتى. جولدان ەكى اربا كورىندى. بۇل قالاعا تۇز بەن قارامايعا كەتىپ بارا جاتقان دۇكەنشى ەدى. ول جولدا جاتقان تاسقا جاقىنداپ، يتەرىپ كورىپ ەدى، ورنىنان قوزعالتا المادى.
- قانداي، ۇلكەن كەسەك! مىنانى ورنىنان قوزعالتۋ مۇمكىن ەمەس. بالكىم، مەنەن دە كۇشتىرەك بىرەۋ كەلىپ، تومەنگە لاقتىرىپ تاستار، كۇتە تۇرايىن.
بىرەر ۋاقىت وتكەننەن كەيىن اربامەن كەلە جاتقان وتىنشى كورىندى. ولدا تاسقا كەلىپ، ارى - بەرى يتەرىپ كورىپ ەدى، ورنىنان قوزعالتا المادى.
- ەندى نە ىستەيسىڭ، كۇتە تۇرايىق، مۇمكىن بىزدەن دە كۇشتى بىرەۋ كەلىپ، جولدى تازارتار.
ۋاقىت زۋىلداپ وتە بەردى. جولدا ارباكەشتەر بىرىنەن سوڭ ءبىرى كەلىپ، ۇلكەن كەرۋەن بولىپ قالدى. توپتانعان ادامدار شۋىلداپ، تاستى قوزعالتا المادى. ءبىر كەزدە قولىندا تاياعى بار، جاياۋ قارت ادام كورىندى. ول ارباكەشتەرمەن امانداسىپ، ءجون سۇرادى.
- سەندەر نەگە وتپەي تۇرسىڭدار؟- دەدى قاريا.
- قالاي وتەمىز؟
- اقىلمەن.
- بۇعان اقىلدىڭ نە قاجەتى بار؟- دەدى ارباكەشتەر اشۋلانىپ.
- ءبىز قانشا اۋرەلەنسەك تە، ەشقايسىمىز تاستى قوزعاي المادىق.
- ال سەندەر تاستى ءبارىڭ بىرىگىپ، قوزعاپ كوردىڭدەر مە؟
- راسىندا دا! قانە، جىگىتتەر، ءبارىمىز بىرىگىپ يتەرىپ جىبەرەيىكشى!
ارباكەشتەر ءبارى بىرىگىپ، جينالىپ تاستى تومەنگە يتەرىپ جىبەردى. ءداۋ تاس گۇرس ەتىپ، تومەنگە قۇلاپ ءتۇستى. جول بوساپ، ارباكەشتەر ارى قاراي جۇرە باستادى.

سۇراق: قالاي ويلايسىڭدار، بالالار ارباكەشتەر نەگە تاستى وزدەرى يتەرىپ جىبەرمەدى. ولارعا نە جەتپەدى؟

تاربيەشىنىڭ تولىقتىرۋى: ارباكەشتەر العاشقىدا توسىلىپ تۇرىپ قالدى. ولار ءبىر - بىرلەپ تاستى يتەرە المادى. سول كەزدە ولارعا اقىلدى قاريا كومەككە كەلدى. قاريانىڭ اقىلىنىڭ ارقاسىندا ولار تاستى تومەنگە يتەرىپ جىبەرىپ جولدى تازارتتى.

مىنە، بالالار اۋىزبىرلىكتىڭ ارقاسىندا ۇلكەننىڭ اقىلىن تىڭداعاننان، ولار بىرىگىپ، جۇمىلا كوتەرىپ تاستى اپ تاستادى.. «جۇمىلا كوتەرگەن جۇك جەڭىل» دەگەن ءسوز وسىدان قالعان ەكەن.

قازاق ەرتەگىسى «ىرىس الدى - ىنتىماق»

باياعىدا ءبىر اقىلدى قاريا بولىپتى، ونىڭ توعىز ۇلى بار ەكەن. ءبىراق بالالارى اكەسىنىڭ اقىلىن تىڭداماي، ءارقايسىسى ءوز بەتىنشە ءجۇرىپ - تۇرىپتى. ولاردىڭ بۇل قىلىعىن اينالاسىنداعى كورشىلەرى كۇلكى ەتەدى ەكەن. ۇلكەنى كىشىسىن سابايدى، كىشىسى ۇلكەنىنە اجىرايا قارايدى. بىرلىگى جوق توعىز بالاسىن قالاي اقىلعا سالام دەپ قاريا كوپ ويلانادى. ايلاسى تاۋسىلعان قاريا توعايدان ءبىر قۇشاق توبىلعى اكەلىپ، بالالارىن تۇگەل شاقىرىپ الادى. سونان سوڭ:
- قانە، بالالارىم، كۇشتەرىڭدى سىناپ كورەيىن، مىنا توبىلعىنى توبىمەن سىندىرىڭدار،- دەيدى.
توعىز ۇل كەزەكتەسىپ كۇشتەرىن سىنايدى. بۋىلعان ءبىر قۇشاق توبىلعىنى ەشقايسىسى سىندىرا المايدى، ابدەن تيتىقتاپ شارشايدى.
قاريا ەندى توبىلعىنىڭ باۋىن شەشىپ:
- ەندى ءبىر - بىرلەپ سىندىرىپ كورىڭدەر،- دەيدى.
بالالارى توبىلعىنى سول زاماتتا - اق سىندىرىپ تاستايدى. «مىنە، سىندىردىق»،- دەپ ماقتانادى. شال بالالارىن وتىرعىزىپ قويىپ ءسوزىن باستايدى:

- مەن سەندەردىڭ كەلەشەكتەرىڭدى ويلاپ قاپا بولامىن. دۇشپاندارىڭ كوپ، دوستارىڭ جوق، ءبىر - بىرىڭە قاس بولساڭدار ەرتەڭگى كۇنى ەندەردى دە جاڭاعى توبىلعى ۇقساتىپ سىندىرىپ تاستايدى، جان - جاققا شاشىراپ كەتەسىڭدەر اۋ دەپ ويلايمىن دەپتى. ال تاتۋ بولىپ، ءبىر - ءبىرىڭدى قامقورلاپ، كومەكتەسىپ جۇرسەڭدەر بۋىلعان توبىلعىداي سەندەردى ەشكىمدە سىندىرا المايدى. اۋىزبىرلىكتە بولىپ، تاتۋ جۇرگەندەرىڭدى قالايمىن دەيدى قارت. كوپ ۇزاماي قارت دۇنيەدەن وتەدى. بالالارى بار تىرشىلىك، قيىنشىلىق وزدەرىنە تۇسكەنىن ءتۇسىنىپ، اقىلعا كەلىپ، بىرلەسىپ تىرشىلىك ەتۋگە كوشەدى. ءبىر - بىرلەرىنە كومەكتەسىپ، تاتۋلىقتا ءومىر سۇرە باستايدى. سودان سوڭ بۇلاردىڭ جاعدايلارى جاقسارىپ، تۇرمىستارى تۇزەلىپ قالادى. «ىرىس الدى - ىنتىماق»دەگەن ءسوز وسىدان قالعان ەكەن.

سۇراق: قاريانىڭ بالالارى نەگە بۋىلعان توبىلعىنى سىندىرا المادى؟

تاربيەشىنىڭ تۇسىندىرمەسى:
شىعارمادا قاريانىڭ بالالارى اۋىزبىرلىكتەرى جوق، اركىمگە كۇلكى بولىپ، بەت - بەتىمەن كەتكەن ەدى. قاريا ويلانا كەلىپ بالالارىن اقىلمەن، بىرلەسىپ، ىنتىماقتا ءومىر سۇرۋگە شاقىردى. بالالارى اكەلەرىنىڭ ايتقانىن تىڭداپ، ءبىر - بىرىمەن تاتۋ بولىپ، بىرلەسىپ ەڭبەك ەتىپ، اكەلەرىنىڭ وسيەتىن ورىنداپتى. وسىلايشا ولار كەزدەسكەن قيىنشىلىقتاردى جەڭىپ، اۋىزبىرلىكتەرىنىڭ ارقاسىندا جاقسى جەتىستىكتەرگە جەتىپتى. مىنە، اركىمگە كۇلكى بولماي، جاقسى ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن، تاتۋلىق، بىرلىك، ءبىر - ءبىرىن سىيلاۋ كەرەك ەكەن.

ويىن «قازاقستاندا تۇراتىن حالىقتار»
بالالار شەڭبەرگە تۇرىپ، ءبىر - بىرىنە دوپتى لاقتىرۋ ارقىلى قازاقستاندا
تۇراتىن حالىقتاردى اتايدى.

اڭگىمەلەسۋ:
- ءبىز قاي ەلدە تۇرامىز؟
- سەندەردىڭ تۋىستارىڭنىڭ، كورشىلەرىڭنىڭ، دوستارىڭنىڭ اراسىندا باسقا ۇلت وكىلدەرى بارما؟
تاربيەشى:
- ءبىزدىڭ ەل – كوپ ۇلتتى مەملەكەت. قازاقستاندا كوپتەگەن حالىقتار تۇرادى، ولار ءبىر - بىرىمەن تاتۋ، دوس باۋىرلارداي ءومىر ءسۇرىپ جاتىر. قازاقستاندى ولار ءوز جەرىم، ءوز ەلىم دەپ ماقتان تۇتادى. ىنتىماقتا، بىرلىكتە ءومىر ءسۇرىپ جاتىر. 1 - مامىر - ىنتىماق، بەيبىتشىلىك، بىرلىك كۇنى. ەرتەڭ ءبىز وسى بىرلىك كۇنىن تويلايمىز. ەلىمىزدە تۇرىپ جاتقان وزگە ۇلت وكىلدەرى وزدەرىنىڭ سالت - داستۇرلەرىن، ءان - جىرلارىن كورسەتەدى.

پرەزيدەنتىمىز، ەلىمىزدى بىرلىككە، ىنتىماققا، بەيبىتشىلىككە، تاتۋلىققا ءومىر سۇرۋگە شاقىرادى. سوندىقتان ءبىز ەلىمىزدى «ىنتىماعى جاراسقان ەل»دەپ ايتساق ارتىق ايتقاندىق ەمەس.

دايەك ءسوز:
«ىرىس الدى - ىنتىماق» دەگەن بۇگىنگى ءبىزدىڭ ساباعىمىزدىڭ دايەك ءسوزى شىعادى، بالالار.
- ىنتىماق بولسا، بىرلىك بولادى، بىرلىك بار جەردە تىرلىك بولادى، بالالار. سىيلاستىق، ىنتىماق بار جەرگە، ىرىس، بەرەكە قونادى. سوندىقتان دا حالقىمىز:»ىرىس الدى - ىنتىماق»دەپ تەگىن ايتپاعان.

داپتەرمەن جۇمىس:
ۇلت وكىلدەرىنىڭ ۇلتتىق كيىمدەرىن اتاپ، بويايدى

قورىتىندىلاۋ:
تاربيەشى: بالالار، ءبىز بۇگىن ىنتىماق، اۋىزبىرلىك، ۇيىمشىلدىق، دوستىق تۋرالى اڭگىمەلەدىك. وسىنداي تاتۋلىعىمىزدىڭ ارقاسىندا، دوستىعىمىزدىڭ ارقاسىندا، اۋىزبىرشىلىكتىڭ ارقاسىندا بارلىق ماسەلەلەردى وڭاي شەشۋگە بولاتىنىن تۇسىندىك.
وتانىمىزدىڭ كوپ ۇلتتى ەكەنىن، ونداعى حالىقتاردىڭ دوستىعى، تاتۋلىعى تۋرالى، كيىمدەرى، سالت - داستۇرلەرى تۋرالى بىلدىك.

ولاي بولسا، بالالار، بىرلىگىمىز، ىنتىماعىمىز جاراسقان، ەگەمەندى ەلمىز دەپ ايتۋعا ابدەن بولادى ەكەن. ەلىمىز امان، جۇرتىمىز تىنىش بولسىن دەپ، بەيبىتشىلىك ماڭگىلىك ورناسىن دەپ «اق كوگەرشىن»ءانىن ايتا قويايىق.

جۇرەكتەن – جۇرەككە:
اق كوگەرشىن
ولەڭى: ن. بايمۇحامەدوۆ
ءانى: ا. جۇبانوۆ
اق كوگەرشىن، كوگەرشىن،
قولقانات قۇس سەن ەدىڭ.
بار، كەزىپ قايت، ەل ءۇشىن.
كەڭ دۇنيەنىڭ كولەمىن.
ادىلەتتىڭ قۇسى دەپ،
كوز الماستان جولىڭنان،
ۇشىرامىن قولىمنان.
ەل تىلەگىن الىپ ۇش،
ادامزاتتىڭ باعىنا.
قارا بۇلتتى جارىپ ۇش،
مۇحيتتىڭ ارعى جاعىنا.
كوزىن سەنەن المايدى
اق نيەتى بار ادام.
اق قاناتىڭ تالمايدى
ادىلەتتەن جارالعان.
تىنىش بەيبىت ءومىردىڭ
بەلگىسى بوپ قانات قاق.
الەمگە ورتاق كوڭىلدىڭ
قايت شىڭىنا قوناقتاپ.