اباي قۇنانبايەۆتىڭ التىنشى، ون توعىزىنشى قارا ءسوزى
باتىس قازاقستان وبلىسى،
تەرەكتى اۋدانى، شاعان جالپى ورتا ءبىلىم بەرەتىن مەكتەبىنىڭ
قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ءپانى ءمۇعالىمى حانوۆ شوحان ۋاليحانوۆيچ
قازاق ادەبيەتى پانىنەن 10 - سىنىپقا ارنالعان ساباق جوسپارى
ساباقتىڭ تاقىرىبى: اباي قۇنانبايەۆ التىنشى، ون توعىزىنشى قارا ءسوزى (10 “ا”سىنىپ)
جالپى ماقساتتار: ءقاراسوز تۋرالى تەوريالىق تۇسىنىك بەرۋ، اباي قاراسوزدەرىنىڭ سيپاتىنا توقتالۋ، تاقىرىپتىق جاعىنان تالداۋ، وزىندىك ەرەكشەلىكتەرىن، ماعىناسىن اشۋ؛ وقۋشىلاردىڭ وي - ءورىسىن، ومىرلىك كوزقاراسىن، سىني ويلاۋ، بايلانىستىرا سويلەۋ داعدىلارىن جەتىلدىرۋ؛ اباي قاراسوزدەرىنىڭ تاربيەلىك مانىنە نازار اۋدارتۋ، ادامگەرشىلىكتى، ىزگىلىكتى دارىپتەۋ.
ساباقتىڭ ءتيپى: جاڭا ءبىلىمدى مەڭگەرتۋ
ساباقتىڭ ءتۇرى: ىزدەنىس ساباق
وقىتۋدىڭ ناتيجەسى: اباي قارا سوزدەرى تۋرالى بىلگەن - تۇيگەندەرىن پىسىقتاپ، بىلىمدەرىن تەرەڭدەتەدى، سويلەۋ مادەنيەتى، سوزدىك قورى قالىپتاسادى.
نەگىزگى دەرەك كوزدەرى: اكت، ماركەر مەن ستيكەرلەر، وقۋلىق، جۇلدىزشالار؛ پروبلەمالىق ىزدەنىس، تالداۋ، توپپەن جۇمىس،
توپقا ءبولۋ
«شاتتىق شەڭبەرى» ترەنينگ. وقۋشىلار ءبىر بىرىنە ساباقتىڭ جاقسى ءوتۋى ءۇشىن تىلەكتەر ايتادى.
«قىس»، «جاز»، «كۇز»، «جازعىتۇرى» توبى بولىپ ءتورت توپقا بولىنەدى. ءار توپتا التى وقۋشىدان وتىرادى. ابايدىڭ تابيعات ليريكاسىنداعى ولەڭ شۋماقتارىن تاڭداپ الىپ سول ولەڭنىڭ ابايدىڭ قاي ولەڭى ەكەندىگىن پايىمداپ سول توپقا وتىرادى.
ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ
«التى ويشىل قالپاق» ءادىسى ارقىلى ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ
«ەسكەندىر» پوەماسىن التى ويشىل قالپاق تالقىلاپ وتەدى
جاڭا تاقىرىپ. ابايدىڭ قارا سوزدەرىنىڭ جازىلۋ تاريحىن. قاراسوزدەرىنىڭ تاقىرىبىن اڭگىمەلەۋ. التىنشى، ون توعىزىنشى قارا ءسوزىن ءۇنتاسپادان تىڭداتۋ ارقىلى مەڭگەرتۋ.
وقۋشىلارعا وقىتۋ: ءقاراسوز تۋرالى تەوريالىق تۇسىنىك.
ءقاراسوز (پروزا) – كوركەم ادەبيەتتىڭ ۇلكەن ءبىر سالاسى. ولەڭ سوزدەن ءبىر ايىرماشىلىعى – وندا ءسوز ىرعاعى ەركىن، ولەڭدەگىدەي قانداي دا ءبىر بەلگىلى ولشەمدەر بولمايدى. قاراسوزدەر ساياسات، پۋبليسيستيكا، فيلوسوفيا تۇرعىسىندا جازىلا بەرەدى. قارا سوزبەن جازىلعان كوركەم شىعارمادا ءومىر قۇبىلىستارىن، ءار ءتۇرلى ۋاقيعالاردى بايانداۋ ءتاسىلى ايرىقشا بولادى.
ابايدىڭ 1890 جىل مەن 1898 جىل اراسىندا جازىلعان ءبىر الۋان شىعارمالارى «قارا ءسوز» دەپ اتالادى. ول سىنشىلدىق، ويشىلدىق جانە كوبىنەسە ادامگەرشىلىك، مورال ماسەلەلەرىنە ارنالعان وسيەت، تولعاۋ ءتارىزدى.
ابايدىڭ قارا سوزدەرىنىڭ سانى - 46. ءبىراق ءبىز 46 - شى قازاقتاردىڭ شىعۋ تاريحى جايلى جازىلعان «ءبىراز ءسوز قازاقتاردىڭ ءتۇبى قايدان شىققاندىعى تۋرالى» دەگەن قارا ءسوزىن ءوز الدىنا جەكە تاريحي شىعارما، وچەرك رەتىندە قاراستىرىپ ءجۇرمىز.
ابايدىڭ قارا سوزدەرى عاقليالىق دانالىق سوزدەرى بولعان. اباي ءوز قارا سوزدەرىن 1890 - 1898 جىلدار اراسىندا جازعان. قارا سوزدەرىن جازۋدى باستاعاندا، اباي 45 جاستا بولعان. اقىل - ويى تولىسىپ، جاسى كەمەلدەنگەن، كورگەن - بىلگەنىن وي ەلەگىنەن وتكىزىپ، ساراپتار جاسقا جەتكەن كەزىندە قارا سوزدەرىن جازۋدى قولعا العان. بۇعان دەيىن شىعىس ويشىلدارى ءال - فارابي، فيردوۋسي، بابىر، باتىس فيلوسوف، عالىمدارى گاليلەي، كوپەرنيك، سپەنسەر، دارۆين، نيۋتون، پيفاگور ەڭبەكتەرمەن تانىسىپ، ۇلكەن دايىندىقتان ءوتىپ كەلەدى.
ابايدىڭ قارا سوزدەرى تۋرالى باۋىرىنا سالىپ تاربيەلەگەن نەمەرەسى، ماعاۋيانىڭ قىزى ءۋاسيلا بىلاي دەيدى:
«اكەم بالالارىن 7 - 8 - گە شىققاندا وقۋعا بەرەتىن، بالالارمەن قابات، قىزدارىن دا وقىتاتىن، قازاق تىلىندە كىتاپ جوق بولاتىن. سوندىقتان، بالالاردىڭ ويى، دۇنيە تانۋى كەمشىن بولادى دەپ اكەم كوپ ايتىپ ءجۇردى. ءالى ەسىمدە، ءبىر كۇنى ءبىزدىڭ وقىپ وتىرعان ۇيىمىزگە اكەم كەلدى. مولداعا قاراپ: «بالالارعا مىنا كىتاپتى اكەلدىم. وسىنى كوشىرىپ، كوبەيتىپ بالا باسىنا بىردەن تاراتىپ بەر، بۇگىننەن باستاپ وسى كىتاپتى قوسا وقىت» دەدى. ءبىز قۋانىپ كەتتىك. اكەم ۇيدەن شىققان سوڭ، مولدا الگى كىتاپتى الدى دا، باس سالىپ وقىدى، كىتاپ قولجازبا ەكەن. ءبىز ول كىتاپتى كوشىرىپ الىپ وقي باستادىق. ويتكەنى، بۇل جاڭا كىتاپتىڭ ءتىلى ۇتىمدى، ءسوزى تۇسىنىكتى، ىڭعاي اقىل ايتىپ وتىراتىن جاقسى كىتاپ بولدى. كەيىن بايقاسام، سول كىتاپ اكەمنىڭ «عاقليا» اتتى قارا سوزبەن جازعان كىتابى ەكەن».
اباي قارا سوزدەرى تاقىرىپ جاعىنان بىرنەشە توپقا بولۋگە بولادى:
دۇنيەنىڭ تىلسىم سىرلارىن تانۋ: 7، 19، 31، 38، 43
ناداندىق، جالقاۋلىق ت. ب. سىناۋ: 3، 6، 8، 11، 18
عىلىم، ءبىلىم، ونەر: 25، 32، 33،
قازاقتاردىڭ مىنەز - قۇلقى: 4، 10، 12، 15، 22، 24، 35، 38
قازاق ماقالدارى: 5، 6، 37، 39
ەڭبەك: 2، 4، 25، 42
ار - ۇيات، ادامگەرشىلىك: 5، 9، 11، 18، 24، 40
توپتىق جۇمىس
“قىس” توبىنا
قارا ءسوز تۋرالى ۇعىم.
ابايدىڭ قارا سوزدەرىنىڭ جازىلۋ كەزەڭى
“جاز” توبىنا
اباي قارا سوزدەرىنىڭ تاقىرىبى
“جازعىتۇرى” توبىنا
التىنشى قارا سوزىندەگى ويدى انىقتاۋ
“كۇز” توبىنا
ون توعىزىنشى قارا سوزىندەگى ويدى انىقتاۋ
تەرەكتى اۋدانى، شاعان جالپى ورتا ءبىلىم بەرەتىن مەكتەبىنىڭ
قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ءپانى ءمۇعالىمى حانوۆ شوحان ۋاليحانوۆيچ
قازاق ادەبيەتى پانىنەن 10 - سىنىپقا ارنالعان ساباق جوسپارى
ساباقتىڭ تاقىرىبى: اباي قۇنانبايەۆ التىنشى، ون توعىزىنشى قارا ءسوزى (10 “ا”سىنىپ)
جالپى ماقساتتار: ءقاراسوز تۋرالى تەوريالىق تۇسىنىك بەرۋ، اباي قاراسوزدەرىنىڭ سيپاتىنا توقتالۋ، تاقىرىپتىق جاعىنان تالداۋ، وزىندىك ەرەكشەلىكتەرىن، ماعىناسىن اشۋ؛ وقۋشىلاردىڭ وي - ءورىسىن، ومىرلىك كوزقاراسىن، سىني ويلاۋ، بايلانىستىرا سويلەۋ داعدىلارىن جەتىلدىرۋ؛ اباي قاراسوزدەرىنىڭ تاربيەلىك مانىنە نازار اۋدارتۋ، ادامگەرشىلىكتى، ىزگىلىكتى دارىپتەۋ.
ساباقتىڭ ءتيپى: جاڭا ءبىلىمدى مەڭگەرتۋ
ساباقتىڭ ءتۇرى: ىزدەنىس ساباق
وقىتۋدىڭ ناتيجەسى: اباي قارا سوزدەرى تۋرالى بىلگەن - تۇيگەندەرىن پىسىقتاپ، بىلىمدەرىن تەرەڭدەتەدى، سويلەۋ مادەنيەتى، سوزدىك قورى قالىپتاسادى.
نەگىزگى دەرەك كوزدەرى: اكت، ماركەر مەن ستيكەرلەر، وقۋلىق، جۇلدىزشالار؛ پروبلەمالىق ىزدەنىس، تالداۋ، توپپەن جۇمىس،
توپقا ءبولۋ
«شاتتىق شەڭبەرى» ترەنينگ. وقۋشىلار ءبىر بىرىنە ساباقتىڭ جاقسى ءوتۋى ءۇشىن تىلەكتەر ايتادى.
«قىس»، «جاز»، «كۇز»، «جازعىتۇرى» توبى بولىپ ءتورت توپقا بولىنەدى. ءار توپتا التى وقۋشىدان وتىرادى. ابايدىڭ تابيعات ليريكاسىنداعى ولەڭ شۋماقتارىن تاڭداپ الىپ سول ولەڭنىڭ ابايدىڭ قاي ولەڭى ەكەندىگىن پايىمداپ سول توپقا وتىرادى.
ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ
«التى ويشىل قالپاق» ءادىسى ارقىلى ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ
«ەسكەندىر» پوەماسىن التى ويشىل قالپاق تالقىلاپ وتەدى
جاڭا تاقىرىپ. ابايدىڭ قارا سوزدەرىنىڭ جازىلۋ تاريحىن. قاراسوزدەرىنىڭ تاقىرىبىن اڭگىمەلەۋ. التىنشى، ون توعىزىنشى قارا ءسوزىن ءۇنتاسپادان تىڭداتۋ ارقىلى مەڭگەرتۋ.
وقۋشىلارعا وقىتۋ: ءقاراسوز تۋرالى تەوريالىق تۇسىنىك.
ءقاراسوز (پروزا) – كوركەم ادەبيەتتىڭ ۇلكەن ءبىر سالاسى. ولەڭ سوزدەن ءبىر ايىرماشىلىعى – وندا ءسوز ىرعاعى ەركىن، ولەڭدەگىدەي قانداي دا ءبىر بەلگىلى ولشەمدەر بولمايدى. قاراسوزدەر ساياسات، پۋبليسيستيكا، فيلوسوفيا تۇرعىسىندا جازىلا بەرەدى. قارا سوزبەن جازىلعان كوركەم شىعارمادا ءومىر قۇبىلىستارىن، ءار ءتۇرلى ۋاقيعالاردى بايانداۋ ءتاسىلى ايرىقشا بولادى.
ابايدىڭ 1890 جىل مەن 1898 جىل اراسىندا جازىلعان ءبىر الۋان شىعارمالارى «قارا ءسوز» دەپ اتالادى. ول سىنشىلدىق، ويشىلدىق جانە كوبىنەسە ادامگەرشىلىك، مورال ماسەلەلەرىنە ارنالعان وسيەت، تولعاۋ ءتارىزدى.
ابايدىڭ قارا سوزدەرىنىڭ سانى - 46. ءبىراق ءبىز 46 - شى قازاقتاردىڭ شىعۋ تاريحى جايلى جازىلعان «ءبىراز ءسوز قازاقتاردىڭ ءتۇبى قايدان شىققاندىعى تۋرالى» دەگەن قارا ءسوزىن ءوز الدىنا جەكە تاريحي شىعارما، وچەرك رەتىندە قاراستىرىپ ءجۇرمىز.
ابايدىڭ قارا سوزدەرى عاقليالىق دانالىق سوزدەرى بولعان. اباي ءوز قارا سوزدەرىن 1890 - 1898 جىلدار اراسىندا جازعان. قارا سوزدەرىن جازۋدى باستاعاندا، اباي 45 جاستا بولعان. اقىل - ويى تولىسىپ، جاسى كەمەلدەنگەن، كورگەن - بىلگەنىن وي ەلەگىنەن وتكىزىپ، ساراپتار جاسقا جەتكەن كەزىندە قارا سوزدەرىن جازۋدى قولعا العان. بۇعان دەيىن شىعىس ويشىلدارى ءال - فارابي، فيردوۋسي، بابىر، باتىس فيلوسوف، عالىمدارى گاليلەي، كوپەرنيك، سپەنسەر، دارۆين، نيۋتون، پيفاگور ەڭبەكتەرمەن تانىسىپ، ۇلكەن دايىندىقتان ءوتىپ كەلەدى.
ابايدىڭ قارا سوزدەرى تۋرالى باۋىرىنا سالىپ تاربيەلەگەن نەمەرەسى، ماعاۋيانىڭ قىزى ءۋاسيلا بىلاي دەيدى:
«اكەم بالالارىن 7 - 8 - گە شىققاندا وقۋعا بەرەتىن، بالالارمەن قابات، قىزدارىن دا وقىتاتىن، قازاق تىلىندە كىتاپ جوق بولاتىن. سوندىقتان، بالالاردىڭ ويى، دۇنيە تانۋى كەمشىن بولادى دەپ اكەم كوپ ايتىپ ءجۇردى. ءالى ەسىمدە، ءبىر كۇنى ءبىزدىڭ وقىپ وتىرعان ۇيىمىزگە اكەم كەلدى. مولداعا قاراپ: «بالالارعا مىنا كىتاپتى اكەلدىم. وسىنى كوشىرىپ، كوبەيتىپ بالا باسىنا بىردەن تاراتىپ بەر، بۇگىننەن باستاپ وسى كىتاپتى قوسا وقىت» دەدى. ءبىز قۋانىپ كەتتىك. اكەم ۇيدەن شىققان سوڭ، مولدا الگى كىتاپتى الدى دا، باس سالىپ وقىدى، كىتاپ قولجازبا ەكەن. ءبىز ول كىتاپتى كوشىرىپ الىپ وقي باستادىق. ويتكەنى، بۇل جاڭا كىتاپتىڭ ءتىلى ۇتىمدى، ءسوزى تۇسىنىكتى، ىڭعاي اقىل ايتىپ وتىراتىن جاقسى كىتاپ بولدى. كەيىن بايقاسام، سول كىتاپ اكەمنىڭ «عاقليا» اتتى قارا سوزبەن جازعان كىتابى ەكەن».
اباي قارا سوزدەرى تاقىرىپ جاعىنان بىرنەشە توپقا بولۋگە بولادى:
دۇنيەنىڭ تىلسىم سىرلارىن تانۋ: 7، 19، 31، 38، 43
ناداندىق، جالقاۋلىق ت. ب. سىناۋ: 3، 6، 8، 11، 18
عىلىم، ءبىلىم، ونەر: 25، 32، 33،
قازاقتاردىڭ مىنەز - قۇلقى: 4، 10، 12، 15، 22، 24، 35، 38
قازاق ماقالدارى: 5، 6، 37، 39
ەڭبەك: 2، 4، 25، 42
ار - ۇيات، ادامگەرشىلىك: 5، 9، 11، 18، 24، 40
توپتىق جۇمىس
“قىس” توبىنا
قارا ءسوز تۋرالى ۇعىم.
ابايدىڭ قارا سوزدەرىنىڭ جازىلۋ كەزەڭى
“جاز” توبىنا
اباي قارا سوزدەرىنىڭ تاقىرىبى
“جازعىتۇرى” توبىنا
التىنشى قارا سوزىندەگى ويدى انىقتاۋ
“كۇز” توبىنا
ون توعىزىنشى قارا سوزىندەگى ويدى انىقتاۋ
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
