InfoHub Logo

2020 جىلى ۇلى ويشىل، شىعىستىڭ اريستوتەلى اتانعان، اتاقتى جەرلەسىمىز ءابۋ ناسىر مۇحامەد يبن تارحان يبن ۋزلاگ ءال-فارابيدىڭ تۋعانىنا 1150 جىل تولادى.

ءابۋ ناسىر ءال-فارابي بابامىز 870 جىلى سول كەزدە دۇنيە جۇزىندەگى ءىرى قالالاردىڭ ءبىرى بولعان وتىراردا دۇنيەگە كەلدى. ءال-فارابيدىڭ ىلىم-بىلىمگە دەگەن العاشقى ىنتاسى، عىلىمي ويىنىڭ العاشقى ۇشقىندارى تۋعان جەرى وتىراردا، ونىڭ تاماشا كىتاپحاناسىندا پايدا بولدى. كەيىننەن ول شاش، سامارقان، بۇحارا، حوراسان، باعدات، دامشىق (داماسك)، كاير قالالارىنا بارىپ ءبىلىمىن تەرەڭدەتە ءتۇستى. 950 جىلى دامشىق قالاسىندا دۇنيەدەن وزدى.

ءال-فارابي «دانىشپاندىقتىڭ ءىنجۋ-مارجانى»، «اقىلدىڭ ءمانى تۋرالى تراكتات»، «عىلىمداردىڭ شىعۋى»، «اريستوتەل ەڭبەكتەرىنە تۇسىندىرمە» تەكتەس تراكتاتتارى ارقىلى عالامدىق ويدىڭ دامۋىنا ءوزىنىڭ قوماقتى ۇلەسىن قوستى. سوندىقتان دا حالىق ونى «شىعىستىڭ اريستوتەلى» اتاپ كەتكەن. ول ەجەلگى زامان ويشىلدارى اريستوتەل، پلاتون، گالەن شىعارمالارىنا تەرەڭ تالداۋلار، تۇسىنىكتەمەلەر جازدى. ءال-فارابي سونىمەن بىرگە الەۋمەتتىك-قوعامدىق جانە ەتيكا سالاسىنا دا قالام تەربەگەن. مىسالى، «باقىتقا جەتۋ جايىندا» دەگەن ەڭبەگىندە «ونىڭ بىردەن-بىر جولى – عىلىمدى، ءبىلىمدى يگەرۋدە» دەپ ناسيحات ايتادى. ال «قايىرىمدى قالا تۇرعىندارىنىڭ كوزقاراستارى» دەگەن تراكتاتتارىندا ءبىر­قاتار قوعامدىق، الەۋمەتتىك، ەتيكالىق ماسە­لەلەرگە تالداۋ جاسالىندى. مۇنداعى قالا دەپ وتىرعانى – مەملەكەت. بابامىزدىڭ بۇل شىعارماسىنداعى مەملەكەتتىڭ پايدا بولۋى، ونداعى تەڭسىزدىكتىڭ ومىرگە كەلۋى، يدەال­ قالا حالقىنىڭ مورالدىق بەينەسى، قالا اكىمدەرىنە قاجەتتى ادامگەرشىلىك قاسيەتتەر، ءار ادامنىڭ باقىتقا جەتۋ ءۇشىن بۇكىل قوعام بولىپ تىرشىلىك ەتۋ كەرەكتىگى تۋرالى ايتىلعان پايىم-پىكىرلەرى بۇگىنگى كۇنگە دەيىن وزەكتى. ال عۇلاما ادەبيەت تەورياسىنا ارناعان «ولەڭ كىتابى» اتتى ەڭبەگىندە ولەڭ جازۋ ىسىنە قويىلاتىن شارتتارعا توقتالا كەلە، ىشكى تەرەڭ ماعىناعا سىرتقى ءپىشىن، ياعني سۇلۋ ۇيقاس ۇندەسىپ كەلگەندە عانا اسەم جىر تۋىندايتىنىن ايتادى. 

ءال-فارابي ءوز زامانىندا دارىندى اقىن بولعان. حالىق اۋزىندا ساقتالعان مىنا ولەڭىندە ول ءومىر جولى تۋرالى:

كەشىر مەنى، تۋعان جەر، سەنى ارتقا تاستادىم.

كەشىر مەنى، تۋعان ەل، جولدى الىسقا باستادىم.

كەشىر مەنى، ۇلىس -ۇرپاعىم، ب ا ق، بايلىق، داڭق تاپپادىم.

كەشىر مەنى، ار-ۇجدانىم، ءبىلىم بولدى باققانىم، –

دەپ تەبىرەنەدى. وكىنىشكە قاراي، ۇلى وي­شىلدىڭ پوەزيالىق مۇراسى ءبىزدىڭ ءداۋىرى­مىزگە دەيىن تولىق ساقتالماعان، مۇمكىن ءالى تولىق ىزدەلىنىپ زەرتتەلمەگەن دە شىعار. ءايت­سە دە بىزگە جەتكەن از عانا جىر جولدارىنان ونىڭ زور شابىتتى، كەڭ تىنىستى، تەرەڭ وي­لى، نازىك سەزىمدى اقىن ەكەنىن اڭعارامىز. ءال-فارابي بابامىز ان-كۇي شىعاراتىن كومپوزيتور، مۋزىكا زەرتتەۋشىسى، مۋزىكالىق اسپاپتاردا شەبەر ورىنداۋشى بولدى. ول مۋزىكا تەورياسى مەن تاريحى جونىندە «مۋ­زى­كانىڭ ۇلى كىتابى» اتتى ەڭبەك جازدى. بابامىز شىعارعان اندەردى زەرتتەپ، ىزدەپ، تاۋىپ، تۋعان ەلىنە اكەلىپ، قازاقشا ءماتىن جازىپ، حالىق اراسىنا تاراتىلسا، بۇل ۇلى عۇلامانىڭ مەرەيتويى قارساڭىنداعى ۇلكەن ءبىر يگىلىكتى ءىس بولار ەدى. 

ءال-فارابي سىندى ۇلى عۇلاما ەسىمىنىڭ ءوز وتانى – قازاق توپىراعىنا قايتا ورالۋى­نا ۇلكەن عالىم، اكادەميك اقجان ماشانوۆ وراسان زور ەڭبەك ءسىڭىردى. ول 50 جىلدان استام ءومىرىن ءال-فارابي بابامىزدى زەرتتەۋ­گە ارنادى.

اقاڭ 1958 جىلدان باستاپ لوندون، كاير، پاريج، بەرلين، ليسسابون، بەيرۋت ت.ب. قالالاردىڭ ەڭ ءىرى كىتاپحانالارىنا حات جازىپ، ءال-فارابيدىڭ شاشىراپ جاتقان مۇرالارىن جيناستىرىپ، ونىڭ 160 ەڭبەگىنىڭ بيبليوگرافياسىن تاۋىپ الادى. 1961 جىلى ءال-ماشانيدىڭ رەسپۋبليكا عىلىم اكادەمياسى حابارشىسىنىڭ №5 سانىندا «ءال-فارابي جانە ونىڭ مۇرالارى» دەگەن العاشقى ماقالاسى شىعادى. بۇعان دەيىن قازاق توپىراعىندا ءال-فارابي تۋرالى ەشكىم ايتپاعان ەدى. 1962 جىلى «ءبىلىم جانە ەڭبەك» جۋرنالىنىڭ ءبىرىنشى سانىندا ءال ءماشانيدىڭ ءال-فارابي تۋرالى ماقالاسى جاريالاندى. وندا تورتكۇل دۇنيە تۇگەل مويىنداعان ءال-فارابي جايىندا ءتۇسiنiكتەمە بەرiلiپ، ونىڭ قازاق توپىراعىنان شىققان بiزدiڭ بابامىز ەكەندiگi بiرiنشi رەت ايتىلدى. بۇل بۇكiل الەم زيالىلارىنىڭ كوزقاراسىندا وزگەرiس تۋدىرعان توسىن جاڭالىق بولاتىن. 

ارينە مۇنداي جاڭالىق سول كەزدەگi سايا­سات اعىمىنا مۇلدە تومپاق ەدى. سەبەبi، بۇعان دەيىن ۇلانعايىر ۇلى دالانى مەكەن ەتكەن قازاق كوشپەلi ەل اتانىپ، وعان وتىرىقشىلدىق پەن مادەنيەتتi اكەلگەن كەڭەس ۇكiمەتi دەپ ايتىلىپ كەلگەن ەدى. ال عىلىم-بiلiءمى، مادەنيەتi دامىماق تۇگىلى، تىپتەن، ساۋاتسىز كوشپەلi ەلدiڭ iشiنەن ءال-فارابي سياقتى عۇلامانىڭ شىعۋى ءمۇم­­كiن ەمەس-مىس. ءوز ارامىزدان شىققان زيا­لىلارىمىزدىڭ دا كەيبىرى ماشانيگە تەرiس كوزقاراسىن ءبىلدىرىپ ءجۇردى. سول سەبەپتi ءال-فارابيدى زەرتتەپ جۇرگەن عالىم اقجان ماشانيگە ماسكەۋ قىرىن قاراپ، ول «ءۇش ءارiپتiڭ» قارا تiزiمiنە ەندi. 1968 جىلى ماشاني تىنباي ىزدەنىپ ءجۇرىپ، دامشىقتاعى ءال-فارابيدىڭ جەرلەنگەن قورىمىن تاۋىپ، بابامىزدىڭ زيراتىنا ارنايى بەلگى ورناتادى. ءال-فارابيدىڭ زيراتىنان توپىراق اكەپ، ونى وتىرار توبەگە شاشادى. بۇل ورايدا ول ۇزاق تا قيىن جولداردان ءوتتi. قولداۋدان گورi كەدەرگi كوپ بولدى. ءال-فارابيدiڭ زيراتىن تابۋعا وزبەكتەن شىققان ۇلكەن مەملەكەت قايراتكەرى، بۇرىن وزبەكستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى، سوكپ ورتالىق كوميتەتىنىڭ پرەزيديۋم مۇشەسى، سوكپ ورتالىق كوميتەتىنىڭ حاتشىسى سياقتى ۇلكەن لاۋازىمداردا ىستەگەن، سول كەزدە كسرو-نىڭ سيريا اراب رەسپۋبليكاسىنداعى ەلشىسى قىزمەتىن اتقارعان مۇحيتدينوۆتىڭ كوپ كومەگi تيەدi. 

بابامىزدىڭ مۇراسىن ىزدەتۋدى توق­تات­پاعان ءال-ماشاني، ايگىلى عۇلاما پتو­لومەيدىڭ ارنايى كارتا جاساپ، وتىراردى ءال-فارابيدىڭ تۋعان جەرى دەپ كورسەتىپ كەتكەن بۇلتارتپاس دالەلىن تابادى. ءسويتىپ، «ءال-فارابي ۇلى عالىمدار قاتارىندا حالىقارالىق تىزىمگە كىرگىزىلسىن، ونىڭ 1100 جىلدىق مەرەيتويى كسرو-دا، وتانى قازاقستاندا تويلانسىن»، دەگەن يۋنەسكو قاۋلىسىنىڭ قابىلدانۋىنا كوپ ەڭبەك ەتتى.

ا.ماشانوۆ رەسپۋبليكا عىلىم اكا­دەمياسىنىڭ پرەزيدەنتتەرى قانىش ساتبايەۆتىڭ، كەيىننەن شاحماردان ەسەنوۆ­ءتىڭ تىكەلەي قولداۋىمەن شەت ەلدەردەن ءال-فارابي ەڭبەكتەرىن الدىرتىپ، ولاردى قازاق، ورىس تىلدەرىنە اۋدارتىپ، بابا­مىزدىڭ فيلوسوفيالىق، لوگيكالىق، ساياسي-الەۋمەتتىك، ماتەماتيكالىق، جارا­تىلىستانۋشىلىق، مۋزىكالىق تراكتاتتارىن جەكە-جەكە كىتاپ بولىپ ەكى تىلدە باسىلىپ جارىق كورۋىنىڭ باسى-قاسىندا ءجۇردى. اكادەميادا «ءال-فارابي» تۋىندىلارىن زەرتتەۋ ءبولىمىنىڭ اشىلۋىنا سەبەپكەر بولدى. 1971 جىلى ماسكەۋدە وتكەن يۋنەسكو-نىڭ ال-فارابيگە ارنالعان سيمپوزيۋمىندە ا.ماشاني باستاعان قازاق عالىمدارىنىڭ كۇش سالۋىمەن ءفارابيدىڭ 1100 جىلدىق مەرەيتويىن قازاقستاندا اتاپ وتۋگە شەشىم قابىلداندى. ءسويتىپ، الەمنىڭ «ەكىنشى اريستوتەلى» اتالعان بابامىز ال-فارابيگە ارنالعان عىلىمي فورۋم 1975 جىلى 8-13 قىر­كۇيەكتە ماسكەۋدە باستالىپ، الماتىدا اياقتالدى. 

وسى كەزەڭدە ءال-ماشانيدىڭ قالامىنان ۇلى بابامىزعا ارنالعان «ءال-فارابي مۇراسىن زەرتتەۋ تۋرالى»، «شىعىستىڭ اريستوتەلى»، «ءال-فارابي ەڭبەكتەرىن قازاق تىلىنە اۋدارۋ تۋرالى»، «ءال-فارابي»، «ورتا ازيا مەن قازاقستاننىڭ ۇلى عالىمدارى»، «ءال-فارابي جانە اباي» سياقتى كوپتەگەن كىتاپتارى جارىق كوردى. ونىڭ التاۋى جەكە كىتاپ، مونوگرافيا بولاتىن. مۇنىڭ ىشىندە «فارابي» (1970) تاريحي رومانى دا بار ەدى. بۇل قازاق ادەبيەتىندە الەمدىك «ەكىنشى ۇستازدىڭ» كوركەم بەينەسىن سومداعان تۇڭعىش شىعارما بولاتىن. ا.ءماشانيدىڭ اباي اتامىزدىڭ 150 جىلدىق تويى تۇسىندا جازعان «ءال-فارابي جانە اباي» اتتى كىتابى (1994 ج) ءوزىنىڭ مان-ماعىناسىمەن، ويشىلدىق، تالداۋ بولجامدارىمەن اسا قۇندى، حالقىمىزدىڭ مىڭ جىلدىق مادەني تاريحىنىڭ بار ەكەندىگىن زەردەلەپ، اباي دۇنيەتانىمىنىڭ باستاۋى ورتا عاسىرلىق اراب، شىعىس ەلدەرىندە جاتقاندىعىن، ونىڭ كوش باستاۋشىسى ۇلى بابامىز ءال-فارابي بولعاندىعىن، ءسويتىپ ەكى دانا بابامىزدىڭ اراسىن جالعاستىرار عىلىمنىڭ داڭعىل جولىن بايانداعان، سوناۋ مىڭ جىلدان استام ۋاقىت وتكەن ال-فارابيدەن كەيىن، وعان وي ءورىسى جاقىن، پاراساتى كەڭ، ويشىل اباي ەكەنىن دالەلدەگەن ەڭبەك بولدى. ءال-ماشاني سوڭعى دەمى تاۋسىلعانشا ءال-فارابي مۇراسىن زەرتتەپ، ونىڭ عىلىمي ءومىر تاريحىن جاساۋدا تەڭدەسى جوق مۇرا قالدىردى. قازاقتىڭ دۇنيەتانىمدىق پايىم­داۋلارىن ساباقتاستىرا وتىرىپ، فارابيتانۋ مەتودولوگياسىنىڭ عىلىمي-يسلامي نەگىزىنىڭ باعدارلاماسىن ايقىندادى. 

ءال-فارابي مۇرالارىن زەرتتەۋگە ەلى­ءمىزدىڭ اتاقتى عالىمدارى ءا.مارعۇلان، ا.كوبەسوۆ، ر.بەردىباي، ا.قاسىمجانوۆ، ءا.دەربى­ءسالى، تاعى باسقالار دا ات سالىس­تى. 1975 جىلى ماسكەۋ قالاسىندا بەلگى­ءلى شىعىستانۋشى عالىم ب.گ.عافۋروۆ پەن ا.ح.قاسىمجانوۆتىڭ ورىس تىلىندە شىق­قان «ءال-فارابي مادەنيەت تاريحىندا» («ال-فارابي ۆ يستوريي كۋلتۋرى») اتتى كىتابى اراب-مۇسىلمان فيلوسوفياسى مەن مادەنيەتىن زەردەلەپ، فارابيتانۋمەن شۇعىلدانۋشى عالىمدار اراسىندا ۇلكەن سەرپىلىس تۋدىردى. سونداي-اق بەلگىلى جازۋشى قوعام قايراتكەرى ءانۋار ءالىمجانوۆتىڭ «ۇستازدىڭ ورالۋى» اتتى رومانىن قازاق وقىرماندارى ۇلكەن ىقىلاسپەن قارسى الدى.

الەم مۇراعاتتارى مەن كىتاپحانالارىندا ساقتالعان فارابي مۇراسىن جيناپ، جۇيەلەپ، زەرتتەپ، عىلىم يگىلىگىنە، ۇلت مۇددەسىنە جاراتۋدا ەلباسىمىز ن.ءا.نازاربايەۆتىڭ باسشىلىعىمەن جاسالعان «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى شەڭبەرىندە ءال-فارابيدىڭ ون تومدىق ەڭبەكتەرىنىڭ جارىققا شىعۋى ۇلكەن ماڭىزعا يە بولدى. 

1991 جىلى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنە ءابۋ ناسىر ءال-فارابيدىڭ ەسىمى بەرىلدى. ال 1993 جىلى وسى ۋنيۆەرسيتەتتە ءال-فارا­بي عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىعى اشىلدى. سوڭعى جىلدارى ۋنيۆەرسيتەتتە ءال-فارابي وقۋلارى وتكىزىلىپ تۇرادى. قازىرگى تاڭدا باس وقۋ وردامىزدا ارنايى اشىلعان ءال-فارابي مۇراجايى جۇمىس ىستەيدى. 2000 جىلى وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ اكىمى ب.ساپاربايەۆتىڭ قولداۋىمەن ءال-فا­را­ءبيدىڭ 1130 جىلدىعى حالىقارالىق دەڭگەيدە شىمكەنت قالاسىندا اتالىپ ءوتتى. اكىم بەكىتكەن ارنايى سىيلىق پەن ءابۋ ناسىر ءال-فارابي اتىنداعى سىيلىقتىڭ №1 كۋالىگى ارتىنا مول ميراس، وشپەس ءىس قالدىرعان ءال-ماشانيعا بەرىلدى. ءابۋ ناسىر ال-فارابيگە ارنالعان رەسپۋبليكالىق دارەجەدەگى عىلىمي كونفەرەنسيالار ءار بەس جىل سايىن بابامىزدىڭ تۋعان جەرى وتىرار اۋدانىندا ءوتىپ تۇرادى. وتىرار اۋدانىنىڭ ورتالىعى ءشاۋىلدىر اۋىلىندا اشىلعان «داڭقتى بابالار كەشەنىندە» ءابۋ ناسىر ءال-فارابيدىڭ ەڭسەلى ەسكەرتكىشى بوي كوتەرگەن. اۋداندا ءابۋ ناسىر ءال-فارابي اتىنداعى رۋحانيات مۇراجايى جۇمىس ىستەيدى. 2017 سول كەزدەگى وتىرار اۋدانىنىڭ اكىمى ا.قۇرتايەۆ، شىعىستانۋشى  عالىم ءا.دەربىسالى باستاعان دەلەگاسيا داماسك-دامشىق قالاسىنداعى ءال-فارابي بابامىزدىڭ زيراتىنا تۋعان جەرى وتىراردىڭ توپىراعىن اپارىپ، زيراتتان العان توپىراقتى وتىرارداعى ارىستانباب كەسەنەسىنىڭ جانىنا اكەلىپ قويدى. بۇگىندە بۇل جەر زيارات ەتۋشىلەر كوپ توقتايتىن كيەلى ورىنعا اينالدى. 2007 جىلى رەسپۋبليكا ۇكىمەتىنىڭ شەشىمىمەن داماسك قالاسىندا ءال-فارابي بابامىزدىڭ باسىنا كەسەنە سالۋعا قارجى ءبولىنىپ، قۇرىلىسى باستالعان بولاتىن. الايدا سيرياداعى سوڭعى جىلدارداعى احۋالعا بايلانىستى قۇرىلىس توقتاپ قالدى. كەلەشەكتە جاعداي تۇراقتالعان سوڭ قۇرىلىس جۇمىسى اياقتالادى دەگەن ويدامىز. 

قازۇۋ ستۋدەنتى: قادىرعالي بەكسۇلتان

عىلىمي جەتەكشىسى: قوزىباقوۆا ف.ا              

---