InfoHub Logo

ءار زاماننىڭ ءوز ءراسىمى، ءوز سالتى بار. ءبىزدىڭ زامانداعى سالت: اركىم ءوز  قۇقىنا تالاسۋ، قۇقىنا تارتىسۋ بولادى.

ءاليحان بوكەيحان

تىرشىلىك نىشانى ايقىن، پاراسات كەمەلدىگىنە قول جەتكىزگەن، قۇنداقتالعان ءسابي بولمىسىنان باستاپ ەركىندىك جازۋى ماڭدايىنا تاڭبالانعان ادامزات بالاسىنىڭ تەلەگەي تەڭىز كوڭىلىن شايقاپ، تاريحي تاڭباسىنا داق تۇسىرەر؛ بار ارمان-مۇراتىن مانسۇق ەتىپ، ومىرلىك ماقسات-مىندەتىنە كۇل شاشاتىن كەزەڭدەر تاريحي-بايان، ياعني، قىشقا قاشالىپ، تاسقا تاڭبالانعان وتكەنىمىزدە از بولماپتى. زوبالاڭ مەن زورلىقتا ءجۇرىپ، بۇلىڭعىر مەن بۋالدىر كەزەڭدەردى وتكەرىپپىز. تۇتاس قارعا تامىرلى قازاق ەمەس، بار الەم. ءبىر بالاڭ ەمەس، بار قوعام باسىبايلىلىقتىڭ قامىتىن كيىپتى. ايعاقتاۋشى – تاريح، ارىلتۋشى – اتا زاڭ ەسەبىندە... اباي اتام ايتقانداي، كەلەر زامانىڭ – كوك تۇمان، شۇعىلا-جارىعىڭ كومەسكى. ادام تاعدىرىنىڭ شەرىن بار الەم جىرلاپ جاتقاندا، ءبىزدىڭ دالا ەرەكشە كۇڭىرەنىپتى... ولاي بولماسقا سەبەپ تە جوق ەكەن. سەبەبى، ورىن العان كەز كەلگەن تاريحي تراگەديانىڭ ۇستىنى –  ادام تاعدىرى، تۇلعا قۇقىعى جانە جەكە باس ەركىنىڭ بۇزىلمايتىن بوستاندىعى تۇسىنىگىندە جۇرگەن. كەلىسپەۋشىلىك پەن كەلەڭسىزدىكتەر دە وسى تاراپتاردا تاريح تارازىسىندا ادىلەتسىز ءارى اياۋسىز ولشەنىپتى... 

حوش، وسى تامسىلىمىزگە وراي، قۇندىلىقتىڭ بىرنەشە ءتۇرى بار ەكەن دەلىك. مەنىڭ پايىمداۋىمشا، ونىڭ ەڭ بيىگى – ادام ەركىندىگى، وي-سانا اشىقتىعىندا بولسا كەرەك. ويتكەنى، «ادامزات» اتى – ۇلىلىقتا جاتىر، انىعى ول – تىرلىكتىڭ سارقىلمايتىن قۋاتى، دۇنيە سالقار كوشىنىڭ ماڭگىلىك جيھانگەرى. جەلماياسىڭ تۇرمانى – تەڭدىكتەن، كازينەلى اسىلى – بوستاندىق پەن ەركىندىكتەن كومكەرىلەتىن رۋحاني قازىنا، وشپەيتىن شىراعدان. ونى ۇلى دالا پەرزەنتتەرى قانشاما وتكەلەكتەن امان الىپ ءوتىپ، كەلەشەك ۇرپاق سەرتىنە باتىل تابىستادى. زامان كەلبەتىنىڭ ەندىگى «جوعالعان ۇرپاقتارى» الدىنداعى اياقتان تىك تۇرىپ بەرگەن مىزعىماس ۋادەسىن الدى. وكتەمدىك ورنەكتەگەن ولكە دانىشپاندارى مەن دالانىڭ كەنىش كوڭىلدى زاڭگەر سايىپقىراندارى – بوستاندىعى اياققا تاپتالعان، تاريحتان بەلگىلى «ورمەك» ساياساتىنا ۇرىنىپ، بەرەكەسى كەتكەن، جەكە باس قۇقىعى قۇمعا ءسىڭىپ جوعالعان ءداۋىر پەرزەنتتەرىنە ارناپ ەڭ العاش كۇللى تۇركى دۇنيەسىنە ورتاق «جارعى» دالالىق زاڭدار جيناعىن ويلاپ شىعاردى. زەردەلەپ قاراساق، جيناق تۇركى حالىقتارىنىڭ بوستاندىعىن، ءوزارا ىمىرالاستىقتا كۇن كەشىپ، الاساپىران زامانداردان سۇرىنبەي ءوتۋىن باقانداي 7 عاسىر قامتاماسىز ەتكەن ەكەن: «تۇرىكتەردىڭ اتا زاڭدارى بويىنشا، بۇلىك شىعارۋ، كىسى ءولتىرۋ، بىرەۋدىڭ ايەلىن زورلاۋ، تۇسالعان اتتىڭ تۇسامىس شىدەرىن بۇزىپ، ات ۇرلاۋ – ءولىم جاساسىمەن جازالانعان». وسىلايشا، بابادان ميراس، وتكەننەن ەنشى جارعى: قامساۋ دۇنيە كوشىنىڭ، قىران تەكتى تۇرىكتىڭ قاسيەت بوستاندىعىن، جالپىلاما –  دالا پەرزەنتتەرىنىڭ ءبولمىس-بىتىمىن، وجدان-يمانىنىڭ مۋافيق-ساقتاۋشىسى رەتىندەگى ءوز قىزمەتىن قالتقىسىز اتقارعان. ەر جۇرەكتى، قايسار رۋحتى بابالارىمىز – پەرزەنتى كيىز تۋىرلىقتى شاڭىراقتا دۇنيە ەسىگىن اشقاندا ايرىقشا قۋانىپ، بەسىككە بولەگەن، كوز قۋانىش، ءقوڭىل سۇيەنىشىن قوس قولىمەن كوككە كوتەرىپ: «ءتاڭىرى القاپ، بار دۇنيە سەنى توبەسىنە تۇتسىن، حالقىڭا سۇيەنىش، ەلىڭە تىرەۋ بول. سەن – نىسپىڭ مەن حالقىڭنىڭ بوستاندىعىنىڭ ساقشىسىسىڭ.  عۇمىرىڭ ۇزاق، بولاشاعىڭ باعدارلى بولعاي!» - دەپ جولاشار جىرىن ايتقان. وسىنىڭ ءوزى-اق، قازىرگى قوعامداعى قاجەتتى شارتتى اتاۋلاردىڭ بىرىنە اينالعان «ادامي كاپيتالدىڭ» بۇرنادا اسا جوعارعى ءمان-ماعىناعا يە بولعاندىعىنىڭ، ءقۇنار-نارىن ساقتاپ، تۇلعا مەرەيىن وسىرگەندىگىنىڭ ايعاعى دەپ توپشىلاۋىز ورىندى ەكەن... سول شۇعىلالى ءىزدىڭ، تۇرىكتىڭ تاعلىمدى تانىمىنىڭ جارقىنشاقتارى بۇگىنگى ءبىزدى دە اينالىپ وتپەپتى. ادام ءتۇسىنىنىڭ قازاق ساناسىنداعى قۇرمەتتى اتاۋعا يە، سىيلى ماراپات، پەندەشىلىكتەن ادا تىرشىلىك يەسى ەكەندىگى، وعان كورسەتىلەر قوشەمەتتىڭ قاشان دا جوعارى بولارى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. وسىعان وراي، جاقىندا مەن – مەن-سزى عۇلامانىڭ «ادامنىڭ ادام بولۋعا دەگەن ۇمتىلۋشىلىعى – بۇل ەڭ ۇزدىك ادامدىق قاسيەتتەردى: قايىرىمدىلىقتى، دوستىق پەيىلدى، ادامعا دەگەن سىي قۇرمەتتى، جاناشىرلىقتى ىسكە اسىرۋعا دەگەن ۇمتىلىس» دەگەن پىكىرىن وقىدىم. تالاسسىز، ورىندى ايتىلعان ءسوز.  ءبىراق مەنىڭ عۇلاما بابالارىم مەن-سزىنىڭ دانىشپاندىق ءپالساپاسىن نەشەمە عاسىرلار بۇرىن كەلەشەك ۇرپاعىنا: «ەڭ باستى قاعيدا رەتىندە مىنانى ۇمىتپا – ادامنىڭ ۇلىلىعى ەشقاشان ونىڭ بايلىعىمەن باعالانباعان. باعالاناتىن نارسەلەرى –ونىڭ وتان الدىنداعى ادامگەرشىلىگى، باتىلدىعى مەن ەڭبەگى» دەپ  امانات ەتىپ كەتىپتى. جاي داقپىرت ەمەس، دالەلدى ولشەم، كورەگەندى  ساياسات كوزىمەن. سول «ادام تاعدىرى، ادام ماسەلەسى» ۇعىمدارى قازىرگى كۇللى الەم مەملەكەتتەرىنىڭ باسا نازار اۋداراتىن، قاتاڭ ساقتاۋعا تالپىنىس جاساۋعا دەن قويعان باستى  قاعيدالارىنىڭ بىرىنە اينالىپ وتىر ەمەس پە؟

كوشپەندىلەردەن بىزگە جەتكەن تاريحي ادەبيەتتەردە ادام بالاسىنىڭ مىعىم ەسكەرىپ، عۇمىرلىق باعدارشامى ەتۋگە ءتيىستى ادامي التى قاعيداسى  ءجىتى كورسەتىلەدى. ولار: اتا-اناڭدى قۇرمەتتەۋ؛ كىسىنى قاجەتسىز ولتىرمەۋ (جاۋگەرشىلىك زامانداعى قاعيدا)؛ جولىڭنان اداسپاۋ؛ ۇرلىق جاساماۋ، وتىرىك سويلەمەۋ؛ قىزعانىش تانىتپاۋ؛ مىنە، وسى قاعيدانى قاتاڭ ۇستانعان مەملەكەتتە عانا ادام قۇقىعىنىڭ اق بايراعى سالتانات قۇرماق.  ارينە، تاريح ەكشەلەگەن ول زامانداعى ادام قۇقىعى اياققا از تاپتالمادى.  ءقازىر ءبىز كىتاپتاردان عانا وقىپ جۇرگەن: باي-باعلاننىڭ الەۋەتى تومەندى باسىنىپ، توعىشارلىقپەن تالايسىز ۇكىم ايتۋى – سونىڭ باستى ايعاقتارى ەكەن. ءبىراق ول داۋىردە دە ادام قۇقىعىنىڭ تاپتالۋىنا شەكتەۋ بولمادى ەمەس، بولىپتى. تەك قاجەتتى شەڭبەردە عانا. ونىڭ وزىندە – كەيبىر مەكەندەردە، كەيبىر حاندىقتاردا سالتانات قۇرعان. ساياسي ءارى مورالدىك كوزقاراسى مىعىم ءبىزدىڭ كوشپەندى بابالارىمىز ادام قۇقىعىنىڭ تاريحي دەكلاراسياسىن العاشقى  بولىپ قابىلدادى. ورتا ازيادا عانا ەمەس، بار الەمدە. وعان ءوز كەزەڭىنىڭ قۇدىرەتتى قولباسشىسى، دارابوز باتىر، سۇڭعىلا سايىپقىران تۇسىنگىگىندەگى شىڭعىس حان قالىپتاستىرعان «جاسا» دالالىق زاڭدار جيناعى باستى دالەل ەدى. «جاسا»  دالالىق زاڭدار جيناعى بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى كوتەرگەن ادام قۇقىعى ماسەلەسىن نەشە عاسىر بۇرىن ارقالادى. جارعى – قۇرامىنىڭ  باسىم بولىگىن تۇرىك تايپالارى قۇراعان، تەگى تۇرىك شىڭعىس حان يمپەرياسىنىڭ سەنىم كىلتىنە، ۇلىستى تاتۋلىققا ۇيىستىرار نەگىزگى ۇيىتقىسىنا اينالدى. «جاسادا» ادام قۇقىعى تۋرالى مىنانداي جولدار كەزدەسەدى: «وتىرىك سويلەۋ، ۇرلىق جاساۋعا، زيناقورلىققا جول بەرۋگە تىيىم سالا وتىرىپ، اينالاڭداعىلالارعا قۇرمەتپەن قاراۋعا، ولاردىڭ قۇقىقتارىن قۇردىم ەتپەۋگە، ءوز ەرىكتەرىمەن  بەرىلگەن قالالار مەن قاعاندىقتارعا راقىمشىلىق ەتىپ، بارلىق الىم-سالىقتان بوساتۋعا، شىركەۋلەرى مەن قۇلشىلىق ورىندارىن ءقادىر تۇتىپ، تۇرعىندارىنا تەڭقۇقىلى ءارى ولاردىڭ ءدىلى، دىنىنە قۇرمەتپەن قاراۋدى مىندەتتەيمىن /جاسا. 1206-ج. شىڭعىس حان/. راس، جارعىنىڭ شارتتى قۇرىلىسىنىڭ ايىرماشىلىعى  قازىرگىدەن شامالى عانا. ءتارىزى، سول كەزەڭدەردىڭ وزىندە تۇلعا قۇقىعى، ادام ابىروي-بەدەلىنىڭ بيىك مانساپ، تۇعىرلى مىنبەرمەن تەڭەستىرىلگەنى كوڭىل قۋانتادى. ال ەۋروپا؟.. ەۋروپانى ول كەزدە فەودالدىق ءداۋىرىڭ ۇكىمى قىسىپ تۇرعان. ادامزات قۇقىعىنىڭ ساقتالۋىن قامتاماسىز ەتەتىن جارعى ولارعا كەيىننەن، بەرگى ىلكىدە عانا جەتىپتى...

قات-قابات قۇبىلىستاردىڭ نايزاعايداي جارق ەتىپ، ءىڭىر كوكجيەكتى نۇرعا بولەيتىن قۇندىلىقتارى بولادى. سول سەكىلدى ادام بولمىسىنىڭ قۇم ىشىندە جايقالعان قىزعالداقتاي ءبۇر جارىپ، ولكەسىنە اسەم ورنەك، ادەمى شىراي بەرۋىنىڭ باستى فاكتورلارىنىڭ ءبىرى – قۇقىق پەن بوستاندىقتا جاتىر. بوستاندىقتا بولمىس تا بار، سۇرلەۋسىز سيپات تا جەتەرلىك.  سان الماعايىپتا بوستاندىق ءۇشىن كۇرەستەر مەن كۇڭكىلدەر جەر-الەمدى تالماي شايقادى. بوداندىقتان كۇڭىرەنگەن ادامزات بالاسى بوستاندىققا ۇمتىلدى. بوستاندىقتىڭ «ۋتوپيا ارالىنان» ەسكەن سامالدى يىسكەپ، راحاتقا باتىپ كورگىسى كەلدى. ال ونى ساتىندە قازاققا ۇسىنىپ، ۇلت رۋحانياتىنىڭ العاشقى اقجولتايىنا اينالعان، عۇمىرىندا ءۇستى كەنىش، استى بەيىش الاش ەلىنىڭ ابىز-سۇڭعىلاسى بولعان اقىن، اۋدارماشى، زاڭگەر، قايراتكەر، ەلىمنىڭ بۇرالاڭ باعىنا  بىتكەن پەرزەنت – اباي قۇنانبايەۆ ەدى. حاكىمنىڭ 74 باپتان تۇراتىن «قارامولا ەرەجەسى» قازاق ساناسىنا سىلكىنىس سىيلاپ، ادام قۇقىعى مەن بوستاندىعىننىڭ زوبالاڭداعى شىراعىن جاقتى.  ەركىندىك پەن تەڭدىكتى كوزدەگەن ەرەجەنىڭ قۋاتتى تامىرى  «ەسىم حان سالعان ەسكى جول مەن قاسىم حان قالاعان قاسقا جولدان» ءنار الىپ، ات اۋىستىرىپ مىنگەن، كەبىس اۋىستىرىپ كيگەن زۇلماتتا دالالىقتاردىڭ قورعانىنا اينالدى. قاعاز كۇيىندە ەمەس، شىندىعىندا دالا ءىزباسارلارىنىڭ  قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىن ارقاۋ ەتكەن زاڭ كۇشىندە. ماسەلەن، 32-باپ... اباي: «ەگەردە بىرەۋ اكە-شەشەسىن  رەنجىتسە، اكە-شەشەسىنىڭ ىقتيارى بويىنشا قازاق عۇرپىنا قاراي جازا بەرىلسىن، ەگەر مولدانى ياكي قۇرمەتتى كىسىلەردى رەنجىتسە، ات-شاپانىنان ءبىر ات باستاتقان توعىزعا شەيىن ايىپ بەرەدى. تاعى بىرەۋ بىرەۋدى قول جۇمساپ،  رەنجىتسە، ءبىر توعىزدان ءۇش توعىزعا دەيىن ايىپ بەرەدى، ەگەر ايىپ الۋشى كەسىلگەن ايىپتى المايمىن دەسە، ءبىر ايعا اباقتىعا وتىرعىزىلادى،- دەيدى. اكىمشىلىك ياكي ازاماتتىق قۇقىقتىڭ قازاق قوعامىنا لايىقتالعان بۇرناعى ادىلەتتى فورماسى. بايقاساق، بۇل جاي عانا زاڭ ەمەس ەكەن، ابايدىڭ تۋعان حالقىنىڭ مۇددەسى جولىنداعى كۇرەستە جەتكەن تاريحي جەڭىسى، زاڭ مەن الاش قوعامى الدىنداعى پەرزەنتتىك جاۋاپكەرشىلىگى، ەگەمەندىك ەڭسەمىزدى تىكتەگەن شاقتا قابىلداعان قاستەرلى اتا زاڭىمىزدىڭ «اتا وسيەتى» ەسەبىندەگى  ەرەكشە نوبايى بولىپتى. شۇكىر، ادامدىق سۇلۋ كەلبەتىن بەرىك ساقتاعان حالقىم وسى اباي اتا وسيەتىمەن تالاي تاعدىرلى  وتكەلەكتەن ءوتتى. ەندىگى بوستاندىق الۋعا، تولىققاندى ەركىندىكتەن باراقات تابۋعا دەگەن ۇمتىلىستىڭ ارتىندا – ۇلى كۇرەستەر مەن  اۋىر دا ازاپتى وقيعالار سودان سوڭ ماڭگىلىك جارىق كۇن كۇتىپ تۇرعان. شالاعاي وداقتىڭ دە-يۋرە زاڭىنىڭ سالماعى تۇسكەن قازاق زيالىلارى ونى مۇحتار اتا ءماعاۋيننىڭ «سارى قازاعىمەن» قاتاڭ تۇيىندەپتى. جەلتوقساندا كوتەرىلگەن جاستار ۇلت تاعدىرى مەن بوستاندىقتى تۋ ەتتى. سول كۇنى كەشكە ۇلپا قار جاۋادى. قار عانا ەمەس، نۇر. قازاق ەركىندىگىنىڭ نۇرى، ادامي بوستاندىعىنىڭ شۇعىلاسى. وسىلايشا، 1993 جىلى، كەيىنى توقسان بەستە قابىلداعان اتا-زاڭىمىزدىڭ ماتىنىندە بارشا وتكەنىمىز قايتا سويلەدى، وشكەنىمىز جاندى. كەڭ دالادا تۇلعا بولمىسىن بويىنا ءسىڭىرىپ، ىرعاقتى جۇيىتكىگەن اتا-بابالارىمىز بولاشاق ۇرپاعىنىڭ ەڭ باستى قۇندىلىقتارى: قۇقىعى مەن بوستاندىعىنا قايتادان قول جەتكىزگەندىگىنە سالاۋات ايتتى. جاستارىمىزدىڭ اتا زاڭ جۇزىندە بولاشاعى اشىلدى، مۇمكىندىكتەرى مولايدى. مۇنىڭ ءبارى، بىلگەنگە، ەگەمەندىكتىڭ ارقاسىندا جۇزەسە اسقان، كۇرەسكەرلىك ارمان-ماقساتپەن جەتكەن ىقپالى كۇشتى شارالار ەدى: 1-باپ. قازاقستان رەسپۋبليكاسى ءوزىن دەموكراتيالىق، زايىرلى، قۇقىقتىق جانە الەۋمەتتىك مەملەكەت رەتىندە ورنىقتىرادى، ونىڭ ەڭ قىمبات قازىناسى  – ادام جانە ادامنىڭ ءومىرى، قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارى.

كونستيتۋتسيانىڭ ءبىرىنشى بابى... جارىق دۇنيە ەسىگىن اشقان الاش پەرزەنتتەرىن قاناتتاندىرعان، سەنىمىنە ساۋلە قۇيىپ، ساناسىن اشقان، بيىك ماقسات پەن حالىق يگىلىگى جولىندا بەرىك مۇراتتارعا جەتەلەگەن جولدار. ءيا، بەسىك جىرىمەن قاتار ايتىلاتىن قاستەرلى تۇسىنىك، قازاقى پەيىل... ەسىمدە، كىشكەنە كەزىمدە جازۋشى تولەن ابدىكتىڭ «توزاق وتتارى جىمىڭدايى» شىعارماسىن وقىعانىمدا ەرىك-جىگەرى تاۋسىلعان، بوستاندىق پەن ەركىندىكتى اڭساعان، اق ناسىلدىلەردەن قىرعىنىنا ۇشىراپ، قاتارى سيرەگەن امازونكا تايپالارىنىڭ – ادامي قۇقىقتارىن قايتا الۋىنا سەپ بولۋدى ءوزىمنىڭ بولاشاعىمنان ىزدەگەم. ەڭ باستى قۇندىلىقتاردىڭ سۇراسىنى مەن شەشىلۋ جاۋابى – جۋرناليستىك قىزمەتتە دەپ ۇعىپ، ايتارمان بولۋعا سول كەزدە بەكىنىپپىن. بالا كەزدەن اجەمنىڭ ەرتەگى ايتقانداعى: «بالام، بوستاندىعىنا بۇعاۋ تۇسپەگەن تەكتى حالىقتىڭ ۇرپاعىسىڭ، الاشىم دەيتىن ازامات بولىپ ەر جەت، ەلىڭنىڭ پەرزەنتى بول!» – دەپ ۇنەمى ايتاتىن وسيەتى بويىما دارىدى. وسە كەلە ساياسي جاڭالىقتاردان كۇرد حالقىنىڭ كەشكەن كۇنىن، باشقۇرت باۋىرلارىمىز بەن قاراقالپاق اعايىندارىمىزدىڭ اۋجارىن تانىعانىمدا اۋىر كۇرسىندىم. باعامداسام، ەڭ باستى قۇندىلىق ءبىزدىڭ قولدا ەكەن. ەشكىمنىڭ سۋىرپاق-سۇيرەۋىنسىز ءوزىمىز قول جەتكىزدىك، مەرەيى مەن مارتەبەسى دە وزىمىزگە قونىپتى. ءبىراق بۇل ويدىم قىراتتىڭ شيماق داڭعىلىندا قانشاما ۇلتقا دەگەن بورىش پەن ۇرپاققا دەگەن ۇلاعاتتىڭ جاتقاندىعى ءبىر ءسات تە بولسا، بوزبالا اماناتىمدى ۇمىتتىرعان ەمەس، ۇمىتتىرمايدى دا. ويتكەنى، ەڭ العاش كونستيتۋتسيامەن تانىسىپ، ەركىن تىنىستاعانىمدا ونىڭ: اركىم ءوزىنىڭ جەكە باسىنىڭ بوستاندىعىنا قۇقى بار دەگەن تارماعىن جانە «مەملەكەت ءۇشىن دە مەن ءۇشىن دە ەڭ قىمبات قازىنا – ادام جانە ادامنىڭ ءومىرى، قۇقىقتارى، بوستاندىقتارى» دەگەن تۇتاس سويلەمدى قويىنداپتەرىمە جازىپ العام. سەرپىلىس ءۇشىن، دە-فاكتو زاڭنىڭ قۇرمەتى ءۇشىن...

---