اباي قۇنانبايەۆ «شوقپارداي كەكىلى بار قامىس قۇلاق»
ساباقتىڭ تاقىرىبى: اباي قۇنانبايەۆ «شوقپارداي كەكىلى بار قامىس قۇلاق» ولەڭى
ساباقتىڭ ماقساتى:
1. اباي قۇنانباي ۇلىنىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعى تۋرالى ءتۇسىندىرۋ. اقىن شىعارمالارىنىڭ تاقىرىبى تۋرالى مالىمەتتەر بەرۋ. «شوقپارداي كەكىلى بار قامىس قۇلاق» ولەڭىندەگى ادامنىڭ، ەر جىگىتتىڭ سەنىمدى سەرىگى – بايگە اتىنىڭ سىنى مەن باعاسىنىڭ بەرىلۋى.
2. تاپسىرمالار ارقىلى وقۋشىلاردىڭ ويلاۋ قابىلەتتەرىن، ءتىل بايلىقتارىن دامىتۋ.
3. ۇلى اقىنعا دەگەن قۇرمەت، ماقتانىش سەزىمدەرىن تاربيەلەۋگە ىقپال ەتۋ. اقىن شىعارمالارى ارقىلى بالالار بويىنا ادامگەرشىلىك قاسيەتتەردى تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: جاڭا ءبىلىمدى مەڭگەرتۋ
ساباقتىڭ ءادىسى: سۇراق - جاۋاپ، بايانداۋ، مانەرلەپ وقۋ، لينگۆيستيكالىق تۇسىندىرمەلى وقىتۋ، سۇحبات جۇرگىزۋ ءپانارالىق بايلانىس: بيولوگيا، قازاق ءتىلى
كۇتىلەتىن ناتيجە: اباي شىعارمالارىنداعى ومىرلىك قۇندىلىقتاردى تانۋ، جۇيرىكتى باپتاۋ، ونى بايگەگە قوسۋ قازاق بالاسى ءۇشىن ۇلكەن ونەر بولعانىن ءبىلۋ. ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: اقىن پورترەتى، ينتەراكتيۆتى تاقتا، وقۋشىنىڭ داپتەرى
ساباقتىڭ بارىسى: ءى ۇيىمداستىرۋ
ءىى ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ: «جاقسى مەن جامان ادامنىڭ قاسيەتتەرى» ساتىلاي كەشەندى تالداۋ جانە ولەڭنەن جامان مەن جاقسى قاسيەتتەردى جازىپ كەلۋ.
راشيتوۆا سابينانىڭ ساتىلاي كەشەندى تالداۋى. «جاقسى مەن جامان ادامنىڭ قاسيەتتەرى» سكت
1. اۆتورى: ءسۇيىنباي ارون ۇلى 1815 - 1898 جىلدار ارالىعىندا جامبىل اۋدانىندا ءومىر سۇرگەن اسقان ايتىس شەبەرى، ءادىل سىنشى، جامبىلدىڭ ۇستازى.
2. تاقىرىبى: «جاقسى مەن جامان ادامنىڭ قاسيەتتەرى»
3. جانر ءتۇرى: ليريكا (كوڭىل - كۇي ليريكاسى)
4. يدەياسى: ادامگەرشىلىك اسىل قاسيەتتەردى دارىپتەۋ
5. شۋماق سانى: 3
6. تارماق سانى: 42
7. بۋناق سانى: 3
8. بۋىن سانى: 11 - 12
9. ۇيقاس ءتۇرى: ارالاس
10. ادەبي - تەوريالىق ۇعىمدار
10. 1 تروپ - ءسوزدى قۇبىلتۋ
ا) مەتافورا - كوكىرەگى - كور، كوزى - سوقىر
ءا) مەتونيميا - جاماندار، جاقسىلار
ب) انتونيم - جاقسى - جامان، ۇلكەن - كىشى، الىس - جاقىن،
ۆ) سينونيم - ۇلكەن، كەسەك،
گ) ديسفەميزم - وتىرىكشى، وسەكشى،
10. 3. ءسوزدى اجارلاۋ
ا) تەڭەۋ ەل - جۇرتىنىڭ قالاسىنداي، اممە جۇرتتىڭ اناسىنداي، ەلىنىڭ اعاسىنداي، الما، ورىكتىڭ اعاشىنداي، جانباي قالعان شالاسىنداي، سيىردىڭ تەنتەك بولعان تاناسىنداي، جىلقىنىڭ قوتىر بولعان الاسىنداي، باسشى سەركەسىندەي، قالىڭ ءجۇندى كورپەسىندەي، كۇيمەي پىسكەن بولكەسىندەي، جىل قۇسىنداي، بالتانىڭ ۇڭعىسىنداي، اقىلى اۋىسقان ادامنىڭ جىندىسىنداي
11. تۇسىندىرمە سوزدىك: تانا - سيىر جاسى
تاڭگاتاروۆ جانگەلدى جاقسى مەن جامان قاسيەتتەردى جازىپ كەلىپ، ءوز ويىن ايتتى.
1. جاقسى ادام قاسيەتتەرى – ەشكىمدى جاتسىنبايدى، سوزىنە ساق، ەلدىڭ اعاسى، ەلدىڭ باسشى سەركەسى، ءجۇزى جىلى، ءسوزى مايدا، ءجۇزى جاقسى، ۇلكەن - كىشىنىڭ ءبارى جاقسى، جىل قۇسىنداي، الىستى جاقىن ەتەر
2. جامان ادام قاسيەتتەرى – كوكىرەگى – كور، كوزى – سوقىر، جۇرەر جولدان تال تۇستە اداسۋشى، وتىرىكشى، وسەگى كوپ، ىرىتكى سالۋشى، ەل اراسىن سوزبەن بىقسىتۋشى، ۇرىنشاق، تەنتەك، سۇيكىمسىز، جىلقىنىڭ قوتىر بولعان الاسىنداي، جامان ادام بالتانىڭ ۇڭعىسىنداي، وسەك - اياڭ ايتىپ جۇرەدى، كەۋدەسى ۇلكەن، ءسوزى كەسەك، اقىلى اۋىسقان.
ءىى قىزىعۋشىلىقتى وياتۋ. «وي قوزعار» ءادىسى (ينتەراكتيۆتى تاقتاداعى وي قازىعى ەتىپ العان پىكىرلەردى وقۋ) 1.“ابايدى تانىتۋ ارقىلى ءبىز قازاقستاندى الەمگە تانىتامىز، قازاق حالقىن تانىتامىز. اباي ءارقاشان ءبىزدىڭ ۇلتتىق ۇرانىمىز بولۋى ءتيىس.” ن. نازاربايەۆ
2. “قازاقتىڭ باس اقىنى – اباي (شىن اتى - يبراھيم) قۇنانبايەۆ. ونان اسقان بۇرىنعى - سوڭعى زاماندا قازاق بالاسىندا ءبىز بىلەتىن اقىن بولعان جوق.” ا. بايتۇرسىنوۆ
3. “اباي لەبى، اباي ءۇنى، اباي تىنىسى – زامان تىنىسى، حالىق ءۇنى. بۇگىن ول ءۇن ءبىزدىڭ دە ۇنگە قوسىلىپ، جاڭعىرىپ، جاڭا ءورىس الىپ تۇر.” م. اۋەزوۆ
ءىىى جاڭا ساباق «ماعىنانى تانۋ» كەزەڭى
ا) اباي ءحىح عاسىرداعى قازاقتىڭ دانىشپان، سۋرەتكەر اقىنى، ءوز ۇرپاعىن ونەر - بىلىمگە ۇندەگەن ويلى اعارتۋشى ەكەندىگىن ءتۇسىندىرۋ.
1845 - 1904 جىلداردا ءومىر سۇرگەن، قازاق ادەبيەتىنىڭ اتاسى، قازاقتىڭ ۇلى اقىنى شىعىس قازاقستان وبلىسى، شىڭعىستاۋ بوكتەرىندە دۇنيەگە كەلگەن. اجەسى زەرە، اناسى ۇلجان. تابيعات ليريكاسىنا بايلانىستى ولەڭدەر جازعان، سازگەر، اۋدارماشى (اراب، پارسى، تۇرىك، ورىس اقىندارىنىڭ شىعارماسىن اۋدارعان)
اباي تەگى: 1. كىشىك 2. ايتەك 3. ولجاي 4. قايدوس 5. ىرعىزباي 6. وسكەنباي 7. قۇنانباي
انالارى: 1. كۇڭكە - قۇدايبەردى - شاكارىم.
2. ۇلجان – تاڭىربەردى، اباي، ىسقاق، وسپان
3. ايقىز – حاليوللا، ىسماعۇل
4. تورعاي (نۇرعانىم) – بالا جوق
وقۋلىقپەن جۇمىس. بالا اباي تۋرالى وقۋ. «اسسوسياسيا» ءادىسى (داپتەرلەرىنە جازىپ وتىرۋ، ءتۇرتىپ الۋ.) شارتتى بەلگىلەرمەن جۇمىس. «v»- بىلەمىن، «+» - جاڭالىق، «-»- بىلمەيمىن، «؟»- تولىعىراق بىلگىسى كەلەدى.
ءا) اباي تۋرالى نە بىلەمىز؟ تاقىرىبىنا سۇحباتتاسۋ
ب) ولەڭنىڭ تاقىرىبى، اتتىڭ سىنى - جاراتىلىستىڭ جاندى ءبىر بەينەسى بولعان بايگە اتقا ارنالعان ولەڭ. عاسىرلار بويىندا مال وسىرۋمەن، كوشپەلى كۇيدە تىرلىك ەتكەن ەلدىڭ اقىنى اتتىڭ باعاسىن وزگەشە تۇسىنەدى. سونىڭ ىشىندە بايگە اتتىڭ ورنى مۇلدە بولەك. ول قازاقتىڭ باعزى زاماننان بەرگى اۋىزشا ادەبيەتىندە دە سان الۋان «قيال پىراعى» بولىپ جىرلانىپ كەلگەن. اباي ءومىر كەشكەن كەزدە دە ات – ەر قاناتى جۇيرىك ات، اسىرەسە، قازاق بىلگەن جانۋاردىڭ ىشىندەگى ادامعا ەڭ ىستىعى، ءقادىرلىسى ەكەندىگى. ب) «شوقپارداي كەكىلى بار قامىس قۇلاق» ولەڭىن بارلىق وقۋشىلار وقۋلىقتان داۋىس ىرعاعىمەن مانەرلەپ وقۋ، ينتەراكتيۆتى تاقتادان جىلقىنىڭ سىرتقى مۇشەلەرىن كورسەتۋ، سونداي - اق، اقىن سۋرەتتەۋىنەن اتتىڭ ءتۇر - تۇلعاسى، ءجۇرىس - تۇرىسى، شابىس - جەلىسى بەينەلى سوزدەرمەن ايشىقتالعانى جايلى وقۋشىلارعا مالىمەتتەر بەرۋ.
ۆ) سوزدىك جۇمىس «ءسوزمارجان»
ساعاق – جىلقىنىڭ ساعالدىرىق تۇراتىن تاماعىنىڭ استىڭعى جاعى.
جەرسوعار – ات تۇياعىنىڭ ارت جاعىنداعى قاتتى جەرى، وكشەلىگى.
اشامايلى – اشاماي سالىنعان دەگەن ماعىنادا.
اشاماي – اتقا ءمىنىپ جۇرە المايتىن جاس بالالار ءۇشىن جاسالعان ارناۋلى ماعىنادا: ارسا - ارسا بولعان، اربيعان.
شىدەرلىك – اتتىڭ سيراعىنىڭ شىدەر سالاتىن جەرى.
شىدەر – اتتىڭ سيراعىنىڭ ەكى اياعى مەن ارتقى ءبىر اياعىن قوسىپ سالاتىن تۇساۋ.
گ) ءمۇعالىمنىڭ تۇسىندىرمەسى: جۇيرىك باپتاپ، ونى بايگەگە قوسۋ قازاق بالاسى ءۇشىن ۇلكەن ونەر بولعان. بۇل ولەڭدە اباي بايگە اتىنىڭ ءمۇسىنىن بەرگەن. ات سيپاتىن بەرەتىن ءاربىر سوزگە توقتالاتىن بولساق، مىسالى، «جاۋىرىنى ەتسىز تاقتايداي - اق» دەگەن ولەڭ جولىنا ۇڭىلەيىكشى. جۇيرىك اتتا ارتىق ەت بولۋى مۇمكىن ەمەس. سول سەبەپتى دە جاۋىرىندى ەتسىز تاقتايعا تەڭەۋى اقىننىڭ شىندىعى بولىپ كەلەدى. نەمەسە «ارتى تالتاق» دەگەن سۋرەتتەمە بار. بايگە ارتىنىڭ قولتىعى، سانى ىقشام بولىپ، ءبىر - بىرىنە جابىسىپ جاتسا، شاپقان كەزدە ادىمى اشىلا ما؟ «قويان جاق»، «قوي مويىندى» دەگەن سۋرەتتەمەلەر قاز - قالپىندا العاندا تىم قاراپايىم - اق. ال قوياننىڭ جاعى – ول قۋراعان ەتسىز جاق. جۇيرىكتىڭ جاعى مايلى بولىپ كەلمەيتىنىن اقىن وسى «قويان جاقپەن» بەرىپ وتىر. وسىلايشا ءاربىر بەينەلى سوزگە تۇسىنىك بەرۋ كەرەك.
ءىۇ بەكىتۋ «ويتولعانىس» كەزەڭى 3 توپقا تاپسىرما بەرۋ.
داپتەرمەن جۇمىس 1 - كەستە
ولەڭنىڭ العاشقى شۋماعىنان دەنە مۇشەلەرىن تىركەسكەن سوزىمەن تەرىپ جاز
شوقپارداي كەكىل، قامىس قۇلاق، قوي مويىن، قويان جاق، بوكەن قاباق، اۋىز ومىرتقا، مايدا جال، وي جەلكە
وسى سوزدەردەن ومونيم بولاتىن سوزدەردى تاپ، مىسال كەلتىر
قوي
1. قورادا قوي سۋ ءىشىپ تۇر
2. كىتاپتى ورنىنا قوي
وي
1. ونىڭ ويى ۇشقىر
2. اۋىل ويعا قاراي قونىس تەپتى
جاق
1. وت جاق
2. ادامنىڭ دەنە مۇشەسى
3. ءى، ءىى، ءىىى جاق
تىركەسكەن سوزدەردىڭ ىشىنەن تاسىمالداۋعا بولمايتىن سوزدەردى تاپ
قوي
جاق
اۋىز
جال
وي
2 - كەستە ولەڭنەن جىلقىنىڭ دەنە مۇشەلەرىن تەرىپ، جاز
جاۋابى: كەكىل، قۇلاق، مويىن، جاق، قاباق، اۋىز ومىرتقا، جال، جەلكە، مۇرىن، ەرىن، ءتىس، قابىرعا، جوتا، ومىراۋ، ءتوس، باقاي، تۇياق، شىنتاق، اياق، جاۋىرىن، ساۋىر، مىقىن، قۇيرىق، قىل، ۇرشىق، سان، باۋىر، تىرسەك (شىدەرلى)، كوز
وسى سوزدەرگە سۇراق قوي سۇراعى: نە؟ قاي ءسوز تابىنا جاتادى؟ ءسوز تابى: زات ەسىم 3 - كەستە «بەس جولدى ولەڭ» (جاڭا ساباققا بايلانىستى بەس جولدان تۇراتىن قورىتىندى شىعارۋ) 1. كىم؟ نە؟ اباي 2. قانداي؟ اقىلدى، زەرەك 3. نە ىستەدى؟ وقىدى، جازدى، قالدىردى 4. سويلەم اباي قازاقتىڭ ۇلى اقىنى
5. سينونيم اباي – اقىن تولىقتىرۋ تەستى 4 - كەستە
باتىرلار جىرىنداعى، ەرتەگىلەردەگى باتىرلار استىنا مىنگەن اتى
الپامىس - بايشۇبار
قوبىلاندى - تايبۋرىل
ەرتوستىك - شالقۇيرىق
كۇلتەگىن - قاراگەر
كەندەباي - كەرقۇلا
جاڭا ساباقتى پىسىقتاۋعا ارنالعان سۇراقتار:
1. اباي اتامىزدىڭ سۋرەتتەۋىندەگى اتتىڭ سىنى ءسوز ونەرى بولعاندا، سۋرەتتەگى ات بەينەسى ونەردىڭ قاي تۇرىنە جاتادى؟
2. ونەردىڭ باسقا قانداي ءتۇرىن بىلەسىڭدەر؟
3. «ات - ەر قاناتى» دەگەن قاناتتى ءسوزدىڭ شىعۋى نەلىكتەن دەپ ويلايسىڭدار؟
4. جىلقى مالى تۋرالى قانداي ءان، بي، كۇي اتتارىن بىلەسىڭدەر؟
5. ات جايلى قانداي ماقال - ماتەلدەر بىلەمىز؟
1. ات بيەدەن، ارۋانا تۇيەدەن.
2. تۇلپار شابا جەتىلەدى، سۇڭقار ۇشا جەتىلەدى.
3. ات قۇلىننان، باتىر بالادان.
4. ات تۇياعىن تاي باسار.
5. اتتىڭ اتى ۇلكەن، تۇيەنىڭ تابانى ۇلكەن.
6. ەرگە لايىق ات بىتەدى، قىزعا لايىق ءسان بىتەدى.
سونىمەن وقۋشىلار، جاقسى اتتى تانىپ بىلدىك پە؟ ولەڭنىڭ يدەياسى:
ەر قاناتى جاقسى اتتى سۋرەتتەۋ، تانۋ.
ولەڭنىڭ ءتۇيىنى: «شاپسا جۇيرىك، مىنسە بەرىك، جۋان، جۋاس. رازى ەمەن وسىنداي ات مىنبەسەم»
ءۇ ۇيگە تاپسىرما بەرۋ كەزەڭى 1 - توپقا. ولەڭنەن وزدەرىڭە ۇناعان 3 شۋماعىن مانەرلەپ جاتقا وقۋ، ەپيتەت سوزدەردى جازۋ. 2 - توپقا مازمۇنىن قارا سوزبەن جازۋ. 3 - توپقا تەڭەۋ سوزدەردى جازۋ، اتتىڭ سۋرەتىن سالۋ. ءۇش توپقا دا ساتىلاي كەشەندى تالداۋ. ءۇى وقۋشىلار ءبىلىمىن باعالاۋ كەزەڭى.
«شوقپارداي كەكىلى بار قامىس قۇلاق» سكت
1. اۆتورى: اباي قۇنانباي ۇلى 1845 - 1904 جىلدار ارالىعىندا شىعىس قازاقستان وبلىسىندا ءومىر سۇرگەن، اقىن، اۋدارماشى، جازبا ادەبيەتتىڭ نەگىزىن سالۋشى.
2. تاقىرىبى: «شوقپارداي كەكىلى بار قامىس قۇلاق»
3. جانر ءتۇرى: ليريكا
4. يدەياسى: ەر قاناتى جاقسى اتتى سۋرەتتەۋ
5. شۋماق سانى: 7
6. تارماق سانى: 28
7. بۋناق سانى: 3
8. بۋىن سانى: 11
9. ۇيقاس ءتۇرى: قارا ولەڭ
10. ادەبي - تەوريالىق ۇعىمدار
10. 1 تروپ - ءسوزدى قۇبىلتۋ
ا) ومونيم - كوسەم، ەر، ات
ءا) ەپيتەت – قوي مويىندى، سالقى ءتوستى، شاقپاق ەتتى، قامىس قۇلاق، بوكەن قاباق، قويان جاق، تەكە مۇرىن، بوتا تىرسەك،
ب) تەڭەۋ - شوقپارداي، توياتتاعان بۇركىتتەي، جالپاق تاقتايداي،
11. تۇسىندىرمە سوزدىك:
ا) ساعاق -
ءا) ۇما -
ب) اياڭ -
ۆ) الشى -
گ) الامايلى -
12. ولەڭنىڭ ءتۇيىنى: «... شاپسا جۇيرىك، مىنسە بەرىك، جۋان، جۋاس رازى ەمەن وسىنداي ات مىنبەسەم»
ساباقتىڭ ماقساتى:
1. اباي قۇنانباي ۇلىنىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعى تۋرالى ءتۇسىندىرۋ. اقىن شىعارمالارىنىڭ تاقىرىبى تۋرالى مالىمەتتەر بەرۋ. «شوقپارداي كەكىلى بار قامىس قۇلاق» ولەڭىندەگى ادامنىڭ، ەر جىگىتتىڭ سەنىمدى سەرىگى – بايگە اتىنىڭ سىنى مەن باعاسىنىڭ بەرىلۋى.
2. تاپسىرمالار ارقىلى وقۋشىلاردىڭ ويلاۋ قابىلەتتەرىن، ءتىل بايلىقتارىن دامىتۋ.
3. ۇلى اقىنعا دەگەن قۇرمەت، ماقتانىش سەزىمدەرىن تاربيەلەۋگە ىقپال ەتۋ. اقىن شىعارمالارى ارقىلى بالالار بويىنا ادامگەرشىلىك قاسيەتتەردى تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: جاڭا ءبىلىمدى مەڭگەرتۋ
ساباقتىڭ ءادىسى: سۇراق - جاۋاپ، بايانداۋ، مانەرلەپ وقۋ، لينگۆيستيكالىق تۇسىندىرمەلى وقىتۋ، سۇحبات جۇرگىزۋ ءپانارالىق بايلانىس: بيولوگيا، قازاق ءتىلى
كۇتىلەتىن ناتيجە: اباي شىعارمالارىنداعى ومىرلىك قۇندىلىقتاردى تانۋ، جۇيرىكتى باپتاۋ، ونى بايگەگە قوسۋ قازاق بالاسى ءۇشىن ۇلكەن ونەر بولعانىن ءبىلۋ. ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: اقىن پورترەتى، ينتەراكتيۆتى تاقتا، وقۋشىنىڭ داپتەرى
ساباقتىڭ بارىسى: ءى ۇيىمداستىرۋ
ءىى ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ: «جاقسى مەن جامان ادامنىڭ قاسيەتتەرى» ساتىلاي كەشەندى تالداۋ جانە ولەڭنەن جامان مەن جاقسى قاسيەتتەردى جازىپ كەلۋ.
راشيتوۆا سابينانىڭ ساتىلاي كەشەندى تالداۋى. «جاقسى مەن جامان ادامنىڭ قاسيەتتەرى» سكت
1. اۆتورى: ءسۇيىنباي ارون ۇلى 1815 - 1898 جىلدار ارالىعىندا جامبىل اۋدانىندا ءومىر سۇرگەن اسقان ايتىس شەبەرى، ءادىل سىنشى، جامبىلدىڭ ۇستازى.
2. تاقىرىبى: «جاقسى مەن جامان ادامنىڭ قاسيەتتەرى»
3. جانر ءتۇرى: ليريكا (كوڭىل - كۇي ليريكاسى)
4. يدەياسى: ادامگەرشىلىك اسىل قاسيەتتەردى دارىپتەۋ
5. شۋماق سانى: 3
6. تارماق سانى: 42
7. بۋناق سانى: 3
8. بۋىن سانى: 11 - 12
9. ۇيقاس ءتۇرى: ارالاس
10. ادەبي - تەوريالىق ۇعىمدار
10. 1 تروپ - ءسوزدى قۇبىلتۋ
ا) مەتافورا - كوكىرەگى - كور، كوزى - سوقىر
ءا) مەتونيميا - جاماندار، جاقسىلار
ب) انتونيم - جاقسى - جامان، ۇلكەن - كىشى، الىس - جاقىن،
ۆ) سينونيم - ۇلكەن، كەسەك،
گ) ديسفەميزم - وتىرىكشى، وسەكشى،
10. 3. ءسوزدى اجارلاۋ
ا) تەڭەۋ ەل - جۇرتىنىڭ قالاسىنداي، اممە جۇرتتىڭ اناسىنداي، ەلىنىڭ اعاسىنداي، الما، ورىكتىڭ اعاشىنداي، جانباي قالعان شالاسىنداي، سيىردىڭ تەنتەك بولعان تاناسىنداي، جىلقىنىڭ قوتىر بولعان الاسىنداي، باسشى سەركەسىندەي، قالىڭ ءجۇندى كورپەسىندەي، كۇيمەي پىسكەن بولكەسىندەي، جىل قۇسىنداي، بالتانىڭ ۇڭعىسىنداي، اقىلى اۋىسقان ادامنىڭ جىندىسىنداي
11. تۇسىندىرمە سوزدىك: تانا - سيىر جاسى
تاڭگاتاروۆ جانگەلدى جاقسى مەن جامان قاسيەتتەردى جازىپ كەلىپ، ءوز ويىن ايتتى.
1. جاقسى ادام قاسيەتتەرى – ەشكىمدى جاتسىنبايدى، سوزىنە ساق، ەلدىڭ اعاسى، ەلدىڭ باسشى سەركەسى، ءجۇزى جىلى، ءسوزى مايدا، ءجۇزى جاقسى، ۇلكەن - كىشىنىڭ ءبارى جاقسى، جىل قۇسىنداي، الىستى جاقىن ەتەر
2. جامان ادام قاسيەتتەرى – كوكىرەگى – كور، كوزى – سوقىر، جۇرەر جولدان تال تۇستە اداسۋشى، وتىرىكشى، وسەگى كوپ، ىرىتكى سالۋشى، ەل اراسىن سوزبەن بىقسىتۋشى، ۇرىنشاق، تەنتەك، سۇيكىمسىز، جىلقىنىڭ قوتىر بولعان الاسىنداي، جامان ادام بالتانىڭ ۇڭعىسىنداي، وسەك - اياڭ ايتىپ جۇرەدى، كەۋدەسى ۇلكەن، ءسوزى كەسەك، اقىلى اۋىسقان.
ءىى قىزىعۋشىلىقتى وياتۋ. «وي قوزعار» ءادىسى (ينتەراكتيۆتى تاقتاداعى وي قازىعى ەتىپ العان پىكىرلەردى وقۋ) 1.“ابايدى تانىتۋ ارقىلى ءبىز قازاقستاندى الەمگە تانىتامىز، قازاق حالقىن تانىتامىز. اباي ءارقاشان ءبىزدىڭ ۇلتتىق ۇرانىمىز بولۋى ءتيىس.” ن. نازاربايەۆ
2. “قازاقتىڭ باس اقىنى – اباي (شىن اتى - يبراھيم) قۇنانبايەۆ. ونان اسقان بۇرىنعى - سوڭعى زاماندا قازاق بالاسىندا ءبىز بىلەتىن اقىن بولعان جوق.” ا. بايتۇرسىنوۆ
3. “اباي لەبى، اباي ءۇنى، اباي تىنىسى – زامان تىنىسى، حالىق ءۇنى. بۇگىن ول ءۇن ءبىزدىڭ دە ۇنگە قوسىلىپ، جاڭعىرىپ، جاڭا ءورىس الىپ تۇر.” م. اۋەزوۆ
ءىىى جاڭا ساباق «ماعىنانى تانۋ» كەزەڭى
ا) اباي ءحىح عاسىرداعى قازاقتىڭ دانىشپان، سۋرەتكەر اقىنى، ءوز ۇرپاعىن ونەر - بىلىمگە ۇندەگەن ويلى اعارتۋشى ەكەندىگىن ءتۇسىندىرۋ.
1845 - 1904 جىلداردا ءومىر سۇرگەن، قازاق ادەبيەتىنىڭ اتاسى، قازاقتىڭ ۇلى اقىنى شىعىس قازاقستان وبلىسى، شىڭعىستاۋ بوكتەرىندە دۇنيەگە كەلگەن. اجەسى زەرە، اناسى ۇلجان. تابيعات ليريكاسىنا بايلانىستى ولەڭدەر جازعان، سازگەر، اۋدارماشى (اراب، پارسى، تۇرىك، ورىس اقىندارىنىڭ شىعارماسىن اۋدارعان)
اباي تەگى: 1. كىشىك 2. ايتەك 3. ولجاي 4. قايدوس 5. ىرعىزباي 6. وسكەنباي 7. قۇنانباي
انالارى: 1. كۇڭكە - قۇدايبەردى - شاكارىم.
2. ۇلجان – تاڭىربەردى، اباي، ىسقاق، وسپان
3. ايقىز – حاليوللا، ىسماعۇل
4. تورعاي (نۇرعانىم) – بالا جوق
وقۋلىقپەن جۇمىس. بالا اباي تۋرالى وقۋ. «اسسوسياسيا» ءادىسى (داپتەرلەرىنە جازىپ وتىرۋ، ءتۇرتىپ الۋ.) شارتتى بەلگىلەرمەن جۇمىس. «v»- بىلەمىن، «+» - جاڭالىق، «-»- بىلمەيمىن، «؟»- تولىعىراق بىلگىسى كەلەدى.
ءا) اباي تۋرالى نە بىلەمىز؟ تاقىرىبىنا سۇحباتتاسۋ
ب) ولەڭنىڭ تاقىرىبى، اتتىڭ سىنى - جاراتىلىستىڭ جاندى ءبىر بەينەسى بولعان بايگە اتقا ارنالعان ولەڭ. عاسىرلار بويىندا مال وسىرۋمەن، كوشپەلى كۇيدە تىرلىك ەتكەن ەلدىڭ اقىنى اتتىڭ باعاسىن وزگەشە تۇسىنەدى. سونىڭ ىشىندە بايگە اتتىڭ ورنى مۇلدە بولەك. ول قازاقتىڭ باعزى زاماننان بەرگى اۋىزشا ادەبيەتىندە دە سان الۋان «قيال پىراعى» بولىپ جىرلانىپ كەلگەن. اباي ءومىر كەشكەن كەزدە دە ات – ەر قاناتى جۇيرىك ات، اسىرەسە، قازاق بىلگەن جانۋاردىڭ ىشىندەگى ادامعا ەڭ ىستىعى، ءقادىرلىسى ەكەندىگى. ب) «شوقپارداي كەكىلى بار قامىس قۇلاق» ولەڭىن بارلىق وقۋشىلار وقۋلىقتان داۋىس ىرعاعىمەن مانەرلەپ وقۋ، ينتەراكتيۆتى تاقتادان جىلقىنىڭ سىرتقى مۇشەلەرىن كورسەتۋ، سونداي - اق، اقىن سۋرەتتەۋىنەن اتتىڭ ءتۇر - تۇلعاسى، ءجۇرىس - تۇرىسى، شابىس - جەلىسى بەينەلى سوزدەرمەن ايشىقتالعانى جايلى وقۋشىلارعا مالىمەتتەر بەرۋ.
ۆ) سوزدىك جۇمىس «ءسوزمارجان»
ساعاق – جىلقىنىڭ ساعالدىرىق تۇراتىن تاماعىنىڭ استىڭعى جاعى.
جەرسوعار – ات تۇياعىنىڭ ارت جاعىنداعى قاتتى جەرى، وكشەلىگى.
اشامايلى – اشاماي سالىنعان دەگەن ماعىنادا.
اشاماي – اتقا ءمىنىپ جۇرە المايتىن جاس بالالار ءۇشىن جاسالعان ارناۋلى ماعىنادا: ارسا - ارسا بولعان، اربيعان.
شىدەرلىك – اتتىڭ سيراعىنىڭ شىدەر سالاتىن جەرى.
شىدەر – اتتىڭ سيراعىنىڭ ەكى اياعى مەن ارتقى ءبىر اياعىن قوسىپ سالاتىن تۇساۋ.
گ) ءمۇعالىمنىڭ تۇسىندىرمەسى: جۇيرىك باپتاپ، ونى بايگەگە قوسۋ قازاق بالاسى ءۇشىن ۇلكەن ونەر بولعان. بۇل ولەڭدە اباي بايگە اتىنىڭ ءمۇسىنىن بەرگەن. ات سيپاتىن بەرەتىن ءاربىر سوزگە توقتالاتىن بولساق، مىسالى، «جاۋىرىنى ەتسىز تاقتايداي - اق» دەگەن ولەڭ جولىنا ۇڭىلەيىكشى. جۇيرىك اتتا ارتىق ەت بولۋى مۇمكىن ەمەس. سول سەبەپتى دە جاۋىرىندى ەتسىز تاقتايعا تەڭەۋى اقىننىڭ شىندىعى بولىپ كەلەدى. نەمەسە «ارتى تالتاق» دەگەن سۋرەتتەمە بار. بايگە ارتىنىڭ قولتىعى، سانى ىقشام بولىپ، ءبىر - بىرىنە جابىسىپ جاتسا، شاپقان كەزدە ادىمى اشىلا ما؟ «قويان جاق»، «قوي مويىندى» دەگەن سۋرەتتەمەلەر قاز - قالپىندا العاندا تىم قاراپايىم - اق. ال قوياننىڭ جاعى – ول قۋراعان ەتسىز جاق. جۇيرىكتىڭ جاعى مايلى بولىپ كەلمەيتىنىن اقىن وسى «قويان جاقپەن» بەرىپ وتىر. وسىلايشا ءاربىر بەينەلى سوزگە تۇسىنىك بەرۋ كەرەك.
ءىۇ بەكىتۋ «ويتولعانىس» كەزەڭى 3 توپقا تاپسىرما بەرۋ.
داپتەرمەن جۇمىس 1 - كەستە
ولەڭنىڭ العاشقى شۋماعىنان دەنە مۇشەلەرىن تىركەسكەن سوزىمەن تەرىپ جاز
شوقپارداي كەكىل، قامىس قۇلاق، قوي مويىن، قويان جاق، بوكەن قاباق، اۋىز ومىرتقا، مايدا جال، وي جەلكە
وسى سوزدەردەن ومونيم بولاتىن سوزدەردى تاپ، مىسال كەلتىر
قوي
1. قورادا قوي سۋ ءىشىپ تۇر
2. كىتاپتى ورنىنا قوي
وي
1. ونىڭ ويى ۇشقىر
2. اۋىل ويعا قاراي قونىس تەپتى
جاق
1. وت جاق
2. ادامنىڭ دەنە مۇشەسى
3. ءى، ءىى، ءىىى جاق
تىركەسكەن سوزدەردىڭ ىشىنەن تاسىمالداۋعا بولمايتىن سوزدەردى تاپ
قوي
جاق
اۋىز
جال
وي
2 - كەستە ولەڭنەن جىلقىنىڭ دەنە مۇشەلەرىن تەرىپ، جاز
جاۋابى: كەكىل، قۇلاق، مويىن، جاق، قاباق، اۋىز ومىرتقا، جال، جەلكە، مۇرىن، ەرىن، ءتىس، قابىرعا، جوتا، ومىراۋ، ءتوس، باقاي، تۇياق، شىنتاق، اياق، جاۋىرىن، ساۋىر، مىقىن، قۇيرىق، قىل، ۇرشىق، سان، باۋىر، تىرسەك (شىدەرلى)، كوز
وسى سوزدەرگە سۇراق قوي سۇراعى: نە؟ قاي ءسوز تابىنا جاتادى؟ ءسوز تابى: زات ەسىم 3 - كەستە «بەس جولدى ولەڭ» (جاڭا ساباققا بايلانىستى بەس جولدان تۇراتىن قورىتىندى شىعارۋ) 1. كىم؟ نە؟ اباي 2. قانداي؟ اقىلدى، زەرەك 3. نە ىستەدى؟ وقىدى، جازدى، قالدىردى 4. سويلەم اباي قازاقتىڭ ۇلى اقىنى
5. سينونيم اباي – اقىن تولىقتىرۋ تەستى 4 - كەستە
باتىرلار جىرىنداعى، ەرتەگىلەردەگى باتىرلار استىنا مىنگەن اتى
الپامىس - بايشۇبار
قوبىلاندى - تايبۋرىل
ەرتوستىك - شالقۇيرىق
كۇلتەگىن - قاراگەر
كەندەباي - كەرقۇلا
جاڭا ساباقتى پىسىقتاۋعا ارنالعان سۇراقتار:
1. اباي اتامىزدىڭ سۋرەتتەۋىندەگى اتتىڭ سىنى ءسوز ونەرى بولعاندا، سۋرەتتەگى ات بەينەسى ونەردىڭ قاي تۇرىنە جاتادى؟
2. ونەردىڭ باسقا قانداي ءتۇرىن بىلەسىڭدەر؟
3. «ات - ەر قاناتى» دەگەن قاناتتى ءسوزدىڭ شىعۋى نەلىكتەن دەپ ويلايسىڭدار؟
4. جىلقى مالى تۋرالى قانداي ءان، بي، كۇي اتتارىن بىلەسىڭدەر؟
5. ات جايلى قانداي ماقال - ماتەلدەر بىلەمىز؟
1. ات بيەدەن، ارۋانا تۇيەدەن.
2. تۇلپار شابا جەتىلەدى، سۇڭقار ۇشا جەتىلەدى.
3. ات قۇلىننان، باتىر بالادان.
4. ات تۇياعىن تاي باسار.
5. اتتىڭ اتى ۇلكەن، تۇيەنىڭ تابانى ۇلكەن.
6. ەرگە لايىق ات بىتەدى، قىزعا لايىق ءسان بىتەدى.
سونىمەن وقۋشىلار، جاقسى اتتى تانىپ بىلدىك پە؟ ولەڭنىڭ يدەياسى:
ەر قاناتى جاقسى اتتى سۋرەتتەۋ، تانۋ.
ولەڭنىڭ ءتۇيىنى: «شاپسا جۇيرىك، مىنسە بەرىك، جۋان، جۋاس. رازى ەمەن وسىنداي ات مىنبەسەم»
ءۇ ۇيگە تاپسىرما بەرۋ كەزەڭى 1 - توپقا. ولەڭنەن وزدەرىڭە ۇناعان 3 شۋماعىن مانەرلەپ جاتقا وقۋ، ەپيتەت سوزدەردى جازۋ. 2 - توپقا مازمۇنىن قارا سوزبەن جازۋ. 3 - توپقا تەڭەۋ سوزدەردى جازۋ، اتتىڭ سۋرەتىن سالۋ. ءۇش توپقا دا ساتىلاي كەشەندى تالداۋ. ءۇى وقۋشىلار ءبىلىمىن باعالاۋ كەزەڭى.
«شوقپارداي كەكىلى بار قامىس قۇلاق» سكت
1. اۆتورى: اباي قۇنانباي ۇلى 1845 - 1904 جىلدار ارالىعىندا شىعىس قازاقستان وبلىسىندا ءومىر سۇرگەن، اقىن، اۋدارماشى، جازبا ادەبيەتتىڭ نەگىزىن سالۋشى.
2. تاقىرىبى: «شوقپارداي كەكىلى بار قامىس قۇلاق»
3. جانر ءتۇرى: ليريكا
4. يدەياسى: ەر قاناتى جاقسى اتتى سۋرەتتەۋ
5. شۋماق سانى: 7
6. تارماق سانى: 28
7. بۋناق سانى: 3
8. بۋىن سانى: 11
9. ۇيقاس ءتۇرى: قارا ولەڭ
10. ادەبي - تەوريالىق ۇعىمدار
10. 1 تروپ - ءسوزدى قۇبىلتۋ
ا) ومونيم - كوسەم، ەر، ات
ءا) ەپيتەت – قوي مويىندى، سالقى ءتوستى، شاقپاق ەتتى، قامىس قۇلاق، بوكەن قاباق، قويان جاق، تەكە مۇرىن، بوتا تىرسەك،
ب) تەڭەۋ - شوقپارداي، توياتتاعان بۇركىتتەي، جالپاق تاقتايداي،
11. تۇسىندىرمە سوزدىك:
ا) ساعاق -
ءا) ۇما -
ب) اياڭ -
ۆ) الشى -
گ) الامايلى -
12. ولەڭنىڭ ءتۇيىنى: «... شاپسا جۇيرىك، مىنسە بەرىك، جۋان، جۋاس رازى ەمەن وسىنداي ات مىنبەسەم»
You Might Also Like
-
ورتا عاسىرلارداعى قازاقستان تاريحى
-
«قاسىمنىڭ عاسىرلىق تويى»
