InfoHub Logo

8 - سىنىپتىڭ «قازاق ءتىلى» وقۋلىعىنا ارنالعان جۇمىس داپتەرى

كىرىسپە
«ءتىلدىڭ ارقاسىندا بىرەۋدى – بىرەۋ تانىپ، ءبىر حالىق ەكىنشى ءبىر حالىقتى تانيدى»،- دەپ ر. عامزاتوۆ ايتپاقشى، ءتىلسىز ادامزات ءومىر سۇرە الماعان بولار ەدى. ءتىل - ادامعا عانا بىتكەن بايلىق. ءتىلىمىزدىڭ باي قورىن كەڭ پايدالانۋ - بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ ەنشىسىندە.
قازاق ءتىلى ساباقتارىندا تالداۋ، ءتۇسىندىرۋ، وقىتۋ، اڭگىمەلەۋ ت. ب جۇمىستارى ءجۇرىپ جاتادى. ءمۇعالىم تەك وقۋلىقتا بەرىلگەن جاتتىعۋلارمەن عانا شەكتەلمەي، ادىستەمەلىك قۇرالداردى پايدالانادى. ءسويتىپ وقۋشىنىڭ ءتىلىن دامىتۋعا، وي - ءورىسىن ارتتىرۋعا، تەوريالىق ۇعىمداردى پراكتيكالىق تۇرعىدا مەڭگەرتۋگە تىرىسادى.
مۇعالىمگە اسا قاجەت تاعى ءبىر قۇرالدىڭ ءتۇرى - تۇرلەندىرىلگەن تاپسىرما ۇلگىلەرى بار، تاربيەلەۋگە، داعدى قالىپتاستىرۋعا كومەك بولا الاتىن جۇمىس داپتەرلەرى. 8 - سىنىپتىڭ «قازاق تىلىنە ارنالعان جۇمىس داپتەرىندە» تاپسىرمالار ساتىلاي كەشەندى تالداۋعا، ماقال - ماتەلدەرگە زەر سالۋعا، تاريح تەرەڭىنە ۇڭىلتۋگە، شەشەندىك ءسوز ايتۋعا ت. ب ارنالعان. تەوريالىق مالىمەتتەردى وتكەن سوڭ، ساباقتىڭ ىڭعايلى بەكىتۋ كەزەڭىندە ۇسىنۋعا بولادى.
بۇل جۇمىس تاپسىرما ورىنداۋ بارىسىندا وقۋشىنىڭ زەيىنىن ارتتىرادى، تەوريالىق تاقىرىپتى جەتە مەڭگەرتە الادى دەگەن سەنىممەن جاساقتالعان. مۇعالىمدەر مەن وقۋشىلارعا ارنالعان كومەكشى قۇرال رەتىندە ۇسىنىلىپ وتىر.

8 - سىنىپتىڭ قازاق تىلىنە ارنالعان جۇمىس داپتەرى.
ءى. فونەتيكا تاراۋى بويىنشا
1 – تاپسىرما «ماقال – ماتەل – ءسوز مايەگى»
ماقال - ماتەلدەردى وقىپ، مازمۇنىن ايت، قالاعان ءسوزىڭدى ماتەماتيكالىق تالداۋمەن ورنەكتە.
قوناق كەلسە، قۇت كەلەر.
اسىققان جولاۋشى اتىنا تەرىس مىنەدى.
تۇيەنىڭ ۇلكەنى كوپىردەن تاياق جەيدى.
اتتى قامشىمەن ايداما، جەممەن ايدا.

2 - تاپسىرما «اتا مۇراڭ - اسىل قازىناڭ»
بەسىك جىرىن وقىپ، تاعى قانداي ءتۇرىن بىلەتىنىڭدى ايت. بەلگىلەنگەن ءسوزدى ماتەماتيكالىق تالداۋمەن ورنەكتە.
ءالدي - ءالدي اق بوپەم،
اق بەسىككە جات بوپەم.
جىلاما، بوپەم، جىلاما،
بايقۇتاننىڭ قۇيرىعىن
جىپكە تاعىپ بەرەيىن.

3 – تاپسىرما «زەردەلى سوزگە زەر سال»
جەتى قازىناعا نە جاتادى؟ وسى جەتى سوزگە فونەتيكالىق تالداۋ جاسا.

4 - تاپسىرما. «اتا سالتىڭدى ساقتا!»
تومەندە بەرىلگەن تىيىم سوزدەردى جاتتاپ الىڭدار. استى سىزىلعان سوزدەردى ماتەماتيكالىق تالداۋمەن ورنەكتە.
تۇزدى، كۇلدى باسپا.
وتتى، كۇلدى شاشپا.
بوركىڭدى تەرىس كيمە.
بوس بەسىكتى تەربەتپە.
شاپاندى جەلبەگەي جىلاما.
ۇيدە ىسقىرما.

5 - تاپسىرما. «زەردەلى سوزگە زەر سال»
وقىپ، مازمۇنىن اش. وزىڭە ۇناعان سوزدەردى داپتەرىڭە جازىپ ال دا، جاتتا. قالاعان ءسوزىڭدى ماتەماتيكالىق تالداۋمەن ورنەكتە.
سەن جاۋدان قاشساڭ، ءومىر سەنەن قاشار. (ب. مومىش ۇلى)
ادام بالاسى ادام بالاسىنان اقىل، عىلىم، ار، مىنەز دەگەن نارسەلەرمەن وزادى. (اباي)
ءسوز كوڭىلگە سيپات جاعىنىڭ كوركەمدىلىگىمەن، ماعىنا جاعىنىڭ كۇشتىلىگىمەن جاعادى. (ا.بايتۇرسىن ۇلى)

6 - تاپسىرما. «ماقال - ءسوزدىڭ مايەگى»
ماقال – ماتەلدەردى جاتتاپ ال، ماعىناسىن ءتۇسىندىر. داپتەرلەرىڭە كوشىرىپ جازىڭدار. بۋىن ۇندەستىگىنە باعىنبايتىن قوسىمشانى كورسەت.
ەكى تەنتەك ەلگە سىيماس. اتپەن ويناعان تايدىڭ جىلىگى سىنادى.
ارىستاننىڭ ويىنىنان تۇلكىنىڭ موينى ۇزىلەدى.
اتتان تاي وزادى، اتادان بالا وزادى.
اس - ادامنىڭ ارقاۋى.

7 - تاپسىرما. «شەشەنىڭ سۋداي توگىلگەن»
شەشەندىك سوزدەردى وقىپ، مازمۇنىن ايت. استى سىزىلعان سوزدەرگە فونولوگيالىق تالداۋ جاسا.
الدا كەلە جاتقان يساتايعا جاڭگىر حان بىردە:
- قارا تازىداي سۋماڭداپ العا شىعا بەرمەي، قاتاردا جۇرسەڭ نە ەتەدى؟- دەپتى. سوندا حاننىڭ جانىنداعى جارامساق بيلەردىڭ سىرتىنان حانعا شاعىستىرىپ كەلە جاتقانىن سەزگەن يساتاي باتىر:
- الدىڭدا قىران بۇركىتتەي قىلاڭداپ مەن كەلە جاتقاندا، ارتىڭدا قارعىلى توبەتتەي سۇمەڭدەپ ءتورت ءبيىڭ كەلە جاتقاندا كوكتەن قۇداي، جەردەن قۇماي الار دەپ قورقىپ كەلەسىڭ بە؟- دەگەن ەكەن.

8 – تاپسىرما «وتىرىك ولەڭ ايتىپ ەل قاراتتىم...»
وتىرىك ولەڭدەردى وقىپ، جاتقا ايتىپ بەرۋگە داعدىلان، كوپ نۇكتەنىڭ ورنىنا قانداي ءسوز قويىلاتىندىعىن تاپ تا، سول سوزگە ماتەماتيكالىق تالداۋ جاسا.
« مالدىڭ ءبارى سەمىردى....
ەرلەدىم،- دەپ قۋاندى شوپان - داعى -
سيىر بولىپ ەشكىلەر موڭىرەدى،
تۇيە بولدى قوي ءوسىپ قوتانداعى.»

9 – تاپسىرما «ولەڭ - ءسوزدىڭ پاتشاسى، ءسوز ساراسى».
ولەڭدى مانەرلەپ وقىپ، جاتتاپ ال.
استى سىزىلعان سوزدەردى بۋىن تۇرلەرىنە تالدا.
ءبىر عىلىمنان باسقانىڭ
كەسەلى كوپ اسقانعا
ودان ءۇمىت، كىم قىلار،
جول تابار دەپ ساسقاندا؟
ءۇيتىپ اسقان جولىعار،
كەشىكپەي – اق توسقانعا. (اباي)

10 – تاپسىرما «تابيعات – تىلسىم دۇنيە»
جىلدىڭ قاي مەزگىلى سۋرەتتەلىپ تۇرعانىن ايت، وزىڭە ۇنايتىن جىل مەزگىلى تۋرالى اڭگىمەلە، قالاعان سوزىڭە ماتەماتيكالىق تالداۋ جاسا.
سونان سوڭ دۇنيەنى ماڭگى جاستىققا بولەگەن ماۋجىر مەزگىل باستالادى. ماۋجىر مەزگىل التاي وڭىرىندە بولەكشە عوي. بىلەسىز بە، مۇندايدا بۇل مەزگىل الدەقايدا ەرتە تۇسەدى دە، سوزالاڭداپ جاتىپ قالادى. شىركىن، سارى التىنداي شاعىلىسقان تابيعاتى قانداي كەرەمەت! (و. بوكەيەۆ)

11 – تاپسىرما «تاريح سوقپاقتارىنان»
بەرىلگەن داتالاردى ەستە ساقتا، قوسىمشا قانداي مالىمەت قوسا الار ەدىڭ؟ استى سىزىلعان سوزدەرگە ماتەماتيكالىق تالداۋ جاسا.
1690 جىل شاماسى - ءاز - تاۋكە حان قاسىم حاننىڭ «قاسقا جولىن»، ەسىم حاننىڭ «ەسكى جولى» زاڭ ۇلگىلەرىن جاڭعىرتىپ، «جەتى جارعى» اتالاتىن زاڭ جۇيەسىن ەنگىزدى.
1698 جىلى - ءدۇربىڭ – ويرات قالماقتار، شۋ، تالاس وزەندەرى بويىنا باسىپ كىرىپ، قازاق ورداسىن شايقالتىپ كەتتى.
1710 - 1711 جىلدارى - قالماقتاردىڭ جاڭا جورىعى باستالدى.

12 – تاپسىرما «ويلان، تاپ!»
بەرىلگەن جۇمباقتاردى جاتتاپ، شەشۋىن تابىڭدار، شەشۋى بولعان سوزگە فونولوگيالىق تالداۋ جاسا.
1. انا اۋىلدىڭ بۋراسى،
مىنا اۋىلدىڭ بۋراسى
جەلكىلدەيدى شۋداسى.
2. تىزىلە وسكەن ءتىسى بار،
كوپ ىستەگەن ءىسى بار.
3. ويدىڭ اياقتالۋىن كۇتپەيدى،
ونى قويساڭ، سويلەم بىتپەيدى.

13 – تاپسىرما «ۇلىلاردان ۇلاعات»
ۇلاعاتتى سوزدەردى وقىپ، داپتەرىڭە كوشىرىپ جازىپ، ەستەرىڭە ساقتاپ جۇرىڭدەر.
اۆتورىنا ماتەماتيكالىق تالداۋدىڭ بەلگىسىزدىك تۇرىمەن ورنەكتە.
مەن جاستارعا: «الدارىڭدا تاۋداي تالاپ تۇر. ءومىر زاڭعارلارى ۇنەمى بيىككە شاقىرادى. وعان جەتۋ ءۇشىن تالماي ىزدەنىڭدەر»،- دەر ەدىم. جاستارعا توعىشارلىق، بويكۇيەزدىك دەرتىنەن اۋلاق، سەرگەك، سەزىمتال بولعان جاراسادى. (ع. مۇسىرەپوۆ)