اعايىندى جۇنىسوۆتەر. I
ەكى ءبولىمدى رومان
ءبىرىنشى ءبولىم
ءبىرىنشى تاراۋ
1
جايىق القابىنىڭ كوكتەمى الا-بولە جارقىن كەلەدى: جۇپ-جۇمساق قوڭىر الا بۇلتتاردى باياۋ جەل اقىرىنداپ ىسىرىپ الدەقايدا اسىرىپ جاتادى دا، كوكەك ايىنىڭ وزىندە-اق دەرتكەن جەر كۇن نۇرىنا بالقىعان سايىن ءشوپ تۇگى تۇتامداپ ءوسىپ جۇرە بەرەدى. دوڭەس بىتكەندى قارا بۇيرا جۋسان بۇركەيدى: ىلديدى كوك بيدايىق پەن تۇبىتتەي قالىڭ بەتەگە جاۋىپ كەتەدى. ال، قىرات بىتكەندى ورمەلەي بالقۋراي بويىن جازىپ، ەركەك باسىن جارعان كەزدە البىراعان اق راۋشان گۇلدەرگە اسىلىپ كوك كوبەلەك شارق ۇرادى؛ سول شاقتا توسكەي-توسكەيدەن بالماعىز اتقان يلان ءيىسى اڭقيدى، سامال جەلپىگەن سايىن كيىك وتى مۇرىندى قىتىقتايدى. ءسويتىپ، كوكتەمگى دارقان دالا حوش يىسىنە ەلىكتىرىپ بويىڭ مەن ويىڭدى بىردەي بيلەيدى. اسىرەسە ەرتەڭگى مەزەت وزگەشە: ساعىم قۇشاقتاپ، سامال جەل تەڭسەلتكەن سۇلۋ ساحارانى تاس توبەگە شىعىپ الىپ ۇرشىقشا يىرىلگەن بوز تورعاي بەينە-بىر الديلەپ تەربەتىپ تۇرعانداي كورىنەدى...
وسىنداي ءبىر قىردىڭ ءسان-سالتاناتقا بولەنگەن شاعىندا ۇلكەن قارا جول ۇستىندە فاەتونعا قوس قارا كوك ات جەككەن جولاۋشىلار كەتىپ بارا جاتتى.
جول تابانى تاقىر دا شاڭسىز ەدى. جەپ-جەڭىل سولقىلداق فاەتوننىڭ جۇمساق ءشيندى دوڭگەلەكتەرى زىرلاپ بارا جاتقاندا بولماشى عانا توزاڭ جوعارى كوتەرىلمەي، اقجىپتەنىپ قانا شوگىپ جاتىر، اياعىن شەڭگەلدەپ تاستاپ پارمەن شوقىراقپەن كەلە جاتقان پىراشكەدەگى جۇمىر قارا كوك تە شاڭ كوتەرەر ەمەس — ول جولدىڭ جالدى جيەگىنەن ءارى ءشوپتى تەپسەڭمەن توپەپ كەلەدى.
ۇزىن جول ۇستىندە نە كوپ — جولاۋشى كوپ قوي: اربالى دا، جاياۋ دا كارى دە، جاس تا اعىلىپ جاتادى، ءبىراق بۇل جۇرگىنشىلەر وزگەشە: اتتارى مەن فاەتونىنا دا، ونىڭ ۇستىندەگى ادامدارىنا دا كەزدەسكەن جان ءبىر كوز تاستاپ قالارلىق.
اربادا ءۇش كىسى وتىر، ونىڭ ەكەۋى ارتتا، بىرەۋى الداعى كوزلادا. كوزلادا وتىرعان دەلبەشىگە ونشا لايىقتى ەمەس — كەيىنگى ەكەۋى سياقتى بۇل دا مۇنتازداي ورىسشا كيىنگەن — باسىندا قارا قالپاق، ۇستىندە سۇر شەكپەننەن تىكتىرگەن گيمناستەركا، گاليفە شالبار، اياعىندا حروم ەتىك. ونىڭ ۇستىنە جانە وسى ولكەنىڭ قوجاسى ءبىر عانا ءوزى سياقتى سۇلۋ قارا مۇرتتى شيىرىپ تاستاپ، شەكەسىنەن قارايدى، ونسىز دا ۇشىپ كەلە جاتقان اتتاردىڭ دەلبەسىن كەرە تارتىپ قويىپ، ىركۋگە مۇرشا بەرمەستەن قاعىپ-قاعىپ جىبەرەدى.
اتتار سەرىپپەدەي جازىلا ءتۇستى: سونادايدان كورىنگەن بەل-بەلەستەر ۇرشىقشا ءۇيىرىلىپ ءا دەگەنشە-اق ارتتا قالىپ جاتتى.
جۇردەك ات پەن جۇيرىك تازىنىڭ جايىن بىرەۋ ايتسا كەشكە شەيىن جالىقپاي تىڭدايتىن، ال ءوزى ايتسا بوي بەرمەي تاڭ اتقانشا كۇجىلدەيتىن بۇل دەلبەشى قازاق قوس قارا كوكتىڭ جۇرىسىنە اسا ريزا بولىپ كەتتى. ونىڭ ۇستىنە كوكتەمگى ءوڭدى دالانىڭ ءساندى ءتۇرى كوزىن تەربەتىپ، سامالى جانىنان جەلپي ءتۇسىپ شاتتىق اسەرىنە بولەدى دە، ىشىنە سىيماي كەلە جاتقان سىر-سەزىمىن اقتارۋعا اسىقتى. اقتارماسا بولا ما! «قاراۋعا كوز كەرەك سۇمبىدەي كەرىلگەن، ءبىر ءتۇستى، ءبىر تۇرپاتتى قارا كوك اتتاردى جالتىراعان قارا فاەتونعا پار مىنا وتىرعان پاتشانىڭ بالاسىنداي ەكى جىگىت شە؟ بىرەۋى ناعىز... مىقتىنىڭ مىقتىسى! بۇكىل ۋەزدىڭ ۇستىنەن قارايتىن پىركارول ول! ال، ەكىنشىسى — قازاق بالاسى اياعىن اتتاپ باسپاعان، سوناۋ مەكەدەن دە الىس، قۇدىس شاھارىنان دا سۇلۋ قالادان وڭىپ قايتتى. ەكەۋىنىڭ پورماسىن قاراسايشى، پەتەربوردان كەلگەن جىلعى كادىمگى شۇعىلدىڭ ىقىلاسىنان دا سىمباتتى! ىقىلاس ەمەس-اۋ، جانشا حانىڭنىڭ وزىنەن دە مىعىم، قۇددى سۇلتاندار سەكىلدى...» دەپ ويلاپ دەلبەشى كوتەرىلە ءتۇستى. ءسويتتى دە لىقسىپ ىشكە سىيماي كەلە جاتقان ويدى ايتۋ ءۇشىن اتتان باستاپ:
— قاناتى بارداي-اق جەرگە اياعى تيمەي كەلە جاتقان جوق پا، ا؟ ايىبى تەك مىڭعىرعان بايدىڭ مالى دەمەسەڭ، جانۋار ەكەۋى دە قىل قۇيرىقتىنىڭ جۇردەگى! تۇلپار، بەلكۇللى تۇلپار! ايشىلىق جولدى التى باساتىن جەز تۇياق! جامان اعاڭ اتتى تابا دا بىلەدى، ايداي دا بىلەدى-اۋ ءوزى. سولاي ما، بالدار؟ — دەدى ول ارت جاققا قاراپ.
كۇيمەسىن كەرى قايىرىپ تاستاعان فاەتوننىڭ جايلى جۇمساق ارقالىعىنا سۇيەنىپ شالقايىڭقىراپ وتىرعان ەكى جىگىت ەزۋ تارتىپ بىرىنە-بىرى قارادى دا، كوڭىل كۇيى كەمەرىنەن اسىپ كەلە جاتقان دەلبەشىگە ماقۇلداعانداي، باستارىن يزەستى. ءبىراق، ءجا اتتاردىڭ جۇرىسىنە، ءجا دەلبە ۇستاۋ شەبەرلىگىنە ءبىر اۋىز بولسا دا ماقتاۋ لەبىز كۇتكەن دەلبەشى ەكى جىگىتتىڭ ءۇنسىز عانا باس يزەگەنىنە كوڭىلى كونشىمەدى. ول تاعى دا اتتى سىلتاۋ ەتىپ:
— و جەز تۇياق، كوسىل، كوسىلىڭكىرە! جۇرە الماساڭ ساعان سەرت، جۇرگىزە الماسام ماعان سەرت! — دەپ شەتكى اتقا شۇيىلە ءتۇسىپ، ەندى ءوزىن قوشەمەتتەۋگە بەت بۇردى. — قالاي، بالدار، اعاڭ اتتى ايداي الا ما؟ ەسەك جەككەن ادامداي ءىلبىتىپ، وسىنداي اتتارمەن جۇرت ارا قونىپ بارادى، مەن سەندەردى قالاعا ەل ورىنعا وتىرماي-اق جەتكىزەيىن.
— جەتكىزەسىز، سۇلەكە، جەتكىزەسىز. مىنا جۇرىسپەن ءسىز ءقىزىلۇي تۇگىل بۇگىن قاراتوبەگە دە قۇلاپ كەتەرسىز، تىم قاتتى ايدايمىن دەپ اتتارىڭىزدى زورىقتىرىپ الىپ جۇرمەڭىز، — دەدى وتىرعان ەكى جىگىتتىڭ ۇلكەنى، اقىل بەرەرلىك سالماقتى پىشىنمەن.
دەلبەشى ونىڭ پىشىنىنە نازار سالماستان ەڭسەسىن كوتەرىڭكىرەپ الىپ، بۇلدىرگەسىن بىلەگىنە كيگىزىپ، شىبىرتقى ۇستاعان وڭ قولىمەن قارا مۇرتتىڭ ميىعىن شيىرشىقتاي ءتۇستى.
— سەمىزدەن ۇستاپ جەككەن توڭ ات دەيسىڭ بە، قاراعىم-اۋ، زورىعۋ قايدا، بىرەۋ قايدا! جەم جەپ، ءبىر شەك بولىپ قامشىداي قاتىپ العان جانۋارلاردىڭ سىلتەۋىن كورمەيسىڭ بە! ءبۇل اتتار ەكى ءجۇز شاقىرىم جەر جورتساڭ دا تاناۋىن قاقپايدى. ال، ءبىزدىڭ قىزىلۇيگە دەيىن نەبارى ءجۇز وتىز-اق شاقىرىم، ونىڭ ۇستىنە كۇن دە قاعۋ، جول دا تاقتايداي، قىزا-قىزا كەلگەندە ەكىندىگە شەيىن دە قۇلاپ كەتەرمىز ءالى. بەلكۇللى، سولاي ەمەس پە، ءا؟
— سۇلەكەڭ جەلپىندى...
— سۇراما، شالقىپ كەلەدى.
— مىنا اتتاردان باسقا مالى بار ما سۇلەكەڭنىڭ؟
— مىنا اتتاردان باسقا دەيسىڭ بە؟.. مىناداي ات ارباسى بولسا ورال تۇگىل ورىنبوردان ءبىر-اق شىقپاي ما سۇلەكەڭ! اربا دا، ات تا نۇرىش اعاڭدىكى عوي، — دەدى سالماقپەن سويلەپ كەلە جاتقان ەكەۋدىڭ ۇلكەنى. سىرت ءپىشىنى بىر-بىرىنەن اۋماعان ءبۇل ەكى جىگىتتىڭ كىشىسى تاڭدانعان پىشىنمەن:
— سۇلەكەڭ اعاي ءالى بايي الماي كەلە مە؟ — دەدى كوزلاداعى دەلبەشى ەستىپ قالار دەگەندەي سىبىرلاي سويلەپ. — ءالى كۇنگە ساۋىنعا سيىر، مىنۋگە ات سۇراۋمەن كەلەدى عوي، شاماسى، — دەپ قويدى.
ۇلكەنى وعان:
— اعاڭنىڭ وزىنەن سۇرا، بۇل جايدى ول ءوزى جاقسىلاپ ايتىپ بەرەدى، — دەي سالدى.
فاەتوندا وتىرعان بۇل ءۇش ادامنىڭ دەلبە ۇستاعانى: «اق جايىق» حيكاياسىندا كەزدەسەتىن سۇلەيمەن ەدى دە، ال ارتتا وتىرعان حاكىم مەن ونىڭ وزىنە تەتەلەس ءىنىسى الىبەك بولاتىن. الىبەك الىستاعى استانا قالادان جاز دەمالىسقا كەلە جاتقان وقۋشى بولسا، حاكىم جاڭادا عانا ۋەزدىك پروكۋرور بولىپ تاعايىندالعان-دى. ءبىرى ۇلكەن اكىم، ءبىرى ۇلكەن وقۋ وقىپ قايتقان بىلگىش: تۋىسقاندارىن گۋبەرنيادان ۋەزگە الىپ كەلە جاتقان اقجارقىن سۇلەيمەننىڭ بالا كوڭىلى شالقار كولىنەن دە جالپاڭ، كەمەرىنەن اسىپ تاسقىنداپ كەلە جاتىر ەدى.
تابانى ويىلىپ، شىڭى مولايماعان كوكتەمگى قارا بۇيرا جولمەن جەلگىش كوكتەر زىرلاي بەردى دە سۇلەيمەن ويىن جەدەلدەتە تۇسكەندەي بولدى. كۇن دە قاعۋ ەدى.
«...پىركارول! قازاقتان پىركارول بولعان جالعىز جانشا. ونان باسقا پىركارول بولا العان قازاق بالاسى جوق ەدى، ەندى مىنا ءبىزدىڭ حاكىم بولدى. ءاي، ءبىز دە وسال ەمەسپىز-اۋ! جوق، وسال ەمەسپىزى..» سۇلەيمەن كەۋدەسىن كوتەرە ءتۇستى دە، الدە نە ءبىر ويعا شومىپ وتىرعان ارت جاقتاعى حاكىمگە جالت قارادى. ءسويتتى دە ءوز ويىنا ءوزى ءشۇبالانعان ادامداي:
— حاكىمجان، ءبىزدىڭ قازاقتا وسى جانشادان باسقا پىركارول بولعان ادام بار ما؟ بۇرىن دەيمىن-اۋ... ءقازىر مىنە ءوزىڭ بولدىڭ عوي. مەنىڭشە وسى ەكەۋىڭنەن باسقا، بەلكۇللى ەشكىم پىركارول بولا العان جوق. البەتتە بولا العان جوق. قايدان بولا السىن. پىركارول بولۋ ءۇشىن مىنا سەن سياقتى التى دا التى — ون ەكى جىل، تاعى ەكى جىل، نە بارى اتانداي ون ءتورت جىل وقۋ كەرەك. سولاي ەمەس پە، ءا؟ — دەدى.
حاكىم ونىڭ بۇل سۇراقتى نەگە قويعانىن بىردەن ۇقتى.
— سۇلەكە، ەسەنگەلدىدەن سىڭار تايىڭ عانا كەم بولىپ كەلە جاتىر-اۋ دەيمىن، ءا؟ بۇل ات ايداۋىڭنان دا، يىعىڭدى كوتەرە تۇسۋىڭنەن دە، قالپاعىڭنىڭ ەتەگى ەدىرەيگەنى بىلاي تۇرسىن، ونى جەل ۇشىرىپ كەتەرلىك ەتىپ قوقىرايتا كيگەنىڭنەن دە كورىنىپ تۇر، — دەپ كۇلدى، — مەنى حان جانشاعا تەڭەگىڭ كەلەدى عوي، سولاي ما؟
— نەگە تەڭەمەيىن، ءوزىڭ سونداي بولساڭ! وقۋىڭ دا سونان ءبىر ەلى كەم بولماسا! تەڭەيمىن، ەكەۋىڭنەن باسقا كىم بولدى پىركارول؟ بولسا ايتشى كانە، ايتا المايسىڭ. تۇك ايتا المايسىڭ. ايتار ەدىڭ، ءبىراق باسقا جوق. ەسەنگەلدىدەن سىڭار تايىڭ عانا كەم بولىپ كەلە جاتىر دەيسىڭ. تۋرا ءبىر تايىم عانا كەم. كەشەگى ءوزىمنىڭ تەكەدەن وقۋ ءبىتىرىپ الىپ قايتقان حاكىمىم پىركارول بولسا، مەنىڭ كىم بولعانىم! ەسەنگەلدىدەن بالكىم ءبىر تايىم ارتىپ تا كەتكەن شىعار! ون مىڭ تايدان باسقا وندا نە بولدى دەيسىڭ. ول جاۋ العىردى ءبىر جاۋ قۋسا ءبىتتى عوي، ءتىپتى جاۋ الماي-اق كەشەگى جيىرما ءبىرىنشى جىلعى جۇت كەزدەسسە، ەسەنگەلدى نە ىستەر ەدى؟ قۇرىعىن سۇيرەتىپ جاياۋ قالار ەدى. ون مىڭ تايدىڭ كۇنى ءبىر جۇت، — دەدى اتشى ويىن ابدەن نىقتاپ ارمانسىز دالەلدەگەن جانشا، مۇرتىن ءبىر سيپاپ ءوتىپ. حاكىم ورنىنان كوتەرىلە ءتۇستى.
— ايتقانىڭىزدىڭ، سۇلەكە، ءبارى راس. جالعىز-اق ءبىر جەرى تەرىس. ول مىناۋ: بۇرىن جانشادان باسقا قازاقتا پروكۋرور بولعان ادام كەزدەسپەسە، ەندى ونداي پروكۋرورلار ءبىزدىڭ قازاقستاندا جيىرمادان استام. ءسىز عابباستى بىلەسىز بە؟ گۋبەرنالىق پروكۋرور، كادىمگى جەتپىستىڭ عابباسى. ول جانشادان الدەقايدا قۇدىرەتتى. بۇكىل گۋبەرنا قول استىندا، زاڭ باقىلاۋشى. ال جانشا دەگەنىڭىز وكرۋگتىك سوتتا پروكۋروردىڭ سەرىگى عانا بولعان كىسى جانە جانشانىڭ باقىلاعان زاڭى باسقا — ول اقسۇيەكتەردىڭ، بايلىعى اسقان كوپەستەردىڭ، كازاك-ورىس اتاماندارىنىڭ شىعارعان زاڭىن جۇزەگە اسىردى. ال، ءبىزدىڭ پروكۋرور مىنا ءسىز سياقتى كەدەيلەردىڭ ەڭبەگىمەن كۇن كورگەن شارۋالاردىڭ جوعىن جوقتايتىن پروكۋرورلار. مۇنداي پروكۋرورلار سەمەيدە، قىزىلجاردا، اقمولادا، جەتىسۋدا، تورعايدا، اقتوبەدە — قازاقستاننىڭ بارلىق جەرىندە بار. سوندىقتان مەنى جانشاعا تەڭەۋىڭىز تەرىس. مەنىڭ لاۋازىمىم كىشى بولعانمەن، ىستەيتىن ءىسىم زور — ەرىكتى حالىقتىڭ قامىن كوزدەيتىن زاڭ.
— راس ايتاسىڭ با؟ قازاقتان سونشاما كوپ پىركارول شىقتى ما؟
— اقيقات... بارلىق گۋبەرنادا گۋبەرنالىق پروكۋرور بار، بارلىق ۋەزدەردە دە ۋەزدىك پروكۋرور قىزمەت ىستەيدى. •
— حاكىمجان، مەن سەنىڭ جانشادان دا ۇلىعىراق بولعانىڭا قارسى ەمەسپىن. جانشانىڭ ۇلىقتىعىنان ماعان تيگەن پايدا از. جانە ءوزىن دە ءبىر-اق مارتەبە كوردىم — انا جىلى كۇزدىگۇنى. شۇعىل قاجىنىڭ ۇيىنە ءىقىلاس ەرتىپ كەلگەندە كوردىم، وندا دا ءبىر شاقىرىم جەردەن، كولدەن قۇس اتىپ جۇرگەندە كوردىم. ال سەن بولساڭ مىنا قاسىمدا وتىرسىڭ، سەنىڭ ونان دا ۇلىق بولعانىڭ كەرەك ماعان. يلاھي بول! — دەپ اتشى قۇشىرلانا ءتۇسىپ، اتتىڭ دەلبەسىن قاعىپ-قاعىپ جىبەردى.
ءوز اۋىلىنان اۋلاقتا جۇرسە دە ەل شارۋالارىن كۇندە كورىپ سويلەسىپ جۇرگەن حاكىم سۇلەيمەننىڭ شاعىن ۇعىمىنا تاڭدانعان جوق. «كەشەگىدەن بۇگىن ءتاۋىر، پروكۋرور دەگەن ءسوزدى بىلگەنىنە، ونىڭ جانە ماعىناسى زورىن تۇسىنگەنىنە ريزامىن. ءومىر ءالى ونان دا قيىنىن ۇيرەتەر، ەندى ءبىر ون جىلدا اتتى ەمەس، ماشينانىڭ قۇلاعىن دا ۇستار ءبىزدىڭ سۇلەكەڭدەر. ءاي، ءوزى دە بالا سياقتى ەمەس پە. تۋرا بالاشا ماقتانادى مەنىڭ پروكۋرورلىعىما، الىبەكتىڭ الىستا وقىعانىنا توبەسىمەن كوك تىرەگەندەي ءماز» دەپ ويلادى ول.
— ەسىتتىڭ بە، اعاڭ ءسوزىن: «جانشادان دا ۇلىعىراق بول» دەيدى. قازەكەڭنىڭ ۇلىقتىق نەسىن العان دەسەيشى... حاكىم ءسوزىن اياقتاپ ۇلگىرمەدى، ايقايلاپ ءان سالاتىن ادامشا ءىنىسى ورنىنان كوتەرىلە ءتۇسىپ، باسىنداعى كەپكاسىن وڭ قولىنا الدى دا:
— دۇنيەدە نە سۇلۋ دەگەندە عاراپتىڭ ءبىر اقىنى: كوك وراي شالعىندى دالا سۇلۋ، سىلدىراپ اققان سۋ سۇلۋ جانە جار سۇلۋ دەگەن ەكەن. سول سۇلۋ دالام مىناۋ عوي! — دەپ كوتەرگەن قولىمەن الىستى وراي كورسەتتى. — ءبارى ۇيرەنشىكتى، ءبارى ىستىق جەرلەر، ءبارى جۇرەككە جىلى سۋرەتتەر. قاراڭىزشى. تاعدىردىڭ مەيرىمسىز قۇشاعىندا دەگەنىنە جەتپەي ارماندا وتكەن بەكەي مەن ماۋلانانىڭ ءبىر كەزدە قول ۇستاسا جۇگىرىپ بايشەشەك تەرگەن كەربەز كولىنىڭ اسەم جاعاسى! جاڭاعى سۇلەكەڭ ايتقان تايى عانا ون مىڭنان استام داۋلەتتى ەسەنگەلدىنىڭ مىنا تۇرعان بۇرعىماشى! اناۋ شوگىپ جاتقان اقباس اتانداي سىنتاس تاۋى! اناۋ دالانى شيمايلاپ اققان قوس اڭقاتى! اناۋ ەتەگىن ساعىم وراعان سىرىمشىققان! انا جاق — شاتتاۋىعى جۇرەكتەي مىڭ شۇقىر! اناۋ بالىعى تايداي تۋلاعان شالقار كول! قاراڭىزشى، وسىدان كوركەم جەردى قايدان تاباسىڭ! اسىق ويناپ شارق ۇرعان، بايگىگە شاۋىپ، جامبى اتقان، اۋدارىسپاق ويناعان، سۋىنا شومىلىپ، كوگىنە اۋناعان دالامنان ىستىق نە بار!
حاكىم لەكىتە سويلەگەن ءىنىسىنىڭ جۇزىنە قاراي قالدى. اۋعان جوق وزىندەي. بۇدان ون جىل بۇرىنعى تاپ ءوزىنىڭ سۇمبىدەي سىمباتتى بويى ءارى تۇنىق، ءارى تىمىق، جەل تەڭسەلتپەگەن ەرتەڭگى ايدىننىڭ بەتىندەي ءمولدىر ءجۇزى، جىبەكتەي قوڭىر شاشى، جەلدەگەن كيىكتىڭ تاناۋىنداي جەلبەزەگى ەدىرەيە قالعان سۇيكىمدى قىرلى مۇرنى، قيىعى سۇيرىكتەگەن وتكىر كوزى، ماڭدايى، قۇلاعى — ءبارى كوز الدىنا تارتىلدى، بەينە ءبىر اينا الدىندا تۇرعان ادامداي، ءوز سيپاتى ەلەستەپ كەتتى. حاكىم ءسال ۋاقىت كوز توقتاتىپ، جاس ستۋدەنتتىڭ الدەنەگە قۇمارتقانداي ازداپ جوعارى تۇرىلگەن جۇپ-جۇقا ەرنىنە قاراپ تۇردى دا:
— ەلدى، جەردى ساعىنعان ەكەنسىڭ... مەن دە ءبىر كەزدە تاپ سەندەي، سەنىڭ وسى كۇيىڭدەي اينالا كوز تويماستاي قارايتىنمىن، قىردى كوزىممەن جەيتىنمىن. بولادى ونداي كەزدەر! قالاي، قالاي دەدىڭ؟ «اقباس اتانداي سىنتاس تاۋى، شيمايلاپ اققان قوس وزەن» دەدىڭ بە؟ وي كىشكەنە رومانتيگىم، وي كىشكەنە قيالشىلىم-اي! — دەدى كۇلىمسىرەپ.
حاكىم جاس كەزىندە ەكى ءىنىسىنىڭ ەكەۋىن دە، اسىرەسە، كەپ سويلەمەيتىن جۇمساق لەبىزدى، جۋاس الىبەكتى ايىرىقشا جاقسى كورەتىن. ال، ءقازىر الىبەك اعاسىنا تاپ سول جاس كەزىندەگىدەي سۇيكىمدى كورىنىپ كەتتى، ول ءسۇيىپ العىسى كەلىپ قۇشاقتاي ءتۇستى دە، بوگەلىپ قالدى، سۇيمەدى.
— مەن رومانتيك ەمەسپىن. مەن وزگەشە كورىكتى جەرىمدى، جەرىمنىڭ سۋرەتىن جاقسى كورەمىن. «شوگىپ قالعان ءبىر تايلاق جارداي اتان بولعان جەر. جاتىپ قالعان ءبىر توقتى — مىڭ قوي بولىپ ورگەن جەرىمدى» اسىرەلەيمىن. ارقادا بۋرابايىمدى، جەتىسۋدا الاتاۋىمدى، باتىستا جايىعىمدى ماقتايمىن. ماقتانىش ەتەم، انگە قوسام، كۇيگە سالام...
— سال، سال! ماقتانىش ەت. ونىڭ جاقسى. ءبىراق اسىرىپ ايتپاساڭ ءتىپتى جاقسى.
— اسىرعان جوقپىن. قاي جەرىن اسىردىم. جەرىمنىڭ كودەسىنىڭ ءتۇبى سايىن ءبىر جىلقى ەكەنى وتىرىك پە؟ وسى دا اسىرعان با؟ انا جاتقان ۇشى-قيىرى جوق جىلقى بۇلاي دەۋگە سىيماي ما؟ بۇل رومانتيكا ەمەس، اسىرىپ ايتۋ ەمەس. بۇل قايتا جەتكىزىپ ايتا الماۋ.
— كودەسىنىڭ ءتۇبى سايىن ءبىر جىلقى، قاراقىپشاق قوبىلاندى تۇلپار ءمىنىپ جەلگەن جەر دەگىڭ كەلە مە. ول وتكەن زامان عوي.
— سارى اعا، سەن باسىلىپ بارا جاتىرسىڭ. كۇنبە-كۇنگى ءومىردىڭ شابان كوگىنە جايداقتاپ اسىلىپ، كىش-كىشتەپ مال قايىرعان كارىلەرشە، دۇنيەنىڭ ءبارىن قاراپايىم جاعىنان الىپ قارايسىڭ. وتكەن كۇن دەيسىڭ، قازىرگى كۇن سول وتكەننىڭ جالعاسى ەمەس پە؟ بۇگىنگى وزەن كەشە دە، ونان بۇرىن دا، ءجۇز جىل بۇرىن دا تاپ وسىلاي اقتى عوي. بۇرىنعى جەر، تاپ قازىرگى جەردەي بۇرىنعى بايلىق مىنا جاتقان بايلىقتىڭ باسى.
— و-ھو! قۇر عانا رومانتيك ەمەس، رومانتيك-فيلوسوف ەكەنسىڭ عوي. ءبىراق ايىرا ءبىلۋ كەرەك: كەشەگى مەن بۇگىنگىنىڭ اراسى تاۋداي.
— تەك كوزگە عانا، كوڭىلگە عانا تاۋداي. اڭداپ قاراساڭ تيتتەي ايىرماسى جوق. باياعى سىنتاس تاۋى ءالى سول كۇيىندە، جۇمباق كۇيىندە، بەينە ءبىر شوگەرىپ تاستاعان اقباس اتان ءتارىزدى، قيمىلسىز جاتىر. ءبىراق ءالى سول ادەمى كۇيىندە، ايبارلى كۇيىندە، كوڭىلگە جاقىن كۇيىندە، ىستىق كۇيىندە جاتىر. انا جاتقان حانكولى دە تاپ سونداي، مۇنان ءجۇز جىل بۇرىن دا بيدايىعى بەلۋاردان، كوكتەمدە ۇيرەگى مەن قازى جىرتىلىپ ايىرىلىپ، تاپ مىنا بۇگىنگى سياقتى، بەينە ءبىر جارمەڭكەدەي دۋمان-تويىن وتكىزىپ جاتپادى دەيسىڭ بە. ەندى ءجۇز جىل وتكەن سوڭ دا تاپ وسىنداي، وسى قالپىندا قالۋىن تىلەر ەدىم...
— قارا مامبەتتەن اسقان شەشەن بولدى ما، حاكىمجان، ايتشى، سەن كوپ بىلەسىڭ عوي؟ مەنىمشە بولعان جوق، — دەپ وسى ارادا سۇلەيمەن دە اڭگىمەگە ارالاسا كەتتى.
— ونى قايتەيىن دەپ ەدىڭ، سۇلەكە؟ تالاي شەشەندەر وتكەن شىعار، كىم بىلەدى، ونان اسقانى دا كوپ بولۋى مۇمكىن. قارا مامبەت ەرتەدە وتكەن ءسوزۋار جان ەكەنى دە راس. قارا مامبەتتى جۇرت ساقاۋ مامبەت دەپ تە اتايدى عوي.
— نە دەپ اتاسا و دەپ اتاسىن، ءبىراق تا، البەتتە، دەپ ايتايىن، ودان ءسوزدى كەلىستىرىپ ايتاتىن ادام بولماعان. مەن مىنا الىبەكجاننىڭ ءسوزىن تىڭداپ وتىردىم، تۋرا قارا مامبەتتىڭ وزىندەي، ەمەس، ارتىق. مامبەت قۋاقى سوزگە عانا شەبەر بولعان، ال ءبىزدىڭ الىبەكجان، بار جاعىنان شەشەن، اياقتى نىق تاستايدى، جەردىڭ سيپاتىن كوزگە كورسەتىپ، قولعا ۇستاتقانداي ءدال ايتادى. دالادان سۇلۋ نارسە جوق، سونى اسا كەلىستىرىپ ايتادى.
حاكىم سۇلەيمەن مەن ىنىسىنە كەزەك قارادى. ەكەۋى دە جان تانىماستاي وزگەرىپ كەتكەن، اسىرەسە، مىنەزدەرى وزگەشە: ءبىرى اتقا، ارباعا، اكىم تۋىسقانىنا ماقتانىپ، بۇكىل كوزلاعا ارەڭ سىيىپ وتىر؛ دۇنيەدە وزىنەن باقىتتى ادام جوقتاي وزىنەن ءىرى، وزىنەن مىقتى جان جوقتاي شىرەنەدى. ال ەكىنشىسى ونان دا ءارى... ول ءوز باسىن ماقتانىش ەتپەيدى، ءبۇتىن جەر مەن سۋدى، ءتىپتى بار الەمدى ءان مەن كۇيگە تولى اينالا جىر، اينالا ءسان-سالتانات دەپ ۇققانداي، الىپ ۇشقان قيال، سەزىمگە بولەنىپ كەلە جاتىر. بۇل الىبەكتىڭ سوزىنەن دە، سۋعا تۇسكەن ادام ساۋلەسىندەي، ونىڭ شاتتىق نۇرى توگىلگەن جۇزىنەن دە كورىنىپ تۇر. «كوپ جىلدار بويى سيرەك كورىپ، سيرەك اڭگىمەلەسىپ، بايقاماي قالعان ەكەنمىن، ادام مىنەزى كۇرت وزگەرەدى ەكەن عوي. كەزى كەلگەندە سۇلەكەڭ ماقتانا سالۋدان بۇرىن دا قۇر الاقان ەمەس ەدى، ءقازىر بۇل مىنەزى وتە-موتە كوزگە تۇسەتىن دارەجەگە جەتكەن ەكەن. ال، الىبەك... ولەڭ جازادى دەپ ەدى، الگى اقىن ايتقان: «گاساڭدى كاليموللا ماعان بەرسەڭ، جۇزىگىن سۇلەيمەننىڭ قولعا كيسەم...» دەپ دۇنيەنى قيالىمەن ءبۋىپ-تۇيىپ العان با، قالاي؟ قىزىق! ءومىر تەز وزگەرتەدى ادامدى، كەشەگى سالت اتتى، ساباۋ قامشىلى سۇلەكەڭ بۇگىن ءوزى سوۆەت، ءوزى قوجا، قالاعان اتىن جەگىپ، قالاعان جەرىنە بارىپ، وزىنە دە ريزا، وزگەگە دە ريزا. ريزا دەپ قويارسىڭ با، توبەسىمەن كوك تىرەپ كەلەدى» دەپ ويلادى حاكىم كوزىنىڭ قيىعىمەن كۇلىپ.
جولاۋشىلار تىزگىن تەجەمەستەن سارى جەلىسپەن ءجۇرىپ وتىرىپ ورالدان قىرىق شاقىرىمداي جەردەگى شولاق اڭقاتىعا جەتىپ قالدى.
اياق وتكەلى بار جارقاباقتى كىشكەنە وزەننىڭ جاعاسى جىم-جىلاس — دوعارىپ ات سۋارىپ، ارباسىن مايلاپ، قايتا جەگىپ جاتاتىن جۇرگىنشىلەردەن تاپ سول كەز تولاس ەكەن. قيا جولمەن ءتۇسىپ كەلە جاتقان بۇلاردىڭ الدىنان تەك قانا سىڭار شەلەكپەن وزەننەن سۋ الىپ شىققان جار باسىنداعى جالعىز ءۇيدىڭ ايەلى قارسى كەزدەستى. ەجەلدەن ءازىل-قالجىڭعا قۇمار سۇلەيمەن ايەلدى كورە سالا:
— ۋا بالدىز امان با! امان-ەسەن تۇرسىڭدار ما! — دەپ ايەلدى وزىنە قاراتتى دا، ارباداعىلارعا بۇرىلىپ: — جولىمىز بولادى ەكەن، الدىمىزدان مىنا بالدىز سۋ الىپ شىقتى عوي، — دەدى.
— سۇلەكە، بۇل قاي بالدىزىڭ؟ — دەپ سۇراعان حاكىمگە، دەلبەشى:
— ايەلىمنەن كىشى قازاق قىزىنىڭ ءبارى ماعان بالدىز عوي! — دەي سالدى.
امانداسار-امانداسپاسىن بىلمەي «بۇل كىم ەدى؟» دەپ اڭتارىلىپ قالعان ايەل جار باسىندا ۇزاق تۇرىپ، بۇلاردى قيادان تومەن ءتۇسىپ كەتكەنشە كوزىمەن ۇزاتتى. «شىراعىم-اۋ، بۇل كىم ەدى؟» دەپ ءتىپتى ۇيىنە جەتكەنشە ارتىنا الدەنەشە رەت بۇرىلىپ قاراۋمەن بولدى.
اتتارىنىڭ دەلبەسىن اسا تەجەمەستەن لەكىتىپ كەلگەن سۇلەيمەن جار استىنا ءتۇسىپ تە كەتتى. قايداعى قىر، قاباقتى مەكەندەپ، كۇندىز شوپ-شولەڭنىڭ تۇبىندە بۇعىپ وتىراتىن دالانىڭ قۇلاعى ەربيگەن ءبىر جاپالاعى پراشكەدەگى كىشكەنە قارا كوكتىڭ ءدال اياعى استىنان جالپ ەتىپ ۇشا جونەلدى. اڭسىزدا بوز جۋسان تۇبىنەن پىر ەتىپ كوتەرىلگەن بوز تورعايدان دا ۇركەتىن بۇل ەلگەزەك جانۋار جاپالاقتان ۇركىپ جالت بەرىپ، جولدان شىعا جونەلدى.
— ءماسساعان، زانتالاق! — دەدى سۇلەيمەن دەلبەسىن قوس قولداپ شىرەنە تارتىپ.
ءبىراق پراشكە كوك تەرتەدەگى اتتىڭ الدىن وراي، بوي بەرمەستەن بۇرمالاپ كەلىپ جولسىز جەردەن سۋعا ەنىپ كەتتى. قايراقتاي سارى تابان جولدان شىعىپ كەتكەن اتتار ەكپىنمەن ومىراۋلاپ، تىزەدەن كەلەتىن ماي سازدى باۋىرداي ءتىلىپ، وزەننىڭ ارعى بەتىنە قاراپ ۇمتىلا بەردى، سۋ استى-ۇستىنە شىعىپ قويۋ قارا كوك لايعا اينالىپ كەتتى. وزەننىڭ بۇل تۇسى ەداۋىر ەندى بولعانمەن دە وتە تاياز، ات باۋىرىنا جەتەر-جەتپەس ەدى: ءبىراق استى ۇيىما ەكەن، اربانىڭ ارتقى دوڭگەلەكتەرى كۇپشەكتەپ، ال الدىڭعى دوڭگەلەكتەر بەينە ءبىر جەلدى كۇنگى قارماقتىڭ قالتقىسىنداي قىلتىلداي باستادى.
حاكىمنىڭ ويىنا باسىندا: «اربانى كىلت بۇرىپ كىشكەنە قارا كوك توڭكەرىپ كەتپەسە يگى ەدى» دەگەن كۇدىك كەلىپ ەدى، ەندى ول اتتاردى «بۇل كوك سازدان الىپ شىعا الماس» دەپ قاۋىپتەندى. وقىس ءىس پەن كەزدەيسوق قىزىققا اۋەستەنە قالاتىن الىبەك بەتىنە بالشىق شاشىراعانىنا قاراماستان سۋ مەن سازدىڭ قويۋ بوتقاسىنىڭ تۇبىندە التىن جاتقانداي تومەن ءۇڭىلدى. ول اتتاردىڭ الىپ شىعار-شىقپاسىن ويلاعان جوق.
— ۇركەگىن كوردىڭ بە، جامان نەمەنىڭ، ال سۇيرە ەندى مىقتى بولساڭ! — دەپ سۇلەيمەن استىنا باسقان شىبىرتقىنى سۋىرىپ الىپ، كىشكەنە قارا كوكتى وسىپ-وسىپ جىبەردى.
شىبىرتقىنىڭ قىزۋىمەن كوك ات وقىس ۇمتىلىپ پاسترومكەنى شارت ءۇزدى دە، تەرتەنىڭ الدىن وراي بۇلاڭ ەتىپ بوس شىعىپ كەتتى. بار جۇك ءبىر وزىنە عانا قالعان ۇلكەن كوك ات بىرەر ۇمتىلىپ، ول دا توقتاي قالدى. ءۇش ادامىمەن قوسا دوڭگەلەكتەرى كۇپشەگىنە دەيىن سازعا وپپالاعان فاەتوندى سۇيرەپ شىعۋعا ونىڭ كۇشى دە جەتپەدى جانە ونىڭ ۇستىنە پراشكە كوك كولدەنەڭدەپ جولىن بوگەدى.
ارباداعىلار ءبىر ءسات ءۇنسىز قالدى. كىنانىڭ ءبارى ءبىر وزىندە ەكەنىن جاقسى تۇسىنگەن تەك اتشى عانا كۇبىرلەپ، الدە بەلەڭى بار اتىن بالاعاتتادى ما، الدە كوپىرسىز وزەننىڭ وسىنداي شىرعالاڭى مول اياق وتكەلىن سوكتى مە، ايتەۋىر، ىشىنەن مىڭگىرلەگەن كۇيى اياق كيىمىن شەشە باستادى. كەشىكپەي شالبارىنىڭ بالاعىن كوتەرە ءتۇرىپ ول اربادان ءتۇستى، پىراشكە كوكتى شەگىندىرىپ اكەلىپ ۇزىلگەن پاسترومكەنى جالعاماقشى بولدى. ءبىراق قامشىدان شوشىپ ەلەۋرەگەن ات بوي بەرمەي قارىسىپ، كەرى شەگىنىپ، قايتا ىلگەرى قاراي ۇمتىلا ءتۇستى. ءبىر كەزدە سۇلەيمەن اتتى زورعا دەپ ورنىنا اكەلىپ، پاسترومكەنى ءتۇيىپ جالعاعان جايدا، ول قىسقارىپ اتتىڭ تىرسەگىنە دوڭگەلەكتىڭ توعىنى سوعىپ جۇرگىزبەۋ ءقاۋپىن تۋعىزدى. اتشى ەندى نە ىستەۋ كەرەك ەكەنىن ويلاپ ءسال ۋاقىت كىدىرىپ قالدى دا، جالما-جان شىبىرتقىعا جارماستى. نەسىنىڭ ەبەدەيسىز قيمىلىنان بەلەڭ اپ تۇرعان ات شىبىرتقىنى كورە سالا تاعى دا ىلگەرى ۇمتىلىپ كەتىپ، ەندى كەرى شەگىنبەي الەككە سالدى.
تاك، تاك! تەنتەك بولما، شىراعىم، اقىلىڭ بار حايۋانسىڭ عوي، مەن سەنى ۇرمايمىن، ونى ءتۇسىن. تەنتەكتىكتى قوي، پاسترومكەڭدى جالعات تا، تەز مىنا باتپاقتان الىپ شىڭ. ۇيات ەمەس پە، تاپا-تال تۇستە اياداي سۋدان الىپ شىعا الماي تۇرىپ قالعانىڭ! ءىم، باسە، شەگىن شەگىن! ءتۇسىندىڭ عوي مەنىڭ نە ىستەيتىنىمدى. ءىم، باسە تۇسىنەرسىڭ، تۇسىنەرسىڭ. الدە دە كىشكەنە شەگىنە ءتۇس، ءيا، ءيا. كوندى! وي تەنتەك حايۋان مانادان بەرى سۇيتسەڭ ەتتى، بەلكۇللى، — دەدى ول.
ءسويتىپ، بۇلار سۋ ىشىندە ءبىراز ۋاقىت كىدىرىپ تە قالدى. تاپ وسى كەزدە جەڭىل ترانتاسقا قامشىداي قاتقان قىزىل نار جەگىپ، جانىنا ءىرى بوز اتتى بوس بايلاعان ءبىر جولاۋشى جاردان تومەن تۇسە بەردى. ناق سۋ جاعاسىنا تونگەندە بۇل توسىن جولاۋشى قايران جولدىڭ ارناسىنا سالماي، نارىن باتپاققا باتىپ تۇرعاندارعا تۋرالاي بەردى. ءسويتتى دە ول بۇلاردىڭ مۇشكىل ءحالىن كورە سالا:
مىنا سياقتى بىلەكتەي پار اتپەن تورعايدىڭ توبىعىنان كەلمەيتىن سۋعا باتپاقتاپ جاتقانىڭا قاراعاندا، سەن، قارا قالپاقتى، بال بەرىپ اسىراسا دا ادام بولمايتىن ءبىر كوبدىك شىعارسىڭ، ءسىرا؟ كۇن جاۋماي جاۋراپ جۇرەتىن قارا مولانىڭ تۇبىندەگى جۇمىقتارشا كوردىڭ بە ءوزىنىڭ قوياننىڭ كوجەگىندەي كۇرجەڭدەۋىن، ۇمتىلت، جەتەكتە تارتەنى! كانە تەز! — دەپ، نارلى سۇلەيمەنگە جەكىرىپ قالدى دا، ءوزى جانامالاپ كەلىپ كۇلەش اعاشتى اربادا وتىرعان كۇيى سول قولىمەن ۇستاي الىپ، وڭ قولىمەن نار دەلبەسىن قاعىپ جىبەردى. قىزىل نار ماڭق ەتىپ ءجۇرىسىن ىرىكپەستەن ىلگەرى جىلجي ءتۇستى دە، اربا ۇستىنەن قول سوزىپ كۇلەش اعاشتى بەرىك ۇستاعان نار يەسى سۇيرىك تارتقان ادامداي، فاەتوندى باتپاقتان سۋىرا سۇيرەي جونەلدى. اربانىڭ ءبىر جاعىن ەڭسەرە تارتىپ جۇگىن جەڭىلدەتكەن قارا كەك ات تا نارلىنىڭ قاتارىنان قالماي ۇمتىلا بەردى، ات تىزگىنىن سۇلەيمەن دە بوساتپاي ومبالاپ جەتەكتەپ، ءا دەگەنشە-اق ەنى قىرىق-ەلۋ قادام وزەننىڭ ارعى تەپسەڭ جاعاسىنا شىعا كەلدى. مۇنان كەيىن نارلى بوگەلمەستەن ۇلكەن جولدىڭ ارناسىنا ءتۇسىپ، ارتىنا مويىن بۇردى دا:
— جول بولسىن مىرزالار! ناشار دەلبەشىلەرىڭنىڭ كەسىرىنەن سۋ ۇستىندە كەزدەسىپ، سالەمدەسۋگە دە ءجونى كەلمەي قالدى، — دەدى سامارقاۋ عانا.
ءسويتتى دە ول جالما-جان ءماسىنىڭ قونىشىنان ۇلكەن قارا ءمۇيىز شاقشانى سۋىرىپ الىپ، تىرناقتى تەز تولتىرىپ، وڭ جاڭ تاناۋىنا جاقىنداتا ءتۇستى دە، ەكىنشى رەت تولتىرىپ سول جاق تاناۋىن سالاسىمەن سۇيكەپ وتكەندەي بولدى. سونىمەن بىرگە قالىڭ قاباقتىڭ استىنان تۇيىلگەن ءجىتى كوزى حاكىمدى، ونىڭ قاسىنداعى الىبەكتى، ات پەن اربانى تۇتاس شولىپ ءوتتى. ونىڭ ناسىباي اتۋى دا، قاراۋى دا حاكىمگە وعاشتىعىمەن بىرگە تانىس ادەت، ءتىپتى جۋىردا عانا كەزدەسكەن ادامنىڭ ادەتى سياقتى بولىپ كەتتى. قاپەلىمدە ول قالاي جاۋاپ قاتۋدى دا بىلمەي تەك قانا:
— ءالاي بولسىن، وتاعاسى. مىنا ءبىر اتتىڭ ۇركەكتىگى تەپسەڭنەن بۇرىپ اكەتىپ، باتپاققا ۇرىندىرعانى... — دەدى. جانە حاكىمنىڭ كوزى نارلىدان ءبىر كەرەگىن ىزدەگەندەي ونىڭ ءون بويىن تىنتە، اربا كولىگىن اقتارا قالدى. اقتارعان سايىن بۇل ادامنىڭ تانىستىعى، بۇرىن ءبىر جەردە كەزدەسكەنى ايقىندالا بەرگەندەي بولدى.
...باسىنا اڭ كيىز قالپاق، ۇستىنە كەڭ تۇيە ءجۇن شەكپەن كيگەن. اربانىڭ قالقانىنان ءىرى كەۋدەسىنىڭ ەداۋىر جوعارى تۇرعانىنا قاراعاندا بويى وتە ۇزىن بولۋى كەرەك. ءجۇزى سول... تانىس ءجۇز: اتجاقتى، قاراقۇس قاباقتى، يمەك مۇرىندى. اناۋ اربانى سۇيرەسكەن ۇزىن قاردىڭ بىلەزىگى دە بوتانىڭ سيراعىنداي، الىستان تارتاتىن جەلدى تاناۋعا ناسىباي اپارعان سالالار دا ءارقايسىسى كەرە قارىس، سىنىق سۇيەمنەن. ات تارتىپ شىعارا المايتىن فاەتوندى مايدان سۋىرعان قىلشىق قۇرىم كورمەگەنى — ءداۋ پەرىدەي قۋاتتى ەكەنىنە ايعاق كورىندى.
بۇل ادامنىڭ كەنەتتەن وتكەل باسىندا پايدا بولا قالعانى دا، ەشكىم سۇراماي-اق ءوز بەتىمەن كيە-جارا جانامالاپ كەلىپ، اربانى سۇيرەسۋى دە، اناۋ نارى دا، جانىنا بوس بايلاعان اق بوز اتتى دا، جۋان داۋىستى ءۇنى دە، تۇيەدەن تۇسكەندەي وكتەم ءسوزى دە ەرىكسىز ويلاندىرارلىق...
— وتاعاسى، ءسىزدى تاۋداي ءتاڭىر جارىلعاسىن، تاۋدان دا ۇلكەن راقمەت! ءوزىڭنىڭ كۇشىڭ دە ناردىڭ كۇشىندەي ەكەن بەلكۇللى. قۇداي بىلەدى كۇرەسە قالساڭ جان شىداتپاسسىڭ. ءبىزدىڭ شايدوللا بولماسا، ءاي، سەنىڭ بەلىڭدى ۇستايتىن قازاق تابىلا دا بەرمەس. مەنى «جۇمىق» دەدىڭ اۋ، وتاعاسى. مىنا سياقتى قوس قارا كوك اتى بار، ارباسىندا... ارباسىندا ەمەس، قاسىندا حان جانشاداي، پىركارولى بار سارقاسقا جىگىت جۇمىق بولۋشى ما ەدى. ءوزىڭ ءداۋ بولعانمەن ادام تانىمايدى ەكەنسىڭ عوي، مەن كادىمگى بارقىن ناربوتانىڭ بال اسى سۇلەيمەن دەگەن جىگىت بولام. ءوزىڭ كىمسىڭ سونشاما، جاندى مەنسىنبەيتىن، دەدى سۇلەيمەن وعان ىرىلىك كورسەتىپ.
اكەڭ ناردىڭ بوتاسى بولسا بولعان دا شىعار. شىراق ءوزىڭ كۇل باسىنا شوگىپ، كەشكە دەيىن تىرقيىپ جاتاتىن جاپىراق اتانشا كورىنەسىڭ. ءسوزىڭدى قىسقارت تا، اتىڭدى باپتا، انا ازاماتتاردى ۇيىنە جەتكىز. مەنىڭ ءجونىمدى سۇراپ قايتەسىڭ، قۇدا تۇسپەكسىڭ بە؟ سەنەن باسقا دا مەنى سىرتتان، قۇدانى قاراۋىلداعان كىسىشە، توسىپ جۇرگەندەر از ەمەس، ءبىراق مەنىڭ كيىت كيۋگە زاۋقىم جوق، — دەپ، نارلى ادام حاكىمگە تەسىلە قارادى.
الدەنەشە جىل ءوتىپ، جادىندا قالعان بۇلدىر سۋرەتتەردى ابدەن كوز الدىنا كەلتىرە الماي، وي تورىنا شىرمالعان حاكىم دە ونان ءجۇزىن بۇرا الماي ءتۇر ەدى، توسىن جولاۋشىنىڭ كوزىنە كوزى ۇشىراسا كەتتى دە، سول سوت ەكەۋى دە ارباسقانداي كىرپىك قاقپاستان بىرىنە-بىرى قادالا قالدى. «سول! اقمەتشەنىڭ كەرۋەن باسى! كوپ قىزىل نارعا ءوق-دارى تيەگەن ۇزىن قارا كىسى! تۇندە كەرۋەن قولعا تۇسكەندە جەتەكتەگى اتىمەن جوق بولعان جايساڭ! سول، سول! اناۋ نار جانىنا بوس بايلانعان اق بوز ات تا سو شىعار» — دەگەن قورىتىندىعا تىرەلدى. حاكىمنىڭ الاسۇرعان ويى كەنەتتەن مەدەۋ تاپقانداي باياۋلاپ، ول جالما-جان ىنىسىنە قاراپ ەدى، الىبەك نارلىنىڭ سەزىنە ۇيىپ قالىپتى، ەرنى جىبىرلاپ: «ءسوزى دە ءوزى سياقتى توقپاقتاپ تولەپ تۇر. اداي ەمەس پە ەكەن ءوزى؟ زاماننىڭ ءبىر باتىرى عوي مىناۋ! ناسىباي اتقان ءتۇرىن قارا: سويقان عوي جانىم-اۋ»، — دەپ كۇبىرلەدى دە، جالت قاراعان اعاسىنا:
— كىم ەكەن ءوزى، سارى اعا، سەن تانىمايسىڭ با؟ — دەدى. حاكىم ۇندەمەدى. ول كومەيىنە كەلگەن ءسوزدى سىرتقا شىعارماي ادەيى ىركىپ قالدى، تۋرا-اق بولجاعان پىكىرىن جارىققا شىعارىپ، نارلىنىڭ كىم ەكەنىن جاريالاۋعا ءالى ەرتەرەك بولار دەپ بوگەلدى.
حاكىمنىڭ كوزىنەن كوزىن شاپشاڭ بۇرىپ الىپ، نارلى جولاۋشى اربا ۇستىنە جوندەلىڭكىرەپ وتىردى دا:
— حايىر، مىرزالار. جول اقىسى — جۇرمەك، كوز اقىسى — كورمەك دەگەن بار. توقتاۋعا رەتى جوق، ايتپەسە، جول ءۇستى جانە وتكەل اۋزى ەمەس، توردە باعلاننىڭ باسىن ءمۇجىپ وتىرىپ سۇحباتتاساتىن-اق جىگىتتەر ەكەنسىڭدەر. ءيا، ءيا، سولاي ەكەنسىڭدەر، — دەپ دەلبەسىن قاعىپ جىبەردى.
قىزىل نار سۋ ىشىندەگىدەي تاعى دا يەسىنىڭ دەلبە قاققانىنا جاي عانا «ماڭق» ەتىپ جاۋاپ بەرىپ، ەكى كوزى جاۋتاڭداپ، وڭ مەن سولىنا كەزەك قاراپ قويىپ، جەلە جونەلدى.
2
كەشىكپەي بۇلار قىزىل نارلىنى باسىپ وزدى.
دەڭىنەن اسىپ بارا جاتقان حاكىم ونىڭ بەتىنە تاعى دا قادالا قاراپ ءوتتى. ونىڭ بايقاعىش كوزى نارلى جولاۋشىنىڭ سىرت پىشىنىندەگى كوزگە تۇسەرلىك بەلگىلەرى مەن ات-كولىگىنىڭ ءۇستىن قالدىرماي ءسۇزىپ شىقتى.
«ارباداعى ەڭگەزەردەي ات جاقتى قارا باياعىدا كورگەن سىلبىر كەرۋەنشىم ەمەس — ەتەك-جەڭىن كەڭ جايىپ بەيعام وتىرعان شارۋاعا ۇقسامايدى: اڭدىسىپ كوز تاستاپ، الىسا كەتەتىن جانشا ءارى ىزعارلى، ءارى ومىرىپ تاستارلىق وجار پىشىنمەن قارايدى».
قىزىل ناردىڭ تەر قاتقان قاتىڭقى قاباعى مەن ساۋىرىنان جوعارى وركەشتىڭ ەتەگىنە شاپقان اق سورتاڭ تەردىڭ ءىزى جاتىر. «كۇندىز-تۇنى جول ۇستىندە ءجۇرمىن، كوپتەن يىق اعاشىم الىنعان جوق، كوردىڭ بە، قومىمدى تاڭبالاپ تاستاعانىن» دەپ تۇرعانداي. مۇنى قامشىداي قاتىپ قالعان جاراۋ ءپىشىنى دە ابدەن دالەلدەپ جاتىر. جەككەنى قالقاندى جەڭىل ترانتاس. حاكىم ورنىنان ءسال عانا كوتەرىلە ءتۇسىپ، ونىڭ ترانتاسىنىڭ ىشىنە دە كوز تاستاپ ءوتتى: ۇزىننان توسەگەن بوستەك سياقتى ءبىر توسەنىشتىڭ استىنان بىلەۋلەنگەن زات كوزىنە شالىندى، ءبىراق ونى ايىرىپ قالۋعا ۋاقىت جەتپەدى سارى جەلىسپەن كەلە جاتقان اتتار دوڭنەن تەز ءوتىپ كەتتى دە، دەلبەشىسىنە «ات باسىن تەجە!» دەپ ايتا المادى. «بۇل مالعۇننىڭ قارۋى شىعار انا جاتقان. قارۋسىز جۇرۋگە ءتيىستى ەمەس قوي. جوق، مۇنىڭ قارۋى جالعىز دا بولماس. كىم بىلەدى انا كەڭ شەكپەنىنىڭ ىشىندە نە جاتقانىن» دەپ ويلادى ول. مۇشەلىك جەر سارى اياڭمەن ءجۇرىپ كەلىپ، بىرەر شاقىرىم جولدى جەلىپ الۋمەن ءوندىرىپ كەلە جاتقان قىزىل نار ازدان كەيىن ارتتا قالدى. وزەن بويىنان ۇزاعان سايىن جول دا قۋقىلدانا باستادى، ەندى ءبىر ءسات ءجۇرىپ، كەيىنگى جاققا موينىن بۇرعان حاكىمگە اقشاڭىلتاقتانا باستاعان جولدىڭ تۇنبا مايدا شاڭىن بۇركەنگەن ناردىڭ قومىنان جوعارى جاعى مەن باسى عانا بۇلدىراپ بىردەن-بىرگە الىستاي بەردى.
— قىر كورىنىسىن اسىرەلەي سويلەپ، ءتىپتى كوزىنە تۇسكەن نارسەنىڭ تەك قانا ساۋلەتتى جاعىن ىزدەۋمەن كەلە جاتقان الىبەك ەندى مىنا نارلىعا كوشتى. ول قاسىنداعى حاكىمنىڭ ويىن ءبولىپ جىبەردى.
— «سالتاناتقا سالپى ەرىن نار جەگىپ، سالقامدار جۇيرىكتەن وزگە مىنبەگەن» دەيتىن ناعىز جالپاق دالانىڭ جامپوز قازاعى ەكەن الگى. ءتۇرىن بايقادىڭىز با: ناعىز ءبىر تۋعان قارا نار! مەن ءتىپتى ونى ويىنشىعىن كوتەرگەن بالاداي، ءبىزدى فاەتونىمىزبەن قوسا كوتەرىپ جاعاعا شىعارىپ قويا سالادى ەكەن دەپ ويلاماپ ەدىم. وي، شىركىننىڭ كۇشىن-اي! دەنەسى دە كۇش بىتەرلىك دەنە عوي! ساقالىنا قاراي ىسكەگى، شاقشاسىنىڭ ءوزى دە اناۋ-مىناۋ قونىشقا سياتىن ەمەس، كىشى-گىرىم لاقاداي بار ەكەن. سۇلەكە، سەن ونىڭ ناسىبايدى قالاي اتقانىن بايقادىڭ با؟ ويباي، سۇمدىق! ونىڭ تىرناعىنداعى ناسىبايىنىڭ ءوزى مەنىڭ قوس ۋىسىما شاق سيارلىق. ال ول تاناۋىنا جۇق تا بولعان جوق قوي دەيمىن، ەڭ بولماسا ءبىر رەت تە تۇشكىرگەن جوق-اۋ، شىركىن! وتتى تيگىزبەي تارتىپ كەتەتىن ۇلكەن پەشتىڭ كومەيى سياقتى، انادايدان ءۇيىرىپ الدى دا كەتتى. وسىنى دا شىمشىپ-شىمشىپ ناسىباي اتتى دەر مە ەكەن بىرەۋلەر؟! قول شە، قول! قول دەپ وسىنى ايت — سىرىقتاي ما دەپ قالدىم، ويتكەنى ءوز ارباسىنىڭ الدىندا وتىرىپ ءبىر دالاداعى تۇرعان فاەتوندى ات-ماتىمەن دىرىلداتىپ سۇيرەپ بارادى! سۇلەكە، شىنىمەن تانىمايسىڭ با؟ مىنا سياقتى ادامدى ءبىر كورمەگەنىڭ عاجاپ ەكەن، — دەدى ستۋدەنت، وتە-موتە جەلپىنە سويلەپ.
— قاراعىم-اۋ، مەن كىشى ءجۇزدى باسىنان اياعىنا دەيىن ارالاپ شىقتى دەيسىڭ بە، سونشاما. سوناۋ قاراكول مەن قاراباۋ، سوناۋ ۇيشىك ماڭايىن جايلاعان ءۇش سيىقتىڭ ءبىر پەرزەنتى شىعار. ادىرايعان نەمە، اداي بولسا دا عاجاپ ەمەس. ءبىراق ول جاق اربا جەكپەيدى دەۋشى ەدى، مىناۋىڭ اربا جەكپەك تۇگىل، ءبىر جەتى جول ۇستىندە جۇرگەن جورتۋىلشى ما دەپ قالدىم: تۇيەسى جاراۋ، اتى اششى تەرسىز كورىنەدى، — دەدى دە، سۇلەيمەن ارت جاعىنا قاراپ قويىپ: — ءسوزىنىڭ ءتۇرىن كوردىڭ بە، تولايىم ۇرىپ-جىعىپ كەتەيىن دەپ تۇرعان ادامنىڭ ءسوزى. «قۇدا تۇسپەكسىڭ بە، ءاتى-جونىمدى قايتەسىڭ؟» دەپ جەكىرەدى جانە نەمەنە دەدى، «كيىت كيۋگە زاۋقىم جوق» دەي مە، ا؟ مىنەزى سويىلدى سودىردىڭ مىنەزى. قارسى كەلسەڭ وللاھي ۇرىپ جىعۋدان دا تايىنباس. مەنى جۇمىق دەپ كەمىتەدى...
— جۇمىق دەگەنى ەشتەمە ەمەس، كۇل باسىنا شوگىپ الىپ، تىرقيىپ جاتاتىن اتانشا كورىنەسىڭ دەيدى. ءتىلى قانداي، توقپاقتاي، — دەپ كۇلدى الىبەك. سۇلەيمەن ونىڭ ءسوزىن جوندەپ باقتى.
— مەن ناربوتانىڭ بالاسىمىن دەگەنسىن ايتقانى عوي، اتان دەپ. اتانشانىڭ نارعا تۇرارلىعى دا بولادى، ونىمەن كەمىتە المايدى. مەن دە ونى باقىراۋىق قارا نار دەپ ايتا الامىن.
— ءاتى-جونىن بىلمەسەم دە، بۇل ادامنىڭ اقمەتشەنىكى ەكەنىن مەن الدەقاشان تانىعانمىن. وعان اتتاي ون جىل ءوتتى... ول كۇندە بۇ كىسى كەرۋەنشى ەدى، اقمەتشەنىڭ كەرۋەنىن باسقارۋشى ەدى، تاپ وسى سياقتى وڭكەي قىزىل نارلارعا پۋرگون جەگىپ، جىمپيتى ۇكىمەتىنىڭ ورالدان قارۋ-جاراعىن تيەپ جەتكىزىپ بەرۋشى ەدى. ءبىراق مەن ونىڭ اتاقتى قۇنىسكەرەي ەكەنىن بىلگەن جوق ەدىم... — ءسوزىن اياقتاماي حاكىم الىبەككە جالت قارادى. الىبەكتىڭ ءتۇسى قۇپ-قۋ بولىپ كەتتى. سۇلەيمەن:
— قوي، بايعۇس! الگى نارلى... قۇنىسكەرەي؟.. اتاقتى قۇنىسكەرەي؟ حاكىمجان، شىن ايتامىسىڭ؟ — دەدى شوشىپ. ول جالما-جان وقىس بۇرىلىپ ارتتا، الىستا قالعان قىزىل قارلىعا قاراي قادالىپ قالدى. ءبىراق قىزىل نارلى بەلەستەن ءارى، كوزدەن تاسالانىپ قالىپ ەدى، موينىن بۇرىپ تاعى دا كوز جىبەرگەن حاكىمگە دە، ۇرەيلى پىشىنمەن ىزدەگەن سۇلەيمەنگە دە كورىنبەدى.
— سول! ءتۇرى، ءتۇسى، ءجۇرىسى، اتى، ءبارى — سونىكى. سەندەر ءبىراق، سىر بەرمەڭدەر. ەش نارسە بىلمەگەن بولىڭدار. مەن ابدەن بايقايىن مۇمكىن ول ات شالدىرعان جەردە تاعى دا كەزدەسەر.
— قوي، بايعۇس مەن نانارىمدى دا، نانباسىمدى دا بىلمەي كەلە جاتىرمىن، حاكىمجان. سەن ونى ابدەن بايقايىن دەيسىڭ، مالعۇن، ءولتىرىپ كەتەر ول باس سالىپ. ابزالى، ءبىزدىڭ كەزدەسپەگەنىمىز ماقۇل بولار. بەلكۇللى، سول بولىپ شىقسا — قاتەر. مەن قورقىپ كەلە جاتىرمىن... قورىققان جوقپىن-اۋ، قاتەر جاسار دەپ سەسكەنىپ كەلە جاتىرمىن. ويباي-اۋ، ويىنشىق ەمەس قوي، ءبۇتىن گۋبەرنا، ءبۇتىن اسكەر قۋىپ قولىنا تۇسىرە الماي جۇرگەن جوق پا؟
— قوي، سۇلەكە، ولتىرە سالاتىن نەمەنە، باسقا كىسىنىڭ جانى جوق دەپ ويلايسىڭ با، كەزدەسكەن جەردە قيسايا كەتەتىن. جۇرت انشەيىن ايتا بەرەدى اسىرىپ، قورقاتىن ەش نارسە جوق.. ءبۇتىن گۋبەرنا قۋعانىن قايدان ەسىتتىڭ؟
— ويباي، قاراعىم-اۋ، جۇرت وسى كۇنى قىبىرلاعاننىڭ ءبارىن ەستيدى. بىلتىر قۇمدا، اداي بەتتە، قولعا تۇسىرە الماي قايتىپ كەلىپتى عوي. ەلۋ اسكەر ءبىر اي قۋىپ، اياعىندا ۇستاعان جەردە ايرىلىپ قالىپتى. ونداي جۇرەگىنىڭ ءجۇنى بار ادامدى ادام باتىپ ۇستاي الار ما؟ ۇستاۋعا كەلتىرە مە، ۇشىپ بارا جاتقان قارعانى قارا تۇمسىقتان اتىپ تۇسىرەتىن قۋ جەبەلى سۇر مەرگەندى. قۇداي ونىڭ بەتىن اۋلاق قىلسىن دە... ءاي، باسە، قيمىلى جامان ەدى-اۋ، ءيتتىڭ...
سۇلەيمەن تاعى دا ارت جاققا كوز تاستادى.
— تەگىن ادام ەمەس ەكەنىن مەن بىردەن-اق ونىڭ تۇرىنەن بايقاپ ەدىم، باسە قيمىلى بولەك ەدى. دەگەنمەن، مەن ونىڭ جۇرەتىن جولى، جۇرەتىن ەمەس جورتاتىن جولى جىقپىل-جىقپىل جىرالار مەن توبىلعىسى ات بويى تاۋ بوكتەرى شىعار دەۋشى ەدىم. ال قوناقتايتىن جەرى قارا قۇسى قاسقايا قونىپ وتىراتىن اتام زامانعى قۇلاپ قالعان قارا قورعاندار، ءيا بولماسا سارى بۇيرا قۇمنىڭ قازان شۇڭعىلدى قيا ءتۇبى دەپ ءتۇسىنۋشى ەم. ءبىراق ول ىسىمنەن قورىقسىن. اربا ۇستىندە تۇك بىلمەگەن جانشا بۇعىپ وتىرىپ، اينالاسىنداعى وتىز-قىرىق شاقىرىم جەردەگى قارسى قيمىلداعان ادامدى بۇركىتشە جالت قاراپ كوزىمەن ءبىراق شالاتىن شىعار. سونسوڭ ارعى جاعى بەلگىلى عوي: جاراۋ قىزىل ناردىڭ ءوزى دە جەلىپ كەتكەندە اناۋ-مىناۋ اتتى ىلەستىرمەيتىن بولار. ونىڭ ۇستىنە اناۋ بوتا تىرسەك بوز ات ناردىڭ قابىرعاسىندا بوس بايلاۋلى. باسە، باسە. تەگىن ادام ەمەس ەكەنىنە مەنىڭ شەگىم جوق. قۇنىس، قۇنىس بولماسا، سونداي ءبىر جويقىن جورتۋىلشى. ءسوز جوق، دالانىڭ روبين گۋدى، — دەدى الىبەك.
ونىڭ الگىندە عانا قۋقىلدانا تۇسكەن جۇقا جۇزىنە قىزا سويلەگەن سوزبەن بىرگە قىزىل شىراي ويناپ كەتتى دە، كوزدەرى جايناڭداي قالدى.
— ويپىرماي، شىنىمەن سول قۇنىس دەيسىڭدەر مە؟ سول بولسا، وندا بۇل ماسقارا عوي! ءقاۋىپ قوي، جول جۇرۋگە ءقاۋىپ قوي! مەنىڭ زارەمدى الدىڭ سەن، حاكىمجان.
— زارەڭ كەتەتىن ەش نارسە جوق، سۇلەكە. ول قارادان قاراپ ءجۇرىپ ادامعا ۇرىنبايدى، سوڭىنا تۇسكەندەرگە وشىگەدى. كىم بىلەدى... وسى جونىندە ارام ويى بولماسا... — دەپ حاكىم ءسوزىن تاۋىسپاي، تاماعىن كەنەپ بوگەلىپ قالدى.
— ءبىزدىڭ كىم ەكەنىمىزدى ول بىلمەيتىن شىعار؟ — دەپ سۇرادى الىبەك اعاسىنان. «سوڭىنان تۇسكەندەرگە وشىگەدى» دەگەن ءسوزدى «پروكۋرور، سوت، تەرگەۋشىلەرگە قاس ەكەن عوي» دەپ ويلاپ.
— مەن ونى بۇرىن كورگەنمەن، ول مەنى كورمەگەن شىعار.
— باعانا سۇلەكەڭ: «قاسىندا جانشاداي پروكۋرورى بار ادام جۇمىق بولا ما» دەپ سالدى عوي، سونان سەزبەسە؟
— قارا باسقاندا مەن سولاي دەدىم بە؟ ءاي، مەنى دە ۇرىپ ولتىرەتىن كىسى جوق-اۋ، ءسىرا. راس، راس سويدەدىم بىلەم. ءاي، قارا باسقاندا قۇداي تىلدەن جازدىرادى عوي! ءاي، مەنى دە ۇرىپ ولتىرەتىن كىسى جوق-اۋ، ءسىرا. مىقتىلىق كورسەتۋ نەگە كەرەك ەدى، ءمۇلايىمسىپ «جۇمىق» بولا قويماي. قۇداي جۇپ-جۋاس جۇمىق-اق قىلىپ جاراتپاعان ەكەن...
— باتىردى قارا، ساستى! — دەپ كۇلدى حاكىم سۇلەيمەندى كەكەتىپ. — تال تۇستە جالعىز ادام وزىندەي ءۇش كىسىنى تاقىمىنا باسىپ اكەتپەكشى مە؟ سوندا ءبىز كىم بولعانىمىز، سۇلەكە، بورىكپەن سوعىپ الاتىن، كادىمگى قارماققا شانشاتىن سارى شەگىرتكە بولدىق پا؟
— ويباي-اۋ، ءبۇتىن جۇرتقا، قىرۋار اسكەرگە بولماعان ادام ءبىزدى بۇيىم كورە مە؟ مالعۇننىڭ تەك جولىن اۋلاق قىلسىن.
— جولى اۋلاق ەمەس، ءبىزدىڭ جولمەن ايقاسىپ-اق قالدى. انا قىردىڭ استىندا كەلە جاتىر عوي. نە ويلاپ كەلە جاتىر ەكەن ءوزى. ءبىز سياقتى ول دا كىم ەكەنىمىزدى بولجاپ كەلە مە، كىم ءبىلسىن، — دەپ، الىبەك سۇلەيمەننىڭ ۇرەيىن ۇشىرا ءتۇستى.
قاسىنداعى ەكەۋىنىڭ كۇدىگىن سەيىلتۋ ءۇشىن حاكىم قۇنىسكەرەي جونىندەگى حالىق اراسىنا تارالىپ كەتكەن لاقاپتى ارتىق ايتىلعان سەمىز سوزدەردەن ارشي باستادى.
— قۇنىسكەرەيدى ۇستاۋعا شىققان ادامداردىڭ سانى ەلۋ دە ەمەس، قىرىق تا ەمەس جانە ول اسكەر تارتىبىنە جەتىك سولداتتار دا ەمەس. مۇنى جۇرت انشەيىن سىرلاپ ايتادى، شەكتەن تىس اسىرىپ جىبەرەدى. ونى ۇستاۋعا شىققان كادىمگى ءوزىمىزدىڭ انا جىلعى اششىساي بولىسىندا ميليسيونەر بولىپ جۇرگەن ءاجىعالي. ءقازىر ءاجىعالي — ۋەزدىك ميليسيا بولىمىندە اعا ساقشى، ارينە، ءاجىعالي ورنى كەلگەن جەردە اسىرىڭقىراپ ايتاتىن مىنەزدەن دە قۇر الاقان ەمەس. دەگەنمەن، ءوزى قايراتتى جانە اسا وتكىر جىگىت، كوپ ادامنىڭ قولىنان كەلمەيتىن ءىستى وپ-وڭاي ورىنداي سالۋ وعان كەيدە بۇيىم دا بولماي شىعادى. ونىڭ وسىنداي جاقتارىن ەسكە الىپ، ءبىز قۇنىسكەرەيدىڭ ەلدەگى بايلانىسىن اشۋدى، سوڭىنا ءتۇسىپ ءجۇرىپ، بۇل قاشقىندى قولعا ءتۇسىرۋدى تاپسىرعانبىز. ول ءبىر اي بويى جانسىز بولىپ، ىزدەستىرە كەلە قۇنىستىڭ قايدا بارىپ، قايدا جۇرگەنىن اشقان. ءبىراق ەلدە ونىڭ سىبىرشىسى از ەمەس، ءتىپتى استاس، امالداستارى دا بار.
وسىلاردىڭ ءبىرى ءاجىعاليدى تانىپ قالىپ، ونىڭ ءجاي جۇرمەگەنىن، قۇنىستىڭ ىزىنە ءتۇسىپ جۇرگەنىن سەزگەن. وسىدان كەيىن بۇل اتى شۋلى قاشقىن سوعىپ كەتەتىن جەرلەرىنە سوقپاي، الا جازداي ءبىر كورىنبەي قويعان. قىزىلقوعا جاققا، قاراتوبەدەن ءارى قۇم اراسىنا ءسىڭىپ كەتكەن. بۇل ەندى ەل ىشىنەن اڭدۋدى قويىپ، قۇمنان ىزدەۋگە شىققان. ارينە، ءاجىعالي دا جالعىز ەمەس، ەلدەن العان ونىڭ دا باسشىلارى مەن قوسشىلارى بولعان. كادىمگى اڭعا شىققان ادامدارداي بۇعىپ، كەيدە جاياۋلاپ «وسى ماڭداسىڭ-اۋ» دەگەن جەرلەردى تىنتكىلەي بەرەدى. سو كەرەك، ءسويتىپ ءجۇرىپ ءبىر كۇنى ۇستىنەن شىعادى.
— ءيا، مەنىڭ ەستىگەنىم باسقاراق.
— سونسوڭ. و ءداۋ پەرى-اي، قۇم اراسىندا جاتقان عوي... سۇلەيمەن ءبىر قىرىنداپ وتىرىپ كوزلادان ەڭكەيىپ تىڭدادى.
— راس بولسا، جاتقان جەرى ەلدەن جيىرما بەس-وتىز شاقىرىمداي جەر ەكەن. كۇندىز قۇمدا بولىپ، تۇندە ەل تابانىنا كەلىپ قونا-تۇستەنىپ جۇرگەن كورىنەدى. جاتقان جەرى شۇپ-شۇڭعىل ءبىر ويپاڭ يتشاعىل دەيتىن جەر ەكەن دەيدى. اينالاسى جان سيرەك باساتىن قارتالانعان سارى قۇم كورىنەدى. بۇلار انتەكتىك ەتكەن. الدىمەن ءوزىن ۇستاۋعا ۇمتىلماي، اتىن ۇستاپ الۋ كەرەك ەدى. ونىڭ اتى سول توڭىرەكتە، ول دا ءبىر ويپاڭدا وتتاپ تۇردى عوي. ءوزىن كورگەننەن كەيىن اتتى ەسىنە دە الماعان. قالايدا تەك باس سالىپ ۇستاۋ ارەكەتىمەن بولعان. جانە قايتىپ ۇستاماقشى بولعان دەسەيشى؟ قۇنىس تۇيە ءجۇن شەكپەنىنىڭ جاعاسىن كوتەرىپ، بەتىن كۇننەن كولكەشتەپ قويىپ، شالقاسىنان ءتۇسىپ ۇيىقتاپ جاتىر دەيدى. ءاجىعالي ايتادى: جۇمىس ءبىتتى، عايىپتان تايىپ كەتپەسە، اتقا جايداق مىنگىزىپ، ەكى اياعىن سالاقتاتىپ، قۇمنان سوققان ارلان قاسقىرداي ءتىسىن اقسيتىپ، اۋىلعا ايداپ بارامىن عوي-اق؛ دەپ ويلاپ ەم، قايتەسىڭ اقىماقتىق جاسادىم، جەر سوقتىرىپ كەتتى!» دەيدى.
ارينە، جەر سوقتىرماعاندا! — دەپ، الىبەك حاكىمنىڭ اۋزىنان شىققان كەلەسى ءسوزدى قاعىپ الاتىنداي ەنتەلەي ءتۇسىپ توقتادى.
— قايتىپ جەر سوقتىرماسىن؟ ۇيىقتاپ جاتقان ادامدى باس سالىپ بايلاپ الۋدىڭ ورنىنا ايقايلاپ وياتىپتى. كادىمگى باياعىنىڭ باتىرلارىنشا، قاپى قالماسىن دەپ تۇر-تۇرلاپ ايقاي سالعان عوي. ارينە، ويانعان كۇندە دە بۇلاردىڭ ءبىر ادامعا ءالى كەلەرلىك ەدى، ويتكەنى ءبىر قورا جان: ەكى اعا ميليسيونەر ءۇش كىشى ساقشى جانە «ونىڭ ۇستىنە ۆوليسپولكومنىڭ ەكى مىقتى شابارمانى بار، سوڭعى ەكەۋىنىڭ قولىندا قۇس مىلتىق بولعانمەن، انا بەسەۋىنىڭ قارۋى ناعىز قارۋ عوي. كۇش بۇلار جاعىندا، ەپتەپ ايلالاپ امال ەتكەندە، تىرپ ەتكىزبەۋگە بولاتىن ەدى. ۇيىقتاپ جاتقان ادامدى ۇستاي المادى دەگەن نە سۇمدىق. مۇنان كەيىن جۇرت نە دەمەسىن: «قۇنىسكەرەيدىڭ ارۋاعى بار ەكەن، ۇيىقتاپ جاتقاندا ۇستىندە كولەگەيلەپ تۇرادى ەكەن، تۇرسا باسىندا، وتىرسا قاسىندا كۇزەتىپ تۇرادى ەكەن، قارسى كەلگەن ادامدى پىسى باسىپ قول كوتەرتپەيدى ەكەن» — دەگەن اڭگىمە جايىلىپ كەتتى، — دەپ حاكىم ريزا بولماعان پىشىنمەن قولىن ءبىر سىلتەپ قويدى دا، ارت جاعىنا قارادى.
— ءيا، ونان كەيىن قالاي بولىپتى؟
— ...ونان كەيىن قالاي بولۋشى ەدى، — دەدى حاكىم بۇرىلىپ جايلاسىڭقىراپ وتىرىپ، — الگى تالايدى كورگەن قۋ ءمۇيىز، سۇزەگەن بۇقاشا اينالاسىنداعىلاردى ءبىر جايپاپ تاستاپ، ءوز جونىمەن كەتە بارعان. مۇنداي تار جەردە اسپاي-ساسپاي قيمىلداۋ ءادىسىن ول جاقسى بىلەدى. عوي جانە الدارقاتىپ ايلالاپ قۇتىلىپ كەتۋگە قانداي شەبەر دەسەيشى! ءوزى دە سەرگەك جاتقان بولۋ كەرەك، ايقاي شىعار-شىقپاستان-اق باسىن جەردەن جۇلىپ الىپتى. ءسويتىپتى دە، قورشالاپ العان قارۋلى ادامداردى كورگەننەن كەيىن ءبىر شىنتاقتاپ تاعى دا قيسايا كەتىپتى. «ە، وزدەرىڭ بە، ايتەۋىر، كەلىپ تۇرعان وزدەرىڭ بولساڭدار بولعانى! شەگىر كوز ورىس پەن شاقشا باس تاتار كەلمەسە بولدى. كوپتەن بەرى كەزدەستىرە الماي جۇرگەنىم وسى وزدەرىڭ. قايدا اپارساڭدار دا مەيىلدەرىڭ. الدىمەن ءبىر ناسىباي اتىپ الايىن، سونان كەيىن اكەتە بەرىڭدەر»، — دەپتى دە جالما-جان قونىشىنان شاقشاسىن سۋىرىپ الىپ، تىرناعىنا ناسىباي تولتىرىپ قاعىپ-قاعىپ جىبەرەدى، ونىڭ بۇل جايباراقات تۇردە، ويىندا تۇك جوق جانتايىپ جاتىپ ناسىبايىن اتقانىن كورىپ، الگى ءبىزدىڭ، قۋعىنشىلار شىنىمەن-اق بەرىلدى دەسە كەرەك، بۇلاردىڭ ويىنان قاشادى دەگەن كۇدىك مۇلدەم شىعىپ كەتكەنگە ۇقسايدى. ول دا تاپ وسى قامسىز ءساتتى كۇتكەن. قايرات قىلادى دەگەن باسكەسەر: «كەلىڭدەر، كەلىڭدەر، ءوزىم دە سەندەردى كۇتىپ ءجۇر ەدىم» دەگەننەن كەيىن اڭىرىپ تۇرىپ قالادى. ءبىرقاتارى كەزەنگەن مىلتىقتارىن كەرى تارتىپ، شاپپاسىنان سۇق قولدارىن دا شىعارىپ العان بىلەم.. مۇمكىن، كەيبىر اشىق اۋىزدىڭ ەسى كەتىپ، جىلان ارباعان بوز تورعايداي قالشيىپ تۇرىپ قالعان دا شىعار. ايتەۋىر، نە كەرەك، اتىپ تۇرىپ وڭعا-سولعا زۋىلداتا سەرمەگەن ۇپ-ۇزىن قايقى قارا قىلىشتىڭ جارقىلداعان ءجۇزىن عانا كورىپ قالادى. قول قاتۋدىڭ ورنىنا ءبىزدىڭ مايتالماندار تىراقايلاپ كەرى قاشقان با، قالاي، ويتكەنى تاپ سول مينۋتتە ونىڭ قالايشا سىتىلىپ كەتكەنىن ەشقايسىسى دالەلدەپ ايتىپ بەرە المايدى. «نە بولعانىن بىلمەي قالدىق، ەلۋ-الپىس قادامداي جەردەگى قۇمنىڭ جونىنان ءبىر-اق قارعىپ ءتۇسىپ، ءبىز ول جەرگە جەتە بەرگەندە ،ەكىنشى جوتاعا ىلىككەنىن كوردىك. اتىپ ەدىك وعىمىز دارىمادى. ال قايرىلا بەرىپ، ول ءبىزدىڭ ەكى اتىمىزدى اتىپ قۇلاتىپ كەتتى. ءبىرى مەنىڭ اتىم وققا ۇشقان. جۇمساق قۇم بولعاندىقتان جانىم قالدى، ايتپەسە، ون-ون بەس مەتردەي ۇشىپ ءتۇسىپ توبەمنەن شانشىلىپ قالدىم» دەيدى ءاجىعالي. نە كەرەك، ۇزىن ءسوزدىڭ قىسقاسى: بۇلار ەسىن جيىپ ۇلگىرگەنشە، قۇنىسكەرەي ەكىنشى قۇم توبەنىڭ استىندا تۇرعان اتىنا ءمىنىپ الىپ جىقپىل-جىقپىل قۇمعا سۋىرشا سۇڭگىپ كەتەدى.
— اتى الدىن توسا قالادى دەسەدى عوي، سونداي قىسىلشاڭ كەزدە، باعاناعى بوز ات پا ەكەن سول؟ جانە اتىن ومىردە تۇسامايتىن كورىنەدى، بوس قويادى دەيدى.
— ...سولاي دەسەدى. ۇيرەتىپ تاستاعان اسكەر اتى سياقتى شىعار. ۇرىنىڭ قاتىنى وزىنە لايىق دەپ، اتى دا سۋىت جۇرىسكە، تار جەردە تارپاڭ باسىپ سىتىلىپ شىعۋعا ۇيرەنگەن عوي، جىلقى اقىلدى حايۋان، ءتاسىل-تارتىپتى جاقسى ۇعىپ، بۇلجىتپاي ورىندايدى.
— قۇنىسكەرەي ۇرى ەمەس، باسىن قورعاپ جۇرگەن ەر عوي، ونداي ءبىر تەنتەك ەل ىشىندە جۇرمەي مە ەكەن، ونى ۇستاپ نەگە كەرەك. ەشكىمگە زيانى جوق، — دەدى ءىنىسى حاكىمگە.
— كىم ايتتى ونى، زيانى جوق دەپ؟
— جۇرتتىڭ ءبارى ايتادى... باسىندا ميليسيا اعاسىن اتىپ تاستاعان سوڭ، بۇل ەرەگەسىپ ولاردىڭ ءبىر باستىعىن ءولتىرىپ كەتكەن.
حاكىم ءىنىسىنىڭ جۇزىنە قاراي قالدى. ونىڭ بۇل ءسوزدى بالالىق كوڭىلىمەن ايتقانىن كورىپ باسىن شايقادى، ءبىراق قارسى جاۋاپ قاتپادى.
3
ءۇش جولاۋشى ات شالدىرۋعا كوپىر اۋزىنداعى كارشەۋنىك ايەلدىڭ ۇيىنە ءتۇستى. بۇل جۇرگىنشىگە ءمالىم، پاتەر ۇستايتىن كەربەز دەگەن ايەل بولاتىن.
جولاۋشىلار ۇيگە كىرىپ، جۋىنىپ، تارانىپ، ايەلدىڭ ۇنەمى قايناپ تۇراتىن ءازىر شايىنا وتىرا بەرگەندە، «مەن دە كەلدىم» دەگەندەي تانىس قىزىل ناردىڭ «ماڭق» ەتكەن داۋسى ەستىلدى. نەگە ەكەنى بەلگىسىز سۇلەيمەن سەلك ەتە ءتۇستى. اعايىندى ەكەۋى ءبىرىنىڭ بەتىنە ءبىرى قاراي قالىپ، كوزىمەن «سول» دەستى. سونىمەن بىرگە الىبەكتىڭ جۇزىندە الدەنەگە جەلىگىپ، ەلەگىزگەن شىراي پايدا بولا قالدى. ونىڭ اق سۇر بەتىندەگى جىڭىشكەلەۋ كەلگەن قوڭىر سىزات قاستارى جوعارى كوتەرىلىپ كەتتى، بايقاعان جانعا جۇقا تاناۋى دا ءسال ەدىرەيە تۇسكەندەي بولدى. «شاي-سۋ ىشۋگە تاپ وسى بولمەگە كىرەتىن شىعار. بۇل زاماننىڭ روبين گۋدىن ءوز كوزىممەن كورەتىن بولدىم» دەپ ويلادى ول.
— تاعى دا ءبىر قوناق كەلدى، — دەدى كەربەز، قۇيعان شايدى حاكىمدەردىڭ الدىنا ىسىرا ءتۇسىپ.
ءسويتتى دە ول تەز سىرتقا شىعىپ، كەشىكپەي قايتا ورالدى.
— ءبىر جولاۋشى تۇسۋگە رۇقسات سۇراپ تۇر. سىزدەردىڭ ۇستەرىڭىزگە كىرگىزسەم، رەنجىمەس پە ەكەنسىزدەر، — دەپ سۇرادى ايەل.
— سول عوي. تۇسە بەرسىن، — دەپ الىبەك اعاسىنا كۇبىر ەتە قالدى.
حاكىم قولىنا ۇستاعان شىنى اياعىن داستارقانعا قويدى دا، ازىراق ويلانا ءتۇسىپ:
— ۋاقاسى جوق، كىرسىن. تانيتىن ادامىڭىز با ەدى؟ — دەپ كەربەزگە تىكە قارادى.
حاكىمنىڭ سىناي قاراعان ءپىشىنىن جۇمسارتقىسى كەلگەن ادامشا ايەل قىلىقتى قۋلىقپەن قاباعىن كەردى دە، كوزىنىڭ قيىعىن ءبىر جوعارى، ءبىر تومەن تاستاپ:
• — ءسىز سياقتى، وسى جولمەن وتكەن سايىن ءبىر شاي ءىشىپ كەتەتىن ادام، — دەدى.
«بۇلاي قاراماساڭ سەن كەربەز بولارمىسىڭ، قۇداي اتقان، كوزىن قالاي قيعاشتايدى! الدە ادەيى ىستەپ تۇرسىڭ با، اناۋ قىزىل نارلىنىڭ ءاتى-جونىن بۇركەۋ ءۇشىن؟» دەپ ويلادى حاكىم. ءبىراق ول ايەلدىڭ جىلماعاي ءسوزىن دە، اسا جايدارلى قاس-قاباعىن دا بايقاماعان بولدى. قولعا قايتا العان شايىن جيىلەتە ۇرتتاپ، تەزىرەك ىشۋگە تىرىستى... اينالا اشىق ەسىك-تەرەزەدەن كىرگەن دالانىڭ جۇمساق جەلى ءۇيدىڭ بۇرىش-بۇرىشىن قىدىرىپ، تىنىستى جەڭىلدەتۋگە كەلگەندەي بەتتى ۇرمەلەي تۇسەدى. «بۇل پالەكەت قايتا-قايتا ادەيى كەزدەسىپ، ءبىر پالە ىستەگەلى ءجۇر مە، بولماسا الدەقالاي ۇشىراسىپ قالدى ما؟ ەندى نە بولار ەكەن؟» دەگەن كۇدىكتى ويمەن ۇيدەگى ۇشەۋى ءۇن-تۇنسىز، ەسىككە قاراپ قويىپ، شايلارىن ىشە بەردى.
تۇيەلى جولاۋشى ناردىڭ باسىن وقشاۋىراق تۇرعان قوراعا تىرەدى دە، قابىرعاداعى اتتىڭ تىزگىنىن شەشىپ، كولەڭكەگە بايلادى. ءسويتتى دە تۋارۋلى قوس قارا كوك اتتى كوزىمەن ءبىر ءسۇزىپ ءوتىپ، ءۇيدىڭ تەرەزە-ەسىك جاقتارىن بارلادى. سىرتتا وزىنەن باسقا جان جوق ەكەنىنە كوزى جەتكەن ادامشا ول شاپشاڭداپ، ارباسىنا ەڭكەيىپ قاپشىق ءتارىزدى كەنەپكە وراعان نارسەنى توسەنىشتىڭ استىنان سۋىرىپ الدى دا، بالا تۇگىل ۇلكەن كىسىنىڭ دە بويى جەتپەستەي بيىك قورانىڭ توبەسىنە قولىن سوزىپ ارىرەككە تاستاي سالدى.
— شاي ءتاتتى بولسىن، مىرزالار. سۋ باسىندا كەزدەسكەن كوزتانىس قازاقپىن باعاناعى، — دەدى ول ەسىكتەن كىرگەن بويى حاكىمگە قاراپ، سونان كەيىن تومەندە وتىرعان سۇلەيمەنگە:
— اتانشانىڭ بالاسى، سەن جاسىڭ كىشى جانە ەبدەيلى جىگىت كورىنەسىڭ، ماعان سىرتقا شىعىپ جاردەمدەسىپ جىبەرشى، بولماشى عانا ءبىر شارۋا بار ەدى، — دەپ ەسىكتەن كەرى شىعا بەردى.
قوبالجىڭقىراپ وتىرعان سۇلەيمەن جاۋاپ قاتپاستان ونىڭ سوڭىنان ىلەسە شىقتى. باسىندا سەسكەنسە دە، ماناعىداي ەمەس قىزىل قارلىعا كوزى ۇيرەنىپ تە قالعان سياقتى. وزىنەن ءبىرجارىم ەسە ۇزىن ونىڭ بويىنا، جۇمىر دا يىقسىزداۋ كەلگەن تومار ءتارىزدى دەنەسىنە، ارشىنداپ باسقان ادىمىنا ول ايىزى قانعانداي قاراپ كەلەدى.
— مىنا توقتىنىڭ تەرىسىن سىپىر دا، ەتىن تۇتاسىمەن كەربەزدىڭ قازانىنا توعىت. تەز قيمىلدا. كۇن ەڭكەيگەنشە پىسەتىن بولسىن. قاسىڭداعى مىرزالارمەن داستارقانداسىپ، اتانىڭ اسىنان اۋىز تيەلىك، — دەدى قورانىڭ قاراڭعى بۇرىشىنا بايلاۋلى تۇرعان مارقانى كورسەتىپ.
سۇلەيمەن ونىڭ ءسوزىن ەكى ەتپەي، الدىندا قۇرداي جورعالادى.
— مەن ءقازىر «ءا» دەگەنشە جايعاستىرايىن، — دەدى «ول جالما-جان توقتىنىڭ اياعىن بۋىپ جاتىپ.
قىزىل نارلى قولىنا ۇستاي كىرگەن الا قورجىندى بۇرىشقا سۇيەي سالدى دا، سەنەككە شىعىپ جۋىنىپ، ۇيگە قايتا كىردى. سۇلەيمەندى تىسقا نەگە شاقىرعانىن ءبىلىپ بۇل توسىن جولاۋشىنىڭ نە پيعىلى بارىن دا تۇسىنە الماي، شاي ءىشىپ وتىرعان ەكەۋى داعدارىپ قالىپ ەدى، نارلى كوپ كۇتتىرمەي-اق داستارقانعا جاقىنداپ كەلىپ، مولداسىن قۇردى دا، كوزى استىمەن قاراپ وتىرعان حاكىمگە ءتىل قاتتى.
پىركارول مىرزا، قىردىڭ جۋان قونىش، كەڭ شەكپەندى قارا قازاعىنان جيرەنبەسسىز. جول ورتاق، اكىم ورتاق دەگەن بار. مەنى سوناۋ قىزىلقوعادان، ءسىزدى قىزىلۇيدەن جەتەلەپ مىناۋ كەربەزدىڭ ۇيىندەگى ءدام كەزدەستىرگەن شىعار، كانە، شاي ىشەيىك.
ءسويتتى دە ول شايىن ەسەلەپ، تاس قۇمان استىنداعى شوعىن جاڭارتىپ، شاي قۇيۋعا قايتا كىرىسكەن كەربەزگە قورجىننان الىپ ءمامپاسي، قاعازعا تۇيگەن ءتاتتى نان ۇسىندى.
الىبەك ىلكى ەلەگىزە قاراپ وتىرعان كۇيى ونىڭ ءجۇرىس-تۇرىسىن، ءجۇز قۇبىلىسىن شاشاۋ شىعارماستان جادىنا تۇيە باستادى، ءسوزىن مۇقامىنا شەيىن بۇلجىتپاي قاعىپ الۋعا تىرىستى. ال، حاكىم ءمان-جايىن وزىنە ايتقىزۋعا تىرىسىپ، تىكەلەپ ءجون سۇراۋعا كىرىستى. ول:
— «پتيسۋ وپرەدەليايۋت پو پولەتۋ» دەگەن ورىستىڭ ءبىر ناقىلى بار. مۇنى قازاقشا ءدال اۋدارۋعا كەلە بەرمەيدى» ال ماعىناسى: «قۇستىڭ دابىسىنان، اتتىڭ شابىسىنان بايقا» — دەگەنگە جاقىن. جۋان قونىشتى، كەڭ شەكپەندى بولعانمەن، مال باققان قارا قازاق ەمەس ەكەنىڭىز، جۇرىسىڭىزدەن دە، ءسوز ساپتاۋىڭىزدان دا كورىنىپ تۇر، جول بولسىن، قارىمىڭىز كىم، ات ماڭدايى قاي جاق؟ — دەدى ءوزىنىڭ جاي قالىپتى سابىرلى پىشىنىمەن.
بەيتانىس جولاۋشى ءبىر ءسات بوگەلىپ قالىپ، الدەنەنى ىزدەگەندەي، سول قولىمەن جاعىن سيپاي ءتۇستى دە، ۇزىن يەگىنىڭ ناق ۇشىنا قاشىپ شىققان شوق ساقالىن ۇستادى، ونى دا تاستاي بەرىپ داستارقانداعى نانعا جارماستى. سونسوڭ ول ناندى كوتەرىپ، حاكىمگە:
— ءوزىڭىز بىلەسىز، ءبىزدىڭ قىر ەلىندە نان تاڭسىق. سونى كورگەن سوڭ، ءجون سۇراۋدى دا ۇمىتىپ كەتتىم. بۇل دا مەنىڭ نادان قازاقتىعىم عوي مەنىڭ قارىمىم كەتە، قاراتوبە بولىسىنداعى كەتە، جەتىنشى اۋىلمىز. تەكەدە بولدىم، اۋىل جاققا قايتىپ بارامىن، — دەدى.
— مەن قاراتوبە بولىسىن جاقسى ءبىلۋشى ەم، ءبىراق جەتىنشى اۋىلدا كەتە بارىن ەستىمەپ ەم.
حاكىمنىڭ بۇل رۋ جونىندە سەنبەگەن سوزىنە دالەل-جاۋاپ قايىرماستان قارلى جولاۋشى ءوزىن تانىستىرا ءتۇستى.
— شارۋانىڭ قاتارىنا قوسپاۋىڭىزعا دا بولادى مەنى، ويتكەنى قىزمەتكەر بولىپ تا ەسەپتەلەمىن، مۇنى ءسىز توپشىلادىڭىز، قازىناعا مال الۋ، تەرى-تەرسەك جيناۋ سەكىلدى قىزمەتكەر مەن شارۋانىڭ ەكى ورتاسىنداعى ءبىر اسىرەڭكە جۇمىس. وسى ساپار تەكەگە مال تاپسىرىپ كەلە جاتىرمىن.
— ءىم، — دەدى حاكىم سەنبەگەن مۇقاممەن. ءسويتتى دە كۇدىگىمدى سەزىپ قالدى ما دەپ شاپشاڭداپ، — جاقسى كاسىپ قوي مالمەن اينالىسۋ. كوپ مال ما ەدى؟ — دەدى.
— جوق، ەلۋ-الپىستاي ءىرى قارا، جۇزگە تارتا جاندىق، — دەي سالدى ول نەمكەتتىلەۋ ۇنمەن، قولىن ەربەڭ ەتكىزىپ. حاكىم اڭگىمەنى ۇزبەي، تەرگەگىشتىك تاسىلمەن تامامداي ءتۇستى.
— مەن ءسىزدى تانيمىن... مۇنان ون جىل بۇرىن تەكەدە كورگەنمىن. وندا ءسىز كەرۋەنمەن جۇرەتىن ەدىڭىز عوي... اتىڭىز...
— مەنىڭ اتىم، — دەپ، كۇدىكتى جولاۋشى جۇلىپ العانداي حاكىمنىڭ ءسوزىن ءبولىپ كەتتى. ءبىراق حاكىمگە تۋرا قاراماي، باسىن يزەي تۇسكەن الىبەككە سىرلاس ادامىنداي-اق كۇلىمسىرەي قالدى. — قىزىق ءوزى. مەنىڭ اتىمدى ايتام-اۋ. قازەكەڭ شالا مولداسىز جۇرەمە، اجەم مارقۇم ۇيدە بولماپتى دا كارى شەشەم، توپىراعىڭ تورقا بولعىر، ىزگى جان ەدى، ونىڭ ۇستىنە قۇلاعىنىڭ ازداپ توساڭى دا بولاتىن. ءومىرى ادام اتىن دۇرىس ايتىپ كورگەن كىسى ەمەس ەدى، ۇدايى بىرەۋمەن بىرەۋدى شاتاستىرۋمەن وتىراتىن. مولدا ازان شاقىرىپ، مەنىڭ قۇلاعىما ايقايلاعاندا، كوتەرىپ ۇستاپ تۇرعان شەشەمنىڭ قۇلاعىنا مولدانىڭ «اكپارى» ۇيالاپ قالعان. كادىمگى ازاننىڭ «اللا اكپارى» ورتاسىنان ءۇزىلىپ اياعى ات بولىپ ەستىلگەندە، اتىم اكپار بولىپ قالعان. مولدانىڭ قويعان اتى «بايبولسىن» سياقتى ءبىر ات ەكەن. ءبىراق شەشەم اكپار دەپ ۇعىپ، سول ات ات بولىپ قالىپتى عوي. ءبىراق باسىندا ءساتى تۇسپەگەن ات، بەرى كەلگەن سوڭ، ونان دا زور ساتسىزدىككە ۇشىرادى. ەڭگەزەردەي بولىپ وسكەن سيقىما قاراپ جۇرت: «ءداۋقارا»، «ۇزىنقارا»، «كاپساعايقارا»، «دىعالقارا» دەپ اتاپ اكپارىمنان دا ايرىلىپ، وسى كۇنى جەڭگەلەرىم «قاپساعاي قاينىم، كەلىندەرىم «زور قايناعا» دەيدى. قۇداي بىلەدى دەپ ايتايىن، باعاناعى سۋ باسىندا كورگەننەن بەرى سىزدەر دە «ۇزىنقارا»، «نارلىقارا» دەپ كەلە جاتقان بولارسىزدار. وقاسى جوق «اكپار» دەگەن ءسوزدىڭ ءوزى دە مولدالارشا «دىعال» كورىنەدى عوي. دىعال ەكەنىم راس. سولاي ەمەس پە، ىنىشەگىم، ءا؟ — دەپ ول الىبەككە قاراپ قولقىلداپ كۇلىپ قويدى.
شايىن تاستاي سالىپ كۇلگەن كەربەزگە الىبەكتىڭ بالا كۇلكىسى قوسىلىپ، ءۇي ءىشى سىلقىلداعان كۇلكىگە باتتى.
ءبىراق حاكىمگە ونىڭ ءبۇل قۋاقىلىعى ارالاس ءتىلمار جاۋابى كەلەكە ەتكەندەي كورىندى. «ءسوز سونارىنا سالىپ ءىزىڭدى وسىلاي بۇركەمەكشى بولدىڭ با سەن، جارتى باس! وتىرعان ورنىنان تىپىر ەتكىزبەي تۇتقىنعا السام با ەكەن ەزىن؟ ابدەن باسىنىپ العان. گۋبەرنانىڭ شەتى بىلاي تۇرسىن، تاپا-تال تۇستە قالانىڭ قاق ورتاسىنان شىعىپ، ۇلكەن جولدىڭ ۇستىندە: «مەنى كوردىڭ بە؟ كورگەندە نە ىستەيسىڭ؟ مىنە، ءجۇرمىن، جۇرگەنىم بىلاي تۇرسىن، قاسىڭدا-اق وتىرمىن، ىستە قولىڭنان كەلگەنىن»- دەگەنى عوي ءبۇل. مىنا جايىتتەن كەيىن مەنىڭ پروكۋرورلىق قۇدىرەتىمە جۇرت نە دەمەكشى! «پروكۋرور ءجۇنىسوۆ ءبىر داستارقاننىڭ ۇستىنە قاتار وتىرىپ تاعام تاتىپ، بىلە تۇرا، تاني تۇرا، قول قاتا الماي قويا بەردى» دەمەي مە؟! جاقسى. تۇتقىنعا الايىن. مۇنىڭ قارسىلاسپاي الدىما ءتۇسىپ، بۇلكىلدەي بەرۋىنە كىم كەپىل؟ قارۋ جۇمساماسىنا كىمنىڭ كوزى جەتەدى؟ بويىندا قارۋىنىڭ بارى دا ءسوزسىز عوي. ءوز كۇشىنە، ءوز ايلاسىنا سەنگەننەن كەيىن وتىر عوي، بۇل كەسەپات! ايتپەسە، تەرگەۋشىگە، زاڭ باقىلاۋشىعا جۋي ما مۇنداي جاننان بەزگەن قاراقشى...»
بىرىنە-بىرى قايشى ويلار، بىرىمەن-بىرى جاعالاسقان كۇدىگى مول ءارى-سارى بولجالدار حاكىمنىڭ باسىن از ۋاقىتتىڭ ىشىندە ءبىرى كىرىپ، ءبىرى شىققان جارمەڭكەگە اينالدىرىپ جىبەردى. ول بوگەلەپ قالدى — نارلىنىڭ سوزىنە باسىن ءيا شايقاپ، ءيا يزەمەستەن تۇنجىراي ءتۇستى.
باسىندا بۇل جۇمباق جولاۋشىنىڭ ءپىشىنى مەن جۇرىسىنە ەسى كەتىپ، ەندى ونىڭ سوزگە جۇيرىكتىگىنە دەن قويعان الىبەك اۋزىن اشىپ قالدى دا، ال قىزىل نارلى، كوبىنەسە، سول جاس جىگىتكە قاراپ سويلەپ وتىر ەدى. سويتە تۇرا حاكىمنىڭ جۇزىندەگى قۇبىلىستى ول بىردەن بايقاپ قالدى.
— مەنىڭ ادىر-بۇدىر سوزدەرىمە ءسىز قۇلاق قويماڭىز، مىنا ءىنىمدى كۇلدىرۋ ءۇشىن ءسوزدى شوقپىت كيىمدەي البا-جۇلبا ەتىپ ايتىپ وتىرمىن. ساي-سالاسى كوپ قىردىڭ ادامدارى دا وزىنە ساي ويلى-قىرلى كەلەدى عوي„ وقىعانى دا، نادانى دا، مولداسى دا، قوجاسى دا ارالاس. سونىڭ ءبىرى مىنا ءبىز. ءسىز مەنى «شىرامىتامىن» دەدىڭىز بە؟ نە كوپ، مەن سياقتى قازاق كوپ. سولاردىڭ بىرەۋىمەن شاتاستىرىپ وتىرعان شىعارسىز، ويتكەنى ءسىزدى كەرىپ تە وتىرعانىم، داستارقانداس بولۋىم دا وسى ءبىرىنشى رەت. جانە ومىرىمدە كەرۋەن ايداپ كورگەن ەمەسپىن، — دەدى ول ءۇنىن دە وزگەرتىپ، ءسوزىن دە سالماقتاپ سويلەپ.
— اقمەتشە مۇقامەتشين دەگەن كىسىنى ءسىز بىلەتىن شىعارسىز؟ مىنا قىزىل نار سونىڭ نارلارىنىڭ تۇقىمى عوي.
— اقمەتشەنى ەستۋىم بار، ول تايپاق بولىسى، التەكە عوي. مەن قاراتوبەنىكىمىن. رۋىم — كەتە. ايتتىم عوي. ءسىز بىرەۋمەن شاتاستىرىپ وتىرسىز. وقاسى جوق، ونداي-ونداي بولا بەرەدى. قىزىل نار دەيسىز بە؟ ءبىزدىڭ ارعى قۇم بەتىمىزدە، سوناۋ قىزىلقوعا جاق تەگىسىمەن نارلى كەلەدى. ناردىڭ، ارينە، قىزىلى دا، قاراسى دا بار. «شىنىمەن شاتاستىرىپ وتىرمىن با؟ وزىنە-وزى تىم سەنىمدى، ەشبىر كۇدىك قالدىرماي سويلەيدى. بۇل قالاي بولدى؟» — دەپ ويلادى حاكىم، ىلكى ويىنان ءبىرجولا بەزبەسە دە، سولقىلداقتاۋ حالدە قالىپ.
شايدىڭ سوڭىنا سۇلەيمەن دە كەلىپ ىلىكتى.
— كۇشىڭ، قۇداي بىلەدى دەپ ايتايىن، وتاعاسى، ناردىڭ كۇشىنەن دە كوپ شىعار، مۇقىم ءبىر قولمەن سۇيرەپ كەتتىڭ-اۋ بۇگىن ءبىزدىڭ پاەتوندى. پاي-پاي، ءوزىڭدى ءبىزدىڭ ىىىايدوللامەن كۇرەستىرەر مە ەدى، شىركىن، ءبۇتىن ەل قارار ەدى قىزىعىڭا. شايدوللالار كەسكەن تومار سىقىلدى دا، ال، وتاعاسى، سەن بەينە ءبىر ءداۋ تەرەك سەكىلدىسىڭ، كادىمگى توبەسىنە قاراساڭ بوركىڭ تۇسەرلىك كۇجبان تەرەك. اناۋ ساعان تومەننەن اكەسىنە جارماسقان بالاشا قارار ەدى. ءبىراق ونىڭ ساندارى انا قىزىل ناردىڭ شوندانىنداي، جەلكەسى، كادىمگى ءوزىنىڭ قىزىل بۇقاسىنىڭ شۇيدەسىندەي. ەكەۋىڭ بەلدەسسەڭ، ءتىرى قىزىق سوندا بولار ەدى. مىنا قول، مىنا تىرسەكپەن ءوزىڭ ونى ءبىر كوتەرۋگە بۇركىتتەي-اق ءبۇرىپ كەتەر ەڭ. ءبىراق ول، بەلكۇللى تارعىل مىسىقتاي دىك ەتە قالار ەدى، جىعىلماس ەدى، جىعىلماي قويماس تا ەدى. ەگەردە شايدوللا كوتەرىپ اكەتسە مىنا ءداۋ تەرەكتى، قۇداي بىلەدى دەپ ايتايىن، جەر سولقىلداماسا دا، ءبىر مايىسىپ كەتەر ەدى. ول ۇيىرگەن كۇندە نە كەرەك، مىنا تىرسەكتەر جەردەن كوتەرىلمەي تىرىلداتىپ ءبىر ور قازىپ بەرەر ەدى. پاي-پاي، قۇنىسكەرەي دەگەنىڭ وسىنداي ەكەن عوي، مۇنى دا كەردىك، — دەدى سۇلەيمەن الدىنا قويعان شايدى قولىنا دا الماستان، ەسى كەتىپ سويلەپ.
— ءتايت، نە وتتاپ وتىرسىڭ ءوزىڭ! — نارلى وعان كوزىن جالت توڭكەرىپ قاراپ جەكىرىپ تاستادى. — قايداعى قۇنىسكەرەي، ەسىنەن تانعان تايلاقشا نەمە!
سۇلەيمەن جاسىپ قالدى. ول سوعىپ جىبەرە مە دەگەن ادامشا اڭىرىن جىلجىپ، سوزگە كىرىسپەي تىڭداپ وتىرعان كەربەزگە تامان ىعىستى.
— شاي ءىشىڭىز، شاي سۋىپ بارادى، — دەدى ايەل، كورە كوزگە جۇرتتىڭ نازارىن باسقا جاققا اۋدارۋعا تىرىسىپ.
بۇل كەزدە حاكىم كەرى شەگىنىڭكىرەپ وتىرىپ، پورتفەلىنەن ءبىر قالىڭ داپتەر سۋىرىپ الىپ، سونىڭ شيمايلانعان بەتتەرىنە كوز قيىعىن سالا باستاپ ەدى.
«...ۇزىن بويلى، قاپساعاي قارا كىسى. جاسى قىرىقتىڭ از-ماز ۇستىندە. سيرەكتەۋ مۇرتى بار: ساقالى ۇزىن يەگىنە قاشىپ شىققان — شوقشا ساقال. جالپاق ەمەس، ءبىراق جۇمىر، ءالدى دەنە. ءتۇرى ءبىر قاراعان كىسىگە قاراقۇس رەڭدى: قاسى، قاباعى جابىڭقى، قولدارى ۇزىن جانە تارامىس تامىرلى...»
ارعى جاعىن وقىماي، ول داپتەردى جابا سالدى دا: «اقيقات سول. سول اتىشۋلى قۇنىسكەرەيدىڭ ءوزى» دەپ ءتۇيدى ىشتەي.
— سەن قايدا جوعالىپ كەتتىڭ، سۇلەكە؟ — دەدى حاكىم. ءبىراق ول سۇلەيمەننىڭ: «مارقانىڭ تەرىسىن سىپىرىپ بەردىم» دەگەن جاۋابىنا قۇلاق سالماستان، نارلى جولاۋشىعا بەتىن بۇرىپ: — قۇنىسكەرەي دەگەننەن ەسىمە ءتۇستى-اۋ. وتاعاسى، قالاي، ەل ءىشى تىنىشتىق پا؟ ول باتىردان نە حابار بار؟ — دەپ سۇرادى نەمكەتتىلەۋ ۇنمەن.
— جامانات بىلىنبەيدى... باتىر دەگەنىڭىز كىم؟ ايىپ بولماسا ايتا وتىرىڭىز، — دەپ، نارلى سۇلەيمەنگە مەڭزەگەن قاتال ءۇنىن جۇمسارتا قويدى. ونىڭ ءتۇرى دە كەنەت جاي قالپىنا كوشتى، تۇيىلە تۇسكەن قاھارلى قاباق قىرتىسىنان ارىلىپ جۇرە بەردى.
— ءسىزدىڭ جاقتا قۇنىسكەرەيدى باتىر دەمەي مە؟ كورگەندەر سولاي دەپ ماقتايدى عوي. ءبىراق شىن باتىر ادام ەلىن، جەرىن تاستاپ جىرا-جىقپىلدى بەتكە ۇستاپ قۇم ساعالاماس بولار ەدى. مىنا ءوزىڭىز قۇساپ قاسقيىپ جۇرمەس پە ەل ىشىندە. ءسىرا، باتىر دەگەن ات انا ءسىزدىڭ جەتەكتەگى بوزىڭىز سەكىلدى بوسقا بايلانىپ جۇرگەن شىعار.
حاكىمنىڭ نامىستى شىمىرلاتارلىق اششى كەكەسىنى كوزدەگەن جەرىنە ءدوپ ءتيدى مە، الدە كوپتەن بەرى كەۋدەگە سىيماي كەلگەن قامىعۋ زارى ەرنەكتەپ كەتتى مە، ايتەۋىر، قاراۋعا قاتال، قانى ىشىنە تارتىلعان كارلى جاننىڭ ءۇنى بالقىپ شىقتى.
— ەل نە دەمەيدى، كەيدە باردى جاسىرىپ ايتادى، كەيدە جوقتى اسىرىپ ايتادى. باتىر اتانامىن دەپ ءجۇر دەيسىز بە، ۇيادان ايىرىلعان بەزگەلدەكتەي شوكە-شوكەنى پانالاپ، سۋىنعان ورىنعا قايتا ورالا الماي جۇرگەن ءبىر پەندە شىعار، — دەدى ول وتە باسەڭ، سىبىرلاي سويلەپ.
حاكىم ونىڭ جاڭا عانا جالت ەتكەن شۇڭعىلداۋ كوزدىڭ تۇبىندەگى جاناردى بۋالدىر شالىپ وتكەنىن بايقاپ قالدى.
— راس، — دەدى پروكۋرور، بۋىندى بەكىتۋگە مۇرشا بەرمەي ىلەسە جەتەكتەپ. — ايدالادا ۇرىلعان داۋىلپازدان ۇركىپ، كەيدە اككى بولعان سارى قاۋىرسىن قاز دا كوپكە دەيىن كولىنە قونا المايدى — قاۋىرسىنى قاتپاعان كوگىلدىرىنە ورالا المايدى، بوسقا قيقۋلاپ، بوسقا ويقاستايدى. قۇنىسكەرەي دە تاپ وسىنداي ۇياسىنان بوسقا بەزىپ جۇرگەن جان كورىنەدى. كوپ جىل ءوتتى، ەسكى جارا جازىلدى، ەسكى اڭگىمە ۇمىتىلدى. ەندى كەلىپ كەشىرىم سۇراسا — ۇسىنعان باستى قىلىش كەسە مە — اشىلدى تۇندىك، قاينادى قازان، ورىن وت باسىندا.
ۇزاق ۋاقىت ەكەۋى دە كەزدەسىپ قالعان كەزدەرىن ايىرا الماي تۇردى دا، اڭىرىندا نارلى جولاۋشى تەمەن قاراپ:
— مەيماناسى اسىپ كەتكەن شىعار، ايتپەسە، ەلىنىڭ جاعاسى ءبۇتىن بولۋىن تىلەيتىن ەزدەرىڭىز سياقتى ازاماتى بارىن بىلمەي ءجۇر دەيسىز بە، — دەپ ەدى، حاكىم تاعى دا ءىلىپ اكەتتى.
— ۇكىمەتتىڭ قولى ۇزىن، مەيماناسى اسقاندى بۇعاۋلاۋعا قۇرىعى جەتەدى. سوندا دا اداسقاننىڭ الدى ءجون — ءوزى قايرىلار، ءوز ءۇيىرىن ءوزى تابار دەپ ءجۇرۋى حاق.
— قايرىلۋعا نامىس جىبەرمەسە، نە ىستەيسىز. باسىندا ەگەسىپ قان توگىسكەن دەسەدى جۇرت. ول باستاماعان ەگەستى، ەرۋلىگە قارۋلى ءىس ىستەپتى-مىس. ادامنىڭ ءومىرى — قۇمىرىسقانىڭ يلەۋى ەمەس پە، ءبىر راقىمسىز اياڭ ونى بۇزىپ-تاپاپ كەتسە، وعان نازارىن سالماسا — قۇمىرىسقا دا باسقا جەرگە كەشپەي مە. ول ايتىپ وتىرعان ادامىڭىزدىڭ ەلدەن شىعىپ كەتۋىنە وسىنداي سەبەپتەر يتەرمەلەگەن بە، قالاي. مەن، ارينە، ەستىگەنىمدى ايتىپ وتىرمىن. مۇمكىن بۇل ولاي دا بولماس. ال، ماگار وسىلاي بولسا، نامىس ەگەسكە ۇرىندىرسا، ەگەس ءيىن تىرەسەرلىك تەنتەكتىك جولعا سىلتەسە، ءبارى ءبىر ەمەس پە — مىڭ جاساعان سۇلەيمەن دە كەردە. ءبۇل جالعاننىڭ كۇزەگەن تايدىڭ قۇيرىعىنداي شولاق تەرىنە بىرەۋ كۇندەي كۇركىرەپ شىعامىن دەپ الەك بولادى، بىرەۋ جىلانشا جورعالاپ جەتەمىن دەپ پۇشايمان، بىرەۋ بوق اۋدارعان قوڭىزداي جيناپ-تەرىپ مەحناتتانۋمەن كۇنى زايا. ءبارىنىڭ دە بولار جەرى — تەرەڭدىگى كىسى بويى قول ۇسىنىمعا جەتەر-جەتپەس قۋىس.
— الايدا، ءومىردىڭ تەرى قانشاما شولاق كورىنسە دە ءبىرقىدىرۋ جەر. وعان ادام ادامشا جەتەدى: القالاعان ازاماتتىڭ ورتاسىندا، قاتىن مەن بالانىڭ الدىندا قۇرمەتكە بولەنگەن اعالىق، اتالىق سالتپەن اتتانادى الىس ساپارعا. بورىدەي جورتاقتاپ، كۇزەندەي بۇگىلىپ جول تورۋ — لايىق ەمەس الشاڭداي باسىپ جۇرەتىن ازاماتقا. ءسىز وعان ءبىر تابان بولسا دا جاقىنسىز عوي، كەرسەڭىز اۋىزشا، كورمەسەڭىز تامىر-تانىس ارقىلى سالەم ايتىڭىز: ماعان كەلسىن، سويلەسسىن. ۇكىمەتتەن كەشىرىم سۇراسىن، — دەپ حاكىم ورنىنان تۇرەگەلدى.
ول: «اڭگىمەنىڭ ۇشى ءتۇيىلدى، بۇدان كەيىن قالايدا ءبىر سىر بەرەر، ەزى اياعىمەن كەلىپ قارۋىن تاپسىرماسا دا قازىقتى اينالعان ارقانداۋلى اتتاي، توڭىرەكتەپ ءبىر سوقپاي كەتپەس. سونان كەيىن ارعى جاعىن تاعى كورەرمىن» دەپ ويلادى.
پروكۋروردىڭ جۇرۋگە ىڭعايلانعانىن سەزىپ، نارلى جولاۋشى دا اس قايىردى، ءبىراق ءوزى تەرىسىن سىپىرىپ مۇشەلەپ تاستاعان باعلاننىڭ ەتىن قيمادى ما، الدە ءازىر اسقا قاراماۋدى ادەپسىزدىك دەپ تاپتى ما، كىم ءبىلسىن، ايتەۋىر، سۇلەيمەن ورنىنان تۇرماستان، حاكىم مەن جولاۋشىعا الما-كەزەك جالتاڭداي قالدى.
— الگى قوزى... قالاي بولدى؟ — دەپ كۇبىرلەدى.
— مىنا بايبىشەنىڭ قازانى كوتەرىلىپ جاتىر، مىرزا، باۋىزدالعان باعلان بار، باسىن ۇستاپ كەتىڭىز، — دەدى نارلى حاكىمگە.
حاكىم قوزىنىڭ سويىلىپ قالعانىن بىلگەن دە جوق ەدى، ونىڭ ۇستىنە ءبۇل جەردە ۇزاق اينالۋ وعان كەلىسسىز دە كورىندى.
— ءبىز جۇرەمىز. ۋاقىت تار. جول ۇزاق. جايلاسىپ وتىرىپ داستارقانداساتىن شاق الدا. ءالى دە تالاي كورىسەرمىز. ءسىز قىزىلۇيگە سوعاسىز عوي؟ كەلىڭىز، ءبىزدىڭ ءۇيدى تاباسىز عوي؟ بالكىم، بىلەتىن دە شىعارسىز... — دەپ ەدى حاكىم، وعان جولاۋشى ويلانباستان جاۋاپ قاتتى.
— بىلەمىن. ءدام بۇيىرسا، سوعارمىز دا، — دەدى.
جولاۋشى سىرتقا ەرە شىقتى. كەشىكپەي اعايىندى
جۇنىسوۆتەر ارباعا وتىردى دا، سۇلەيمەن قوس قارا كوكتى قارا جولعا سالدى.
— كەلەدى ول! ءوزى كەلەدى، كورەرسىڭ! — دەدى حاكىم ارتىنا ءجيى قاراپ كەلە جاتقان ىنىسىنە.
— مەن دە كەلەر دەپ ويلايمىن. ءبىراق... كەلمەگەنى جاقسى بولار ەدى، — دەدى الىبەك تومەن قاراپ.
بۇل ءسوزدىڭ شىن ماعىناسىن جۇزىنەن ىزدەگەندەي حاكىم ءىنىسىنىڭ بەتىنە قادالا قارادى دا، ونان ايانىش شىراي تاپتى...
«مۇنىڭ بالالىق»، — دەدى ول ىشىنەن.
ال، جۇنىسوۆتەردى شىعارىپ سالىپ، ۇيگە قايتا Kipگەن نارلى جولاۋشى: «مىنا قۋ شىرامىتتى، بۇرىن ءبىر مارتەبە كورسە دە شىرامىتتى. وعان دا ون جىل ءوتىپ ەدى جانە مەنى ءىڭىر قاراڭعىسىندا كورىپ ەدى. وتە قىراعى جىگىت ەكەن. سوزگە دە ۇستا، اقىلعا دا جارلى جان ەمەس. قارماقتى قالاي الىسقا تاستايدى. ءبىزدىڭ ءۇيدى بىلەسىز عوي، كەلىڭىز! — دەيدى. كەلگەندە جارىلقايتىن بولساڭ...» — دەدى ىشىنەن. ءسويتتى دە، ول الدەنەگە كۇدىكتەنگەندەي:
— كەربەز، ay كەربەز! — دەپ داۋىستادى ەكىنشى بولمەدەگى ايەلگە.
— ساعىندىڭ با، باتىر!
ايەلدىڭ نازدى سۇراعىنا تۋرا جاۋاپ قاتپاي، قارا كولەڭكەلەۋ بۇرىشتا شىنتاقتاپ جاتقان كۇيى:
— مەن دە جۇرەمىن، — دەدى ول، سۋىق ۇنمەن.
بالعىن شاقتان الدەقاشان ارىلەپ كەتكەن، ءبىراق
ءدانى تولىپ كەمەلىنە كەلىپ، باسىن جەلگە سالماقپەن يەتىن قوباقان بيدايداي، تولىقسىعان ايەل قىلىقتى شىرايمەن ەر كەلبەتتى ەركەككە جاقىنداي ءتۇستى.
— باتىر، ءۇن قاتپايسىڭ عوي، الدە... الگى اكىم ويلاعان ويىڭدى ءبولىپ كەتتى مە؟ الدە... تىنىقسايشى، مىنە جاستىق.
— جوق. جۇرەمىن. اكىمدەر ارىلەڭكىرەسىن.
— ولاردى قايتەسىڭ... الدە سولاردىڭ ءىزىن اڭدۋ ءۇشىن عانا كەلىپ پە ەڭ؟
— جوق. كولدەنەڭ جۇرگەن كوك اتتىلىنىڭ ءىزىن اڭدىپ نە باسىما ات تەۋىپتى.
— باسە...
— وسى جاققا تارتا بەرەتىن ءبىر سيقىر بار...
— ول قانداي سيقىر؟
— بەرى كەل!..
ۇزىن قارانىڭ باقانداي قولىنا ايەل ىلىگە كەتتى دە، بەلىنەن وراي ۇستاپ وزىنە قاراي تارتقاندا، جاس تالداي يىلە بەردى...
ەكىنشى تاراۋ
1
سول كۇنى جىمپيتىعا ىشكى اۋىل جولىمەن دە ءبىر اربالى كەتىپ بارا جاتتى، ءبىراق بۇل — سوناۋ ارقا بەتتەگى ەلدەرگە سوقپايتىن، ۇلكەن قارا جولدىڭ بويىنداعى قوس قارا كوك ات جەككەن سالتاناتتى جولاۋشىلارداي ەمەس، وگىز اربالى ادام. مۇنىڭ دا بارار جەرى الىس. ءبىراق ءجۇرىسى ماردىمسىز. وگىزدەر ەرتەدەن بەرى ءىلبۋىن قىل ەلى وزگەرتكەن جوق. ءالى سول ازار اياڭىمەن اياقتارىن شالىس باسىپ، قىبىر-قىبىر ادىم ساناپ كەلەدى.
قالقانى قيسىق قازاقى ارباعا كوك ءشوپتى باسا سالىپ، ۇستىندە ءبىر شىنتاقتاپ قوجايىن جاتىر. مۇمكىن، ول ەرتەدەن بەرى تالاي ۇزىن ويدىڭ و شەتى مەن بۇ شەتىن سان رەت شارلاپ تا شىققان شىعار. ال، تاپ ءقازىر اربانىڭ مايدا ىرعاعىمەن وگىزدەردىڭ تاسباقا قىبىرىنان اۋدەمجەر قيالى دا شارىقتاماي قالعان سياقتى. تىسى وڭعان كونەتوز ك،ارا بۇيرا بوركىن كۇن جاڭ شەكەسىنە سالىپ قويىپ، وگىزدەرىنىڭ مۇيىزىنەن كوز المايدى. ىرعالىپ تەڭسەلگەن ءجۇرىس ءمادىسىن اڭدىپ، ءمۇيىزدىڭ بۋىنىن سانايدى. ءتۇبى اق قايىزعاقتانعان وڭ قولداعى شاڭىراق ءمۇيىزدىڭ جىلتىر ۇشىنا ەرلەگەن شىعىرشىق سانى كەي¬دە ون، كەيدە ون بىرگە جەتەدى. كوز جاڭىلدى ادا دەپ كۇدىكتەنگەن وگىز يەسى ءمۇيىز شىعىرشىعىن قايتا ساناپ، كايتا ەسەپتەيدى. «سارى الانىڭ شىعىرشىعى ون ءبىر بولۋ كەرەك ەدى عوي، ءيا، ون ءبىر! ونىڭ جاسى ون بىردە، كوكەم قايتقان جىلعى بۇزاۋ... شولاق اتتى بالشابايلار كەلەتىن جىلعى!» دەپ كۇبىرلەيدى. سويتەدى دە ول سول قولداعى وگىزگە كوشەدى... وقتا-تەكتە جالقاۋلاۋ ۇيىرىلگەن شىبىرتقى مەن ءزارى جوق سوپ-سوپ وگىزدەردى ءسال عانا سەرپىلتە تۇسەدى: كوزىن ارت جاعىنا بەيعام تاستاپ قويىپ كۇيسەپ كەلە جاتقان سارى الا وگىز بەس-التى ادىم ەمپەڭدەي اتتايدى دا، كوزىن قايتادان جۇمىپ باسەڭ ءجۇرىس قالپىنا قايتادان تۇسە قالادى.
دالا دا وسى شابان قيمىلعا ۇقساپ جاتىر: باياعى جالپاق كۇيىندە، ءومىرى ءبىر شاعىندالمايتىن سياقتى، الدەقاشان ارتتا قالدى دەگەن «اششىساي» قىرقاسى ءالى الىستاعان جوق. ال الدىڭعى جاقتاعى سارىبوز — ءومىرى جەتكىزەر ەمەس. بۇلان قىرقاسىمەن ۇشتاسقان كۇيى قيىرداعى ساعىم تولقىنىنا ورانىپ تۇر.
جالپاق دالا وگىز اياڭ، تالمالى تەڭسەلۋ جۇمساق ءشوپ ۇستىندە قيسايعان اربا يەسىنىڭ ويى مەن دەنەسىن قوسا تەربەتىپ، ابدەن بالبىراتتى دا، ارتى قالىڭ ۇيقىعا اينالاتىن قالعۋ باستالدى. ول كوزىن اشىپ قالىپ قايتا جۇمىپ، ءبىراز ۋاقىت شىنتاقتاپ جاتقان كۇيى شىداپ باقتى دا كەشىكپەي ۇيىقتاپ كەتتى — الاقاننان ىعىسىپ، باسى شوپكە جايلانىستى. بىرتە-بىرتە دەنە دو جازىلىپ، جاي تاپقان سياقتاندى. جۇمساق قورىلدى ءتاتتى ۇيقى بار دەنەنى مىقتاپ قۇشاقتاپ العانداي بولدى...
بورىكسىز قالعان شەكەسىن كۇن قىزدىرىپ وياتقان جىگىت قانشا ۋاقىت وتكەنىن، قاي جەرگە كەلگەنىن شامالاي العان جوق. ول تەك ۇيرەنشىكتى جەكىرىسپەن قولدان تۇسپەگەن شىبىرتقىسىن ۇيىرە ءتۇستى، ءبىراق قاراسىنعا قاراي اسىعا ۇمتىلعان وگىزدەر ونسىز دا جاقسى اياڭداپ كەلە جاتىر ەدى. اياڭداماي بولا ما: ۇزىن كۇنگى ىستىق، تاۋسىلمايتىن ۇزاق جول شولىركەتكەن جانۋارلار جاقىنداعان سايىن قۇدىق سۋىنىڭ سالقىن ىلعالىن.» تۇمسىعىن تۇتاس كومگەندەي سەزىپ ەدى.
شاڭىراق ءمۇيىز سارى الا بىر-ەكى رەت ءتىپتى استاۋ باسىنا كەلگەندەي ۇزىن تىلمەن وراي ءشۇيىرىپ، قوس تاناۋدى تازارتىپ تا العان ەدى. ۇلكەن جولدان بۇرىپ اۋىلعا ەرىكسىز جەتەلەگەن دە وسى سۋ ءيىسى بولاتىن.
ەكى اعاسى قوس قارا كوك ات جەككەن ءساندى فاەتونمەن كەتىپ بارا جاتقان قالاعا وگىز اربامەن جول شەككەن بۇل جۇنىسوۆتەردىڭ ەڭ كىشىسى ادىلبەك بولاتىن. اعالارى ورالدان شىقسا، بۇل ەلدەن شىققان ەدى.
ادىلبەك قاپەلىمدە ۇيقىلى كوزىمەن، وگىزدەرىنىڭ قايدا الىپ بارا جاتقانىن، جولدان قاشان بۇرىلىپ كەتكەنىن اڭعارا المادى. ول الدى ارتىنا كوزىن ۋقالاي قاراپ، بۇلان قىرقاسىنان اسقانىن جونايتتان قۇلاپ جاتقان جولدىڭ قارا قوڭىر بۇرىمىنا قاراپ ءبىلدى، ءبىراق ءتونىپ كەلىپ قالعان اۋىلىنىڭ كىمدىكى ەكەنىن تانىمادى.
كارى سايتاندار اۋىلعا بۇرعان ەكەن، شولدەگەن عوي شاماسى. جارايدى، قۇدىق سۋىنا قاندىرىپ، بۇلاردى سۋارىپ الايىن. ءوزىمنىڭ دە تاڭدايىم كەۋىپ قالىپتى... بۇل كىمنىڭ اۋىلى ەكەن؟ ەكى وتاۋ، قوس قاراشا ءۇي قورشالعان كىم دە بولسا داۋلەتتى ادامنىڭ ءۇيى عوي. بۇل جەردە باي بۇلانداردان كىم بار ەدى!..
ادىلبەك كوپ ويلانباستان «داۋدە بولسا كىشى وتاۋ شىعار» دەپ شامالاعان ۇيگە تاياۋ كەلدى دە، وگىزدەرىن توقتاتىپ، اربادان ءتۇستى. وگىز اربالى قوناقتى ەلەي قويمايتىن ادەت قوي، مۇنىڭ الدىنان ۇيدەن شىققان، دا، كولدەنەڭنەن كوز تىككەن ادام دا بولا قويعان جوق، جالعىز-اق شەتكى قاراشا ءۇي جاقتان وتاۋعا قاراي بەتتەگەن تولىق ايەل اربا جانىندا تۇرعان كوزگە قوراش بالا جىگىتتى كورە سالا:
مىنا الا وكپە تيگىرلەرىڭدى كيدىرمەلەتىپ قايدا اپاراسىڭ، ۇيگە كىرگىزەيىن دەپ پە ەڭ سونشاما؟ ارمەن، انا جاققا قاراي اكەت، توڭىرەكتى بىلعايسىڭ! ءجون-جوسىقتى بىلمەيتىن قانداي كورگەنسىز نەمە ەدىڭ، ءوزىڭ! — دەپ كيلىگە كەتتى.
ايەلدىڭ جۇزىنە تىكتەپ قارادى دا، ونىڭ تۇتىگىپ تۇرعانىن كورىپ ادىلبەك ۇندەمەدى. ول: «كورىنگەنگە تيىسەيىن دەپ تۇرعان مىناۋ ءبىر قوس ءۇيدى قوسا قوندىرمايتىن شايپى اۋىز قاتىن ەكەن. ۇندەمەگەن ۇيدەي پالەدەن قۇتىلادى دەگەن، بوتەن اۋىلدىڭ سىرتىندا ۇرسىسىپ تۇرۋ ۇيات بولار» دەپ ويلادى. ايەلدىڭ ءوزىن دە، ءسوزىن دە ەستىمەگەن بولىپ، ول باسىنداعى بوركىنىڭ شاڭىن سىلكىپ قايتا كيدى، ەڭكەيىپ قولىمەن نانكە شالبارىنىڭ بالاعىن قاقتى، بەشپەتىنىڭ ەتەگىن جەلپىپ-جەلپىپ قويدى. مۇنىڭ بۇل «قىلىعىنا» جىنى كەلگەن بي بايبىشە (ادىلبەك ونى «وسى اۋىلدى ءبىر شىبىقپەن ايدايتىن ەر مىنەز بايبىشەسى شىعار» دەپ ويلادى):
— سەن ايتقاندى ەستىپ تۇرسىڭ با، ەستىمەي تۇرسىڭ با؟ الدە وگىزىڭنىڭ باسىن كەرى قايىرتىپ شىبىرتقىلاتۋدى كۇتىپ تۇرسىڭ با؟ اي، كۇيەۋ، ۇيدەمىسىڭ، بەرى شىق! — دەپ ايقايلادى ايەل ۇيگە قاراپ. ادىلبەك شىدامادى.
— بايبىشە، سىرت قاراۋعا كوز توقتاتارلىق اق وردا كورىنگەننەن كەيىن: جولاۋشى ايالدار تاباقتى اۋىل ەكەن دەپ بۇرىلىپ ەم. جاڭىلدىم، ايعايى مەن قامشىسىن كوتەرىپ قارسى الاتىن تاياقتى اۋىل ەكەنسىز. وزىمە شالاپ بەرمەسەڭىز دە، وگىزىمە سىڭار شەلەك سۋىڭىزدى قيارسىز، قاۋعا بەرىڭىز، قۇدىعىڭىزدان كولىك سۋارايىن، — دەدى.
— مىنا تىشقاق وگىز جەككەن قارعاداي نەمە، ءتىل مەن جاعىنا سۇيەنىپ، تازشا بالاداي تاقىلدايدى عوي. مەن ساعان قاۋعا اكەلىپ بەرەتىندەي كىم ەدىڭ ءوزىڭ؟ قارا ارباعا قوس جورعا جەككەن مىرزالارداي، شىرەنەدى-اي! كۇيەۋ، ا كۇيەۋ! كۇيەۋ-اۋ، سەن ءتىرىمىسىڭ، ءولىمىسىڭ؟ شىقسايشى بەرى، دەسەڭشى مىناعان بىردەمە!
— تىشقاق وگىزدى بۇل جەردە دە جەگەتىن كورىنەدى. اناۋ جاتقان وگىز قامىت پەن جارمالى اربا جورعالارعا دەگەن سالتاناتتى جابدىق بولماس. كۇيەۋ، كۇيەۋ دەپ قاقىلدايسىز، مايلىق ورامال ورنىنا جۇمسايتىن كۇشىك كۇيەۋىڭىز بار-اۋ شاماسى. شىقسىن، شاقىرىڭىز، شاقىرىڭىز، — دەدى ادىلبەك ءور كەۋدە ايەلدىڭ نامىسىنا تيە سويلەپ.
ايەل بوگەلىپ قالدى، ول ۇيدەن كەشەۋىلدەپ شىققان كۇيەۋ مەن تىستەنە سويلەپ، بەزەرە قالعان ادىلبەككە كەزەك قارادى. بۇرىن-سوڭدى ەشكىم قارسى كەپ ءسوز ايتپاعان بايبىشەگە وتتى جىگىتتىڭ ورىندى ءسوزى نايزاداي ءتيدى، ول تۇتىگە ءتۇستى.
— سەندەردىڭ وسى ايقايلاتپاي ورىندارىڭنان كوتەرىلەتىن كۇندەرىڭ بار ما؟ — دەپ زەكىدى ايەل، بار ءوشىن «كۇيەۋدەن» الايىن دەگەن ادامشا. — ءومىرى قوزعالمايسىڭدار، اياقتارىڭا قازانداي قارا تاس بايلاپ قويعان ادامشا.
— ۋا! — دەدى ۇيدەن شىققان كىشكەنە كىسى جىڭىشكە داۋىسپەن ادىلبەككە قاراپ. — سەن اينالايىن، ادىلبەكپىسىڭ؟ قاي جاقتان ءجۇرسىڭ؟ قايدا باراسىڭ؟ ەل امان با؟ جەڭەشە، مىناۋ كادىمگى ءجۇنىس قاجىنىڭ بالاسى ادىلبەك!.. ءبىزدىڭ ادىلبەك! باعاناعى ايتىپ وتىرعان حاكىمنىڭ ءىنىسى، تۋعان ءىنىسى، كىشى ءىنىسى. كادىمگى ءبىزدىڭ پىركارول حاكىمنىڭ. وي اينالايىن، باسە، ءسوز ساپتاۋىڭ قۇلاعىما تانىس ادامنىڭ لەبىزىندەي ءتيىپ ەدى-اۋ. جوكەڭنىڭ ءسوزى... اۋعان جوق ءوزى... وي، اينالايىن...
ايەل اڭتارىلىپ قالدى. «كۇيەۋدىڭ» مىنا ءسوزى وعان ۇشىق سالعانداي اسەر ەتتى.
— شىراعىم-اۋ، كۇيەۋجان-اۋ؟ قۇدا بالا دەيسىڭ بە؟ «بەرى كەلىپ كەتشى، تەز شىقشى» دەپ سەنى بىلگەندەي شاقىرعان ەكەنمىن. ايتپەسە، تانىماسىن سىيلاماس دەپ... قۇدا بالا ەكەنىن بىلسەم ءوزىم دە باسقاشا سويلەسەر ەدىم. ءىم، باسە، بىزدىكىنە تانىمايتىن ادام بۇرىلماۋشى ەدى عوي، — دەپ ساسا باستادى.
كىشكەنە كۇيەۋدىڭ ءتىلى ودان ءارى اعىتىلا ءتۇستى. ونىڭ ءسوزى بەينە ءبىر كوزى اشىلعان بۇلاقشا سورعالادى.
— ءيا، ءيا، بي-جەڭگەي، قۇدا بالاڭىز! قۇدا بالا بولعاندا ناعىز شەكەسى توقپاقتاي، اناۋ-مىناۋ ەمەس، ورتان قولداي قۇدا بالاڭىز! قاجىنىڭ اۋزىنان تۇسكەن دە قالعان، قىزىل ءتىلدىنىڭ شەشەنى! ونىڭ ۇستىنە ءوزى ءارى ءانشى، ءارى ولەڭشى، ءارى بالۋان! ءبىر سىرلى، سەگىز قىرلى جاستىڭ ءبىرى! ءبىلىم قانداي دەسەڭىزشى. قالەن ۋشەتەلدەن جەتى جىل وڭىپ شارۋا مەكتەبىن ءبىتىردى. انا ەكى اعاسىنان بۇل اسىپ تۇسەدى. قارا شاڭىراقتا قالعان بالا وسى. باسىنان ب ا ق، اۋزىنان بال ارىلماعان بەتكە ۇستار ىنىلەرىمىز. انا الدىنداعى اعاسى ۇيلەنسىن دەپ ءجۇرمىن. ايتپەسە ادىلبەكجانعا قىزدى ءوزىم تاڭداپ، الدەقاشان ءوزىم ايتتىرامىن عوي، — دەدى ول، ادىلبەك قىز كورە جۇرگەندەي-اق ءسوز اياعىن ۇيلەنۋگە تىرەپ.
— ا، ءىم! — دەدى ايەل داۋسىن كوتەرە سوزىپ. ونىڭ اسا ءبىر ماعىنالى ءپىشىن كورسەتكەندەي، قاباعى كەرىلە قالدى.
تاكاپپار بايبىشەنىڭ ءور سوزىنە اششى جاۋاپ قايىرىپ: «مايلىق ورامال ورنىنا جۇمسايتىن كۇشىك كۇيەۋىڭىز بار-اۋ، شاماسى» دەگەن اعات سوزىنە ادىلبەك ەندى قىسىلدى. وسىنى جۋىپ-شايعانداي ول:
— راقا، ءۇي ءىشىڭىز امان-ەسەن بە؟ مەن ءسىزدىڭ ءۇيدى بۇل جەردە دەپ ويلاعان جوق ەدىم، كىمنىڭ اۋىلى بولسا دا وگىزدەرىمدى سۋارايىن دەپ بۇرىلىپ ەم. ايتپەسە، بىردەن ءسىزدىڭ اتىڭىزدى اتاپ، سىزدىكىنە تۇسەمىن عوي، — دەدى.
— وقاسى جوق، وقاسى جوق، قاراعىم. ۇيگە كىر. كۇن ىستىق، شولدەگەن شىعارسىڭ. كولىگىڭدى ءوزىم جايعاستىرارمىن. ءجۇر، ءجۇر، جەڭگەڭ دە، كىشكەنە ىنىشەگىڭ دە ۇيدە. جاقسى كەلدىڭ، قوناق بولىپ قونىپ كەتەسىڭ، — دەدى ءۇي يەسى ادىلبەكتى قولىنان جەتەكتەگەندەي ۇيىنە قاراي بەيىمدەپ.
«كۇشىك كۇيەۋ دەگەن ءسوزدى ەستىمەگەن شىعار... ەستىسە ۇيات-اق بولدى» دەپ ويلادى ادىلبەك تاعى ىركىلىڭكىرەپ.
— كۇيەۋ، «ءىنىم» دەپ وزىڭە قاراي سۇيرەمە، قۇدا بالا بىزدىكىنە ءتۇسسىن، جولى سول، — دەدى بايبىشە ادىلبەكتىڭ ويىن ءبولىپ.
ايەلدىڭ كەنەت وزگەرىلە قالعانىن ادىلبەك ىشتەي جاقسى كوردى، ويتكەنى، بۇل اۋىل ۋەزد قول استىنداعى ەڭ داۋلەتتى ادام دابىل بايدىڭ اۋىلى ەدى، مىناۋ تۇرعان دابىل بايدىڭ نە ءوز بايبىشەسى، نە ءىنىسىنىڭ ايەلى بولسا كەرەك. «بۇل قۇدىرەتتى اۋىلدىڭ ءبىزدى سىرتتان بىلگەنى وتە دۇرىس. ءتاڭىر جارىلقاعىر راقىمعالي نە بولسا دا كەلىستىرىپ ماقتاپ بەردى» دەپ ويلادى دا، العاشقى ءسوز ورىنەن ادىلبەك تە جازىققا كوشە سويلەدى.
— قۇداعي، ءسىز دە عاپۋ ەتەرسىز، تانىماسىن سىيلاماس مەنەن دە بولدى. ال، ايالداۋ بيلىگى اعانىڭ ايتقانىمەن بولسىن. ويتكەنى، ءسىزدىڭ ۇيگە ارناپ كەلىپ، اسىقپاي وتىرۋدى ءجون كورىپ تۇرمىن. جانە ونىڭ ۇستىنە ءوزىڭىز ايتقانداي، وگىز اربامەن بازار بازارلاپ ءجۇرىپ، سىيلى جەرگە جول-جونەكەي سوعۋ لايىق تا ەمەس، — دەدى.
— ءجون-جون، — دەدى ايەل، ۇيىنە تۇسىرۋگە اسا قۇلاپ ىقىلاس بىلدىرە قويماي، — اعا مەن جەڭگەنىڭ ءۇيى جاستارعا ءاردايىم ىستىق كەلەدى.
ادىلبەكتىڭ «راقا» دەگەنى ءارى سوزشەڭ، ءارى پىسىق دوڭگەلەنگەن جىگىت راقىمعالي دەيتىن جاماعايىنى بولاتىن. جيىرما ءبىرىنشى جىلعى كۇيزەلىستەن كەيىن بۇل ەپتى ادام مىڭعىرعان باي قايىن اتاسىنىڭ توڭىرەگىنە كوشىپ كەلىپ، ءبىرجولا ورنالاسقان ەدى.
ءارى سوزشەڭ، ءارى ۇرشىقشا اينالعان زىرىلداۋىق راقىمعاليدىڭ ۇيگە ەڭسەسى ەنگەننەن-اق قۇلقى وزگەرىلىپ جۇرە بەردى: مولدانىڭ الدىنان وتكەن بالاشا، ونىڭ اياق باسىسى دا جىبىرلاي قالدى، ءۇي سىرتىنداعى سالدىرلاعان ءۇنى دە ماي جالاعان بالانىڭ ۇنىندەي جۇمسارا ءتۇستى. ايبىندى اكەسىنىڭ الدىندا تالاي جاننىڭ بۇيىققان تورعايداي تومسارا قالاتىنىن كورىپ وسكەن ادىلبەك بۇل وزگەرىستى بىردەن بايقادى.
— زەينەپ، زەينەپ، قاينىڭ، كادىمگى حاكىمنىڭ ءىنىسى ادىلبەك دەگەن قاينىڭ، — دەي ءتۇسىپ ەدى راقىمعالي اقىرىن عانا، ال قازان جاقتا قولىن بىلەگىنە دەيىن ۇلكەن قۇمىراعا كومىپ جىبەرىپ ماي بۇلعاپ جاتقان زەينەپ وعان:
— ءبۇتىن اۋىلدى باسىڭا كوتەرىپ نەگە ايقايلادىڭ سونشاما؟ تۋعان-تۋىسقاندارىڭا ايتارىڭ ىشىڭە سىيماي اۋلىكتىڭ بە الدە؟ — دەدى كوزىنىڭ الاسىن كورسەتىپ.
ايەل ءوز جۇمىسىمەن بولا بەردى.
— جەڭگەي، ءسالاماتسىڭ با؟ — دەگەن ادىلبەككە دە ول تولىق جاۋاپ قاتپادى، بۋالدىر جۇزبەن: «شۇكىر!» دەپ ەرنىن عانا جىبىر ەتكىزدى.
تورگە قاراي ءوتىپ، جالاڭ كيىز ۇستىنە مالداسىن قۇرعان ادىلبەك سىپايىگەرشىلىك ادەتتى ساقتاپ:
— قونىس جايلى بولسىن! — دەدى.
ايەلىنىڭ جاۋاپ قايىرا قويمايتىنىن كۇنى بۇرىن بىلگەن قوجايىن، قويانعا جۇگىرگەن اككى تازىشا، كولدەنەڭدەي ءتۇستى.
— ايتسىن، قاراعىم، — دەدى اقىرىنداپ، — وتىر، جايلاسىپ وتىر. جەڭگەڭ شاي قويادى... قولى بوساماي جاتىر. ال، كولىگىڭدى مەن ءوزىم جايعاستىرارمىن.
ءسويتتى دە راقىمعالي جاس بالاشا ەڭبەكتەپ ءجۇرىپ، كيىز ۇستىنەن بىر-ەكى ءشوپ قيقىمىن، توسەكتەن ۇشقان قۇستىڭ ءجۇنىن الدى دا، ۋىسىنا قىسقان كۇيى تۇرەگەلىپ ەسىككە قاراي جىلجىدى.
— وتىر، وتىر قاراعىم، — دەدى ول تاعى دا ارتىنا جالت قاراپ، «سوڭىمنان ىلەسە شىعا ما» دەپ كۇدىكتەنگەن ادامشا.
ادىلبەك ونىڭ جۇزىندە شىنىندا دا ءبىر «كۇدىك» ءتارىزدى ءمۇلايىم شىراي بارىن بايقاپ قالدى.
ءسال وتىرعاننان كەيىن ادىلبەك ماي بۇلعاعان ايەلگە:
— جەڭگەي، ءسىز مەنى تانىماي قالعان شىعارسىز، اۋىل اراسى شالعاي بولعاننان كەيىن، بۇرىن بىرەر رەت قانا كورگەن بولۋىڭىز كەرەك. قالاي، ەلدى ساعىنعان جوقسىز با؟ اتا-ەنە، قايناعا، قايىن ىنىلەرىڭىز قاتىناسىپ تۇراتىن بولار. ءبىزدىڭ ەل قالاعا ءجيى قاتىناسادى، جولدان اماندىق ءبىلىپ كەتۋگە ىڭعايلى-اق، — دەپ ەدى، بۇعان دا ايەل:
— مەنىڭ اكە-شەشەم وسىندا، — دەپ كۇرت جاۋاپ قاتتى.
«مىناۋ ۇيىنە كولدەنەڭ كوك اتتىنى ءتۇسىرىپ كورمەگەن كورگەنسىز دە، بولماسا ەرىمەن رەنجىسىپ وتىرعان ايەل عوي» دەپ ءتۇيدى ادىلبەك ىشىنەن. سونسوڭ ول قازان جاڭقا ۇستاعان كىشكەنە شيگە، توردەگى قوس جۇك اعاشتىڭ ۇستىنە جيناعان كيىز، كىلەم، كورپە، جاستىققا، ءۇيدىڭ باۋ-شۋىنا قاراپ «ورتاشا عانا وتاۋ ەكەن» دەپ توپشىلادى. ءتۇرۋلى ىرگەدەن باس جىبىمەن ماتاۋلى ەكى وگىزدى قۇدىقتان شەلەكپەن سۋارىپ جاتقان ءراقىمعاليدى كوردى. وزىنە سىرى ءمالىم سارى الانىڭ بوي بەرمەي ءۇش رەت تارتقان قاۋعانى باس الماستان ءبىر ءوزى تاۋىسىپ، ەندى عانا كەرى شەگىنگەنىن كورىپ وز سۋسىنى قانعانداي ريزا بولدى. توڭىرەكتە قۇدىق باسىنداعى قىبىردان باسقا نە مال، نە جان جوق. قوس قاراشا ءۇي مەن ەكى وتاۋ، ءبىر ۇلكەن ءۇي بىرىنەن-بىرى ۇركىپ بەسەۋى بەس جەردە ءتۇر. بىر-بىرىمەن ۇرىسىپ تەرىس قاراپ تومسىرايىسىپ قالعان سياقتى. «مالىڭا، اتاعىڭا ءسوزىم جوق، ءبىراق اۋىلىڭ انت بەرگەن ادامنىڭ وڭىندەي اجارسىز ەكەن، توڭىرەگىنە يت بايلاسا تۇرعىسىز. بايبىشەسى باجىلداي قارسى الىپ ەدى، مىنا — جەڭگەسىماعىمىز تورتيىپ، ادامعا جىلى لەبىز بىلدىرەر سيقى جوق. راقاڭ مىنالاردىڭ اراسىندا نەعىلىپ ءداتى شىداپ تۇرادى ەكەن؟.. الدە كۇشىك كۇيەۋ دەگەن ءسوزدى مەنىڭ اۋزىما قۇداي تۇسىرگەندەي «كۇشىك كۇيەۋ» بولىپ كۇن كورىپ ءجۇر مە ەكەن؟ قالاي بولعاندا دا كەلىسىپ تۇرعان ەشتەمە كورىنبەيدى. مىنا ۇيگە وتىرىپ دۇرىستاپ شاي ءىشۋدىڭ ءوزى قيىنعا سوعار. سول شايىنىڭ ءوزى دە ءالى نىشان كورسەتەر ەمەس...»
ادىلبەك سىرتقا شىقتى دا، «شايعا قاراسام با ەكەن، الدە ءجۇرىپ-اق كەتسەم بە ەكەن» دەپ ەكى ويلى بولىپ قۇدىق باسىنا قاراي ءجۇردى.
— ۋا، ادىلبەكجان، سەن قايدا باراسىڭ؟ وگىزدەرىڭ ابدەن قاندى، قاندىرا سۋاردىم. سەن وتىرا بەرسەڭ ەتتى، نەگە شىقتىڭ ۇيدەن؟ — دەپ راقىمعالي قايتادان اعىتىلا باستادى. — تۋ، وزدەرى دە ءبىر ساباندى ءبىر ءوزى سۇيرەگەندەي شاڭىراق ءمۇيىز قالباۋىر ەكەن. انا جىلعى بەزىنشى كازاك-ورىستاردان العان وگىزدەر ەمەس پە؟ دەگەنمەن، بالا، وگىز اربا جەگىپ ءجۇرۋىڭ از-مۇز كەلىسپەيدى. الىبەك ەكەۋىڭ جورعا مەن جۇيرىكتەن تۇسپەيتىن كەزدەرىڭ، وعان سەندەردىڭ قاي جاعىنان الساڭ دا پرابالارىڭ بار ەكەۋىڭ دە وقىعان جىگىتسىڭدەر، ەكەۋىڭ دە ادەمى بالالارسىڭدار. اۋلەتتەرىڭ دە قۇدايعا شۇكىر. ونىڭ ۇستىنە حاكىم بولسا اناۋ — ءبۇتىن ءبىر ۋەزدىڭ اۋزىمەن قۇسىن تىستەگەن قۇدىرەتتى اكىمى. حاكىمدەر كەلە جاتىر دەگەندە ءقازىر قوجاكەلدى مەن بۇلانىڭ، توقسابا مەن ولجا ورىسىڭ، داتىڭ، اقبەرلىڭ، قۇلىڭ، بۇعاناي مەن جاۋقاشتىنى قوسپاعاندا، قىنىعىڭ، جاڭا بايباقتىڭ — نە كەرەك ءامماسى اياعىنان تىك تۇراتىن بولدى. سەن قاراعىم، بىلمەيسىڭ، مەن كورىپ ءجۇرمىن. تاپ وسى مىنا مەنىڭ مىڭعىرعان باي اتام مەن بەلگىلى بي قايناعام بيسەنعاليدىڭ ءوزى حاكىمنىڭ تىزگىنىن ۇستاۋعا دايىن. قايتەسىڭ، ءىشىڭ ءبىلسىن، ءبىر سەنىڭ ەمەس، ءبارىمىزدىڭ ءىشىمىز ءبىلسىن.
ءراقىمعاليدىڭ بۇل ۇزاق سۇرەسىنە اسا ريزا بولماي ۇيدەن جابىڭ قاباقپەن شىققان ادىلبەك قولىنا قاۋعا شەلەكتى الىپ، ورتالاپ سۋ تارتتى دا، شەلەگىن شايقاپ تاستادى، ەكىنشى رەت تارتقان سۋدان ەڭكەيدى دە، اۋزىمەن مەيىر قاندىرا جۇتىپ-جۇتىپ جىبەرىپ:
— ۋھ — دەدى.
— ويباي، قاراعىم، مۇنىڭ نە؟ ءقازىر شاي ىشەسىڭ عوي.
— جوق، راقا، مەن جۇرەمىن.
— نەگە؟ قوي، قاراعىم، شاي-سۋ ءىشىپ كەتەسىڭ.
— اۋرە بولماڭىز.
— تۇك اۋرەلىگى جوق. شاي ىشەمىز، اڭگىمەلەسەمىز. جانە سەنى... قۇداشاڭمەن تانىستىرامىن. مەنىڭ بالدىزىم بار عوي، بىلەسىڭ بە؟ زەينەپ جەڭگەڭنىڭ تۋعان ءسىڭلىسى. كەمپىر مەن شالدىڭ بال-كەنجەسى، جالعىزى، ءقازىر تەك سونىڭ اۋزىنا عانا قاراپ وتىرعان شاڭىراق يەسى...
ادىلبەك راقىمعاليدىڭ جۇزىنە تۋرا قاراپ، ونىڭ ەشبىر قالتقىسىز، شىن نيەتىمەن ايتىپ تۇرعانىن سەزدى دە، «زەينەپتىڭ ءسىڭلىسى بولسا، قىرىن جونباعان كەلساپتاي دۇڭك ەتە قالاتىن ءبىر تومار شىعار» دەگەن ءسوزدى ايتىپ سالا جازداپ ءتىل ءۇشىن تىستەپ قالدى.
— جوق، راقا، مەن جۇرەمىن... ءسىز ءبىر سوزىڭىزدە: وگىز اربا جەگىپ جۇرگەنىڭ ۇيات دەدىڭىز. مەن وگىز اربا جەگىپ دالادان ماشينا الا بارا جاتىرمىن. كوسيلكانى ارقالاپ، فۋرگوندى ءوزىم سۇيرەپ قايتپايمىن عوي. وگىز جەكتى دەگەن كىسى ماعان قىزىن بەرمەي-اق قويسىن، — دەدى ول كەكەسىن ۇنمەن.
— ءا، ماشينا الا بارا جاتىرسىڭ با؟ وندا وگىز جەككەنىڭ ءجون. ءاي، باسە سولاي بولار، قاجەكەڭنىڭ كەنجەسى تەگىن كەلە جاتپاعان شىعار دەپ ءوزىم دە ويلاپ ەدىم. جارايدى، ادىلبەكجان... جارايسىڭ. شارۋانى دوڭگەلەتە باستاعان ەكەنسىڭ، كاسەلكى مەن پۋرگون الىپ قايتپاقشى بولساڭ... ءبىراق سەن وگىز جەكتى دەپ قىزىن بەرمەي قالمايدى ەشكىم. بەرگەندە، اق وتاۋدى اقباس اتاندارعا ارتىپ، ءۇيىرلى جىلقىسىمەن قوسا بەرەر، — دەپ راقىمعالي جىمىڭ ەتە قالدى. — ءبىزدىڭ قايىن اتايدىڭ قانشا اقباس اتانى بارىن بىلەسىڭ بە؟
— بىلگەندە ونى قايتپەكشىمىن؟
— وندا ءمان كوپ قوي، قاراعىم-اۋ! جىلىنا ەكى ءجۇز ىنگەن بوتالايدى. اقباس اتاننىڭ سانى عانا ءقازىر مىڭ جارىم بولدى.
ادىلبەك راقىمعاليدىڭ بەتىنە تاڭدانا قاراپ تۇردى دا:
— جۇرت قوي مەن جىلقى جينايتىن ەدى، بۇل كىسى اتان جينايدى ەكەن. سونشاما اتاندى قايدا سىيعىزادى؟ وعان قىس قورا مەن ءشوپ شاق كەلە مە؟
— بالا ەكەنسىڭ عوي، قاراعىم، تۇيەنى قىس ۇيشىككە، ماڭعىستاۋعا ايدايمىز، قىسى جوق قۇمدى، سورتاڭدى جىلى بەتتە تۇيە كۇتىم تىلەمەيدى. جىلقىنى دا تايپاقتان ءارى اياققا قىستاتامىز. بەينەتى كوپ قوي مەن سيىردىڭ كەرەگى نە؟ بالا ەكەنسىڭ عوي ءوزىڭ.
— مىڭ جارىم اتان! كوپ ەكەن!.. جىلقى دا سونداي ما؟ راقىمعالي باس بارماعىن قىسىپ قالىپ، وڭ قولىنىڭ قالعان ءتورت ساۋساعىن ەدىرەيتە قويدى.
— ءتورت مىڭ؟
راقىمعالي باسىن يزەدى.
ادىلبەك ويلانىپ قالدى. ءبىراق ونىڭ تاپ سول مينۋتتە قيال اسپانىنىڭ الاسا-بيىگىن شامالاۋ وڭاي دا ەمەس ەدى، ويتكەنى جۇزىندە سىر شاشار بەلگىسى جوق، ءوزىنىڭ قارا-سۇر ءوڭى تومسارعان قالپىندا قالعان. باي اتاسىنىڭ تالاي جاندى تامساندىرعان جىلقىسىنىڭ سانى «ءجۇنىستىڭ قارعاداي بالاسىنا دا اسەر ەتپەي مە؟» دەگەن جانشا، راقىمعالي بايلىقتىڭ باسقا جاقتارىن دا قوپسىتا ءتۇستى.
— بۇعان مىڭعا جۋىڭ قويدى قوسسا بىر-بىرەۋى ءجۇز قارالىق قوس كۇرەڭ مەن بۋرىل اتتى، جازعى، قىسقى جايدى، ءولى جيھازدى قوسسا، اۋىز تولتىرىپ ايتارلىق دوڭگەلەك داۋلەتتىڭ قاراسىنى كوز الدىڭا كەلمەي مە، ادىلبەكجان، ءا؟ بۋرىل اتقا قىدىرا جالدى، قىل قۇيرىق ۇزەنگىلەسىپ كورگەن جوق، ءجۇز قارالىق ەمەس-اۋ، ەكى ءجۇز قارالىق دەسەڭ دە وتىرىكشى بولماسسىڭ. ال، قوس كۇرەڭ شە؟ سەن كورگەن جوقسىڭ عوي ونى، ادىلبەكجان! سۋرەت! تۋرا سۋرەت! سول قوس كۇرەڭنىڭ كىشىسى ءبىزدىڭ بالدىزعا ارنالعان ات. ۇزاتقاندا قىسىراقتىڭ ۇيىرىمەن قوسا بەرەدى. الپىس اتانعا ارتقان اق وتاۋلى كوشىنىڭ باسى كۇزەن كۇرەڭ...
— ال، راقا، مەن جۇرەمىن، — دەدى ادىلبەك وگىزدەرىن ارباعا قاراي جەتەكتەپ.
— ويباي، قاراعىم-اۋ، مۇنىڭ قالاي؟ بۇل بولمادى عوي... مەنىڭ ويىم بۇگىن سەنى قوندىرۋ ەدى.
— جوق، جوق، شارۋا جايى قونا-تۇستەنە ءجۇرۋدى كوتەرمەيدى. بۇگىن قالاعا جەتىپ قونىپ، ەرتەڭ بازار ارالاپ، ارعى كۇنى كەرى قايتامىن اۋىلعا.
— ويباي، بۇل بولمادى. توقتا، توقتا، وندا سەن كايتاردا سوڭ. سوقپا، قونىپ كەت. قالايدا قونىپ كەت. مەن سەنى... — دەپ راقىمعالي بىرەۋ ەستىپ قالاتىنداي-اق ادىلبەكتىڭ قۇلاعىنا سىبىرلاي باستادى. — بالدىزىمدى كورسەتەمىن، ءبىر جىگىتكە جار بولارلىق... ءوزىم كەلىستىرەمىن...
— ۋاقىت بولسا كورەرمىز، راقا، ساۋ بولىڭىز، — دەدى ادىلبەك وگىزىنىڭ باسىن جولعا قاراي بۇرىپ.
— قالايدا كەل. قوناعا كەل! — دەدى راقىمعالي ەستىلەر-ەستىلمەس ۇنمەن.
2
بىرىنە-بىرى قايشى ەكى ءتۇرلى سەزىم ادىلبەكتىڭ ويىن كوپكە شەيىن ءبىر سالاعا تۇسىرمەي قويدى. «وسىنداي دا ساراڭ جان بولادى ەكەن، ءبىر شاي بەرۋگە دە جارامادى. بايدىڭ قىزى، بايدىڭ كۇيەۋى دەيدى! ءتۇۋ پالەكەت! قاتىنىنا دەگەنىن ىستەتە الماعان ەركەكتى دە ەركەك دەي مە ەكەن؟! سويلەگەندە سۋداي اعادى، دەستە بەرمەستەن لەكىتەدى بوس ءسوزدى جانە ءسوزىنىڭ تەڭ جارتىسى ماقتانىش! بارەكەلدىى بوس ءسوزدى بولساڭ، راقاڭداي بول! ەندى قايتىپ. بۇل اۋىلدىڭ ماڭايىنان دا جۇرمەسپىن» دەپ كىجىندى ول سارى الا وگىزدى شىبىرتقىمەن وسىپ-وسىپ جىبەرىپ.
ارباسىنىڭ سالدىرىمەن توڭىرەكتى تەگىس دۇرىلدەتىپ بىرەۋ سوڭىنان قۋىپ كەلە جاتقانداي، وگىزدەرىن كەزەك شىبىرتقىلاپ، ماناعى مال سورابىمەن ويىسىپ كەلىپ.. ول ۇلكەن قارا جولعا ءتۇستى.
«مۇنىڭ ءبارى دە ساراڭ كەلەدى عوي ءوزى، قاراپ تۇرساڭ. جومارت بايدى كورگەنىم دە. جوق، ەستىگەنىم دە جوق ومىردە»، — دەدى ادىلبەك ىشىنەن، كوپتى كورگەن كونە ادامدارشا اسا ءبىر ماڭعاز پىشىنمەن. ونىڭ كىشكەنە كۇنىنەن ۇلكەن كىسىلەرشە تامسانىپ قويىپ قاباعىن كەرە سويلەيتىن ادەتى بار ەدى. قازىردە سول ادەتىنشە ءبۇتىن اربانىڭ ۇستىندە ءبىر ءوزى ارەڭ سىيىپ وتىرعانداي ەكى قولىن قومداڭقىراي ءتۇستى. سارى الا «تاعى دا شىبىرتقى كوتەرە مە» دەگەن قاۋىپپەن كوزىن جالت ەتكىزىپ قومدانا قالعان قوجايىنعا ءبىر تاستاپ الىپ، ەمپەڭدەي قالدى دا، ىزىنشە قايتادان ىلكى سابىرلى سارى جۇرىسىنە باستى.
«...قوس كۇرەڭنىڭ كىشىسى ءبىزدىڭ بالدىزدىڭ تاقىمىنا باسقان تايى! ۇزاتقاندا قىسىراقتىڭ ۇيىرىمەن قوسا بەرەدى! الپىس اتانعا ارتقان اڭ وتاۋلى كوشىنىڭ باسى كۇزەن كۇرەڭ» دەيدى الگى سۋايت. راس بولسا، راس تا شىعار. مىڭ جارىم اق باس اتانى بار، ءتورت مىڭ جىلقىسى، مىڭ قويى بار باي جالعىز قىزىنا قىسىراقتىڭ ءۇيىرىن ايداتۋى ادام نانباس نارسە دە ەمەس. الپىس اتانعا ارتقان اق وتاۋ،..» دەپ ادىلبەك باسىن شايقادى. نەگە ەكەنى بەلگىسىز، ونىڭ ويىنا كىشكەنە كۇنىندەگى بەكەيدىڭ ايتقان ءبىر عاجاپ اڭگىمەسى كەلە قالدى.
«مىنا قوس وبانىڭ استىندا قازىنا بار ەكەن. التى قۇمىرا التىن، جەتى ساندىق كۇمىس، قورجىن-قورجىن اسىل مۇلىك نە زامان جەر استىندا جاتىپتى عوي... بايلىق باقىتتى جانعا عانا كەزدەسپەي مە، ەسەنگەلدى باتىر ءتۇن جورىتىپ شارشاپ كەلە جاتىپ، تاڭ بىلىنە اتىن قاڭتارا سالىپ، شىلبىرىن بىلەگىنە وراپ جانتايا تۇسكەن ەكەن، سول زامات ۇيىقتاپ كەتىپتى. از ۇيىقتادى ما، كوپ ۇيىقتادى ما كىم بىلگەن. ءبىر كەزدە جەر تارپىپ تۇرعان اتىنىڭ اياق دۇرسىلىنەن ويانىپ كەتەدى. تۇياعى تاس جەمىرەتىن تۇلپار قاراپ تۇرا الماي، جەردى وشاق ورنىنداي ويىپ تاستاعان ەكەن، كوزىن ۋقالاپ، ۋقالاپ جىبەرىپ، جان-جاعىنا قاراسا ۇشقان قۇس، جۇگىرگەن اڭ جوق باياعى ميداي دالا، كۇن ساسكەلىككە كوتەرىلىپ قالعان. اتىنا قايتادان مىنۋگە ىڭعايلانىپ، شىلبىرىن جيناي بەرسە، كوزى وت ورنىنداي ويىلىپ قالعان جەردەگى قازىققا تۇسەدى. كادىمگى قازىق... تەمىر قازىق. قازىقتى سۋىرىپ كورسە شۇباتىلعان شىنجىر ىلەسەدى. شىعىرشىقتارىن تات باسسا دا شىنجىر ءارى ۇزىن، ءارى بەرىك، بىردەن قولعا كەلە قويمايدى. ەسەنگەلدى ءبىر زامات شىنجىردى تارتا-تارتا جەر استىنان سۋىرىپ السا، الگىنىڭ ۇشىندا كۇمىس ۇزەڭگى. ۇزەڭگى تەرەڭنەن شىعادى. نە كەرەك قازىق، شىنجىر، ۇزەڭگىنىڭ تەگىن ەمەس ەكەنىن ءبىلىپ، قولىنا قۇرال-سايمان الىپ قايتا ورالعان ەسەنگەلدى سول جەردى تەگىس قوپارىپ قازىناعا قولى ىلىگەدى... مىنا قوس وبا سونىڭ توپىراعىنان پايدا بولعان بولار، ەسەنگەلدىنىڭ بايىعانى سول قازىنادان...»
مۇنى ادىلبەك كىشكەنە كۇنىنەن باستاپ وسى كەزگە دەيىن بەكەيدىڭ اۋزىنان الدەنەشە رەت ەستىگەن-دى. ءتىپتى بۇل اڭگىمەنى مەكتەپتە وقىپ جۇرگەن كەزىندە ءوزى دە تالاي بالالارعا ايتىپ بەرگەن بولاتىن. «وبا بىتكەننىڭ استى قازىنادان قۇر ەمەس» دەگەندى ول كەز كەلگەن جاننان ەستي بەرەتىن دە جانە «مەن دە قازىنا تابامىن» دەگەن نيەتپەن تالاي تومپەشىكتى قارا تەرگە ءتۇسىپ كەتپەنمەن قوپارىپ تا كورگەن. بۇعان كوپ ۋاقىت ءوتتى.
بۇل ساعىم سياقتى الدامشى، تەك قيال جەمىسى عانا بوپ بالالىق شاقتا كوپ زامان كوزگە ىلىگىپ قولعا تۇسپەگەن بايۋ ءۇمىتى، ءقازىر نەگە كولبەڭدەي قالدى؟ الدە مىنا مىڭعىرعان باي قىزىنىڭ وتاۋى، ءۇيىرلى جىلقىسى جەلىكتىردى مە؟ نە ەكەنى بەلگىسىز، سوناۋ ءورىس بەتتەگى قىبىرلاعان جالعىز نوقاتقا قاراپ كەلە جاتىپ ادىلبەك وزىنە-وزى: «الپىس اتانعا ارتقان اق وتاۋ، الپىس اتانعا ارتقان اق وتاۋ» دەي بەردى. بۇل سوزدەر ونىڭ ويىن ءبىر كەز ازداپ جۇمسارتا تۇسكەندەي بولدى. ساراڭ جەڭگە مەن بوس ءسوزدى اعايىننىڭ شاي بەرە الماعان بيشارالىعىن ول ۇمىتىپ تا كەتتى. سونشاما مالعا قىزى مەن كۇيەۋى نە بولماسا، شال-كەمپىردىڭ ونى باقىلاۋعا دا شاماسى كەلمەيدى عوي. «راقاڭ جىگىت — باس پايداسىن بىلەدى» دەپ قويدى ول تاعى دا الىستاعى جالعىز نوقاتقا قاراپ.
جالعىز نوقات بىرتە-بىرتە جاقىنداي بەردى دە، بىر-ەكى شاقىرىم جەر جۇرگەننەن كەيىن ۇلكەن قارا جولعا قاراي قىردان ويىسىپ كەلە جاتقان جاياۋ بولىپ شىقتى. جاياۋ وتە قاتتى ءجۇرىپ كەلەدى. ءتىپتى ول «ءا» دەگەنشە-اق جولاۋشىنى سارعايتارلىق سابىرلى اياڭمەن كەلە جاتقان وگىز اربالىنى القىمداپ قالدى. ەندى ءبىر ساتتە ول جاياۋدىڭ قۇستاي ۇشىپ كەلە جاتقان بالا ەكەنىن دە ءبىلدى. «بۇل نە قىلعان بالا ەكەن؟ ماڭداي الدى مۇنىڭ دا قالاعا قاراي تۋرا تارتىلعان؟ مەنىڭ ارباما مىنەيىن دەپ اسىعىپ كەلەدى-اۋ شاماسى!» دەپ ويلادى دا، بالانى سىناۋ ءۇشىن ەندى وعان مويىن بۇرىپ قاراماي، قالعىپ كەلە جاتقان ادام بولىپ باسىن شۇلعي قالدى.
كوپ ۇزاماي-اق ول جاياۋدىڭ اربا سوڭىنان جەتكەنىن دە سەزدى، «قالعىپ كەلە جاتقان ادامدى» وياتايىن دەگەن نيەتپەن بالانىڭ الدەنەشە رەت تاماعىن كەنەگەنىن ەسىتتى، ءبىراق «قالعىعان» كۇيىندە شۇلعۋىن بۇرىنعىدان دا جيىلەتە ءتۇستى. اياق سۋىتۋعا اسىعا ۇمتىلعان بالا اقىرىنداپ اربانىڭ ارتقى قالقانىنان قوس قولداپ ۇستاپ، ون شاقتى سارجان جەر اسىلىپ كوردى دە، بۇل كۇي ونشا جايلى بولماعاننان كەيىن «نە بولسا دا كورەرمىن» دەگەن ادامشا ءمىنىپ الىپ، جايلاسىپ وتىرا باستادى. «مەنەن جاسى ۇلكەن بولسا دا بويى شاعىن، ءوزى دە ءالى بالا جىگىت، ۇرىسا قويماس» دەپ ويلادى جاياۋ ءجۇرىل، شارشاپ كەلە جاتقان بالا جولاۋشى. ونىڭ ءشوپ كىرىپ، شوڭگە قادالعان تابانى ەت قىزۋىمەن بىلىنبەي كەلە جاتىر ەدى، ارباعا ءمىنىپ، دەنە ءسال سۋي باستاعان كەزدە اياعىنىڭ سىزداعانى بىردەن-بىرگە بىلىنە باستادى.
— ءتايت! — دەدى ادىلبەك كەنەت ارتىنا جالت بۇرىلىپ. ءبىراق ونىڭ شوشىتقانىنا جاياۋ جولاۋشى ەلەڭ ەتە قالمادى، قاشاننان تانىس ادامداي بەتىنە قاراپ كۇلىمسىرەي ءتۇستى.
— ناعاشىڭدى جاڭا كوردىڭ بە، نەگە ىرجياسىڭ سونشاما؟ — دەدى ادىلبەك بالاعا ءسال قاتاڭ ۇنمەن.
بالا وعان دا ىعىسقان جوق. شولاقتاۋ مۇرنىنىڭ ەكى ەتەگى ەدىرەيىڭكىرەپ، جۇزىندەگى كۇلكى شىرايى مولايا بەردى.
— كوپتەن كورمەگەن ناعاشىڭدى كورگەندەي نەگە ىرجياسىڭ دەيمىن، مەن ساعان، ۇقتىڭ با؟
— نەگە ۇقپايىن... ءوزىم دە سول ناعاشىمدى تەزىرەك كورۋگە اسىعىپ كەلەمىن. اياعىمدى شوڭگە ءتىلىپ جۇرگىزبەگەن سوڭ ارباڭا اسىلعانىم...
— ءىم، بالكىم، سول ساعىنعان ناعاشى مەن شىعارمىن، ابدەن قاراپ الشى، انا وزىنەن-وزى ىرجيىپ تۇرعان ەكى ەزۋىڭ قۇلاعىڭنىڭ سىرتىنا دەيىن سوزىلماس پا ەكەن.
— اعاتاي، — دەدى بالا ىلكى كۇلىمسىرەگەن قالپىمەن، — مەنى تۇرىمە قاراپ قوراشسىنعانمەن ناعاشىمنىڭ كىم ەكەنىن جاقسى تانيمىن. نەگە ىرجياسىڭ دەپ ءبىر ەمەس ەكى ايتتىڭ، ونە بويى قاباعىم قاتىپ ءجۇرۋدى قۇداي مەنىڭ ەنشىمە بەرىپ قويىپ پا؟ قالاداعى ناعاشىما بارامىن، ناعاشىمنان دا ۇلكەن، اكىم اعام بار، سونىڭ ۇيىنە بارامىن... سولار كوز الدىما ەلەستەپ قۋانىشىم قوينىما سىيماي كەلەدى. ويلاپ قالما «قويشىدان ەشتەمە شىقپايدى» دەپ، جاس كەزىندە سىرىم باتىر دا قوي باققان...
— ۋaha! — دەدى ادىلبەك بالانىڭ بەتىنە قادالا قاراپ. — ءسوزىڭ دە، ءوزىڭ دە تاستاي عوي، سالعان جەردەن قارماققا شاپقان الابۇعاداي كيىپ بارا جاتىرسىڭ. سىرىم باتىردىڭ قوي باققانىن قايدان بىلەسىڭ؟
— ونى بىلمەيتىن ادام بار ما؟
ادىلبەك ءسال ويلانىپ قالدى دا، بۇرىن ەستىمەگەن ەل اڭىزىنىڭ وزىنە كۇمانداۋ جەرىن تەز بۇركەۋ ءۇشىن سىرىمعا ەندى قايتىپ سوقپاي، اڭگىمەنى بالانىڭ كىم ەكەنىن بىلۋگە بۇردى.
— ناعاشىڭنىڭ اتى كىم؟ اعاڭ كىم قالاداعى؟
— ناعاشىم اتى جولمۇقان، اكىم اعام — حاكىم.
— نە دەيسىڭ، نە دەيسىڭ؟ قايتا ايتشى.
— ناعاشىمنىڭ اتى جولمۇقان، اكىم اعامنىڭ اتى — حاكىم ءجۇنىسوۆ. مەنىڭ ناعاشىمدى ەستىمەسەڭ دە، حاكىم اعامدى ەستىگەن شىعارسىڭ، ونى ءبۇتىن ۋەز بىلەدى.
ادىلبەك كۇلىپ جىبەردى.
— شىن قويشى ەكەنسىڭ، بالا. ناعىز قويشى وسى مىنا سەن سياقتى وتىرىكشى كەلەدى. جانە وتىرىك ايتقاندا كوزىن جۇمىپ ايتادى، دوڭگەلەنگەن تابا نانداي قىزارا ءپىسىپ تۇرعان بەتى ءبىر بۇلك ەتپەي سويلەيدى. ءبىراق سەن سىرىم باتىرداي بولا المايسىڭ. ويتكەنى، ول ومىرىندە وتىرىك ايتىپ كورمەگەن كىسى جانە وتىرىكشىلەردى مەشىتكە كىرىپ كەتكەن يتتەي ەتىپ قۋالاعان كىسى.
— مەنىڭ وتىرىكشى ەكەنىمدى قايدان ءبىلدىڭ؟
— ونى ءبىلۋ ونشا قيىن نارسە ەمەس. — حاكىمنىڭ ومىرىندە سەندەي ءىنىسى بولىپ كورگەن جوق، ءبۇتىن تۇقىمىندا سەندەي بالا بولىپ كورگەن جوق.
— اقا، سەن دە تۇك بىلمەيسىڭ. حاكىم ءجۇنىس قاجىنىڭ بالاسى، مەن ونىڭ جاقىن اعايىنى باقى دەگەن كىسىنىڭ بالاسىمىن.
ءشوپ ۇستىندە قيسايىپ جاتىپ سويلەسكەن ادىلبەك ورنىنان ۇشىپ تۇرا كەلدى.
— باقىنىڭ بالاسى؟ اتىڭ كىم سەنىڭ؟
— اتىم — قۇرمان.
— قوي ءارى. ءيا...
پالا وران جاڭاعى ءوزىنىڭ وگىز سۋارعان دابىل بايدىڭ اۋلىنان قالاي كەتكەنىن بايان ەتتى.
قۇرماننىڭ كەشە كەشتە كورگەن قورلىعى مەن تاڭسارىدە شەككەن ىزاسى ەستەن قالماس وقيعا ەكەن...
وتكەن تۇنگى ايقاي...
مال قوتانعا ءيىرىلىپ، كەشكى ابىر-جۇبىر ساپ بولا باستاعان شاق ەدى. بيسەنعالي كۇندەگى ادەتىنشە ءوز ۇيىنە سوقپاي، توڭىرەك ءبىر جايلى بولدى-اۋ دەگەن كەزدە ۇلكەن ۇيگە قاراي اياڭدادى.
— كۇننىڭ قاپالىعى سونشا — ءتىلىڭ تاڭدايىڭا جابىسىپ بارا جاتقان سياقتى، — دەدى ول ۇيگە كىرىپ، كەبىسىن شەشىپ جاتىپ.
تورگە تاياۋ قالىڭ اق ءجۇن بوستەكتىڭ ۇستىندە وتىرعان ءۇي يەسى وعان جاۋاپ قاتقان جوق، تەك قانا قوڭىر الا شىتپەن تىستاعان جاستىقتى وزىنە قاراي يكەمدەي ءتۇسىپ، ءبىر شىنتاقتاي بەردى.
— شايدىڭ ءبىتىپ قالعانىنا ءبىر جۇماداي بولدى، بازارعا كىسى جىبەرسەڭ نەتتى، — دەپ كۇبىرلەدى قازان جاقتا، قارا كولەڭكەدە ەربەڭدەپ الدەنەنى قوزعاعان كەمپىر ءۇنى. — جەر مايى دا ءبىتتى.
كەمپىردىڭ بۇل كۇبىرىنەن «قالايدا شاي الدىر!» دەگەن بۇيرىق ءۇن ەستىلمەدى، مالدان كەلگەن ىنىسىنە دە جاۋاپ قاتپاعان قوجايىن قيسايۋعا يكەمدەگەن جاستىعىن تاعى ءبىر قوپسىتىپ قويدى. قىبىرسىز، ءۇنسىز جىم-جىرت ءۇيدىڭ ىشىندەگى بۇل كەشكى اڭگىمە سان رەت ايتىلىپ كەلە جاتقان، وزگەرىسسىز ءۇن، وزگەرىسسىز جاي بولاتىن. كۇننىڭ قاپالىعىن «مالىمدەپ» قويۋ قىزىل كۇرەڭ شاي دامەتكەن بيسەنعاليدىڭ ءالسىز ءۇمىتى «شاي ءبىتتى» دەگەن كەمپىر بوگەتىنە كەزدەسكەنىنە بىرنەشە جۇما ءوتىپ تە كەتكەن. سوندا دا ول شاعىمىن قويعان جوق-تى. بۇگىن دە سول ءۇمىت دۇنيەسى ۇيرەنشىكتى تىلەكتى قۇلاق قاعىس ەتتى.
— مولداجان، قىمىز بەرەيىن بە، الدە ايران ىشەسىڭ بە؟ قىمىز دا اسا جاعىمدى ەمەس، ساۋمالداۋ، — دەدى كەمپىر سول ەستىلەر-ەستىلمەستەي كۇبىرمەن. — ايران اشىپ تۇر، قىمىزدان ارتىق...
— جۇرەگىم قىجىلداپ ءجۇر... ءسىرا، اششى ايران جاقپادى بىلەم. جاتاردا قىمىزدىڭ ءوزى دە جارىقتىڭ، مايسىز ارباداي دۇرىلدەتەدى، بۇكىل اسقازاننىڭ سورىن قايناتىپ.
— اعاڭا الدەقاشان ايتتىم: ءۇن ءبىتتى دەپ.
ءبىر ءتىلىم بولسا دا شايناماسى ەرىپ جۇرەتىن شاي بولماعاننان كەيىن نان مەن مايدىڭ بۇل ۇيدە قىمىزبەن قوساقتاسا بەرمەيتىنىن بيسەنعالي باستان-اق بىلەتىن. سوندىقتان بيسەنعالي تاعدىردىڭ بۇيرىعىنداي كەمپىردىڭ دەگەنىنە مويىن ۇسىنىپ، ەندى شارۋا جايىنا كوشتى.
— ساياقتاردى جىلقىدان ءبولدىرىپ، شىدەرتى بويىنا سالدىردىم. جاساڭ ەكەن، از كۇندە بەلىن كوتەرىپ قالاتىن، — دەپ ول قىمىز قۇيىپ جاتقان كەمپىرگە كوز جىبەردى.
— ءىم، — دەدى دابىل تاعى دا جاستىعىن قوزعاپ قويىپ.
— انا قوسشىسىنىڭ شابىنىنا... اۋ، اقىرىن، توكتىڭ، اقىرىن... — دەپ جالما-جان بيسەنعالي قارا كولەڭكەدە قىمىز ۇسىنعان كەمپىرگە قاراي ۇمتىلا ءتۇسىپ،. ونىڭ قولىنداعى توستاعاندى ۇستاي الدى. — شابىنىنا ءتۇسۋىن تۇسەدى. ونى دا كورىپ الارمىز. ءبۇتىن مالدىڭ اياعىنا تۇساۋ سال دەي الماس.
— ءجا. — ءوزى وتە از سويلەيتىن، ال باسقانىڭ ءسوزىن كەبىنە ءبىر بۋىندى عانا دىبىستارمەن مىلقاۋ جانشا باس يزەپ ماقۇلدايتىن اعاسىنىڭ بۇل ەجەلدەن كەلە جاتقان ادەتى ەدى. ونىڭ «ءىم» دەگەنى «جارايدى» دەگەن قوستاۋ ماعىناسىندا بولاتىن، ال ەكىنشىسىن ىستەگەن ىسىنە سۇيسىنگەندە ىنىسىنە عانا ايتاتىن. «ءجاسىن» مۇنىڭ بيسەنعالي «جاقسى» دەگەن ماعىنادا ۇعاتىن.
«ماي مەن نانى مول قىزىل شايداي بولماعانىمەن، شىركىن قىمىز دا تەگىن تاماق ەمەس-اۋ ەزى! تەك جاتاردا ازداپ ءىشىڭدى قورقىراتادى» دەدى ىشىنەن بيسەنعالي، ءبىر توستاعان قىمىزدى دەم الماي ءسىمىرىپ جىبەرىپ، ءسويتتى دە:
— جاقسى ەكەن. ساۋمال ەمەس، ناعىز ىشەتىن قىمىز. قانباي قالدىم، كانە، — دەدى ول اياعىن قايتا ۇسىنىپ.
— جوق، مولدا جىگىت، ساۋمال، شيكى ساۋمال بولماسا مەن ايتامىن با، اششى بولسا اششى دەيمىن عوي، — دەپ كۇبىرلەدى كەمپىر بوگەلىڭكىرەپ. ءبىراق ول «ساۋمال» دەگەن ءسوزدى العا ۇستاپ قاينىسىنىڭ «كانە تاعى دا قۇي!» دەگەن تالابىنا قارسى تۇرا المادى. توستاعاندى قىمىزعا قايتا تولتىردى، — اشىماي قالىپ جۇرمەگەي...
— اشيدى، — دەدى بيسەنعالي باتىل ۇنمەن. ءسويتتى دە توستاعاندى الىپ جاتىپ اعاسىنا: «قوي دەسەڭشى مىناعان» دەگەن قوڭىر قاباق تاستاپ، — بوس ءسوزدىڭ نە كەرەگى بار، قور سارىقپايتىنىڭدى مەنەن باسقا جۇرت تا جاقسى بىلەدى. كۇندە-كۇندە وسى ءۇيدىڭ قىمىزىن جابىلىپ ءىشىپ جاتقانداي، — دەپ وكپە ارتتى.
— ءىم، — دەدى دابىل، ىنىسىنە سەنىكى دە ءجون دەگەن ادامشا، ماقۇلداعان جۇمساق ۇنمەن.
قارا بايبىشە ءوزىنىڭ قوڭىر داۋسىمەن سىرتتان سويلەي كىرىپ:
— وسى اۋىلدى بيلەپ-توستەۋشى سەن ەمەس، انا سۋايت كۇيەۋ شىعار، ءسىرا. جىتىگە ساياق دەپ بۇل سۋايتقا الگى جاراپازانشى قالەكەش كەلىپ قوسىلعان. سەن ءالى كۇنگە ۇلكەن ۇيدە وتىرسىڭ با؟ — دەدى.
بيسەنعالي قىمىزدى كوتەرە سالدى دا، ورنىنان تۇرا باستادى. ايەلىنىڭ تەگىن كەلمەيتىنىن جانە ءوزىن الدىنا سالىپ كەتەتىنىن جاقسى بىلەتىن بۇل اككى ادام وعان قارسى كەلمەي بولاشاق پالەنىڭ باسى بولعان قالەكەشكە ازۋىن باتىرا سويلەدى.
— ول قۋ جاقتى تاعى كىم شاقىرىپ كەلدى بۇل جاققا؟ باياعى «قىرىق باتىرىن» قاقساپ جاتىر ما؟ مەن ءقازىر تارقاتايىن، ەرتە تۇراتىن جۇرتتى تۇنىمەن ۇيقى بەرمەي مازالاپ، جۇمىسىنان قالدىرار ءالى، — دەپ ەسىككە قاراي بەتتەدى.
— «قىرىق باتىر؟» تاپقان ەكەنسىڭ سەن «قىرىق باتىردى». ونى ايتسا سەن وعان جىبەك شاپان جابارسىڭ. قۋ جاق سۇيەگى قۋراپ قالعان قۋ جاقتى قايتا ءتىرىلتىپ جاتىر. ءاي دەيتىن اجە جوق جەردە — كەلىن قوجا، قوي دەيتىن قوجا جوق جەردە — كۇيەۋ قوجا. «حانگەرەيدى» قاقساتتىرىپ جاتىر.
— «حانگەرەيدى؟» — دەدى بيسەنعالي توبەسىنەن سۋىق وۋ قۇيىپ جىبەرگەندەي شوشىپ. — نە دەيدى؟!
— تىڭدا، انە. سونىڭ باسىنا ولەڭنەن قۇران شىعارتىپ جاتىر.
— نەگە ايداپ شىقپادىڭ ۇيدەن... — دەدى دە، ايەلىنەن ۇرسىپ تاستاي ما دەپ سەسكەنىپ، — جوق، جوق. مەن ءوزىم بەرەيىن ونىڭ سىيىن. مەن ونىڭ اياعىن قايتىپ بۇل باسپايتىن ەتەيىن! مەن اۋىلنايعا مايموكيننىڭ وزىنە اكت جاساتايىن، ءبانديتتى ماقتاپ ۇگىت تاراتىپ جۇرگەنى ءۇشىن، — دەپ كىجىندى بيسەنعالي ۇيدەن شىعىپ بارا جاتىپ.
— سەنىكى قۇر ءسوز. اۋزىڭ ايتادى، قولىڭ ىستەمەيدى. الدەقاشان سونى ىستەيتىن كىسىسىڭ، — دەپ قىجىرتتى ايەلى.
بۇل تىندىرا المايدى دەگەندەي، ەرىنىڭ ارتىنان؛ ايەل دە دومبىرا تارتىپ، ولەڭ ايتىپ جاتقان راقىمعاليدىڭ وتاۋىنا قاراي جونەدى.
وتاۋدا جىر قىزىعى جاڭا قىزىپ ەدى... كەنە زاماننىڭ ارىدەگى سالت-ساناسىن جىرلاپ بەرگەن جىرشىنى، ونىڭ قوڭىر ءۇندى قوس ىشەكتى دومبىراسىنىڭ تەربەندى سازىن جۇرت تاڭ راۋانداعانشا تىڭداۋعا دا بار. اسىرەسە، سول تايپا ەلدى وقتىن-وقتىن ءسۇزىپ وتەتىن قالەكەش جىراۋدى ەل-ەلدەر اي قاراعانداي كۇتىپ الاتىن. جىراۋدىڭ «قىرىق باتىرى» قالىڭ تىڭداۋشىعا الدەنەشە كەشكە جەتەتىن ازىق-تى. ال، سول كەش دابىلبايدىڭ اۋىلىنا سوققان بۇل جەز تاڭداي جاندى باسقا ەلدەگىدەي قاۋمالاي قالاتىن حالىڭ شامالى بولدى دا، ول راقىمعاليدىڭ وتاۋىندا وتىرىپ ءسوزۋار ءۇي يەسىمەن، ونىڭ سامارقاۋ ايەلىنە شاقتاپ «حانگەرەيدىڭ حالقىمەن قوشتاسقانىن» ايتىپ جاتىر ەدى.
ۇلكەن ءۇي ارىرەكتە بولاتىن. ودان بەرى تىگىلگەن بيسەنعاليدىڭ ۇيىنەن دە راقىمعاليدىڭ وتاۋى ەداۋىر جەردە ەدى. ولەڭ-جىرمەن جۇمىسى جوق دابىلدىڭ، ونىڭ كەمپىرى مەن بيسەنعاليدىڭ الىستىعىن پايدالانىپ ولەڭ تىڭداۋعا ەڭ الدىمەن قويشىلار كەلگەن-دى. اسىرەسە، قالەكەش باۋلىعانداي دومبىرا ۇيرەنىپ، ولەڭ مەن جىرعا ءۇيىر ەتە باستاعان قۇرمان، قويشى قاليدى سۇيرەلەي، اپاسى قاليمانى ەرتىپ كەلگەن. ءۇي يەسى راقىمعالي بۇلارعا ءبىر جاعىنان اعا سياقتى ىشتەي جاقىن بولعاندىقتان، بۇل ۇشەۋى ەمىن-ەركىن وتىرىپ، قۇرمان ءتىپتى توردەگى قالەكەشتىڭ وڭ جاڭ تىزەسىنە تاياۋ جەردەن ورىن العان ەدى. بۇلاردان وزگە دە وتاۋدا ەكى-ۇش ساۋىنشى ايەلدەر مەن بىر-ەكى مالشى كەلىپ، اتاقتى اقىننىڭ ولەر الدىنداعى جىرى دەيتىن جىردى ەگىلە تىڭداپ قالعان. ناعىز قىزىق جەرىنە كەلگەندە، ادەيى جۇرت قولقاسى سۇعىنا ءتۇسسىن دەگەندەي جىرشى جىرىن ءۇزىپ تاستاپ، دومبىراسىمەن بولىپ كەتتى. ونىڭ بار پەرنەسىن ءتورت ساۋساقپەن تەز-تەز سىپىرىپ شىعىپ، باس بارماعىن ساعا پەرنەنىڭ القىمىنا قاداپ دومبىرا ۇنىنە قۇلاعىن توستى. جۇرت قىبىر ەتپەستەن بۇل ءدۇمبىر ءۇندى قوسىلا تىڭداعانداي تىنا قالدى. ءبىراق قاۋمالاي تۇسكەن تىڭداۋشىنىڭ جان قۇمارى ونىڭ ۇنىنە ەمەس، ارناسىنا قۇيىلعان ءسوزدىڭ ەكپىنى مەن تۇيىنىندە شىرمالىپ قالعان سياقتى، ەندى قالاي تولقىر ەكەن ءدال جىردىڭ اۋىتقىر جاعىن اڭدىپ، ءمىز باقپاي قالەكەش كوزىن توڭكەرىپ تاستاپ:
— ...كول جاعاسىنداعى جالعىز قىستاۋدا، قول-اياعى كىسەندى سابازدىڭ تەرەزەدەن قاراپ ايتقانى:
ۋا-ا-ا-ا-ا!
قارا اتىم ءتۇسىپ قولىما
بۇرىنعىداي جەلەر مە؟
تاعدىردىڭ ءتۇنى جەتكەندە
بولماي تۇر ءقازىر كۇلەرگە!
جازعان ءبىر باسىم بىلمەدىم
تاپ بولارىمدى نەلەرگە:
بۇرىنعىداي الشاڭداپ
ەندى بولماس جۇرەرگە،
اعا مەن ءىنى، قۇربىنى
ەندى بولماس كورەرگە
تار لاحاتىم قازۋلى
جاقىندادىم كەمەرگە.
ارمانىم كوپ ىشىمدە،
كەلە المادىم كەمەلگە.
ۋا-ا-ا-ا!
نارقامىس نەگە شۋلايسىڭ،
قوشتاسار شاعىم جەتتى مە؟
دۋماندى كولدىڭ جاعاسى —
جاس داۋرەنىم ءوتتى مە؟
القالاعان الەۋمەت
قاسىمنان ىدىراپ كەتتى مە؟
تورعا تۇسكەن اقىننىڭ
باسىنا دۇشپان تەپتى مە؟
سىرتتان باققان جاۋىزدار
تاس تۇبىمە جەتتى مە؟
ايعا شاپقان ارىستان ەم،
قامالاپ مەرت ەتتى مە؟
جىرشى تاعى دا كوزىن توڭكەرە ءبىر قاراپ الىپ: — ...ەكى اتتى كازاك ۇيدەن اتۋعا سىرتقا الىپ شىققاندا بىلاي دەپتى:
ايدى بۇلت قۇرسادى،
جەرگە نۇرىن شاشا الماس!
كولدە قۇلار شۋلادى —
كوگىلدىرى قاشا الماس!
ەكى قولىم قۇرساۋلى —
قوس پەرنەنى باسا الماس.
ەندى قايتىپ حانگەرەي
شالقىپ سۋداي تاسا الماس.
ەندى قايتىپ حانگەرەي —
حالقىنىڭ كوڭىلىن اشا الماس.
ەندى قايتىپ حانگەرەي —
جاردىڭ ماۋقىن باسا الماس.
ەندى قايتىپ سورلى اقىن
كەمەرىنەن اسا الماس،
ەندى قايتىپ جۇرتىنا
جىردان مەرۋەرت شاشا الماس.
ۋا-ا-ا!
شاشا الماس ەندى شاشا الماس...
ۋا، قۋانىشكەرەي، قايداسىڭ،
ەلىمە مەنىڭ سالەم دە —
اتا مەن ءھام اناعا،
اعا،ىنىگە سالەم دە،
سۇيگەن جار ءھام بالاعا.
قارا جەردى قۇشاقتاپ
باۋىرىڭ تۇر جاتقالى،
ەكى جەندەت جەتەكتەپ
الىپ كەلدى اتقالى،
ايتىلدى، مىنە سوڭعى ءسوز...
— تارقات جىننىڭ ويناعىن! — دەگەن وكتەم ايعاي بيسەنعالي ەسىكتەن كىرمەي جاتىپ ءۇيدى سەلك ەتكىزگەندەي بولدى.
ءۋا-ا-اى
قۋانىشكەرەي، قايداسىڭ؟
ەلىمە ارناي ءسا.. دە! —
دەپ ءۇزىلىپ كەتتى جىرشىنىڭ تولعاۋى. نە بارى ونعا جەتپەيتىن تىڭداۋشى ۇركەردەي شۇلدىرەپ ەسىككە قاراي، سۇزەگەن بۇقاداي باسىن تۇقىرتا كىرىپ كەلە جاتقان پارمەنشىنىڭ وزىنە قارسى لاپ بەردى. ونسىز دا بەت-بەتىمەن بىتىراي جونەلگەن قويشىلار مەن ساۋىنشىلاردى قۇدىرەتتى قايناعاسىنا جارامساقتانا قالعان راقىمعالي قوسا ۇركىتتى.
— بار، بارىڭدار. كىم شاقىردى وسى سەندەردى. بىرەۋدىڭ توبەسى كورىنسە بولدى، جەمگە جۇگىرگەن شاباقتاي، سامساپ تولىپ كەتەسىڭدەر، تۇگى. باعانا ايتتىم عوي مەن سەندەرگە، جىر دا جوق، قيسسا دا جوق دەپ. قالەكەشتىڭ ايتىپ وتىرعانى جىر ەمەس، — دەي بەرىپ ەدى، وعان بيسەنعالي جەكىرىپ تاستادى.
— جىر ەمەس، جوقتاۋ! بۇزىقتىڭ شىعارعان جوقتاۋى. ءبىر بۇزىقتىڭ ءبىر بۇزىققا ايتقانىن، ەستىمەيسىڭ. بە: قۋانىشكە-رە-ي قايداسىڭ» دەپ وڭەشىن سوزىپ جاتقانىن! بار پالە سەنەن! سەن وسىلاردىڭ باسىن قوسىپ، توبەگە شىعارىپ جىبەرگەن!
— جوق، ا، بيسە-اقا، جوق. مەن ەمەس. مەن قايتەيىن بۇلاردى جيناپ. مەنىڭ ءوزىم دە ۇيگە كىرگەنىم وسى. شىرماۋىقشا ورالىپ قايدان جينالا قالعانىن بىلمەيسىڭ — دەپ راقىمعالي ۇيدەگىلەردى ەندى قۋالاي باستادى.
— كوسەگەڭ كوگەرمەگىر ناعىز ايانىشتى جەرىنە كەلگەندە ءۇزىپ جىبەرگەنىن، — دەپ كۇڭكىلدەدى ءبىر ايەل ۇيدەن شىعا بەرىپ.
ايەلدەرگە ەرە قاليما دا، قويشى قالي دا جونىنە كەتىپ، بۇل اڭگىمەلەردىڭ ءبارى باسقالارعا ايتىلعانداي، جىرشىنىڭ قاسىنا تىزەرلەي وتىرعان قۇرمان ورنىنان قوزعالمادى. ونىڭ ويى: ءوزىنىڭ جىل قۇسىنداي كۇتكەن جىرشىسى قالەكەش بۇرىنعى ادەتىنشە ولەڭ-جىرىن بىتىرگەن سوڭ بىرگە قايتىپ، ءتۇنى بويى ەرتەگى ايتادى عوي دەپ شامالاپ ەدى. ءبىراق بيسەنعاليدىڭ قاھارى باسقالاردان گورى وعان الا بولە اۋدى.
— اكەڭە اس بەرىپ جاتقانداي، ءتوردىڭ توبەسىنە ءمىنىپ سەن دە شالجيا قالدىڭ با؟ جونەل كوزىمە كورىنبەي! — دوپ ءتوندى قۇرمانعا باي اۋىلدىڭ باستى قوجاسى. — قويشى-قولاڭىنا دەيىن اۋزىن اشىپ قالعانىن قارا بۇلاردىڭ. الدە انا راقىمعالي اعام دەپ ارقا تاڭىپ وتىرسىڭ با جۇرتتان بولەك؟
— ءاي، سەن قايدان تورگە شىعىپ كەتتىڭ، ا؟ — دەپ تىكسىنە ءتۇستى راقىمعالي بالاعا، ونىڭ توردە وتىرعانىن جاڭا عانا كورىپ قالعان ادامشا، — بار، بار، ۇيىقتا.
قۇرمان بيسەنعاليدىڭ جەكىرگەنىنە سەلت ەتە تۇسكەنىمەن، قاپەلىمدە ورنىنان تۇرا قاشپادى. ول جىردىڭ ەڭ ءبىر جاقسى جەرىنە كەلگەندە بۇزعان بۇل قاتىن-بالاعا عانا قودىراڭداپ، قويشى مەن جالشىعا عانا جەكىرگىش، ال ءوز ايەلىنە ءبىر اۋىز ءتىل قاتا المايتىن بيسەنعاليدى جاعادان الا تۇسۋگە دە ءدۇز جانبايتىن حالدە ەدى. بالا توبەتكە ايبات شەككەن كۇشىكتەي ورنىنان ەدىرەيە تۇرا كەلدى دە، كوزىنىڭ استىمەن بيسەنعاليعا سۇزە قاراپ جىرشىنىڭ قولىنان ۇستاي الدى.
— اعا، ءجۇرىڭىز. كەتتىك، — دەدى ول بۋلىعىپ، — قاتىننىڭ دەگەنىمەن جۇرەتىن ادامنان نە ءۇمىت، نە قايىر.
قالەكەش ءۇن قاتپاستان دومبىراسىن تايانا ورنىنان تۇرا كەلدى دە سوقىر جانشا، بالانىڭ جەتەكتەگەنىنە ەرىپ جۇرە بەردى.
— كورمەيىن مەن ەندى قايتىپ مۇنداي جىننىڭ ويناعىن! — دەپ سالماقتادى ءسوزىن بيسەنعالي.
— ءيا، بيسە-اقا، جەمگە جۇگىرگەن شاباقتاي سامساپ، ءورىپ كەتكەنىن، تۇگە. مەن دە بايقاماي قالعانىم، — دەگەن راقىمعاليدىڭ جىلماعاي ءسوزى ونى دەمدەي تۇسكەندەي بولدى. ءبىراق بيسەنعالي ىڭعايعا جىعىلعىش كۇيەۋدى ونان ءارى سوزبەن قۇلاقتاپ جاتپادى، تاماعىن قاتتى-قاتتى كەنەپ الىپ ۇيىنە قاراي اياڭدادى.
ازعانتاي اۋىلدى باسىنا كوتەرگەن بۇل جەكىرىس پەن جوتەلگە بەرگىسىز تاماق كەرنەۋ قۇرماننىڭ قۇلاعىنان ءتۇنى بويى كەتپەدى.
— اعا، بيسەنعالي نەگە وشىگەدى، سىزگە جىر ايتقىزباي، — دەپ سۇرادى قۇرمان قالەكەشتەن قاراڭعى ۇيدە جاتاتىن جەرىن قولىمەن سيپالاي ءتۇسىپ.
جىرشى وعان ىلەسە جاۋاپ قايتارمادى. سىرتتان كىرگەن بويى كەپكە دەيىن ونىڭ قاراڭعىعا كوزى ۇيرەنبەي جان-جاعىنا قارمانۋمەن بولدى دا، ازدان كەيىن بارىپ دومبىراسىن كەرەگەگە سۇيەدى، قولتىقتاپ كىرگەن ەردى ءتور جاققا كولدەنەڭ سالدى. تاقىمدىعىن قاجاي-قاجاي تارالعى جىرعان جونانى استىنا توسەدى، سونسوڭ تۇيە ءجۇن شەكپەنىن شەشىپ قاسىنا قويدى دا، قالتادان بارماقتاي ناسىباي شولمەگىن الىپ، ونىڭ تىعىنىن سۋىردى. ۇيرەنشىكتى قيمىلمەن اقىرىن عانا، قاراڭعىدا الاقانىنا ازداپ ناسىباي ءتۇسىردى. ونى ەپتەپ شىمشىپ قوس بارماعىنىڭ ۇشىمەن تاناۋىنا كەزەك-كەزەك جەتكىزىپ قۇشىرلانا يىسكەي باستادى. ءسال ۋاقىت شامىرقانىپ، بوي سەرگىتكەننەن سوڭ، ول ءبىر شىنتاقتاپ ەرگە قيسايىپ جاتىپ، وي توقىراعان سوڭ عانا جاۋاپقا ازىرلەندى.
قۇرمان بۇل كەزدە ءوزىنىڭ ۇيرەنشىكتى الاشاسىنىڭ ۇستىنە الداقاشان ەتپەتىنەن ءتۇسىپ، قوس قولداپ يەگىن تايانىپ اسىقپاي جايلانىسقان جىرشىنىڭ لەبىزىن باعىپ، اۋزىنان شىعار ءسوزدى كۇتىپ تە جاتىر ەدى. ءۇي ءىشى شامسىز بولسا دا، ونىڭ ۇيرەنگەن كوزى قالەكەشتىڭ ءجۇزىن انىق كورىپ، ءتىپتى ونىڭ سويلەر الدىندا ازداپ قاباعىن شىتا تۇسكەنىن دە بايقاپ قالدى.
— بيسەنعالي سىزگە نەگە وشىگەدى دەيسىڭ بە، قۇرماش؟ بيسەنعالي ماعان وشىكپەيدى. جالعىز اتتى ەل قىدىرعان جىراۋدى قايتسىن. ونىڭ وشىگەتىنى جىر. — ول ءسال بوگەلە قالدى. ءسويتتى دە تاماعىن جۇمساق كەنەپ الىپ، ءسوزىن قايتادان باستادى. — ول جىردىڭ دا بارىنە بىردەي كارىن توكپەيدى، ونىڭ قۇلاعىنا جاقپايتىن جاڭاعى «حانگەرەيدىڭ ءولىمى»، «ءقاراساي-قازيدى» مەن وتكەن جىلى كەپ ايتتىم. ونى وسى بيسەنعالي دا تىڭدادى ءبىر جولى. وعان ۇندەگەن جوق، قايتا قوستاپ كوتەرمەلەگەن جەرلەرى دە بولدى. ال مىنا «حانگەرەيدى» ول سوندا دا تىڭداماي ۇيدەن شىعىپ كەتكەن.
— ءوزىن ماقتاماعان سوڭ جاراتپايدى، — دەدى قۇرمان ەتپەتتەي جىلجىپ، جىرشىعا جاقىنداي ءتۇسىپ.
— ...جوق. ولاي دا ەمەس، قۇراش. ونىڭ سەبەبى تەرەڭىرەك. — تاعى دا ازداپ ناسىباي يىسكەلەپ الدى جىرشى. سونسوڭ قاراڭعىدا بالاعا قاراپ، ونىڭ جۇزىندە نە سىر بارىن بولجاماق بولىپ ەدى، ءبىراق ىمىرت شاقتاعى كوگىلدىر كولەڭكە وعان كوزىن جەتكىزبەدى. — «جىگىتكە قيىن ساۋدا حالىققا جاقپاق، كوڭىلىن باي، جارلىنىڭ بىردەي تاپپاق» دەگەن ەجەلدەن كەلە جاتقان ەسكى جاي بار، قۇرماش، — دەپ سىبىرلاپ ءسوزىن جالعاستىردى جىرشى. — «قاق جارعان قارا قىلدى بولساڭ-داعى، كەتەدى بىرەۋ ماقتاپ، بىرەۋ بوقتاپ» دەيدى ونىڭ اياعى. سول سياقتى حانگەرەيدەي ءسوز جۇيرىگىن بيسەنعالي سياقتى ءىرى ادامدار كورە الماي ءجۇردى. سەبەپ: حانگەرەي كەڭەس وكىمەتىن جاقتاپ كوپ ولەڭ، جىر شىعاردى. كەشەگى قويشى مەن جالشىنى مىرزالارمەن تەڭ كوردى. كوبىنە-كوپ ونىڭ ولەڭ-جىرلارى جەبىر بيلەر مەن كەۋدەسىن كەرگەن بايلارعا بوگەلەكتەي ءتيدى. ءوزى كوممۋنيست بولعان كەدەيشىل جىرشىنى كورە الماعان دۇشپاندارى«ءاي، سەنى مە!» دەۋمەن كەلدى. كەشەگى ءبىر قىسىلشاڭ اشتىق، جالاڭاشتىق جاعادان العان كۇندەردە باندى دەگەن پالە كوپ شىقتى. جۇت جەتى اعايىندى دەگەندەي، سول باندىنىڭ الەگى بارىنەن دە جامان ءتيدى ەلگە. بۇرىنعى جايىق بويىن تۇتاس بيلەگەن اتتى قازاقتار باس كوتەرىپ، ءوزى اش-جالاڭاش ەلگە شابۋىل جاساپ الەكتەدى. سونداي ءبىر توپ قارۋلى كازاكتار ىلبىشىننەن شىعىپ جىمپيتى قالاسىن شاۋىپ الۋعا اتتانعان. مىنا قامىستى كول باسىنا ءبىر تۇندە بەس جۇزدەن استام كازاكتار كەلىپ جەتكەن. بۇلار تاڭ اتا جىمپيتى قالاسىنا باس سالۋعا دايارلانعان. تەڭدىك العان كەدەي جاعى بۇل جاۋدى كورىپ بۇعا ءتۇستى دە، ال كەڭەس وكىمەتىنىڭ تاقىمى تيگەن باي، مىرزالار اۋىل سوۆەتكە، ونىڭ مۇشەلەرىنە ءتىسىن قايراي باستادى. وسى جولدا قۇربان بولعانداردىڭ ءبىرى حانگەرەي اقىن، قۇرماش. حانگەرەيدى دۇشپانداردىڭ كوزەۋىمەن قازاق جۇزدىگى ۇستاپ الىپ، سوڭىنان ءۇيىن تىنتسە، ۇيىنەن اسكەرشە تىككەن سۇر بەشپەت-شالبارى، قالتاسىندا پارتيالىق بيلەتى تابىلىپتى.
تۇندە كول جاعاسىنداعى جالعىز ۇيگە قاماپ، قاسىنا قاراۋىل قويىپ، تاڭ الدىندا قالاعا اتتاناردا «ءبىرىنشى قۇرباندىق» دەپ كازاكتار اتىپ كەتكەن حانگەرەيدى. سول ءتۇنى شىعارعان ولەڭى دەپ قۋانىشكەرەي اقىننىڭ ايتقانى عوي الگى. وسىنى حانگەرەيگە وشىگىپ بيسەنعالي ايتقىزبايدى. بۇل حانگەرەيدىڭ شىعارعانى ەمەس، حانگەرەي كازاكتارعا ءوزى بارىپ كىردى، سەن سونى اقتايسىڭ، دەپ جالا جابادى بيسەنعاليلار. مىنە، جىرعا وشىگۋدىڭ سەبەبى وسى، قۇرماشجان.
جىردى دا، اڭگىمەنى دە ۇيىپ تىڭداعان بالا، ۇزاق ۋاقىت ۇيىقتاي الماي، ىشىنەن بۇزىق بيسەنعاليعا تىستەنىپ جاتىپ، ءبىر كەز تىنىشتالا قالدى. ونى الديلەپ ۇيىقتاتقانداي باس جاعىندا ءۇڭىلىپ وتىرعان قالەكەنى جىرشى دا ەرگە باسىن سۇيەدى. ازدان كەيىن جۇمساق قورىل ەكەۋىن قىمتاپ، بۇركەپ، كۇندىزگى سالىققان دەنەنى قۇنداقتاپ جاتقانداي بولدى.
تاڭ سارىدەگى ايقاي...
بالا ۇيىقتاپ جاتتى، ەرتەڭگى ءارى ءتاتتى، ءارى بەيعام ۇيقىدا جاتتى.
دالا دا جيەگىنە كوز جەتپەيتىن داريا سياقتى ەمەس پە! سول جالپاق ساحارانىڭ ءمولدىر توسىندە قالقىپ تۇرعان كيىز ۇيلەر دە تەڭىز تورىندەگى جەلكەندەر ءتارىزدى. اسىرەسە، جازدىڭ تاڭعا جۋىق شاقتارىندا كوزگە ەرتەگى الەمى ەلەستەيدى.
ال، قارا كوك اسپاننىڭ شىعىس جاڭ جيەگى قۇلان يەكتەنىپ، بوزعىل تارتقان سايىن، ۇيىقتاپ جاتقان بالا دا شامىرقانا تۇسەدى. كەمەلىنە كەلىپ تىنىسى توياتتاعان دەنە سالقىن لەپكە جيىرىلا تۇسۋمەن عانا جاۋاپ قاتقانداي. سالقىن سامال دا ۇيگە ىركىلمەستەن قۇيىلىپ جاتىر: ونى توقتاتار ءبۇل ۇيدە اينالا ۇستاعان ءشيى دە، اۋىر كيىز ەسىك تە جوق.
ءتور دە جۇكسىز، جەر دە تەكەمەتسىز. كونە-توز الاشانىڭ ۇستىندە قوي ءجۇنى شەكپەننەن وزگە كوزگە ىلىگەر نارسە دە جوق. ءبىراق باسى بۇكتەۋلى شەكپەننەن تەمەن سىر ىپ جاستىقسىز قۇر جەردە قالعان بالا شايى كورپە، مامىق توسەكتى جاننان ءبىر دە كەم تىنىستاپ جاتقان جوق. قوڭىر سازدى ءبىر راقات قورىلدىڭ قۇشاعىندا جاتىر.
سىرتتا اق بوزعىل، ۇيدە قارا قوڭىر تارتقان تاڭ ءسارىسى بالادان وزگە جىرشىنىڭ بەينەسىن دە كوزگە ىلىكتىرىپ كەلەدى. ول جوعارى — ناق توردە: شاپانىن دا، كەبىس-ماسىسىن دە شەشپەستەن، ەرگە باسىن سۇيەي شىنتاقتاپ جاتىپ ۇيىقتاپ قالعان با، قالاي؟ بايقاپ قاراعان ادامعا ونىڭ يەگىندەگى شوقشالاۋ بىتكەن جيرەن ساقالى دەمىن قاتتى-قاتتى العان كەزدە سەلتەڭ-سەلتەڭ ەتىپ كەتەدى. جانىندا ءار جەرىن قامىرلانعان الا شۇبار دومبىرا دا شىنتاقتاپ تىنىس الىپ جاتقان سياقتى: قۇلاعى ساعاناققا ءىلىنىپ قالعان كۇيى كولبەي تۇسكەن، ءسىرا ونى تۇندە كەرەگەگە دۇرىس سۇيەمەي، سىرىلىپ بارىپ قيسايىپ قالعانعا ۇقسايدى.
جىرشى دا، دومبىرا دا تىنىستاپ جاتىر. دالانىڭ بۇل ەگىز شەجىرەسى سوزىمەن، ۇنىمەن قىردى الديلەۋ ءۇشىن تۋعان عوي. وتكەننىڭ ويلى سىرىن تەربەتىپ قام كوڭىلدى جانداردىڭ قاباعىن جازعاننان ارتىق نە بار! سول جىرشىنى كۇنىمەن، تۇنىمەن تىڭداسا دا قىزىق حيكاياعا وسى بالا ءبىر قانعان ەمەس. ەرتەڭ تاعى دا ءبىرى ايتىپ، ءبىرى تىڭداۋعا بويعا قۋات جيناپ جاتقانداي ەدى...
جىرشى ويانىپ كەتتى. كوزىن اشپاي تۇرىپ ول الدەنەگە قۇلاعىن توستى. ۇيگە كىرىپ كەلە جاتقان ادامنىڭ تابالدىرىقتان اتتاعان ادىمىمەن بىرگە ونىڭ جاستىقتان باسى دا كوتەرىلدى. الاكولەڭكەدە ۇيگە كىرگەن بيسەنعاليدىڭ سوپاقتاۋ بەينەسىن ول بىردەن ايىردى.
«بايعۇس بالا، تۇنىمەن اڭگىمە تىڭداپ، تاڭ الدىنا عانا كوزى ىلىگىپ ەدى، وياتا كەلدى-اۋ»، دەپ اياپ، قالەكەش شىرت ۇيقىدا جاتقان قۇرمانعا كوز تاستادى.
— تۇر! — دەگەن تىكەندەي داۋىسپەن بىرگە بيسەنعاليدىڭ اياعى الاشادان سىرىلىپ تومەن ءتۇسىپ كەتكەن بالانىڭ جەردەگى باسىنا جەتىپ تە قالدى. وڭ اياقتىڭ ۇشىمەن ىسىرىپ جىبەرگەن باس جىرشىعا كەلىپ سوعىلدى، ءبىراق قاتتى ۇيقىدا جاتقان بالا ويانباستان اۋناپ تۇسكەن جانشا ىڭىرسىعان ءبىر دىبىسپەن عانا تىندى.
— ...ءسوزدى سويلەۋدى بىلەسىڭ، ەرتە ويانۋدى بىلمەيسىڭ! — دەپ كىجىندى وعان بيسەنعالي، — تۇر، اتقا بار!
ەكىنشى رەت وقتالعان اياق بالاعا جەتپەي، جىرشىنىڭ شىنتاعىنا تىرەلدى. قالەكەش اراعا تۇسە قالدى:
— بيسەكە، مەن ايداپ اكەلەيىن اتتاردى، قۇرماشقا تيمەڭىز، ۇيىقتاي تۇرسىن...
— سەن قۋ جاق، جۇرتتى جىرىڭمەن اعۋالاۋدى ازسىنىپ، ەندى بىرەۋدىڭ مالشى-جالشىسىنا دا ارا تۇسپەك بولدىڭ با؟
— بالا عوي، ۇيىقتاي تۇرسىن دەگەنىم. ايتپەسە ارا ءتۇسىپ قايتەيىن، بيسەكە.
— مەن سەنى اۋىلنايعا اكتى جاساتىپ مەليسيانىڭ قولىنا بەرەمىن.
قالەكەش ۇندەمەدى. بيسەنعالي جالما-جان بالانىڭ. سيراعىنا جارماسىپ، ەسىككە سۇيرەدى.
ۇيقىلى كوزبەن بالا نە بولعانىن انىق ايىرا الماي، بيسەنعالي ۇستاعان اياعىن قاتتى-قاتتى سەرپىپ جىبەرىپ، قولىمەن جەر تىرەي، باسىن كوتەرىپ الدى. ءبىراق ول بيسەنعاليدى ايقىن كورە الماي تۇرعان ادامداي ەكى كوزىن بىلەگىمەن ۇقالاپ-ۇقالاپ جىبەرىپ قارادى.
— جىر تىڭداۋدى بىلەسىڭ، ەرتە تۇرۋدى بىلمەيسىڭ، ءا؟! داۋسىن دا، ءوزىن دە جاڭا عانا تانىپ، بالا شوشىنا جيىرىلىپ، كەرى جىرشىعا قاراي شەگىندى. بيسەنعالي كيمەلەي ءتۇستى.
— سەن كەشە نە دەدىڭ؟ سەنىڭ ءتىلىڭ شىعا باستاعان ەكەن. قايتا ايتشى، كەشە سەن ماعان نە دەدىڭ؟
تاعى دا كوزىن ۇقالاپ-ۇقالاپ جىبەرىپ بالا «وسى نە دەيدى؟» دەگەن سۇراۋمەن وعان تۇيىلە قارادى.
— مەن ساعان ايتىپ تۇرمىن، كەشە سەن نە دەدىڭ؟ قايتا ايتشى، نە دەدىڭ؟!
— قاشان؟ — دەدى بالا كەيىن شەگىنە ءتۇسىپ.
ول قولىمەن سيپالاعانداي، كەيىنگى جاعىندا تۇرعان جىرشىنى ىزدەدى دە، ەكى كوزىن بيسەنعاليدان الماي، ونىڭ قولىنا بارىپ قولى ىلىكتى.
— كەشە، مىنا قۋ جاق جىراۋدى قۋعان كەزدە، انا ءراقىمعاليدىڭ ۇيىندە.
— ءبىزدى تاراتقاندا ما؟ — دەپ بالا انىقتاي ءتۇستى..
— ءيا، سەندەردى قۋالاعاندا...
— كەشەگى، كەشەگى ءسوزىمدى مە؟ — دەدى تاعى دا بالا.
— ءقازىر ايت سول كەشەگى ءسوزىڭدى. نە دەدىڭ ماعان؟ سول ايتقانىڭدى ءقازىر ايت.
— قاتىننىڭ دەگەنىنەن شىعا الماعان ادامنان نە ءۇمىت، نە قايىر دەگەنىمدى سۇرايسىڭ با؟
— ءا؟
— سول. ەسىتتىڭ عوي، سول. تاعى دا ايتام جىر تىڭداتپاساڭ، — دەپ بالا ەكىلەنە ءتۇستى. •
بيسەنعاليدىڭ سىلتەگەن جۇدىرىعى بالادان اۋىپ، قالەكەشكە ءتيدى، قۇرمان جالت بەرىپ جىرشىنىڭ ارتىنا قاراي تىعىلدى.
— بيسەكە، قويىڭىز. بالا عوي. بالامەن بالا بولۋ ۇيات ەمەس پە، — دەدى جىرشى جۇدىرىق تيگەن قارىن سيپالاي ءتۇسىپ.
— مەن ساعان كورسەتەيىن كورىمدى. قارا مۇنىڭ ءتىلىنىڭ ۋدايىن.
— قالامپىردان قورقاتىنىڭ وتىرىك پە، ايتشى، — دەدى بالا وجەكتەپ، — قالامپىر قارا قاتىن ەمەس، قاتىن سوزىمەن جۇرەتىن سەن قارا قاتىن. حانگەرەيدىڭ جىرىن ايتتىرمايسىڭ، ويتكەنى ول سەنى:
مايلى بورسىق،
كەلەدى جورتىپ،
قاتىنىنان قورقىپ،
بيسەنعالي قورتىق، —
دەگەن. سول ءۇشىن قاستىقپەن تىڭداتپايسىڭ جىردى.
ەكىنشى رەت بيسەنعالي بالاعا ۇمتىلعاندا، ول ايقاي سالىپ دالاعا شىعا قاشتى.
دابىلدىڭ اۋىلىنداعى سول كۇنگى تاڭ سارىدەگى ايقاي قۇرماننىڭ قالاعا قاشۋىنا سەبەپ بولىپ ەدى...
ءۇشىنشى تاراۋ
1
حاكىمنىڭ ۇيىندە سول كۇنى ءبارىنىڭ باسى تەگىس قوسىلدى،.. «ساعات التىدان قالماي كەل... كەشىگىپ قالما، قالايدا كەل!» دەگەن مەڭدىقىزدىڭ ءسوزىن گۇلجيھان «..سول!» دەپ جورىدى. ول ايەلدىڭ «قالايدا كەل!» دەپ جازعان وكتەم بۇيرىعىن دا وزىنشە جاقسىلىققا بەيىمدەدى. «ىشكە تارتىپ جاقىنىم دەپ ەسەپتەگەنى، ايتپەسە بۇلاي جازباس ەدى. وندا بۇل قالاي؟ بالالىق شاق وتكەنى مە؟ بۇل... بۇل بەلگىسىز ارماننىڭ الدى ما؟» دەپ جىبىرلادى قىزدىڭ ەرنى.
قىز جالما-جان جۋىندى دا، اينا الدىنا بارىپ تارانا باستادى. ءبىراق ونىڭ بىردەن-بىرگە مولايا تۇسكەن جۇرەك ءلۇپىلى بوي بەرمەي ويىن دا الدەقايدا سۇيرەدى. ىستەگەن ءىسىن دە تياناقتاتپادى، ول قولىنا قايتا الىپ، ءسوز اراسىندا جاسىرىپ قالعان الدە ءبىر سىر بارداي-اق زاپيسكانى اۋدارىستىرا بەردى. «سول! سول الىبەك كەلەدى... قارسى الۋ كەرەك... سول ءۇشىن عوي مەڭدىقىزدىڭ «قالايدا كەل» دەگەنى. بۇرىن كورمەگەن... تەك سىرتىنان عانا بىلەتىن جانمەن قالاي كورىسەم. قالاي امانداسام...»
اقشىل جۇزىنە قوپ-قويۋ قىزىل شىراي جۇگىرگەنىن اينادان كورە سالدى دا، قىز تەرىس اينالىپ كەتتى.
بۇل قىز ءجۇنىس قاجىنىڭ ءتىرى كۇنىندە «سۇيەك جاڭعىرتىپ»، الىبەككە اتاستىرىپ قويعان اقمەتشەنىڭ گۇلجيھانى ەدى.
ءبىلىمدى، ءارى داۋلەتتى اكەسى گۇلجيھاندى ورىسشا، قازاقشا بىردەي وقىتىپ جانە ونىڭ ۇستىنە جۇمىسىنا ەكى رەت مۋزىكا ساباعىن بەرىپ تۇراتىن ۋچيتەل جالداپ قويعان-دى. ءوزى كورىكتى، ءوزى ونەرلى جانە اتاقتى ادامنىڭ تاربيەلى قىزىن كىشكەنە قالانىڭ حالقى تەگىس تانيتىن ەدى دە، جاستار جاعى: «گۇلجيھان ەمەس، جيھاننىڭ گ ۇلى، يران ب ا ق قۇسى» دەپ تاڭداي قاعاتىن.
«نەگە تولعانام سونشاما، ول دا وسىنداعى كوپ وقۋشىنىڭ ءبىرى سياقتى شىعار!» — دەپ وزىنە-وزى دەم بەرگەندەي شيراتىلا ءتۇستى دە قىز ەسىككە قاراي ءجۇردى. — «ءيا، ءيا، ول دا وسىنداعى وقۋشىلارداي شىعار. كىم بىلەدى... جوق الىستاعى ۇلكەن قالادا وقىپ جۇرگەن ءبىلىمدى جانە جۇرت اۋزىنا ىلىنگەن الىبەك «جولىندا باسىم قۇربان... سەنسىز ماعان ءومىر جوق...» دەپ حات جازىپ ءبىزدىڭ قالانىڭ كۇيىپ-پىسىپ جۇرگەن جاستارى سياقتى بولماس...»
حاكىمنىڭ ۇيىنە قاراي كەلە جاتىپ گۇلجيھان ءبىر كەز الىبەكتىڭ ءپىشىنىن ويمەن كوز الدىنا كەلتىرۋگە تىرىستى. ءبىراق سوناۋ بالا كەزدەگى كەرگەن بۇلدىر بەينە كوز الدىندا كولدەنەڭ تارتىلا بەرمەدى، ءتىپتى ونىڭ بويىن دا، ءوڭىن دە، بەت ەلىبىنىڭ قانداي ەكەنىن دە انىقتاي المادى. سوندا دا ەكى-ۇش كەشە بويى ونىڭ ويىنا الىبەكتەن وزگە ەش نارسە ورالماي قويدى.
— قالقام-اۋ، ەلگە قايتۋعا نەگە اسىقتىڭ سونشاما؟ — دەدى مەڭدىقىز وعان ەسىكتەن كىرە بەرگەندە. ءسويتتى دە ايەل قىزدى قۇشاقتاي تورگە قاراي جەتەكتەدى. — سەنى كەتەيىن دەپ جاتىر دەگەنسىن، ەڭ بولماسا بىزدىكىنە ءبىر قونسىن، قاسىمدا بولسىن دەپ شاقىردىم. ۇيدە، ءوزىڭ بىلەسىڭ، حاكىم دە جوق. الىستان كۇتكەن جولاۋشىمىز دا كەلگەن جوق. حاكىم سول ءىنىسىن كۇتىپ اينالعان شىعار تەكەدە.
قاتتى-قاتتى تۋلاعان قىز جۇرەگى ازداپ ورنىنا تۇسە باستاعانداي بولدى. وعان حاكىمنىڭ دە، الىبەكتىڭ دە كەلمەگەنى ۇلكەن تىنىس سياقتاندى. سىرلاسپاسا دا كورىپ جۇرگەن مەڭدىقىزبەن اڭگىمەلەسۋ وعان ەندى اسا قيىن كورىنبەدى.
— پاپام تەز قايتسىن دەپ ات-اربا جىبەرىپتى. «قالا شاڭ ءارى ىستىق، وندا جۇدەپ قالاسىڭ. اۋىل قىرعا جاڭا عانا شىقتى، دالا جاقسى دەمالۋعا» دەپ حات جازىپتى. قارشىعا ءتىپتى بۇگىن ءجۇرىپ كەتەمىز دەپ اسىقتىرىپ ەدى، مەن بولماي توقتاتتىم. جاقىن-جۋىق جاندارمەن امانداسىپ كەتەمىن دەپ. ەرتەڭ ەرتەمەن جۇرەمىز، — دەدى قىز. ءسويتتى دە ول ەركەلەگەن پىشىنمەن مەڭدىقىزدىڭ موينىنا اسىلا ءتۇستى.
— قارشىعا ما ات-اربا اكەلگەن؟ ول بىزدىكىنە نەگە كەلمەدى؟ — دەدى مەڭدىقىز قاباعىن شىتىپ. — ...قالاعا سان كەلىپ جۇرگەندە ەسىگىمىزدەن ءبىر قاراعان جان ەمەس. اماندە سىرتتاپ جۇرەدى. كىمگە تارتقان ءوزى، جاقىندى جاقىن دەپ سانامايتىن؟!
مەڭدىقىز ءسوزى اسا ءزارلى بولماسا دا، قىزعا ىلىك سياقتى كورىندى.
— قارشىعا دا، مەن دە ءجون-جوسىقتى شالا بىلەتىن بالامىز عوي، مەڭدىقىز اپا. كىرىپ سالەم بەرىپ شىعۋ ونىڭ دا ويىنا كەلمەپتى، مەنىڭ دە بۇل جونىندە وعان ايتار اقىلىم ءازىر بولماعان. كەشىرىڭىز، — دەدى قىز ءمۇلايىم پىشىنمەن.
مەندىقىز وعان قادالا قارادى، ءبىراق بۇل قادالا قاراس كەشىرىم بەرۋ ەمەس، قىزدىڭ دا، ۇلدىڭ دا كىناسى جوق، تەك جاقىندىق نيەتتى اشا ءتۇسۋ ءۇشىن ايتقان ءسوزدى كوڭىلىنە الىپ قالدى ما دەپ سىناۋ ەدى. قىز شىنىندا دا شىدامادى:
— شىنىمەن رەنجيسىز بە؟ — دەدى گۇلجيھان دا كوزىن الماي.
— جوق! مەنىڭ كوزىمە بۇگىن بۇرىنعىدان دا وزگەشە كورىنىپ تۇرسىڭ... بۇرىنعىدان دا جاقىن كورىنىپ تۇرسىڭ... سونىڭ ءۇشىن قارادىم، سۇلۋىم، سۇلۋىم! اق سۇيرىك! بالا قايىڭ! كىشكەنە جيھان.
كەلىنشەك سۇيسىنە كەپ قىزدى بالاشا قۇشاقتاپ، ماڭدايىنان ءوپتى.
جۇقا ەرىندى اقشىل جۇزىنە قىزىل شابدار شىراي لىپ ەتە قالدى دا، قىز ءوڭى بەينە ءبىر ۇلبىرەگەن قىردىڭ قىزعالداعىنا ۇساپ كەتتى. دەنە راس سۇيرىك — شايى كويلەك ونى ونان دا سۇيرىكتەندىرگەندەي بەلىن قىناي تۇسكەن، ال قۇشاقتاي العان ايەلدىڭ قولى قىز موينىنا ورالا قالعاندا، ونىڭ ۇزىن قوس بۇرىمىنىڭ سول جاق ورمەسى مەڭدىقىزدىڭ كەۋدەسىنە قۇلادى دا تومەن سىرعىپ كەتتى.
— سەن، اپا، مەنى كىشكەنە جيھان دەيسىڭ، كانە قاي- سىمىز ءۇزىن ەكەنبىز؟ — دەپ ول ڭاتارلاسا ڭالىپ ەدى، مەڭدىڭىزدان ڭىز كوپ سۇڭعاڭ كورىندى.
— بالا ەمەسسىڭ، بالا ەمەسسىڭ. بوي جەتتىڭ. ءپىستىڭ. الماسىڭ، جەمەي جۇتىپ قانا قوياتىن الماسىڭ، — دەپ ايەل شايى كويلەكتىڭ جوعارعى بۇرمەسىنە كوز تىگىپ ەدى، ونىڭ «بالا ەمەسسىڭ» دەگەن ءسوزىن دالەلدەگەندەي ءور كەۋدەدەگى ۇركىپ تۇرعان قوس الماعا كوزى ءتۇستى. — الماسىڭ پىسكەن الماسىڭ، — دەپ جىميدى ايەل قىزعا شاتتى پىشىنمەن.
قىز بەتىنە قىزىل شابدار شىراي تاعى دا لىپ ەتە قالدى. ايەل سوزىنە ىشتەي ريزا بولسا دا، «بوي جەتتىڭ» دەگەن سوز ورىنسىز كورىندى.
— ءيا، — دەدى ايەل ءسوزدى باسقا جاققا بۇرىپ، — ەرتەڭ ەرتەمەن اۋىلعا ءجۇرىپ كەتەمىن دەيسىڭ بە؟
— پاپامنىڭ بۇيرىعى سولاي.
— سەنىڭ ءوز بيلىگىڭ وزىڭدە ەمەس پە، مىنا سياقتى بوي جەتكەن، وقىعان قىزعا پاپاڭ وسى كۇنگە دەيىن بۇيىرا ما؟
— پاپام مەنى بوي جەتتى دەپ ومىردە ويلاعان ەمەس.
— دۇنيەدە نە بولىپ جاتقانىن ۇيدە وتىرىپ بىلەتىن پاپاڭ قىزىنىڭ وزىندەي بولىپ قالعانىن بايقامايتىنى قىزىق ەكەن.
گۇلجيھان ءسال ويلانىپ قالدى.
— مىنا سوزىڭە تۇسىنبەي قالدىم. مەڭدىقىز اپا، مەنىڭ پاپام سونداي ادام با؟..
— پاپاڭنىڭ اقىلدى، ءبىلىمدى، پاراساتتى، ومىردە نە بار، نە جوعىن وزگەدەن بۇرىن ءبىلىپ وتىراتىن ادام ەكەنىن بايقاماي ءوسىپ پە ەدىڭ؟
— جوق، ءسىزدىڭ سوزىڭىزدە باسقاشا ءبىر ماعىنا بار سياقتاندى، سوعان قاراي سۇرادىم. ايتپەسە پاپامنىڭ نادان كىسى ەمەس ەكەنىن بىلەمىن عوي. ءبىراق سول نادان بولماعانىن كوپ جۇرت كۇندەپ جۇرمەسە دەيمىن.
— جۇرتتىڭ نە دەرىن بولجاپ قايتەسىڭ، قاراعىم.
— ءوزىڭ جاڭا عانا ايتتىڭ عوي، اپا، «ءبارىن بىلەتىن پاپاڭ، قىزىنىڭ وزىندەي بولىپ قالعانىن بايقاماعانى قىزىق»، — دەپ. سوعان قاراپ مەن دە ءار نارسەنى بايقاۋىم كەرەك شىعار دەپ ويلايمىن.
مەڭدىقىز كۇلىپ جىبەردى.
— بايقاعانىڭ جاقسى جانە ءوزىڭ ءار نارسەنى بايقاۋعا شاماڭ كەلىپ قالعانى دا جاقسى كورىنىپ تۇر. سوندا دا بالانىڭ اكە-شەشەسىن ويلاۋى سيرەك، اكە مەن انا كوبىرەك ويلاۋعا ءتيىس بالاسىن. ويتكەنى تاربيەلەۋ، وقىتۋ، وسكەن سوڭ اياقتاندىرۋ سولاردىڭ قامى عوي. ال سەن بولساڭ، گۇلجيھان، ءقازىر ناعىز سول اكە-شەشەنىڭ ەڭ سوڭعى قامدايتىن جاسىندا ترسىڭ.
— مەنىڭ ويلاعانىم ول ەمەس ەدى، اپا. سەن ءسوزدى باسقا جاققا بۇردىڭ. جۇرت مەنىڭ پاپامدى اۋىزعا كوبىرەك الادى. سوعان قاراپ، ءسىز دە سونداي پىكىردە ەمەس پە دەپ كۇدىكتەنگەنىم.
— جاقىن ادام جاقىنىن جاقسى جاعىنان عانا اۋىزعا الادى، پاپاڭ دا، سەن دە بىزگە الىس ەمەسسىڭ...
مەڭدىقىز گۇلجيھاننىڭ جۇزىنەن سىر تارتقانداي وزگەرىس ىزدەپ، قىزدىڭ مولدىرەگەن قارا كوزدەرىندە ءمۇلايىم قاراسى بارىن بايقاپ قالدى. ءبىراق بۇل «ءمۇلايىم قاراس» وعان وزگەشە ءوڭ، وزگەشە ءبىر سۇيكىمدى، ءوزدى الماي قارارلىق تارتىمدى شىراي بەرىپ تۇرعانداي بولدى.
— بۇگىن كوڭىلىمنىڭ قوشى جوق، اپا، — دەي سالدى قىز ايەلدىڭ سىر تارتۋ ءۇشىن ايتقان ءسوزىن دە، كوزقاراسىن دا تۇسىنە قويىپ. — جۇرەگىم ۇيتقي بەرەدى، الدە ءبىر جاماندىق بارىن سەزگەندەي.
— قويشى، قاراعىم، قايداعى جوقتى شىعارماي. قۇدايعا شۇكىر، ءتورت قۇبىلاڭ بىردەي مەكە، كوركىڭ دە، داۋلەتىڭ دە، ءبىلىمىڭ دە بىرىنە-بىرى ساي جانە ونىڭ ۇستىنە مىنا مەنىڭ قاينىم...
قىز ايەلدىڭ اۋزىن باسا قويدى، ءسوزىن اياقتاتپادى.
— داۋلەت... سول داۋلەت ءقازىر پاپاما جاماندىقتىڭ باسى بولعالى تۇر.
— نەگە؟
— سولاي، اپا. مەنىڭ ءار نارسەنى اڭعاراتىنىم وزىمە زيان بولىپ ءجۇر. جۇرەگىم سوندىقتان ۇيتقيدى.
— قوي، قاراعىم، بۇل ەكەۋىمىزدىڭ ويلايتىن نارسەمىز ەمەس، — دەپ مەڭدىقىز گۇلجيھاندى تەرەزەنىڭ الدىنا قاراي جەتەكتەدى.
بۇل كەزدە حاكىمنىڭ ۇيىنە قاراي، كوپىردەن تۋرا تارتقان شاڭىراق ءمۇيىز پار وگىز جەككەن اعاش اربالى قاقپاعا ءتونىپ قالىپ ەدى. مەڭدىقىز جالما-جان تەرەزەنى اشىپ جىبەردى دە:
— كەنجە بالا كەلىپ قالدى. ءبىزدىڭ كەنجە بالا، گۇلجيھان، — دەپ ايقايلاپ ادىلبەكتى كورسەتتى. — سەن كورگەن جوقسىڭ كەنجە بالانى. اتامنىڭ ءسۇت كەنجەسى.
— مەن كەنجە بالا تۇگىل، الىبەكتىڭ دە قانداي ەكەنىن كوز الدىما كەلتىرە المايمىن.
قىزدىڭ بۇل ءسوزى اۋزىنان ەرىكسىز شىعىپ كەتتى دە، ول تارى دا قىزارا ءتۇستى.
— الىبەكتى دە، ادىلبەكتى دە ەندى ءوز كوزىمەن كورىپ، ءوز اۋزىڭمەن تىلدەسەتىن بولاسىڭ، اماندىق بولسا. ساعان ەرەمىن دەپ قاينىلەرىمنىڭ اتتارىن اتاپ قويدىم، گۇلجيھان. كەنجە بالا اتىن اتاعانىن ەستىسە شاتاق شىعارادى. ونىڭ مىنەزى ەكى اعاسىنىڭ ەكەۋىنەن دە وزگەشە، ءقازىر كورەسىڭ.
2
وگىزىن تۋارىپ، لاپاس استىنا بايلاپ، ۇيگە ءۇستىن قارىپ-سىلكىپ، جايىمەن كىرگەن ادىلبەك گۇلجيھانعا كوزىن سالمادى. مەڭدىقىزبەن عانا بولىپ، وعان ەلدىڭ اماندىعىن، ءۇي ءىشىنىڭ سالەم ايتقانىن قىسقاشا بايانداي سالدى دا:
— مىناۋ جالپاق بالانىڭ كىم ەكەنىن تانيسىڭ با، جەڭەشە؟ — دەدى دە، سونسوڭ مەڭدىقىزدىڭ جاۋابىن كۇتپەي ءجاي-مانىستى ءوزى جەتكىزە باستادى. — ءبىزدىڭ جاقىن اعايىن باقى دەگەن كىسىنىڭ بالاسى. بۇل دا قاينىڭ. وقۋعا كىرەمىن دەپ دابىل بايدىڭ قويىن قوراسىمەن اش بورىگە تاپسىرىپ، وسىنداعى ناعاشىسى جولمۇقاندى ىزدەپ كەلە جاتىر.
— قويشى، كەنجە بالا، راس ايتاسىڭ با؟ امان با، قاراعىم، — دەپ ايەل بالامەن امانداسىپ، — شىنىمەن قويدى قاسقىرعا قۋدىردىڭ با؟ — دەدى تاڭدانىپ.
— جوق. ءاي، جەڭەشە-اي، بالا ەكەنسىڭ عوي. «قورا تولعان قويىمدى اش بورىگە تاپسىردىم» دەپ قوبىلاندى ايتپاي ما؟ بۇل دا سونداي باتىر. باتىر بولعاندا «سىرىم دا قويشى ەكەن، مەن دە قوي باقتىم. ەندى سىرىمداي بولامىن!» دەيدى. مىقتى ەمەس پە، قاينىڭ، ءا؟
مەندىقىز ەزۋ تارتتى دا جالما-جان:
— كەنجە بالا، مىنا... — دەپ گۇلجيھاندى كورسەتىپ، — بالانى، قىزدى تانيسىڭ با؟ تانىمايسىڭ. كىم دەپ ويلايسىڭ؟ كىمگە ۇقسايدى؟ — دەپ سۇرادى كۇلىپ.
ادىلبەك گۇلجيھانعا تەسىلە قاراپ الىپ:
— قالادا بوي جەتكەن از با؟ تانىمايمىن. بۇگىن مەنى جولدا دابىل بايدىڭ كۇيەۋى، كادىمگى ءبىزدىڭ راقىمعالي: «مەنىڭ بالدىزىم بار. بايدىڭ ءسۇت كەنجەسى، بوي جەتىپ وتىر» دەپ جىمىڭ-جىمىڭ ەتتى. سول، راقاڭ ايتقانداي، بىرەۋدىڭ بال كەنجەسى شىعار بۇل بوي جەتكەن دە، — دەپ تاعى دا گۇلجكھانعا كوزىن تىكتى.
— وي، كەنجە بالا، كەنجە بالا. ءسوزدىڭ كەسىرىن قارا، «ءسۇت كەنجە، بال كەنجە» دەيدى... جارايدى، ءوزىم تانىستىرايىن: كورىس، گۇلجيھان... ءوزىمىزدىڭ كادىمگى... جيەن، — دەدى.
— سولاي ما؟ ءوزىمنىڭ كادىمگى ءسۇت كەنجە جەڭەشەم ەكەن عوي، — دەپ ادىلبەك بارىپ گۇلجيھاننىڭ قولىن الدى. — امان-ەسەن ءجۇرسىڭ بە؟ اقاڭ دەنى ساۋ ما؟
گۇلجيھان بۇرىنعىدان ءارى قىزارا ءتۇستى. ول ادىلبەككە اقىرىن عانا:
— ءسالاماتسىز با؟ — دەي سالدى.
مەڭدىقىز دا قىزارىپ كەتتى، ءبىراق ول سوزگە ۇستا، مىنەزگە تىك قاينىسىنىڭ كورگەن جەردەن گۇلجيھاندى ۇيالتىپ تاستاعانىن جۋىپ-شايماقشى بولدى.
— گۇلجيھان، سەن كوڭىلىڭە الما، كەنجە بالانىڭ مىنەزى اشىق ول كوپ نارسەنى تۇرا بەتكە ايتادى. جاڭا ايتىپ ەدىم عوي، كەنجە بالانىڭ مىنەزى ەكى اعاسىنىڭ ەكەۋىنەن دە باسقاشا دەپ. ءبىراق بولعانىنشا اقكوڭىل. سويلەسە كەلە بىلەسىڭ. ەڭ الدىمەن سوزگە ۇستا. كەنجە بالانى سوزدەن جەڭە المايسىڭ. ونىڭ ايتقانىن تەك قۇپتاي بەرمەسەڭ، ول بوي بەرمەيدى، — دەدى كۇلىپ.
— مەڭدىقىز جەڭەشە، سوزىڭە مەن تۇسىنبەدىم. كوڭىلگە العانداي مەن نە ايتتىم؟
— مەنى جەڭەشە دەسەڭ ول قۇداي جازعانداي. ال، ءالى وزىڭدەي جاس گۇلجيھاندى «جەڭەشە» دەپ ۇيالتۋىڭ اسا تاپقىرلىق ەمەس.
— مەنىمشە بۇل ابدەن ورىندى. جاس، جاس دەيسىڭ، جاڭا ايتتىم عوي، راقىمعالي «بالدىزىم بار» دەپ جىمىڭ قاققانىن. ول ماعان مۇنى قۇر «جىمىڭ» قاعۋ ءۇشىن عانا ايتقان جوق. ساعان ايتتىرىپ بەرەمىن دەپ سىبىرلادى. مەن مۇنى ورىندى-اق ءسوز دەپ ءبىلدىم. الىبەكتىڭ دە، مەنىڭ دە قاتىن الاتىنىم وتە داۋسىز نارسە. ال گۇلجيھاننىڭ مەنىڭ جەڭەشەم ەكەنى مۇنان ون ەكى جىل بۇرىن (ادىلبەك بەتىن سيپادى) «اللا اكبارمەن» تامام بولعان. قۇدەكەڭنىڭ ءوزى ءمورىن باسىپ، قولىن قويعان زات. جانە ءسۇت كەنجە جەڭەشەم، ويتكەنى مۇنان كىشى مەندە جەڭگە بولمايدى.
مەڭدىقىز كۇلىپ جىبەردى. ول شاي ازىرلەپ ءجۇرىپ تە، ونى قۇيىپ وتىرىپ تا ادىلبەكتىڭ اۋزىنان شىققان سوزگە ەزۋ تارتپاي قالمادى.
— وي، كەنجە بالا، كەنجە بالا! — دەۋمەن بولدى.
«كورۋگە سۇيكىمدى عانا قارا تورى. بويلى بولماسا دا قۇيعان قورعاسىنداي شىمىر جىگىت ەكەن. اتتەڭ مىنەزى ورعا جىعار شالكەس، ونىڭ ۇستىنە جاقسى سوزىنەن جامان ءسوزى كوپ جانە ونى بەتكە ايتاتىن ءبىر ۇيالماس بەزبۇيرەك» دەپ سىنادى گۇلجيھان ادىلبەكتى، وعان ءجيى-جيى كوز استىمەن قاراپ قويىپ. ءبىر كەز ونىڭ ويىنا الىبەك تە كەلىپ ءور مىنەزدى ىنىسىمەن قاتارلاسا قالدى. «جوق، ونىڭ مىنەزى مىنانىڭ مىنەزىنەن وزگەشە شىعار. بويى دا بويشاڭ، مەڭدىقىزدىڭ سىرتتان سيپاتتاۋىنا قاراعاندا ءوڭى دە اققۇبا، كوزى دە ۇلكەن جانە استانانىڭ ەڭ جوعارى سانالاتىن مەكتەبىندە وقىپ جۇرگەن ستۋدەنت. ونىڭ ويى دا، ءبىلىمى دە جۇرتتان جوعارى» دەپ سانادى قىز الىستاعى ىشتەي كۇتكەن ساقتاۋلىسىنا شاڭ تيگىزبەي. ازدان كەيىن گۇلجيھانعا ادىلبەكتىڭ ەل جايىن شارۋا جايىن سويلەگەن وجارلاۋ اڭگىمەلەرى وتە كوڭىلسىز ءتيدى. قىز مەڭدىقىزعا:
— مەن قايتايىن. ۇيدە قارشىعا كۇتىپ وتىر. جانە ابىستاي دا مەنى جوقتاپ ۇيگە ءبىر كىرىپ، ءبىر شىعۋمەن بولادى، — دەپ رۇقسات سۇرادى.
— اينام-اۋ، ەندى شىنىڭمەن ەلگە ءجۇرىپ كەتەسىڭ بە؟ — دەدى مەڭدىقىز وعان رەنجىگەن پىشىنمەن قاباعىن شىتىپ. — ەڭ بولماسا ءبىر كۇن كىدىرسەڭ ەتتى، حاكىمدەر دە كەلىپ قالار ەدى...
— جوق، جەڭەشە، — دەپ گۇلجيھان دا بالاشا قاباق شىتىپ، ايەلدىڭ موينىنا اسىلا ءتۇستى.
ءبىراق قىز ايەلدىڭ كۇنى جەتىپ قالعان ءىشىن جاڭا عانا كورگەندەي موينىنا سالعان قولىن شاپشاڭداي كەرى تارتىپ الدى دا، بەتىنە كۇلە قاراپ:
— سىزگە كوپ جۇرۋگە بولمايدى. كۇنى بويى تىنىم تاپقان جوقسىز. ەندى جاتىڭىز، — دەدى.
ءسويتتى دە ول تاعى دا ءبىر جارامسىز ءسوز ايتىپ سالار دەگەندەي ادىلبەكپەن اسىعا قوشتاسىپ، ەسىككە قاراي ءجۇردى. ەرە شىققان مەڭدىقىزدى باسپالداقتان تومەن تۇسىرمەي قىز بەتىنەن ءسۇيىپ الدى دا:
— شىقپاڭىز، شىقپاڭىز، — دەپ اپتىعا ءوزى بالاشا جۇگىرىپ تومەن ءتۇستى دە، قولىن بۇلعاپ قاقپادان شىعىپ كەتتى.
گۇلجيھان قاقپادان شىعىپ ۇلگەرمەي، وعان قارسى شولپان كىرىپ كەلە جاتتى. گۇلجيھاندى ول بۇرىننان تانيتىن جانە ونىڭ جۇنىسوۆتەرگە جيەنشار ەكەنىن دە جاقسى بىلەتىن. ءبىراق جۇگىرە شىققان قىزدى ول توقتاتىپ امانداسپادى، تانىماعان ادام سياقتاندى.
— مەڭدىقىز، سەن قايداعى ادەمى قىزداردى تاۋىپ الاسىڭ. كوردىڭ بە، تاعى ءبىر قىز شىقتى ۇيىڭنەن، — دەدى ول ازىلدەگەن بولىپ.
ءبىراق ونىڭ بۇل ازىلىنەن مەڭدىقىزدىڭ قۇلاعىنا ءبىر كەكەسىن ءۇن كەلگەندەي بولدى.
— بىزگە جيەن، گۇلجيھان عوي. بىلمەگەن كىسىشە سۇرايسىڭ-اۋ، ادەيى، — دەدى مەڭدىقىز ونى ۇيگە قاراي جەتەكتەپ. — اۋىلدان كىشى قاينىم ادىلبەك كەلدى.
— قويشى ءارى؟ ادىلبەك، كىشكەنە ادىلبەك پە؟ قانداي بولىپتى، ۇلكەن جىگىت بولعان شىعار، — دەدى شولپان جۇرە سويلەپ. — ءماسساعان... ادىلبەك، امان با اينالايىن. تۋ، قارا، بويى مەنىمەن بىردەي. سۋ جاعاسىنان شىقپايتىن كىشكەنە ادىلبەك... باياعىدا شۇعىلدىڭ قارا بۋراسىن دا الداعان ادىلبەك. قۇداي-اۋ ءبىز ۇلكەيمەي قايتەيىك. قارا.
ادىلبەك قول بەرىپ ەدى، شولپان ونىڭ قولىن الماستان قۇشاقتاپ تۇرىپ بەتىنەن قايتا-قايتا ءسۇيدى.
— ءتۇۋ، قارا! قۇداي-اۋ، ناعىز بالۋان بولىپ وسكەن، ەكى يىعىنا ەكى كىسى مىنگەندەي. مەنىڭ ادىلبەكتى كورمەگەنىمە قانشا ۋاقىت بولعانىن بىلەسىڭ بە، مەڭدىقىز؟ التى جىل. تۋرا التى جىل. ويپىرماي، قىزىق ەكەن-اۋ ءوزى، كەيىنگى بالالار وزىڭمەن بىردەي بولىپ قالعان.
ۇندەمەي كۇلىمسىرەپ تۇرعان ادىلبەك، شولپاننىڭ قۇشاعىنان بوساعان سوڭ:
— ەندى مەنىڭ كەزەگىم، شولپەكە، — دەدى.
— ءيا — دەپ اڭتارىلىپ قالدى. شولپان، ادىلبەكتىڭ ۇلكەن كىسىلەرشە جۋان داۋىسپەن سويلەگەنىنە قايران قالىپ.
— شولپەكەڭ دەسەم رەنجىمەيسىڭ عوي؟ رەنجىمەسسىڭ. ءبىزدىڭ اۋىلدا قاليما دەيتىن كەمپىر كۇيەۋىن مامبەت دەپ ءوز اتىمەن اتايدى، ال مامبەت قاليما شەشەيدى قالەكە دەيدى...
— ءيا، بىلەمىن... ونىڭ بۇل جەردە نە كەرەگى بولىپ قالدى، ادىلبەك؟
— كەرەگى سول، سەن شولپان دەگەننەن گورى شولپەكە دەۋگە لايىقسىڭ. ناعىز وقىعان ۇلكەن اكىم ايەل بولىپسىڭ. ءسىرا ءسىزدىڭ ۇيدەگى وتاعاسى ءوزىڭدى شولپەكە دەيتىن شىعار دا، ال ول كىسىنى سەن،.، اتى قالاي ەدى؟
— ايتان.
— ...سەن ايتەكە دەيتىن شىعارسىڭ.
شولپان مەن مەڭدىقىز شەگى قاتا كۇلدى.
— نەگە، نەگە ولاي دەيسىڭ، ادىلبەك؟
— سەنىڭ قاسىڭدا ول وتاعاسى مامبەت سياقتى شىعار، شىناشاقتاي بولىپ: «شولپەكە، شولپەكە» دەپ جامپاڭداي قالاتىن بولار، ءسىرا. ەرىنەن ايەلى مىقتى بولسا سولاي بولادى. بۇل كورىنىپ تۇر.
— وي، ادىلبەك، ادىلبەك. سەنى بۇل سياقتى ءىرى جىگىت بولادى دەپ كىم ويلاعان، ءىرى ءسوز سويلەيدى دەپ كىم بولجاعان. ءبىراق، ادىلبەكجان، سەن شاتاستىڭ. مەنىڭ وتاعاسىم مەنەن دە ءىرى... لاۋازىمى عانا ءىرى ەمەس، بويى دا، ءوزى دە ءىرى ادام. مامبەت اتاي سياقتى شىناشاقتاي كىسى ەمەس. كورەرسىڭ ءوزىڭ دە ول كىسىنى. ال مەن ول كىسىنى ايتان دەمەيمىن، ايتەكە دە دەمەيمىن، وتاعاسى دەيمىن. ەسىتتىڭ بە؟
— ىمم، مۇنىڭ دا جانى بار. ءوزى مىقتى ايەلدەر عانا ايتا الادى «وتاعاسى» دەپ. «وتاعاسى» دەگەن ەركەككە ەركەكتىڭ ايتاتىن ءسوزى عوي. ايتتىم عوي باسە! ايتانى نە، وتاعاسىسى نە — ونىڭ ءبارىبىر. ايتەۋىر سەن ونان ءىرى بولىپ شىقتىڭ.
— قوي، مىناۋ سوزگە دەستە بەرەر بالا ەمەس. ال، سولاي-اق بولسىن، ادىلبەك. كانە ءوزىڭ كەلىنشەك العان جوقسىڭ با؟ كەلىنشەگىڭ قانداي بولار ەكەن سەنىڭ؟ — دەپ كۇلدى شولپان، ادىلبەككە ريزا بولعان پىشىنمەن.
ادىلبەك جاۋاپ ىزدەپ جاتپادى.
— ءبىزدىڭ جاقتا اعاسى قاتىن الا الماي سوزا بەرسە، كەلىنشەكتى ءىنىسى بۇرىن الاتىن ادەت تە بار. ەسىڭدە مە، باينازاردىڭ اتاپكەلى ەكى ءىنىسى ۇيلەنگەننەن كەيىن ارەڭ قاتىن العانى.
شولپاننىڭ ۇلكەن كەزى ونان دا بەتەر ادىرايا قالدى.
— سەن، ادىلبەك، اعاڭدى كۇتىپ ۇيالعاننان ۇيلەنبەي ءجۇر ەكەنسىڭ عوي؟ ءبىلدىم، ءبىلدىم، — دەپ كۇلدى ايەل. — سەنىڭ جولىڭدى بوگەپ جۇرگەن الىبەك ەكەن عوي. كەلگەن سوڭ ايتايىڭ، سەن ادىلبەكتىڭ جولىن بوگەمە دەپ.
ادىلبەك ايەلدىڭ بەتىنە قاراپ وتىردى دا:
— شولپەكە، سەن بۇرىنعىدان دا ادەمى بولىپ كەتىپسىڭ. بۇل مەنىڭ ناعىز شىنىم. مەن وتىرىك ايتۋ دەگەندى، كوزگە كۇلىمدەۋ دەگەندى، بىرەۋگە جارامساقتانۋ دەگەندى بىلمەيمىن. بۇل مىنەزىمدى مىنا مەڭدىقىز جەڭەشەم دە ايتار...
— راس، راس، كەنجە بالا وتىرىك ايتۋدى بىلمەيدى، — دەپ. قوستاپ قويدى مەڭدىقىز.
— ...ادەمى بولىپ كەتىپسىڭ. ءتىپتى اسقان سۇلۋ دەۋگە دە بولادى. ال، جاڭا عانا وسى ۇيدەن ءبىزدىڭ الىبەكتىڭ قالىڭدىعى شىعىپ كەتتى. بايقاۋىم: وتە سۇلۋ، وتە اقىلدى قىز. ءبىراق وزىڭدەي ەمەس، باسقاراق. وزىڭدەي ەمەس دەگەنگە بۇرىس تۇسىنبە: شارۋانىڭ شوي تابانى بولاتىن كىسى ەمەس دەگەنىم. تەك قالالى جەردە جۇمىس ىستەتپەي، كۇنگە تيگىزبەي قوياتىن كىسى. الىبەككە قۇداي قوسقانداي. ول دا مەن سياقتى وتىن مەن سۋعا بىردەي ەمەس، شىلتيعان بىردەمە. اۋەلدەن سونداي ەدى. جاڭاعى ءوزىڭ ايتقان شۇعىلدىڭ بۋراسى قۋعاندا ەسى شىعىپ كەتىپ، ءۇش كۇن ءتىلسىز قالعان. ەسىڭدە شىعار... ءبىراق جاڭاعى قىز پىسكەن قىز. ەندى الىبەك تاعى بىر-ەكى جىل ەلگە كەلمەي بۇيدانى سوزا بەرسە، بۇل قىز دا ءجونىن تابادى. قارتايعان كەمپىردى مەن دە كەلىنسىز وتىرعىزا المايمىن. باينازاردىڭ اتاپكەلىنىڭ كەبى الىبەكتىڭ باسىنا كەلەدى.
ەكى ايەل تاعى دا قوسىلا كۇلدى. ءبىراق سالدەن كەيىن شولپان كۇلكىنى قويىپ، ءوزىنىڭ سازارعان ويلى پىشىنىنە كوشتى. «الگى قىز سەنەن دە سۇلۋ دەگەنى مە ادىلبەكتىڭ...» دەپ ويلادى شولپان. قالادا كوپ جۇرتتىڭ اۋزىنا ىلىگىپ جۇرگەن شولپاننىڭ بۇل ءسوزدى ءىشى جاراتپاي قالدى. «كوزى باقىرايعان. باياعى زاعيپا سياقتى تالدىرماش، قاتپا قىز» دەپ قويدى ىشىنەن گۇلجيھاندى سىناپ.
ءبىراق ادىلبەكتىڭ اشىق، تىك ايتاتىن وتكىر مىنەزى، اۋىل جىگىتتەرىنىڭ ءازىلقوي ءسوزۋارلىعى ەلدەن اۋلاق كەتپەگەن شولپانعا قاتتى ۇنادى. ول اۋىلدىڭ كەمپىرى مەن شالىنا دەيىن، ءوزى باردا تۋعان جاس بالالارعا دەيىن سۇرادى. ادىلبەكتىڭ شەشەسىنىڭ قارتايعانىن اڭگىمە ەتتى.
— شەشەم مەنى ۇمىتقان جوق شىعار، ادىلبەك، ءا؟ الدە ۇلكەيگەن سوڭ ەسىندە قالمادىق پا ەكەن. قالا قانشاما قىزىقتى بولسا دا، اۋىلدى ساعىندىم. اڭقاتىعا جاعالىق ويناپ، ەرتە دە، كەش تە سۋعا تۇسەتىن كەزدەر ەسىمنەن شىقپايدى، — دەدى ايەل مۇڭايعانداي پىشىنمەن.
— سارىنى ساعىنعان جوقسىڭ با؟ — دەدى ادىلبەك شولپانعا كوزىن تىگىپ... — سارىمەن ەكەۋمىز قۇرداسپىز عوي: ول دا مەندەي، مەنەن ىرىرەك ءقازىر.
شولپان قىپ-قىزىل بولىپ كەتتى. جاستاي اتاستىرعان كىشكەنە قاينىسىن بالاسىنىپ تاستاپ كەتكەنى باستا ورىندى كورىنسە دە، بەرى كەلە ايانىش سياقتى ءبىر سەزىم ونىڭ جۇرەگىن ۇيتقىتىپ، وقتىن-وقتىن «ەھ!» دەگىزەتىن. اسىرەسە، بۇل «ەھ دەپ قالاتىن بايقاۋسىز وكىنىشى اناسىنداي بولىپ قالعان كۇمىس كەمپىر ويعا تۇسكەندە قاتتىراق شىعاتىن ەدى. ال ادىلبەكتىڭ مىنا ءسوزى ءبىر جاعىنان ايەلگە: «ءبىز دە وستىك، ءبىز دە ءبىر ايەلگە يە بولارلىق حالگە جەتتىك، ال سەنىڭ سارىنى بالاسىنعاندا تاپقانىڭ قانداي؟!» دەگەن نايزاداي تيەتىن ورىندى ىلىك بوپ كورىنسە، ەكىنشى جاعىنان شولپاننىڭ ەلدى ساعىناتىنىن، ونىڭ ىشىندە ءوزىنىڭ تاستاپ كەتكەن باقىتسىز ءۇي-ىشىن ۇمىتپايتىنىن ءبىلىپ ايتقانداي اۋىر ءتيدى. مەڭدىقىز شولپاننىڭ قىسىلىپ قالعانىن كورە سالا قاينىسىنا قاباعىن ءتۇيىپ:
— كەنجە بالا، سەن ءازىل مەن ءازىل ەمەستىڭ ايىرماسىن بايقاماي كوڭىلگە اۋىر تيەتىن نارسەنى ايتىپ قالاتىن ادەتتى قاشان تاستار ەكەنسىڭ، — دەدى.
ءسال ۋاقىت ۇشەۋى دە ۇندەمەي قالدى دا، ەكى قۇلاعى دالادا تۇرعان مەڭدىقىز:
— حاكىمدەر كەلدى، كەنجە بالا، قاقپاعا كەلىپ تىرەلدى، ەسىتتىڭ بە اربانىڭ دىبىسىن، — دەپ ەسىككە قاراي ۇمتىلدى.
مەڭدىقىز اڭگىمە ءبولىنىپ كەتكەنىنە قاتتى قۋاندى. ال، جاۋاپ تابا الماي قالعان شولپان:
— اي، ادىلبەك-اي... مەن سەنى مۇنداي دەپ ويلاعان جوق ەدىم، — دەپ باسىن شايقاي بەردى.
3
شولپاننىڭ جۇرەگى، بەينەبىر كەنەتتەن كەسەك تولقىتقان سۋ بەتى سياقتى، سول كۇن، سول ساعات، سول مينۋتتەن باستاپ ۇيتقي ءتۇستى. بۇعان ادىلبەكتىڭ سوزىنەن باسقا، تاعى ءبىر كولدەنەڭنەن كيلىككەن قۇيىن سەزىم سەبەپ بولدى.
حاكىم مەن سۇلەيمەنگە باس يزەپ قانا امانداسىپ، مەڭدىقىز بەن شولپان الىستان كەلگەن الىبەكتى قۇشاقتاۋعا ۇمتىلدى...
قۋانىشتى جاسپەن قارسى الاتىن دا ءبىر شاق بار. ول كۇيىنىشتەن ىتقىپ شىققان ىستىق جاسى ەمەس. كوزدەن ەرىكسىز دومالاپ كەتەتىن، ءزامزام سۋىنداي ءبىر اقىق مونشاقتار.
كوپ جىل كورمەگەن الىبەكتى بالاشا قۇشاقتاپ سۇيگەن كوڭىلى بوس، پەيلى كىرشىكسىز مەڭدىقىزدىڭ ۇدايى جۇمساق نۇر شاشىپ تۇراتىن كوزدەرىنەن دە سول اقىق مونشاقتار ءتىپتى مول دومالاپ كەتتى. ول الىبەكپەن ابدەن ماۋقىن باسىپ كورىسىپ بولعاننان كەيىن دە كۇلىپ ءجۇرىپ جىلاۋمەن بولدى. ءۇي ىشىندەگى باسقا جانداردىڭ قالاي كورىسكەنىمەن ونىڭ شارۋاسى بولعان جوق. ول تەك قايتا-قايتا الىبەككە قاراپ الىپ، تەرىس اينالىپ كۇلە بەردى، كۇلىپ ءجۇرىپ كوزىن سۇرتكىشتەي بەردى. ال جەڭگەسىن ازىلدەي ايمالاپ:
— قاراتاۋدىڭ باسىنان كوشتەر كەلدى... كوشتەر كەلدى... قارا كەزدەن مولتىلدەپ جاستار كەلدى، — دەپ ونى يىقتان قاققان الىبەكتى:
— ال، ەندى مەنىمەن كەرىسپەيسىڭ بە... — دەپ قۇشاقتاي العان شولپاننان شوشىپ كەتكەندەي جاس جىگىت كىلت تۇرىپ قالدى.
ايەل ونىڭ بەتىن قوس الاقانىمەن ۇستاي الىپ، ءسۇيۋ نيەتىمەن ەرنىنە تاقاي ءتۇسىپ ەدى، كوزدەرى مەن كوزدەرى ۇشىراسا قالدى دا، قولىن جالما-جان قويا بەردى. الىبەك تاڭ قالعانداي، ونىڭ سۇپ-سۇلۋ مۇرنىن، بۇرىلگەن ەرىندەرىن، وزگەشە كورىنىپ كەتكەن تاماعىن، ونان دا تومەن، قالاشا كيىنگەن جاعاسى اشىق كويلەكتەن سىرتقا تەۋىپ تۇرعان كوكىرەگىن كوزبەن قىدىرىستاپ كەتتى. سونسوڭ نەگە ەكەنى بەلگىسىز كوزىن قايتادان جوعارى كوتەرىپ بارىپ، ءبىراق شولپاننىڭ وتتى جانارىنان كورىنە كوزدەرىن اۋلاق الىپ قاشتى. ول ايەلدىڭ شاشىنا باقتى. باياعى ەلدە جۇرگەندەگى جىلانشا ورالعان ۇزىن شاشى الدەنە ءبىر سيقىرلى شۇيكەدەي، توبەگە بارىپ ءتۇيىلىپ قالىپتى. شاشتىڭ ىعىسىپ بارىپ جوعارى قونعان موينىن دا، بويىن دا كورە كوزگە سۇڭعاق ەتىپ جىبەرگەن جانە بۇرىنعى دوڭگەلەك كورىنەتىن بەت ءسال سوپايا تۇسكەن سياقتى. ونىڭ ۇستىنە بۇرىنعى قارا قوڭىر ءجۇزى ءقازىر بيداي وڭگە اينالعان. بارىنەن بۇرىن الىبەككە اسا ەسەر ەتكەنى: ۇزىن كويلەكتى، ۇزىن شاشتى، وتكىر ءجۇزدى بۇرىنعى شارۋا شولپان ەمەس، ونىڭ كوز الدىندا وزگەشە سىمباتتى، ويلى ءجۇزدى، تەك قاراي بەرۋ ءۇشىن عانا قارسى الدىنان شىعا كەلگەن، قاسا سۇلۋ ايەل، قالانىڭ توماعا كوزدى قىزمەتكەرى شولپانى تۇر... الىبەك تاعزىم ەتكەندەي، بۇل وزگەرىپ كەتكەن جانعا دىبىسسىز تۇردە باس ءيىپ قانا امانداستى دا جالما-جان ىنىسىنە بۇرىلىپ كەتتى. ول ادىلبەكتى يىعىنان ۇستاي الىپ، بۇرىنعى بالا كەزدەگى شايقاپ-شايقاپ قوياتىن ادەتىمەن قۇشاقتاپ جاتىپ، شولپاننىڭ اقىرىن عانا كۇرسىنگەنىن قۇلاعى شالىپ قالدى. ءبىراق ول ەكىنشى قايتىپ ايەلگە بۇرىلا المادى. وعان اشىق ءتىل قاتىپ ەش نارسە ايتا المادى. بۇل قاس پەن كوزدىڭ اراسىندا تاپ بولعان تۇسىنىكسىز كوز الىپ قاشۋ شولپان كەتكەنشە سوزىلدى. ول ءجۇزىن، كوزىم ءتۇسىپ كەتسە سىر بەرىپ الارمىن دەگەن ادامشا الىپ قاشتى ايەلدەن.
ال شولپاننىڭ ءجۇزىن كەنەت ءبىر مۇڭدى ءپىشىن جاپتى. ونىڭ ويىنان ادىلبەكتىڭ جوق جەردەن كوز الدىنا الىپ كەلگەن سارىسى كەتپەدى، كۇمىس كەمپىر ەلەستەدى. مۇنان ون جىل بۇرىنعى ىستىق قۇمارلىقپەن حاكىمنىڭ سىرتىنان قۇشاق جايعانى كورگەن تۇستەي قايتا ورالىپ ءبارى ارالاسىپ، ويىن ونعا ءبولدى دە كەتتى. ول وتە-موتە ۇيالشاق ءجۇزدى الىبەكتىڭ مۇنىڭ بەتىنە تۋرا قاراي الماي، ىشتەي الدە نە ويدىڭ قۇشاعىندا وتىرعانىن دا سەزدى. ءبىراق كوپ جىل بويى كورمەگەن الىبەكتى بىردەن ءازىل اڭگىمەگە ارالاستىرۋعا دا، الىس جەردىڭ ءمان-جايىن سۇراپ بىلۋگە دە ءجون كورمەدى.
— مەڭدىقىز، جولاۋشىلارىڭ امان كەلدى، قۋانىشىڭ مولايدى. كوپتەن كورمەگەن الىبەك پەن ادىلبەكتى كورىپ مەنىڭ دە توبەم كوككە جەتتى. وتاعاسىم ىزدەپ جاتقان شىعار، مەن ەندى كەتەيىن، — دەدى.
ءسويتىپ، جۇرەگى الدەنەگە الاس ۇرعان شولپان ۇيدەن تەز شىعىپ كەتتى. جۇنىسوۆتەر كەشتى وزدەرى عانا بولىپ وڭاشا وتكىزدى.
4
— اح، ەڭ بولماسا ءبىر كۇن كىدىرسەمشى، — دەدى قىز ىشىنەن.
ءبىراق گۇلجيھاننىڭ بۇل ىشىنەن وزىنە عانا ايتقان ءسوزى ەرىكسىز قاتتى شىعىپ كەتتى — قاتارىندا وتىرعان اعاسىنىڭ قۇلاعىنا شالىنىپ قالدى. الايدا اعاسى ونى ەلەڭ قىلعان جوق، ويتكەنى ول جۇرتتىڭ وي-پىكىرىن قاداعالايتىن جان ەمەس-تى، ءوز بەتىمەن جۇرەتىن، ەش اداممەن شەشىلە سويلەسپەيتىن، سۇراماسا جاۋاپ تا قاتپايتىن تۇيىق جىگىت بولاتىن. ءقازىر دە قارىنداسىنىڭ: «اح، تاعى دا ءبىر كۇن كىدىرسەمشى!» دەگەن وكىنىشىنە تۇسىنبەي قالعان ادامشا جۇزىنە اڭتارىلا ءبىر قاراپ قويىپ، كەرىپ ۇستاپ كەلە جاتقان دەلبەسىن بۇرىنعىدان دا كەرە ءتۇستى.
«...كورگەن تۇستەي ءوتتى دە كەتتى از ۋاقىت! از ۋاقىت! نەگە ادام جاسقانشاق بولادى ەكەن؟ نەگە ۇيالشاق بولادى ەكەن؟ ءبىر كۇن كىدىرىپ، كورىسىپ، ەڭ بولماسا ءبىر اۋىز ءتاتتى لەبىز تاتا المادىم-اۋ الىبەكتىڭ اۋزىنان. كورە الماي كەتتىم. كورگەنىم تەك قانا انا شاقپاق قارا ادىلبەك. قانداي جان ويىنداعىسىن بەتكە ايتاتىن! سول ءۇيدىڭ ىشىندەگى باتىرى دا، باتىلى دا سول. قالاي-قالاي سويلەيدى، دۇنيەدە ءبىر ءجۇز جىل جاساعان قارياداي... اح، تاعى ءبىر كۇن كىدىرسەمشى. الىبەك قاشان كەلەر؟ مەڭدىقىز ۋادەسىنەن شىقسا كەشىكپەس، جىبەرەر. ءبىراق كىم بىلەدى، دۇنيەدە نە كوپ، سەبەپ كوپ، ءسوز كوپ... دەپ كۇبىرلەدى قىز، اعاسىنىڭ سوزگە اسا ءمان بەرمەيتىنىن بىلە تۇرسا دا اقىرىن سويلەپ.
گۇلجيھان كەرى بۇرىلىپ پاۋەسكەنىڭ ارتقى كىشكەنە تەرەزەسىنەن كەيىن قالىپ بارا جاتقان قالاعا كوز جىبەردى. جۇردەك ات، جايلى پاۋەسكە ۇزىن جولدى جەمىرىپ جەپ ۇشىنا شىعۋعا جانتالاسقانداي ۇشىپ كەلەدى ەكەن. قالا كورەر كەزگە الىستاپ بارا جاتىر. قىز كوزىمەن ات تاعاسىنداي بولىپ اشالانعان قالانى ءبىر ءسۇزىپ ەتكەنشە پاۋەسكە كۇزەنبەل قىرقانىڭ ارعى باۋىرىنا ءتۇسىپ كەتتى دە، كەپ ۇيلەر توعىتقان قويداي بەل استىنا توپىرلاپ ءتۇسىپ بارا جاتتى. ازدان كەيىن اق شىركەۋدىڭ كۇمبەزىنەن جوعارى سارى الا بۋىندارى كۇن كەزىنە شاعىلىسىپ، نوعاي مەشىتىنىڭ كوككە قادالعان ىستىك مۇناراسى عانا كوز توقىراتتى.
مەشىت... مەشىت تۇبىندەگى ابىستايدىڭ كىرسىز، شاڭسىز اپپاق ءۇيى، قوڭىر سالقىن بولمەلەرى، كەشكى ىمىرت كەزىندەگى كۇمبىرلەي قۇيىلعان قوڭىر ءۇن گۇلجيھاننىڭ قۇلاعىنا انىق ەستىلىپ تۇرعانداي بولدى.
«نەگە تۋلايسىڭ، تىنىمسىز جۇرەك؟ نە ىزدەيسىڭ، جۇيرىك كوڭىل؟ نەگە قارايلاتادى ارتقا ۇشقىر قيال! نەڭ قالدى اناۋ شاڭ باسقان كىشكەنە قالادا؟،. كىم قالدى كەيىندە؟ كەيىندە: كوپتەن بەرگى كوز الدىنان كەتپەگەن جۇمباق جاس! اق قۇبا، سۇلۋ جاس! الىستاعى استانادا وقىپ جۇرگەن وزگەدەن وزىق سۇيىكتى جان! ارمان ەتكەن... جار!» قىز سەلك ەتە ءتۇستى. «...جار!» دەگەن ءسوز ونى قالىڭ ءبىر تۇماننان سۋىرىپ العانداي بولدى. ول اينالاعا قادالا قارادى. جارقىراعان ەرتەڭگى شاق! دالا نۇرعا بولەنىپ تۇرعانداي. اسپان دا وزگەشە اشىق! تۇپ-تۇنىق، تەپ-تەرەڭ! زەڭگىر كوك اسپان! جول يرەڭدەپ، ءتۇيىنى جازىلعان جىپتەي اعىلىپ جاتىر. ال جول جانىنداعى شوكەلەر سەكىرىپ ىرعىپ، بالقۋرايلار كەيىنگە قاراي بي بيلەپ كەتىپ بارا جاتقان سياقتى. الىسىراقتاعى تەڭسەلگەن بيدايىق ىعىسىپ، توڭكەرىلىپ، كىلەمىن ءبىر بۇكتەپ، ءبىر جايعانداي قۇبىلا تۇسكەن. ءوڭى دالاپ، وزگەشە دالاپ! قىز كوڭىلىنە ارمان قۇيعان ۇزىن جول. الىسقا سۇيرەگەن كۇيمەلى اربا! تىنىمسىز سىرعىعان دوڭگەلەك!
«ەح، ءبىر كۇن كىدىرسەمشى!..»
دوكتوردىڭ كەڭەسىمەن مەڭدىقىز كۇندە ەرتەمەن سۋ جاعاسىنا قىدىرىپ قايتاتىن. بۇگىن دە ەرتەڭگى تازا اۋانى مەيلىنشە جۇتىپ، كەرى ورالعاندا ءجۇرىپ بارا جاتقان گۇلجيھاندى كورىپ، ءاتۇستى قوشتاسىپ قانا قالدى. ءبىر كۇنگە قىز دا قالا المادى. قالۋعا ونىڭ قاسىنداعى قارشىعا دا كونبەدى... كوندىرە الماي كوپىردەن وتكىزىپ قانا شىعارىپ سالعان مەڭدىقىز دا: «قاپ، قالايشا توقتاتا المادىم ءبىر كۇنگە گۇلجيھاندى؟! نەگە بوساڭ سويلەستىم؛ «جىبەرمەيمىن، تاعى دا بىرەر كۇن بولاسىڭ» دەپ نەگە ايتپادىم؟! الىبەك پەن ەكەۋىڭ ءبىرىڭدى-بىرىڭ كورىپ سويلەسىڭدەر؛ ارمانسىز سويلەسىڭدەر؛ بولاشاقتارىڭدى، باقىتتى بولاشاقتارىڭدى وسى باستان اشىپ الىڭدار، قوسىلاتىن شاقتارىڭدى بەلگىلەڭدەر، دەپ نەگە اشىق ايتپادىم. مەنى دە ءبىر ۇيالشاقتىق قىسىپ كەتەتىنى بار، وسىنداي كەرەك جەردە اقىل ايتىپ، باۋلۋ ورنىنا»، دەپ وكىندى ايەل ۇيىنە كەلە جاتىپ.
ءبىراق مەڭدىقىز: «شىراقتى قالايدا جىبەرەرمىن.
بارار، ءوز قىزىعىن ءوزى قولىنا الار. بالا ەمەس قوي اۋزىنا ءسوز تاۋىپ سالاتىن»، دەپ جۇباتتى سالدەن كەيىن ءوزىن.
جولدان كەلگەن ەرى مەن قاينىلارى الاڭسىز ۇيىقتاسىن دەپ مەڭدىقىز تەرەزە بىتكەندى قاراڭعىلاپ، ەسىكتى جاۋىپ قويدى دا، ءوزى تىستا شاي جابدىعىنا كىرىستى. نان يلەپ، باۋىرساق ءپىسىردى؛ ۇلكەن ساماۋىرعا شاي قايناتتى؛ ءتاتتى تاعامدارىن مول ەتىپ الدىڭعى ۇيگە ۇستەل دايارلادى.
اڭگىمەقۇمار سۇلەيمەن قۇرماشتى قاسىنا الىپ جاتىپ ءتۇنى بويى جەتىم بالانىڭ حال-جايىن سۇراپ ابدەن قاندى دا، ەرتەمەن ونى ناعاشىسى جولمۇقان پوشتابايدىڭ ۇيىنە الىپ كەتتى. ول كەتىپ بارا جاتىپ مەڭدىقىزعا:
— مەن شايدى قۇرماشتىڭ بالۋان ناعاشىسىنىڭ ۇيىنەن ىشەرمىن. مەنى كۇتپە، — دەدى.
ءسويتىپ كوپ زاماننان بەرى ءار جاقتا جۇرگەن اعايىندى جۇنىسوۆتەر ءۇي ءىشى بولىپ تۇگەل باس قوسىپ، ەرتەڭگى شايدى ءتاتۋ-تاتتى جايدا ىشپەك ەدى. ءبىراق گۇلجيھان جونىندە ازىلمەن باستالعان اڭگىمە حاكىمگە ۇناماي قالدى...
كەشكىلىكتە مەڭدىقىزعا: «مىناۋ ساعان اكەلگەن بازارلىعىم» دەپ الىبەك جىبەك ورامال مەن ءيىسسۋدى چەمودان تۇبىندەگى كەستەلى مالاقايدىڭ ىشىنەن الىپ ۇسىنا بەرگەن-دى. قاينىسىنىڭ شەت ەلدەي كورىنەتىن الىستاعى استانادان الىپ كەلگەن سىيلىعىنا ايەل مىقتاپ قۋاندى دا، ازدان كەيىن ۇلكەندەر كيەتىن ادەمى كەستەلى مالاقايدى:
— مىناۋ قايناعاعا اكەلگەن بازارلىعىڭ شىعار. وتە ادەمى ەكەن، — دەگەن ەدى.
— جوق، قايناعاڭا بازارلىق اكەلۋگە وقۋشىنىڭ قالتاسىندا اقشاسى بولا قويا ما، بۇل ما، بۇل ءبىر ادامنىڭ اماناتى... مىنا حاتتى دا «ءوز قولىنا تاپسىر، ءوز اۋزىڭمەن سالەمىمدى جەتكىز» دەگەسىن، ءوزىم تابىس ەتەرمىن دەپ ويلاپ تۇرمىن، — دەي سالعان الىبەك ۇيالىپ قالىپ.
ايەل بۇل اماناتتىڭ اقمەتشەگە ەكەنىن بىلگەننەن كەيىن جىميىپ كۇلىپ قانا سۇق قولىن شوشايتىپ: «ءبىلدىم، سىرىڭدى» دەپ يشارا بەرگەن بولاتىن.
ال ءقازىر شاي ۇستىندە:
— شىراق، اماناتىڭدى جيەنگە قاشان جەتكىزەسىڭ؟ گۇلجيھان ارتىنا قاراي-قاراي كەتتى، اعاسى توقتامادى. ءبىراق سىر بەرمەيتىن بالا عوي، اشىلىپ ەش نارسە
مەشىت... مەشىت تۇبىندەگى ابىستايدىڭ كىرسىز، شاڭسىز اپپاق ءۇيى، قوڭىر سالقىن بولمەلەرى، كەشكى ىمىرت كەزىندەگى كۇمبىرلەي قۇيىلعان قوڭىر ءۇن گۇلجيھاننىڭ قۇلاعىنا انىق ەستىلىپ تۇرعانداي بولدى.
«نەگە تۋلايسىڭ، تىنىمسىز جۇرەك؟ نە ىزدەيسىڭ، جۇيرىك كوڭىل؟ نەگە قارايلاتادى ارتقا ۇشقىر قيال! نەڭ قالدى اناۋ شاڭ باسقان كىشكەنە قالادا؟.. كىم قالدى كەيىندە؟ كەيىندە: كوپتەن بەرگى كوز الدىنان كەتپەگەن جۇمباق جاس! اق قۇبا، سۇلۋ جاس! الىستاعى استانادا وقىپ جۇرگەن وزگەدەن وزىق سۇيىكتى جان! ارمان ەتكەن... جار!» قىز سەلك ەتە ءتۇستى. «...جار!» دەگەن ءسوز ونى قالىڭ ءبىر تۇماننان سۋىرىپ العانداي بولدى. ول اينالاعا قادالا قارادى. جارقىراعان ەرتەڭگى شاق! دالا نۇرعا بولەنىپ تۇرعانداي. اسپان دا وزگەشە اشىق! تۇپ-تۇنىق، تەپ-تەرەڭ! زەڭگىر كوك اسپان! جول يرەڭدەپ، ءتۇيىنى جازىلعان جىپتەي اعىلىپ جاتىر. ال جول جانىنداعى شوكەلەر سەكىرىپ ىرعىپ، بالقۋرايلار كەيىنگە قاراي بي بيلەپ كەتىپ بارا جاتقان سياقتى. الىسىراقتاعى تەڭسەلگەن بيدايىق ىعىسىپ، توڭكەرىلىپ، كىلەمىن ءبىر بۇكتەپ، ءبىر جايعانداي قۇبىلا تۇسكەن. ءوڭى دالاپ، وزگەشە دالاپ! قىز كوڭىلىنە ارمان قۇيعان ۇزىن جول. الىسقا سۇيرەگەن كۇيمەلى اربا! تىنىمسىز سىرعىعان دوڭگەلەك!
«ەح، ءبىر كۇن كىدىرسەمشى!..»
دوكتوردىڭ كەڭەسىمەن مەڭدىقىز كۇندە ەرتەمەن سۋ جاعاسىنا قىدىرىپ قايتاتىن. بۇگىن دە ەرتەڭگى تازا اۋانى مەيلىنشە جۇتىپ، كەرى ورالعاندا ءجۇرىپ بارا جاتقان گۇلجيھاندى كورىپ، ءاتۇستى قوشتاسىپ قانا قالدى. ءبىر كۇنگە قىز دا قالا المادى. قالۋعا ونىڭ قاسىنداعى قارشىعا دا كونبەدى... كوندىرە الماي كوپىردەن وتكىزىپ قانا شىعارىپ سالعان مەڭدىقىز دا: «قاپ، قالايشا توقتاتا المادىم ءبىر كۇنگە گۇلجيھاندى؟! نەگە بوساڭ سويلەستىم؛ «جىبەرمەيمىن، تاعى دا بىرەر كۇن بولاسىڭ» دەپ نەگە ايتپادىم؟! الىبەك پەن ەكەۋىڭ ءبىرىڭدى-بىرىڭ كورىپ سويلەسىڭدەر؛ ارمانسىز سويلەسىڭدەر؛ بولاشاقتارىڭدى، باقىتتى بولاشاقتارىڭدى وسى باستان اشىپ الىڭدار، قوسىلاتىن شاقتارىڭدى بەلگىلەڭدەر، دەپ نەگە اشىق ايتپادىم. مەنى دە ءبىر ۇيالشاقتىق قىسىپ كەتەتىنى بار، وسىنداي كەرەك جەردە اقىل ايتىپ، باۋلۋ ورنىنا»، دەپ ەكىندى ايەل ۇيىنە كەلە جاتىپ.
ءبىراق مەڭدىقىز: «شىراقتى قالايدا جىبەرەرمىن.
بارار، ءوز قىزىعىن ءوزى قولىنا الار. بالا ەمەس قوي اۋزىنا ءسوز تاۋىپ سالاتىن»، دەپ جۇباتتى سالدەن كەيىن ءوزىن.
جولدان كەلگەن ەرى مەن قاينىلارى الاڭسىز ۇيىقتاسىن دەپ مەڭدىقىز تەرەزە بىتكەندى قاراڭعىلاپ، ەسىكتى جاۋىپ قويدى دا، ءوزى تىستا شاي جابدىعىنا كىرىستى. نان يلەپ، باۋىرساق ءپىسىردى؛ ۇلكەن ساماۋىرعا شاي قايناتتى؛ ءتاتتى تاعامدارىن مول ەتىپ الدىڭعى ۇيگە ۇستەل دايارلادى.
اڭگىمەقۇمار سۇلەيمەن قۇرماشتى قاسىنا الىپ جاتىپ ءتۇنى بويى جەتىم بالانىڭ حال-جايىن سۇراپ ابدەن قاندى دا، ەرتەمەن ونى ناعاشىسى جولمۇقان پوشتابايدىڭ ۇيىنە الىپ كەتتى. ول كەتىپ بارا جاتىپ مەڭدىقىزعا:
— مەن شايدى قۇرماشتىڭ بالۋان ناعاشىسىنىڭ ۇيىنەن ىشەرمىن. مەنى كۇتپە، — دەدى.
ءسويتىپ كوپ زاماننان بەرى ءار جاقتا جۇرگەن اعايىندى جۇنىسوۆتەر ءۇي ءىشى بولىپ تۇگەل باس قوسىپ، ەرتەڭگى شايدى ءتاتۋ-تاتتى جايدا ىشپەك ەدى. ءبىراق گۇلجيھان جونىندە ازىلمەن باستالعان اڭگىمە حاكىمگە ۇناماي قالدى...
كەشكىلىكتە مەڭدىكىزعا: «مىناۋ ساعان اكەلگەن بازارلىعىم» دەپ الىبەك جىبەك ورامال مەن ءيىسسۋدى چەمودان تۇبىندەگى كەستەلى مالاقايدىڭ ىشىنەن الىپ ۇسىنا بەرگەن-دى. قاينىسىنىڭ شەت ەلدەي كورىنەتىن الىستاعى استانادان الىپ كەلگەن سىيلىعىنا ايەل مىقتاپ قۋاندى دا، ازدان كەيىن ۇلكەندەر كيەتىن ادەمى كەستەلى مالاقايدى:
— مىناۋ قايناعاعا اكەلگەن بازارلىعىڭ شىعار. وتە ادەمى ەكەن، — دەگەن ەدى.
— جوق، قايناعاڭا بازارلىق اكەلۋگە وقۋشىنىڭ قالتاسىندا اقشاسى بولا قويا ما، بۇل ما، بۇل ءبىر ادامنىڭ اماناتى... مىنا حاتتى دا «ءوز قولىنا تاپسىر، ءوز اۋزىڭمەن سالەمىمدى جەتكىز» دەگەسىن، ءوزىم تابىس ەتەرمىن دەپ ويلاپ تۇرمىن، — دەي سالعان الىبەك ۇيالىپ قالىپ.
ايەل بۇل اماناتتىڭ اقمەتشەگە ەكەنىن بىلگەننەن كەيىن جىميىپ كۇلىپ قانا سۇق قولىن شوشايتىپ: «ءبىلدىم، سىرىڭدى» دەپ يشارا بەرگەن بولاتىن.
ال ءقازىر شاي ۇستىندە:
— شىراق، اماناتىڭدى جيەنگە قاشان جەتكىزەسىڭ؟ گۇلجيھان ارتىنا قاراي-قاراي كەتتى، اعاسى توقتامادى. ءبىراق سىر بەرمەيتىن بالا عوي، اشىلىپ ەش نارسە ايتقان جوق. اماناتىڭدى دا الىپ بار، ءوزىڭ دە گۇلجيھاندى كور. كەشىكپەۋىڭ كەرەك، — دەدى مەڭدىقىز پودنوستى الىبەكتىڭ الدىنا ۇسىنىپ.
الىبەك قىزارىپ كەتتى دە، ال حاكىم ايەلىنىڭ بۇل جۇمباق سوزىنە ەلەڭدەي قالدى.
— ول نە قىلعان امانات؟ — دەدى ايەلىنە، ىستىق شايدى باپپەن ۇرتتاپ قويىپ.
— اشەيىن... شىراقتىڭ ءبىر قۇپياسىن كورىپ قالعانمىن.
قۇپيا دەگەنگە حاكىم بۇرىنعىدان دا قۇلاعىن تىگە ءتۇستى.
— ءيا، ول قانداي قۇپيا، ادىلبەك ەكەۋىمىزگە ەسىتتىرۋگە بولماي ما؟
— قايتەسىڭ سونداي ۇساق نارسەگە ارالاسىپ.
حاكىم از ويلاندى دا، ۇندەمەستەن شايىن قايتا ۇرتتاي باستادى. ونىڭ ورنىنا اڭگىمەگە ادىلبەك كىرىستى.
— مالاقاي دەيسىڭ بە، جەڭگەي؟ كورسەتشى، الىبەك، تاشكەنتتەن كەلگەن بازارلىق شىعار، جۇرتتىڭ اۋزىنان تاستامايتىن تاشكەنت مالاقايى قانداي بولادى ەكەن. وندا مالاقايدى قىزدار دا كيەدى دەيدى عوي. مۇمكىن، گۇلجيھانعا دا اكەلگەن شىعارسىڭ. ءسۇت كەنجە جەڭەشەم جامان ەمەس كورىنەدى، — دەپ قويدى ول.
— اۋەلى مالاقايدى كىم كيەتىنىن، تاقيانى كىم كيەتىنىن ايىرىپ الساڭ ەتتى، ادىلبەك. سونان كەيىن قالجىڭداساڭ ءجون بولار، — دەدى الىبەك قىزارىپ. ءىنىسىنىڭ: «گۇلجيھانعا دا مالاقاي اكەلگەن شىعارسىڭ» دەگەن سوزىنە ىزالانىپ.
— ءاي، سەن تۋىسقان، قالجىڭدى كوتەرە المايسىڭ با، الدە گۇلجيھان سەنىڭ قالىڭدىعىڭ ەكەنىن موينىڭا المايسىڭ با؟ اتاڭا مالاقاي اكەلگەننەن كەيىن، قىزىنا ونان گورى كەلىستىرەگىن سىيلاۋىڭ كەرەك. جەڭەشە، سولاي ەمەس پە؟ — دەدى ادىلبەك مەڭدىقىزعا قاراپ قويىپ. ءسويتتى دە ءسوز ۇپايىن جىبەرىپ كورمەگەن بۇل جاس جىگىت الىبەكتىڭ سولقىلداق جەرىن ءبىر مايىستىرىپ ءوتىپ، وعان ەندى باس سالا سويلەدى. — مالاقايدى كىم كيەتىنىن، تاقيانى كىم كيەتىنىن بىلسەيشى دەيسىڭ بە؟ كوپ وقىعان سەن بىلەتىن شىعارسىڭ. بۇل دا ءبىر وقۋ-توقۋمەن بىلەتىن نارسە عوي. مەنىڭ كورگەنىم: ۇلكەن دە، كىشى دە، ايەل دە، قىز دا مالاقايدى اياعىنا كيمەيدى، باسىنا كيەدى.
— ناداندىق. مالاقاي ۇلكەن كىسىلەردىڭ بورىك ىشىنەن كيەتىن جەڭىل باس كيىمى، ال تاقيانى قازاقتا تەك قىزدار عانا كيەدى، باسىبايلى ساندىلىككە كيەتىن جازعى كيىمى. ەكەۋىنىڭ زاتى دا، ۇلگىسى دە، ءپىشۋى دە، تىگۋى دە ەكى باسقا...
— راقمەت. كوپ ءبىلىپ، كوپ ۇيرەنىپ قالدىم. ايتپەگەندە سەنىڭ گۇلجيھانعا اكەلگەن تاقياڭدى مالاقاي ورنىنا بىرەۋىمىز كيىپ الساق ماسقارا بولار ەدىك.
مەڭدىقىز مىرس ەتە قالدى.
— جەتتى، جەتتى، كەنجە بالا. سەنىڭ وسى ءتۇبىن تۇسىرە سويلەيتىن مىنەزىڭ-اي، — دەدى ول كىشى قاينىسىنا.
— مەنىڭ نادان ەكەنىم راس، — دەدى ادىلبەك ەجەلەنە ءتۇسىپ. — جۇرتتىڭ ءبارى وقىمىستى بولسا شارۋانى كىم شارۋالايدى.
— نادانسىڭ دەگەنىم جوق، ءبىلۋ كەرەك دەدىم. ال ءبىلىمنىڭ قايدان، قالاي تابىلاتىنىن سەزەسىڭ، — دەدى الىبەك. ادىلبەك بۇل سوزگە دە ءبىر جاۋاپ قاتتى.
— قوي، قاراعىم، — دەدى ول ءوزىنىڭ باياعى ۇلكەن كىسىشە الىبەككە ەركىن سويلەيتىن ادەتىمەن، — ءبارىمىز بىردەي تويشى بولا الماسپىز، بىرەۋىمىزگە قويشى بولۋعا تۋرا كەلەر. ەل بيلەۋ، باسقارۋ مىنا سارى اعامنىڭ ەنشىسىنە ءتيدى، سەن دە مىنە بىردەمە بولعالى وقىپ ءجۇرسىڭ. جۇرتتىڭ ءبارى ءتۇبىن تەسىپ وقىپ، اكىم بولۋعا ۇمتىلسا، سوندا ەگىندى كىم سالماقشى؟ مالدى كىم وسىرمەكشى؟ الدە شارۋاشىلىقتى جاۋىپ قويامىز با؟ ول بولماس! اتا-بابانىڭ ىستەپ كەلە جاتقان ادال كاسىبىن مەن تاستاي الماسپىن. شارۋاشىلىقتى تاستاساڭ ەلدى دە تاستايسىڭ، بۇل ەكەۋى — ەگىز زات. سوندىقتان دا مەن ەلدى-جۇرتتى تاستاپ كەتەتىن نيەتتەن اۋلاقپىن. ماعان ەل مەن شارۋاشىلىقتىڭ قىزىعى جەتەدى. تەك بولعانى قۇرال-سايمان كەرەك. بىر-ەكى كوك اربا، ءشوپ ماشينا مەن سەپاراتور الىپ بەرسەڭدەر بولدى. ماعان باسقاسىنىڭ كەرەگى شامالى. بۇل ماشينانىڭ اقشاسىن دا ءوزىم تولەيمىن. جاقىندا بەكەڭ قىزىل قۇناجىن مەن ون شاقتى جاندىعىن قارجىلاپ الدى، ەپتەپ باسقا دا تيىن-تەبەنىمىز بار. ال، ەگەر دە مەنىڭ وقي-جازا ءبىلۋىم كەرەك بولسا — جەتى جىلدىق قارا شارۋا مەكتەبىن ءبىتىرىپ الدىم. ارعى جاعىن تاعى كورەرمىن، — دەدى ول، كويلەگىنىڭ ومىراۋىن جەلپي ءتۇسىپ.
— وي، كوكەسىنىڭ بالاسىنىڭ ءسوز ساپتاۋىن قارا، — دەدى حاكىم كۇلىپ. — كوكەمشە كويلەكتى اقىرىنداپ جەلپىپ تە قويادى.
— ناداندىق قوي وقىمايمىن دەۋى. «جەتىجىلدىق قارا شارۋا مەكتەبىن ءبىتىردىم، وسى جەتەدى» دەپ اۋىلدىڭ شولاق بىلگىشتەرى عانا كەۋدەسىن كوتەرەدى. سو دا ءسوز بە ەكەن، — دەپ الىبەك نارازىلىق كورسەتىپ ەدى، ادىلبەك ونى تويتارىپ تاستادى.
— شارۋاشىلىققا كەرەك ءبىلىمدى مەن وسى جەردەگى اۋىل شارۋاشىلىعى تەحنيكۋمىنان دا الامىن، سوعان بارىپ ءبىر قىس وقىسام، جامان-جاۋتىك اگرونومدارىڭنىڭ تورت-بەس جىل وقىعانىن تورت-بەس ايدا قاۋسىرىپ الامىن. سەن سياقتى جەتىجىلدىق بىتىرەمىن، ونان كەيىن تەحنيكۋم، ونان كەيىن ينستيتۋت، ونان كەيىن تاعى بىردەمەسىن بىتىرەمىن دەپ جۇرەر دەيمىسىڭ. وقيمىن دەپ ايتتىرىپ قويعان قالىڭدىعىڭنان دا قاشىپ ءجۇرسىڭ.
الىبەك اشۋلانىپ قالدى.
— ماعان ايەلدى سەن اكەلىپ بەرمەسسىڭ. بۇل جونىندە مەن سەنەن كومەك تە سۇراماسپىن، شىراعىم. بايقاپ سويلە، «ادىلبەك كوكەسىنە تارتقان» دەگەن سوزگە دالىرمە. تارتۋدىڭ دا تارتۋى بار، — دەپ سالدى قاباعىن ءتۇيىپ.
حاكىم سوزگە ارالاسپاي: «بۇل الىبەكتىڭ ويى نە؟ وسى اقمەتشەنىڭ قىزىن شىنىمەن قالىڭدىعىم دەپ ەسەپتەي مە؟ جوعارى دارەجەلى مەكتەپتە وقىپ جۇرگەن سانالى جاستار — باياعى ەسكى سالت پەن عۇرىپتىڭ قايدا جەتەكتەيتىنىن ايىرا الماعانى ما؟» دەگەن ويعا تىرەلىپ وتىر ەدى. ول شىدامادى، سوزگە ارالاسىپ كەتتى.
— بالالار، سەندەردىڭ اڭگىمەلەرىڭ ءبىر جاعىنان قىزىق، ءبىلىم جونىندە شارۋاشىلىق جونىندە ءار نارسەنىڭ باسىن كورسەتىپ، ايتىسىپ قالعاندارىڭ جاقسى-اق. ءبىراق مەنىڭ شامالاۋىمشا ەكەۋىڭ دە ءبىر نارسەنى ابدەن جەتىپ تۇسىنە الماعانسىڭدار. ول مىناۋ: ءبىلىم، اكىمشىلىك، شارۋاشىلىق دەگەن ۇعىمدار بىرىنە-بىرى قارسى نارسە ەمەس. ءبىلىمدى بولسا — شارۋاعا دا جەتىك بولادى ادام. ال، اكىمشىلىك ىسكە اينالىسقان ادام شارۋاشىلىقتى بىلمەيدى، عىلىمعا قۇشتار بولمايدى دەپ تە ۇعۋدىڭ كەرەگى جوق. مىسالى، مەن زاڭ قىزمەتىن قويا سالىپ عالىم بولۋعا ۇمتىلسام، — بولار ەدىم. ويتكەنى، عالىم بولۋ دا تىنباي ەڭبەك ەتۋمەن، ىزدەنۋمەن، ۇزاق جىلدار ءبىلىم قۇدىعىن قازۋمەن، كوزىن تابۋعا جەتكەنشە ۇمتىلۋمەن بايلانىستى عوي، سولاي ەمەس پە؟
— ارينە.
— سونسوڭ... الگى... ءيا، ادىلبەكتىڭ سوزىندە ورلىك بار، «جامان-جاۋتىك اگرونومنىڭ ءبىلىمىن ەلدە ءجۇرىپ تە الامىن» دەيدى. مەن ادىلبەكتىڭ قايراتىنا دا، تاباندىلىعىنا دا، اقىلىنا دا سەنەمىن. ول دەگەنىنە جەتەدى. ءبىراق «جامان-جاۋتىك» دەمەۋ كەرەك. جاقسى اگرونوم بولۋعا تىرىسۋ قاجەت. دۇرىستاپ وقىساڭ ناعىز مامان بولا الاسىڭ. وعان داۋ جوق! سونسوڭ، الىبەك، سەن «ناداندىق» دەگەن ءسوزدى ىنىڭە كوپ ايتا بەرمە. ناداندىقتى ءقازىر اۋىلدا — مىنا ۋەزدە وتىرىپ تا جويۋعا مۇمكىندىك مول. ويتكەنى مۇندا دا مەكتەپ بار. «تەك الىستا ءجۇرىپ وقىعان ادامدار ءبىلىمدى بولادى» دەگەن تەوريا جوق.
— ال، ۇزاق اڭگىمەگە كوشتى، پروكۋرور جولداس. ەندى ايىپتاۋ، تالداۋ، قورىتىندىلاۋ باستالادى، — دەدى مەڭدىقىز حاكىمگە تۇساۋ سالا، قاينىلارىن جاقتاي ءتۇسىپ. — ەكەۋىنىڭ دە ايتقاندارى تەرىس سوزدەر ەمەس. ماعان وتە ۇنادى. اسىرەسە، كەنجە بالانىڭ ءسوزى، تۋرا ءوزىنىڭ مىنەزى، الارى دا جوق، قوسارى دا جوق، تۋراسىن ايتادى دا قويادى. شىراق ونى جاقسى تۇسىنەدى. قاتار وسكەن بالالار ەمەس پە، تايداي تەبىسىپ.
— ساعان ءبارى سولاي. ءبىراق بالالاردىڭ ويلانباي ايتىپ قالعاندارى بار...
— ول نە نارسە تاعى دا؟ — دەدى مەڭدىقىز جاراتپاي.
— بۇل سەنىڭ دە انتەك باسقان اياعىڭنىڭ ءىزىن كورسەتىپ جاتىر. «قالىڭدىق»، «اتا»، «بازارلىڭ»، «مالاقاي»، «تاقيا» دەگەن نە سوزدەر ءوزى؟ ماعان وسىنىڭ ءبارى دە اسا اقىلعا قونا بەرمەيتىن، ءتىپتى اڭگىمەلەۋدى دە كوتەرمەيتىن جايتتەر.
— ايتتىم عوي، ايىپتاۋ، تالداۋ، قورىتىندىلاۋ باستالدى دەپ.
— مەڭدىقىز، سەن تەرىس ىڭعايعا بۇراسىڭ.
— قوي، ونداي ۇلكەن قورىتىندىعا تىرەيتىن ەشتەمە جوق.
— اڭگىمەنىڭ ەڭ ۇساعى دا ۇلكەن ماعىنانىڭ ءبىر بولشەگى.
— ايتتىم عوي، تالداۋ دەپ.
حاكىم ۇندەمەي قالدى. ول ايەلىنە تىكتەپ قاراپ، باسىن شايقاپ قويدى.
— مەن تۇسىندىرەيىن، سارى اعا: قالىڭدىق دەگەن ەزىڭىزگە ءمالىم اقمەتشەنىڭ گۇلجيھانى. مىنا ءىنىڭىز وقيمىن دەپ سول بويجەتكەن كەلىنشەگىن ءسۇر ەتىپ ساقتاپ ءجۇر. مەن بولسام الدەقاشان نەكەسىن قۋاناي حازىرەتتىڭ وزىنە قيدىرار ەم. سونى ايتاسىڭ دەپ قوي ماعان جاڭا اشۋلانىپ قالعانى، — دەدى ادىلبەك.
— تەرىس اڭگىمە، — دەدى حاكىم ءتۇسىن سۋىتىڭقىراپ.
— ونىڭ نەسى تەرىس، سارى اعا؟
— قالىڭدىق دەگەندى قويا تۇر. كەيىنگە قالدىرعانى جاقسى، ادىلبەك. الىبەكتىڭ ورنىندا بولساڭ سەن دە سولاي ەتەر ەدىڭ. ەسكى سالت-سانادان ارىلا الماي جۇرگەن جاستاردى جوعارى دارەجەلى مەكتەپتەردە جاقسىلاپ تاربيەلەپ شىعارۋعا ءتيىس ءقازىر. الىبەك سول جاقسى تاربيەدەگى وڭۋشى.
مەڭدىقىز حاكىمگە قارادى دا، ادىلبەك مەڭدىقىزدىڭ بەتىنە قارادى. ەكەۋىنىڭ جۇزىندە دە تاڭىرقاۋ بەلگىسى الىپتەي تارتىلادى. سالدەن كەيىن:
— قالىڭدىعىنان بەزىن دەمەيتىن شىعار مەكتەپتە، — دەپ ەدى مەڭدىقىز، ادىلبەك جارىسا:
— قاتىن الماسىن دەمەس-اق. الدە قاتىن الما، ۇيلەنبە دەپ تە ۇيرەتەتىن ءبىلىم بار ما ەكەن؟ باسە، الىبەكتىڭ قىزارا بەرۋىندە ءبىر ءمان بار، وقيمىن-وقيمىن دەپ ءجۇرىپ قاتىنسىز قالىپ جۇرمەسىن، — دەپ كەكەتتى.
حاكىم ءىنىسىن قويا سالىپ، ايەلىنە ىلىك تاقتى.
— باسقا كىسى بولسا ءبىر ءجون، مەڭدىقىز، سەنىڭ بەكتەر مەن بيلەردى ايىرماۋىڭ قىزىق. جارايدى، بۇل جونىندە وسى دا جەتەر ازىرگە. مەن كەڭسەگە ەرتەرەك بارۋىم كەرەك... ءبىز بايقاماي جۇرگەندە بي-بەكتەردىڭ نايزاسى جان-جاقتان شوشايا باستادى. سونىڭ ءبىرى انا «جيەنىم» دەپ جاقىن تۇتقان ادامنىڭ قول-قاناتى قۇنىس... قۇنىس بەيبەرەكەت جورتىپ-اق ءجۇر ەكەن جول ۇستىندە... — حاكىم ءسوزىن تاۋىسپاي ورنىنان تۇرىپ كەتتى.
مەڭدىقىز بەن ادىلبەكتىڭ تاڭىرقاۋى ەندى باستالدى. «قۇنىس جول ۇستىندە جورتىپ ءجۇر دەيدى! و، توبا، بۇ قالاي بولعانى؟! اقمەتشەنىڭ قولقاناتى، بۇل نە ءسوز؟» — دەپ تاڭىرقادى ايەل نانار-نانباسىن بىلمەي.
— حاكىم، نە دەدىڭ؟ قۇداي بار-دى تۇسىنگەنىم جوق... سەنىڭ ءسوزىڭنىڭ بىرەۋىنە دە تۇسىنگەنىم جوق، — دەدى ول.
— تۇسىنبەسەڭ كەيىن تۇسىنەرسىڭ، — دەپ حاكىم ۇيدەن شىعىپ كەتتى.
«باي-بەكزات دەيدى! دابىلدىڭ قىزىنا دا ۇيلەنۋگە بولماي ما ەكەن؟ قوي، شىراعىم، ول وقىعان جىگىتتەرگە ايتىلعان ءسوز شىعار. ءبىز سياقتى ەلدەگى شارۋاعا شارۋانىڭ قىزى، مال كورگەن ادام كەرەك. وقىعان جىگىتتەر ءوز جونىمەن. بەكەڭە وتاۋلى كەلىن الىپ بەرسەم باسى ارتىق بولماس!» دەپ ءتۇيدى ادىلبەك. ءبىراق ول دا بي-بەكزات دەگەن سوزگە ويلانىڭقىراپ قالدى.
ازدان كەيىن الىبەك ورنىنان تۇرەگەلىپ تەرەزەنىڭ الدىنا كەلدى. اعاسىنىڭ ءسوزى وعان اسەر ەتتى مە، ەتپەدى مە كىم ءبىلسىن. ال قۇنىس جونىندە ول ءوز ويىن دالەلدەۋگە ءازىر ەدى. تەرەزەدەن جولعا قاراپ تۇرىپ، ول بەينە قىزىل نارلى ادامدى كەرىپ تۇرعانداي، مەڭدىقىزعا ايتا باستادى.
— جولدا بىزگە قىزىل نار جەككەن ءبىر ءىرى، قارا قازاق كەزدەستى. سارى اعام سونى قۇنىس دەپ كۇدىكتەنەدى. مەن دە باستا الدە نە ويلارعا كەتىپ ەدىم، ءبىراق سول ما دەپ قالدىم...
— قوي، بايعۇس! — دەدى مەڭدىقىز، قولىنا ىستىق سۋ قۇيىپ العانداي كەرى شەگىنىپ قالىپ.
ايەلدىڭ ءوڭى كەنەت قۋارىپ كەتتى. ونىڭ ويىنشا بۇل ادامنىڭ قولىنا تۇسكەن قىزمەتكەر تەگىندىكپەن امان قۇتىلۋعا ءتيىس ەمەس-تى. اسىرەسە، سوت-تەرگەۋ ورىندارىنىڭ ادامىنا ول وزگەشە جاۋ، بۇلاردى ءتىرى جىبەرمەيدى دەپ تۇسىنەتىن. جەڭگەسىنىڭ قورقىپ كەتكەنىن كورىپ الىبەك ونى سوزبەن ۋاتۋعا كىرىستى.
— مەڭدىقىز، سەن بالامىسىڭ، سونشا قورقىپ. جۇرت سىرتتان قۇبىجىق قىلىپ كورسەتەدى ەكەن قۇنىستى. ەگەر دە ءبىزدىڭ كورگەن كىسىمىز شىن قۇنىس بولسا مەنىڭ ويىمشا ونىڭ ادامشىلدىعى، ەرلىگى، سوزگە ۇستالىعى ەشكىمنەن دە كەم تۇسپەيدى. اتىڭ كىم دەپ سۇراعاندا: اتىم اكبار — دەپ قايداعى ءبىر قۋاقى اڭگىمەنى ايتىپ ىشەك-سىلەمىزدى قاتىردى. سويلەسسەڭ سويلەسە الاتىن، دوستاسساڭ دوستاسا الاتىن جان. ءوزىڭ سوقتىقپاساڭ، قاراپ جۇرگەن ادامعا ۇرىناتىن كىسى ەمەس. كادىمگى تانىس ادامداي بىرگە وتىرىپ شاي ىشتىك، اڭگىمەلەستىك. ال ءسوزى سۇمدىق — مەنىڭ اۋزىمدى جيدىرعان جوق، — دەپ ول وتكەل باسىنداعى كورگەنىن تۇگەل بايان ەتتى.
— مەن ءبىلدىم، سەندەردىڭ ءىسىمدى ايتىپ وتىرعاندارىڭدى. وي، شىركىندەر-اي، تاپقان ەكەنسىڭدەر قۇنىستىڭ كەزدەسەتىن جەرىن! — دەپ ادىلبەك ارادان كيلىكتى. — اتى كىم دەدىڭ؟ الىبەك، اكبار دەدىڭ بە؟
— ءيا، اتىم اكبار، ەزىم كەتەمىن، قاراتوبەدەن ءارى ەلى.ءمىز، — دەدى...
— ...ءيا، اكبار وسىدان ءۇش كۇن بۇرىن كەلىپ كەتتى بىزدىكىنە. سەنىڭ الدىڭنان شىعۋعا تەكەگە بارا جاتقان.
الىبەك ءىنىسىنىڭ سوزىنە تۇسىنبەي قالدى دا، مەڭدىقىز:
— و ل كىم ەدى شىراقتىڭ الدىنان شىعاتىن؟ — دەدى تاڭدانعان پىشىنمەن.
— ول اقمەتشە جيەننىڭ اعايىنى. سول كىسى الىكبەكتىڭ جاز دەم الۋعا كەلەتىنىن ەستىپ، «بىزگە كەلسىن، ەلدە دەم السىن. قىس قالادا وقۋدا بوزارىپ قالعان ادامعا شەگەن قۇدىقتىڭ اۋاسى شيپا» دەپ الدىنان جىبەرگەن. الىبەك قاشاقتاعانمەن جيەن اتاسى ءجون-جوسىقتى جاقسى بىلەدى عوي، — دەدى ادىلبەك.
— جەتتى عوي ەندى كەلەكە ەتۋىڭ، بالا. شاقىرسا بارارمىز. شاقىرماسا دا ءازىمنىڭ بارىپ تاپسىراتىن اماناتىم بار، — دەدى الىبەك ىنىسىنە ەندى اشۋلانباي سويلەپ. — ال سەنىڭ ايتىپ وتىرعانىڭ باسقا، جيەندەردىڭ تۋعانى بولۋى مۇمكىن. ءبىراق ءبىزدىڭ كورگەنىمىز باسقا، سارى اعام بىلەدى عوي. ول شىن قۇنىس بولۋى كەرەك.
— اسپاننان اكبار جاۋماعان شىعار، ءبارى ءبىر كىسى — سول جيەن اتاڭنىڭ جىبەرگەن ادامى. بىزدىكىنە قونىپ كەتتى. جەككەن قىزىل نار، جەتەگىندە بوس اتى بار. ءوزى سول تاپ سەن ايتقانداي ۇزىن قارا كىسى. قازاق سوزگە جارلى كەلمەيدى، بۇل كىسى دە وتە سالۋالى سويلەيتىن ادام. اقاڭنىڭ شارۋاسىن شارۋالاپ بازارعا بارماق ەدىم، ارعى بەتتە اتپەن باراتىن جەرىم دە بار، — دەدى.
— تۇسىنىكسىز، — دەدى الىبەك جاي عانا. — مۇمكىن ءبارى ءبىر ادام بولۋى دا.
— ايتەۋىر، الگى اتىشۋلى قۇدايدان بەزگەن بولماسا جارار. قۇنىسپەن كەزدەستىك دەگەنگە جۇرەگىم تاس توبەمە شىققانى، — دەپ مەڭدىقىز ەندى عانا جايلانىسا ءتۇستى.
ءسويتىپ، شاي ۇستىندە باستالعان ءۇي ءىشىنىڭ ءوزارا اڭگىمەسى ءار سالاعا بوي ۇرىپ، سول كەزدەگى ۇلكەن وقيعالارعا ۇلاسىپ كەتىپ ەدى.
ءتورتىنشى تاراۋ
1
سول ءبىر شاق:
دالادا جەل ورنىنا وڭ ىسقىرعان سوعىستىڭ سۇراپىل ۇسكىرىگى دە ارىلەپ قالعان.
قارا بىلامىققا «نان!» دەپ ءالسىز قولىن سوزعان اش بالانىڭ ىڭىرسىعان ءۇنى دە الدەقاشان ۇمىتىلعان شاق-تى.
قىردىڭ قارا قۇيىنىنداي جۇيتكىگەن الدى اپات، ارتى ءورت باسقىنشى باندىلىقتىڭ دا جويقىن ءىزى جوعالىپ بىتكەن كەز ەدى. ال اۋىر دەرتتەن كوتەرىلگەن جانداي، قۋقىل ءوڭى قىزىل كۇرەڭ تارتا باستاعان ساحارانىڭ ءورىسى مالدى، قىرى ءداندى، دارقان دالاعا اينالا باستاعان.
سارىارقانىڭ و شەتى مەن بۇ شەتىنە ەبەلەكتەي ىعىسقان ەرىكسىز ەلدىڭ تەڭدىك تىزگىنىن قولىنا ۇستاپ، جاڭا ومىرگە كوش تۇزەگەن بەتى سول كەزدەن باستالعان بولاتىن.
ءبىراق...
بالگەر ورنىنا دارىگەر تولىپ، ۇل مەن قىز مەكتەپ تورىنە شىقسا دا، عاسىرلار بويى ەڭسەنى باسقان قاراڭعىلىق ەسكى اۋىل ۇستىنەن ەرتەڭگى تۇمانداي سەرپىلسە دە، جوقتىقتىڭ جولى بوگەلمەگەن، جالپاق دالانىڭ ويلى-قىرلى الا-شۇبار بەتىندەي، بىردە بار دا، بىردە جوق داۋلەت ازدىڭ ۋىسىنان كوپتىڭ قولىنا كوشپەگەن؛ ىرىس قازىعى ەڭبەك يەسىنىڭ وزىنە ورالا الماي تۇرعان شاق-تى.
ۇلكەن دالا ۇلكەن وزگەرىستىڭ كۇرت باستالۋىن اڭساپ تۇرعان شاق-تى.
كىشكەنە قالانىڭ بار جاڭالىعى كوز الدىندا ءوتىپ جاتاتىنى ءمالىم. ال اۋىزدان تۇسپەيتىن اڭگىمەسى — ونىڭ كەلگەن-كەتكەن ادامى عوي.
جاڭادان كەلگەن ۋەزدىك پارتيا كوميتەتىنىڭ حاتشىسى مەن ۋاتكوم پرەدسەداتەلىن كارى مەن جاس قوسىلىپ جابىلا ءسوز ەتتى. ولاردىڭ ءتۇرى مەن ءتۇسىن ايىرىپ قانا قويعان جوق، ءبىلىمىن، جاسىن، مىنەزىن، قايدان كەلگەنىن، قانداي قىزمەتتە بولعانىن از كۇندە-اق ساپ ەتتى. بىرەۋلەر ءتىپتى ەكەۋىن قاتار قويىپ پىشىندەدى. باسقا: ۋكوم حاتشىسى ورتا بويلى، ال ۋاتكوم اعاسى ۇزىن؛ ۋكوم حاتشىسى — اق سارى، اناۋ — اڭ قۇبا؛ ۋكوم حاتشىسى مۇرتسىز دا، ۋاتكوم اعاسى كەپ-كەڭ تاناۋىنىڭ كىرە بەرىسىندە، ۇركىپ شىققان سارقوپانىڭ شوق قامىسىنداي، اينالاسىن قىرقىپ، جىمپازداعان كۇيكەنتاي مۇرتى بار ەكەن.
بۇل ەكى ۇلكەن قىزمەتكەردىڭ مىنەزدەرى جونىندە دە الىپ-قاشتى اڭگىمەلەر ءبىرىن-بىرى قاۋزاپ جاتتى. سونىڭ ىشىندە ەڭ جاندىسى تاجىمۇراتتىكى بولۋى ىقتيمال ەدى. ويتكەنى ونىڭ ادام مىنەزىن ءبىر كورگەندە ايىرا قويۋى بىلاي تۇرسىن، ءتىپتى كەيبىر جاننىڭ وعاش قۇلقىن ءتاجىمۇرات اۋدارماستان سالا قوياتىن. بۇل حالىق تەرگەۋشىسىنىڭ حاتشىسى بولىپ ىستەيتىن ءارى سۇم، ءارى ەپتى جىگىت ءوزىنىڭ ۋاتكومداعى جولداسىنا:
— باستىعىڭ تاماشا كەربەز ادام. كەربەز كىسىنىڭ بوي تۇزەۋمەن عانا بولىپ، اناۋ-مىناۋ ۇساق-تۇيەككە كوڭىل بولمەيتىنىن بىلەسىڭ عوي. سوندىقتان ۋاتكوم پرەدسەداتەلى سەن ەكەۋمىزدىڭ ىزدەگەندە سۇراعانىمىز، تەك ءىشىڭ مايلى بولسىن، — دەگەن-دى.
ال جولداسىنىڭ:
— ۋكوم حاتشىسى شە؟ — دەگەن سۇراعىنا.
— سىرىن بىلمەگەن اتتىڭ سىرتىنان جۇرمە دەپ، ابدەن كوزىم جەتپەي ەش نارسە دەۋ قيىن. شىنى، مەن ءوزىم ونداي كىسىدەن سەسكەنەم، — دەپ تۇيگەن ەدى.
حاكىم ءجۇنىسوۆ ورالدان كەلگەن كۇننىڭ ەرتەڭىندە-اق تاپ سول ۋكوم حاتشىسىنا كوپ ماسەلەنى اقىلداسىپ الۋعا كەلدى.
سىرت كوزگە تۇيىق كورىنەتىن، بۇل جاسى وتىزعا جەتىپ-جەتپەگەن، ورتا بويلى، ادەمى اڭ سارى كىسىنىڭ، ءتاجىمۇرات ايتقانداي تومەن قاراپ جۇرەتىنى دە راس-تى.
جانە تاعى ءبىر اقيقات: ول ءتىپتى قاسىنداعى اڭگىمەلەسىپ وتىرعان ادامنىڭ بەتىنە دە كەزىنىڭ استىمەن عانا قاراپ قويىپ، جاي قالىپ، جۇمساق سوزبەن ءسوزىن سوزا بەرەتىن. كىمگە بولسا دا كوپ كوز تىكپەيتىنى ونىڭ ەجەلگى ادەتى بولسا كەرەك-تى. ال تۇيىق كورىنەتىنى: باسى ارتىق ءسوزدىڭ بۇيداسىن تەجەپ ۇستايتىن سابىرلى مىنەزى شىعار-اق.
جىمپيتى ۋەزىنىڭ پارتيا كوميتەتىنە حاتشى بولىپ كەلگەن عابدول داۋلەتوۆتى حاكىم كوپتەن بىلەتىن. وسىدان كوپ جىل بۇرىن سوناۋ ءابدىراحمان ايتييەۆتىڭ وتريادىندا جۇرگەن تار جولدى تاي-تالاس كەزەڭدەردەن باستاپ حاكىم عابدول جونىندە سان قيلى اڭگىمەگە سىرتتان قانىق-تى. ول كەزدە بۇل ەكەۋى جايىقتىڭ ەكى بەتىندە: ءبىرى سوناۋ سەيتقالي مەڭدەشوۆ باستاعان بولشيەۆيكتەر توبىندا جاڭا وردانى قورعاسا، ەكىنشىسى بۇحار بەتتەگى حان مەن اتامان قامالىن قاۋساتىپ، ءتۇن قاتىپ، ءتۇسى قاشقان ۇلكەن جورىقتاردا جۇرگەن.
«بوكەيلىكتەر شەتىنەن العىر، شەتىنەن ءبىلىمدى. استراحان مەن ساراتوۆى يەك استىندا — وقۋعا دا قولدارى بىزدەن بۇرىن جەتكەن. رەسەيدەن كەلگەن بولشيەۆيكتەرمەن دە قول ۇستاسا كەتكەن بوكەي جىگىتتەرى. سوندىقتان سوۆەت وكىمەتىن وردادا بارىمىزدەن بۇرىن ورناتتى. ەڭ ابىرويلىسى: ون جەتىنشى جىلدان باستاپ سول جاڭا وكىمەتىن اتتى كازاكتاردىڭ قولىنا تۇسىرگەن جوق. ارالدا قالعان جالعىز ءۇيلى بالىقشىداي، سوعىس ورتىنە مۇرتى دا شارپىلماي امان-ەسەن شىقتى. قازاقتىڭ ەڭ ءبىرىنشى اتتى اسكەر پولكىن قۇرعان دا وسىلار. قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ ءبىرىنشى باسشىلارى دا بوكەيلىكتەردەن. جىگىت، بوكەيلىكتەر ناعىز جىگىت! سونىڭ ىشىندە داۋلەتتىڭ سارى عابدولىن ايتسايشى! جۇرت ماسكەۋدى كورە الماي جۇرگەندە، بۇل ءتىپتى لەنيننىڭ ءوزىن ءتورت رەت كورىپ، كوسەم الدىندا وردا سوۆەتىنىڭ جايىن بايان ەتكەن. جانە ون سەگىز، ون توعىز جاسىندا! ءبىز ول كۇندە... قىز-كەلىنشەك اڭدىپ، قوتان كۇزەتىپ ءجۇرمىز. ءتىفۋ! وسى شولپانى قۇرعىردىڭ سۋ اكەلە جاتقان جولىن توسىپ...» دەپ ويلادى حاكىم حاتشىعا كەلە جاتىپ، ءبىر جاعى داۋلەتوۆتى كۇندەگەندەي، ءبىر جاعى وزىنە-وزى ريزا بولماي وكىنگەن ادامشا.
قول الىسىپ امانداسقاننان كەيىن عابدول داۋلەتوۆ حاكىمگە:
— وتىرىڭىز، — دەپ وزىنە جاڭىن تۇرعان ۇلكەن ستولدىڭ جانىنداعى ورىندىقتى كورسەتتى. — تەكەدە قانشا كۇن بولدىڭىز؟
— ءۇش قوندىم، — دەپ حاكىم، جايلاسىڭقىراپ وتىرا باستادى. جاڭا عانا «قوتان كۇزەتىپ جۇردىك» دەگەن ەرسى سوزىنە ول وزىنەن-وزى ەزۋ تارتتى. ءسويتتى دە مۇنىسىن حاتشى بايقاپ قالدى ما دەپ قىسىلىپ، جالما-جان كۇلكىلى اڭگىمەگە بۇرىپ كەتتى: — ءۇش قوندىم، ءبىراق سول ءۇش كۇن ىشىندە ءۇش ساعات تۇتاسىنان كوز ىلمەگەن شىعارمىن. كۇندىز ءماجىلىس سوڭىنان ءماجىلىس بولىپ قيسايۋعا قول تيمەدى دە، ال تۇنگە قاراي قاندالا باستى جاستىققا تيگىزبەدى. بۇرىننان تانىس ەسكى پاتەرىم وڭاشا بولماعان سوڭ ءبىر ۇيگە تاپ-تازا كورىنگەننەن كەيىن تۇسە قويىپ ەدىم، مۇنداي قاندالاسى كوپ پاتەردى ءومىرى كورگەن ەمەن. جانە قاندالانىڭ جوعارىدان قالاي قۇلايتىنىن وسى جولى ءبىلدىم: توبەدە جورعالاپ كەلە جاتادى دا، قاق تۇسىنا كەلىپ «ماڭدايىڭ وسى-ay» دەپ تىرس ەتىپ قۇلايدى. عاجابى: كوزدەگەن جەرىنەن قىل ەلى اۋماي تۇسەدى، — دەپ كۇلدى.
— تەكەنىڭ قاندالاسى سيركتە ويىن كورسەتۋگە دە جارايدى دەسەڭىزشى، — دەپ داۋلەتوۆ تە اقىرىنداپ دىبىسسىز كۇلىپ الدى.
— ويىننىڭ كوكەسىن كورسەتۋگە دە شەبەرلىگى جەتەر دەيمىن. — حاكىم اقىرىنداپ تاماعىن كەنەپ الدى. ول جۇمىس بابىنا كوشتى.
حاكىم گۋبەرنيالىق قالادا زاڭ قىزمەتكەرلەرىنىڭ ءماسليحاتى وتكىزىلگەنىن، وندا سوت پەن پروكۋراتۋرانىڭ الدىندا تۇرعان تاپ وسى كەزدەگى مىندەت جايلى اڭگىمە قوزعالعانىن ايتتى،
داۋلەتوۆ پروكۋرور ءجۇنىسوۆتىڭ ءسوزىن ادەتىنشە تومەن قاراپ وتىرىپ، تەك اندا-ساندا سۇق قولىمەن اقىرىن عانا ستولدى تىڭىلداتىپ وتىرىپ تىڭدادى، حاكىم سەزىن اياقتاعانشا ول ەشبىر قارسى ساۋال دا قويعان جوق. كەرەكتى جەرىندە ماقۇلداپ باسىن دا يزەگەن جوق. ءوز قۇلقىمەن ءوزى شۇعىلدانعان جاس بالاشا، ەتتى كەلگەن سۇق ساۋساعىمەن ستولدى اقىرىن عانا ءتۇرتىپ قالىپ جوعارى كوتەرىپ، ازدان كەيىن تاعى دا سونى ىستەپ، ۇزبەي تىقىلداتۋمەن بولدى. ونىڭ بۇل كەزدە جيناقتىڭ كەلگەن ەرىندەرى دە جىبىرلاپ، حاكىمگە ءبىر «ۋف، ۋف» دەگەن ءتارىزدى بولماپتى دىبىس ەستىلگەن سياقتاندى.
ءبىر ءسات ەكەۋى دە ءۇنسىز قالدى. ازدان كەيىن عانا حاتشى باسىن كوتەرىپ:
— قازىرگى كەزدەگى ساياساتتا نە زات باستى ماسەلە بولىپ سانالادى؟ ماجىلىستەرىڭىزدە وسىنداي ساۋال بولعان جوق پا؟ — دەدى.
حاكىم ۋاقىت ۇتۋعا تىرىستى، ول تۋرا جاۋاپ قايىرۋدىڭ ورنىنا ويعا ءورىس بەرۋ ءۇشىن اڭگىمە اراسىنا كولدەنەڭ ءسوز قىستىردى.
— عابەكە، مەن بوكەيلىك تۋىسقانداردىڭ «نە زات؟» دەپ سۇرايتىنىن ءبىرىنشى رەت ەستىگەندە بۇل ءسوزدى وعاش ساناپ ءجۇردىم. ال قۇلاق ۇيرەنە كەلە مۇنىڭ ەكىنشى ءبىر قىزىق جاعىن اڭعاردىم. ول ءبىر رۋلى ەلدە ءار جەردە، ءار ءتۇرلى سويلەيدى ەكەن، سونى بايقادىم. مىسالى، بوكەي ورداسىنداعى ىسىق پەن بەرىشتەر «نە زات؟» دەپ سۇراسا، جايىقتىڭ بەرگى جاعىنداعى بەرىشتەر «نە نارسە؟» دەيدى. بۇل ءوزى قىزىق پىكىرگە اكەلىپ تىرەيدى. اسىلىندا، تىلگە جەر مەن سۋدىڭ اسەرى تيەتىن بولۋى كەرەك، ياكي گەوگرافيالىق الشاقتىق تىلگە، ادەت پەن عۇرىپقا وزگەشەلىك ەنگىزەتىن شىعار دەيمىن.
عابدول ويلانىپ وتىرىپ تاعى دا ستولدى ءبىراز ۋاقىت ساۋساعىمەن بىلدىرمەي تىقىلداتىپ الدى. ءسويتتى دە:
— سولاي شىعار، — دەپ، ول حاكىمنىڭ ءسوزىن قولدادى، — ويتكەنى وتكەن جىلى قىزىلورداعا بارعاندا الماتى جىگىتتەرىمەن بىرگە بولدىم. ول جاقتا كويلەكتى — جەيدە، شالباردى — سىم دەيدى ەكەن. ءوزىڭىز ايتقانداي ول جاقتا دا تامالار بار كورىنەدى. ال ءبىزدىڭ تامالار كويلەكتى جەيدە دەسەڭ شوشىپ كەتەدى، سىم دەگەندى اربانىڭ قالقانىن بۇرايتىن تاسپا تەمىر دەپ ۇعادى.
— قىزىڭ نارسە. سىزدىڭشە قىزىق زات، — دەپ كۇلدى حاكىم. — قالاي بولعاندا دا بۇرىن ءبىر تۇتاس ەل بولىپ، قازاق حالقى ءۇش ءجۇزىنىڭ باسىن بەرىك قوسارلىق مەملەكەت بولا الماعانىنا ءتىلى دە ايعاق بولا ما دەپ قالدىم.
— مۇمكىن، — دەپ عابدول داۋلەتوۆ باسىن يزەدى.
حاكىم ويلانىڭقىراپ الىپ، باستاپقى ساۋالعا ەندى عانا تولىعىراق جاۋاپ تاپقانداي بولدى.
— ال، عابەكە، ءسىزدىڭ جاڭاعى سۇراعىڭىزعا جاۋاپ: قازىرگى ەڭ باستى ساياسي جۇمىس — اۋىلدى ويداعىداي سوۆەتتەندىرۋ دەستىك. زاڭ تىلىمەن ايتساق: جالشى-باتراقتىڭ ەڭبەك اڭىسىن شالا تولەپ، ءتىپتى كەي جەردە ونى ارزان باعالاپ قۇر الاقان قالدىرىپ كەلگەن باي مەن بيگە، مولدا مەن قوجاعا قارسى ءادىل زاڭ — ەڭبەكشىنى جاقتايتىن زاڭ بارىن جۇرتتىڭ كوزىنە كورسەتۋ. بۇل جونىندە بۇرىن ىستەلگەن ەڭ باستى شارا جەردىڭ شۇرايلىسىن ەڭبەك ەتەتىن ادامدارعا بەردىك قوي. سونىمەن بىرگە قوسشى ۇيىمىنا كىرگەن كەدەيلەردىڭ ەڭسەسى كوتەرىلىپ، تەڭدىككە يە بولىپ كەلەدى. ءبىراق الدىلەردىڭ ساعى ءولى سىنىپ جەتكەن جوق. ءتىپتى كەي جەردە بۇرىنعى پراۆيتەلدەر ءالى باياعى قۇدىرەتتى كۇيىندە: اۋىلدىق سوۆەت تۇگىل، بولىستىق سوۆەتتەرگە دە شۇيدەسىن شىعاراتىن وماردىڭ سالىعى سياقتى شونجارلار مەن احمەتتىڭ قۋانايى ءتارىزدى يمامداردىڭ داۋلەتتى دە، بۇرىنعى بەدەلى دە ءمىز باقپاس قالپىندا. بۇلاردىڭ اينالاسىنداعى كوپ كەدەيلەر ساۋىن سيىر ءۇشىن ماڭداي تەرىن سىپىرۋمەن كەلەدى. مىنە، وسىنى وزگەرتۋگە باستاما رەتىندە ون ءبىر، ون ەكى بايدىڭ ۇستىنەن اڭىلى ءىس كوتەردىم — ايلاپ-جىلداپ جۇمىس ىستەپ كەلگەن جالشىلارىنا ەڭبەك اقى بەرمەكپىن، — - دەدى.
— بۇل دۇرىس ءىس، ۇلكەن جۇمىستىڭ باسى. مۇنى تەز قولعا الۋ كەرەك، — دەپ حاتشى ءۇنسىز قالپىنان ءبىر ءسات سەرپىلگەندەي قولداپ كەتتى. — ال سونىمەن بىرگە ءبۇل باستامانى ونان دا ءارى تەرەڭدەتۋ قاجەت. الەۋمەت ىسىنە بوگەت بولىپ وتىرعان، ەڭبەكسىز بايىپ ۇيرەنگەن شونجارلاردى ەندى قايتىپ ىقپالىن جۇرگىزە الماستاي ەتىپ بۇقارادان اۋلاق ۇستاۋ شارت.
— اڭگىمەنىڭ باسىم جاعى وسى جونىندە بولدى، ويتكەنى سوۆەت وكىمەتىنىڭ ءتۇپ ماقساتى ەڭبەكتى قاناۋدان ازات ەتۋ عوي.
— البەتتە. جۇمىستىڭ ءبارى ءقازىر جۇرگىزىلگەلى تۇرعان ۇلكەن وزگەرىسكە بەيىمدەلۋى قاجەت. اۋىل شارۋاشىلىعىن جاڭا تۇرگە اينالدىرار الدىندا اۋىلدىڭ ءوزىن دايىنداۋدى وسى باستان قولعا الماسا بولمايدى. پارتيا ۇيىمىن، قوسشى كەدەيدى، جاستاردى جاپپاي قاتىستىرماسا ءىستىڭ ويداعىداي ىستەلمەۋى ءمالىم زات قوي.
حاكىم حاتشىنىڭ شارۋانى كوللەكتيۆتەندىرۋ جونىندەگى ويلارىن تىڭداپ بولعاننان كەيىن ءمانى زور دەپ جۇرگەن ءبىر ماسەلە تۋرالى اقىلداستى.
— ءسىز بىلەسىز بە، بىلمەيسىز بە، وسىندا ءبىر ءىرى مامان بار. مامان بولعاندا بار ءبىلىمىن ءوزىنىڭ جەكە شارۋاشىلىعىن وركەندەتۋگە عانا جۇمساپ وتىرعان مامان. ءىرى مامان قىزمەتكەردىڭ، بولماسا عالىم ادامنىڭ باعاسى قوعامعا كورسەتكەن پايدالى ىسىمەن ولشەنەدى عوي. ال بۇل ادامنىڭ بار ءبىلىمى، بار تابىسى جەكە بايلىقتىڭ قامىنا عانا جۇمسالىپ كەلەدى. ءقازىر اسىل ناسىلگە اينالعان جىلقى مەن تۇيەنىڭ ەتە كورنەكتى قورىن جاسادى. بۇل ءبىر جىل ىشىندە ەمەس، بىرنەشە جىل بويى جاسالعان تاجىريبەنىڭ جەمىسى. مىنە، وسى جەكە مەنشىكتە تۇرعان اسىل تۇقىمدى مالدى ءبۇتىن قازاقستانعا بولماسا دا، گۋبەرنيا قول استىنا جايۋ ءۇشىن مەملەكەتتىك پلەمراسسادنيك ەتسە قايتەر ەدى؟ ويتكەنى سوۆەت وكىمەتىنىڭ جاڭاعى ءوزىڭىز ايتقان شارۋاشىلىقتى جاڭا تۇرگە اينالدىرۋ ساياساتى قوعام مەنشىگىن كۇشەيتۋ ساياساتى عوي. ونىڭ ۇستىنە بۇل كىسى حان وكىمەتىنە دە قاتىسقان كىسى.
— اتى كىم؟ — دەپ سۇرادى داۋلەتوۆ.
— اتى اقمەتشە. فاميلياسى مۇقامەتشين.
— جىلقىنىڭ قانداي تۇقىمى ونىڭ اسىلداندىرعانى؟
— ءسىزدىڭ بوكەيدە ماحامبەت بوكەيحانوۆ دەيتىن بەلگىلى ادام بار. سول بوكەيحانوۆ جىلقىسىنىڭ تۇقىمىن تۇرىكپەن ايعىرىنا شاتىستىرعان. ەكىنشى سوزبەن ايتساق، بوكەيحانوۆتىڭ اسىل تۇقىمدى كوك الا بيەسى مەن تۇرىكپەن ايعىرىنان تۋعان قۇلىن. بۇل اسا قۇندى جىلقى: كورۋگە سۇلۋ، ساۋسا ءسۇتتى، شاپسا جۇيرىك — مىنسە ءمىنىس بەرەتىن ارعىماقتىڭ ءبىر ءتۇرى.
عابدول داۋلەتوۆ حاكىمگە قاراي قالدى.
— بوكەيحانوۆتىڭ ءوزىن دە، جىلقىسىن دا مەن جاقسى بىلەمىن. ءوزى جاڭگىر حاننىڭ شوبەرەلەرىنەن. ال ونىڭ جىلقىسى ەرتەدەن كەلە جاتقان وزگەشە تۇقىم. بۇرىن حان جارمەڭكەسىنە كەلگەن دون جىلقىسىنان تاراعان — دونچاك. ءىم، اقمەتشە حان وكىمەتىنە قىزمەت ەتكەن ادام دەيسىز بە؟
— مەن سىزگە جاڭا ون ءبىر، ون ەكى ادامنىڭ ۇستىنەن اڭىلى ىستەر كوتەردىم دەدىم عوي. سول ون ەكى ادامنىڭ ءبىرى — بۇرىن كاپ زامان پراۆيتەل بولعان جانە حان وكىمەتىنىڭ اقساقالى اتانعان سالىق وماروۆ؛ ەكىنشىسى — سول وكىمەتتىڭ يمامى قۋاناي يشان؛ ءۇشىنشىسى — اقمەتشە — اتامان مارتىنوۆتىڭ جانشاعا بەرگەن قارۋ-جاراعىن جەتكىزىپ بەرۋشى پودريادچيگى. بۇلاردىڭ اۋىلداعى ىقپالىن ابدەن جويىپ الماي، ۇلكەن ساياسي ىستەر جۇرگىزۋ قيىن، — دەدى حاكىم.
عابدول داۋلەتوۆ باسىن يزەپ وتىردى دا:
— جاڭا ءتۇسىندىم، — دەدى. — كەشە الگى اتىشۋلى قۇنىسكەرەيدى قولعا ءتۇسىردى عوي گپۋ-دىڭ ادامدارى. اقمەتشە دەيتىن ادامنىڭ اۋلىنان ۇستاعان كورىنەدى. بۇل سول اقمەتشە بولدى عوي.
حاكىم داۋلەتوۆتىڭ بەتىنە جالت قارادى. «شىن ايتىپ وتىر ما؟ الدە جاڭساق حابار ما؟» — دەگەن كۇدىككە جاۋاپ ىزدەگەندەي ول حاتشىنىڭ دوڭگەلەك كەلگەن اق سارى جۇزىنە تەسىلە قالدى. ءبىراق عابدول داۋلەتوۆتىڭ سابىرلى ءپىشىنى بايسالدى تۇردە جانە سۇق ساۋساعى باياعى سول ستول ۇستىندە بۇرىنعى تىقىلداتىپ وتىرعان قالپىندا ەكەن.
— قۇنىسكەرەيدى قولعا ءتۇسىردى دەيسىز بە؟ — دەدى حاكىم. ءسويتتى دە ول داۋلەتوۆ جاۋاپ بەرگەنشە: — قاتە شىعار، — دەپ باسىن شايقادى.
— ءسىز دە سەنبەيسىز بە بۇعان؟ — دەپ كۇلدى داۋلەتوۆ كەنەتتەن.
— ءيا، سەنبەيمىن. سەنبەگەن ەمەس، جاڭساڭ حابار... جوق، جاڭساق حابار دا ەمەس، جاڭساق ءىس بولۋى كەرەك. ويتكەنى مەن ول باسكەسەردى كەشە تۇستە ءوز كوزىممەن كوردىم.
— قويشى! — دەپ تاڭداندى داۋلەتوۆ. — وندا ششيتوۆتىڭ بولجالى دۇرىسقا اينالدى.
— ششيتوۆ نە دەپ ەدى؟
— ششيتوۆ «بۇل ناعىز قۇنىس بولماۋى دا مۇمكىن. ءبىراق وندا ناعىز قۇنىستى وسى ارقىلى قولعا تۇسىرەمىز. ءوزى بولماسا دا بۇل سونىڭ ەگىزىنىڭ سىڭارى»، دەيدى.
— ەگىزىنىڭ سىڭارى؟» ءبۇل ءبىر قىزىق ءسوز ەكەن، — دەدى حاكىم. ول تاعى دا باسىن شايقاپ از ويلانا ءتۇستى دە، داۋلەتوۆقا بۇرىلىپ ۇزىلگەن ىلكى اڭگىمەگە كىرىستى. — سول اقمەتشە. قۇنىستىڭ اقمەتشە اۋلىنا كەلۋى زاڭدى. سول جەردەن قولعا ءتۇسۋى دە عاجاپ ەمەس، ءبىراق بۇل الداعى ۋاقىتتا عانا بولاتىن ءىس، ويتكەنى ول قاراڭعى ءالى بوستاندىقتا. سونىمەن، وسى سياقتى شورمانداردى قالىڭ شارۋادان ءبولۋ ماقۇل دەيسىز عوي؟
— البەتتە. بۇلاردىڭ ىقپالىن جويماي تۇرىپ، قازاق ەڭبەكشىلەرىن ارتەلگە ۇيىمداستىرۋ قيىنعا تۇسەدى. جىمپيتى بۇرىنعى حان وكىمەتى ورناعان جەر ەكەنىن ەستەن شىعارماۋ قاجەت. حان وكىمەتىنە ىشتەن جاقتاعاندار تۇگىل، اشىق قولداعان ادامدار دا ورىن-ورنىندا قالدى. بۇرىنعى پاتشاشىل، بايشىل وكىمەتتىڭ چينوۆنيكتەرى سوۆەت مەكەمەسىندە قاپتاپ وتىر. بۇلاردىڭ باستى-باستىسىن ورنىنان جىلجىتپاي بولمايدى جانە باتىل تۇردە قولعا الۋ كەرەك ءبۇل ءىستى. ەرتەڭ پلەنۋمدا بۇل ماسەلەنى كادر دايىنداۋ جۇمىسىمەن بايلانىستىرىپ اڭگىمە ەتەمىز، — دەدى حاتشى.
ۋكوم حاتشىسىنان شىعا بەرىپ حاكىم ۋەزدىك گپۋ ناچالنيگى ششيتوۆقا جولىقپاقشى بولدى دا، بۇل نيەتىن تەز وزگەرتتى: ول ەرتەڭگى جينالىسقا كەرەك ماتەريالداردى ىرىكتەۋ ءۇشىن ءوز كەڭسەسىنە قايتىپ كەتتى.
«نانايىن با، نانبايىن با؟» دەدى ىشىنەن حاكىم ءجۇرىپ كەلە جاتىپ. — قالاي بولعاندا دا بۇل تۇپتەيتىن ءىس. ءيا، تۇپتەيتىن ءىس. مۇمكىن ششيتوۆ شاتاسقان شىعار! شورتان دەپ ۇستاعانى — شوراعاي بولماعان. شوراعاي ەمەس، ءتىپتى قوعانىڭ تۇبىندە قالعىپ-مۇلگىپ تۇراتىن موماقان قويبالىق بولىپ جۇرمەسىن! ءوزى قۇنىس بولا تۇرىپ، جوق جەردەن بۇزاۋ سياقتى قولعا ىلىگە كەتكەن بە؟! قايرات كورسەتىپ، قارۋ جۇمساماي، ارباسپاي، الىسپاي، قان توكپەي رەتى كەلسە ولىمگە دە قولىن جۇمساماي، بۇعالىققا موينىن سوزا قويعانى ما؟ جوق، ولاي بولماس. كەشەگى عوي قۇنىس! نە دەدى ءالى... — نامىس ەگەسكە ۇرىندىرسا، ەگەس ءيىن تىرەسەرلىك تەنتەكتىك جولعا سىلتەسە — ءبارىبىر ەمەس پە، مىڭ جاساعان سۇلەيمەن دە كوردە... — دەدى. قالاي سويلەيدى انت ۇرعان! قوي، ءتۇرى دە، ءتۇسى دە، ءسوزى دە، اناۋ اتى دا، سۋىت ءجۇرىسى دە، كوز قاراسى مەن قيمىلى دا،ءبارى دە سونىڭ ءىسى. بۇعان شاك كەلتىرمەۋ كەرەك. مىناۋ باسقا ادام... سولاي، باسقا ادام...»
حاكىمنىڭ بۇل توپشىلاۋى كەيىنىرەك دۇرىس توپشىلاۋ بولىپ شىقتى...
2
تارتىستىڭ الدى جينالىستان باستالدى...
ءبىر جاعى قالجىڭ، ءبىر جاعى شىن، الەن الەۋوۆتى جولداستارى: «ءاي، ءوزىڭ دە ادەمىسىڭ-اۋ! ايىبى ساسىقكولدە تۋدى دەمەسەڭ، ەشكىمنەن كەم تۇسەر جەرىڭ جوق» دەپ ماداقتايتىن.
راسىندا الەۋوۆ سىمباتتى، بويلى ادام. ونىڭ ۇستىنە بويىن كۇتەتىن، جاقسى كيىنەتىن جاندى. بۇل قاسيەتىن ولكەدەن تومەنگە جىبەرگەندە دا تاستاعان جوق. قايتا الىستاعى مادەنيەتتەن مۇگەدەك جاتقان تۇكپىردە ۇلگى كورسەتەيىن دەگەن جانشا، الەۋوۆ كيىمنىڭ قىرىن سىندىرماي، ساقال-مۇرتىن وسىرمەي، قىلشىق جۇقپاس قالپىندا ءجۇردى. ال بۇگىن ەسكى ادەتىنشە، وزگەشە باپتاندى: ۋەزدە ءبىرىنشى رەت سويلەر الدىندا ءمىنسىز كورىنۋگە تىرىستى؛ سۇرعىلت باستون بەشپەت-شالبارى ىشىنەن قيسىق جاعا اڭ جىبەك كويلەك كيدى؛ اياققا جىلتىر قارا بوتينكا، باسىنا ۇلكەن سارى كەپكاسىن قوندىردى. تاپ-تازا قىرىنىپ، ءسال كوگىس تارتقان ساقال ورنىنا پۋدرا جاقتى دا، سۇلۋلاپ قانا قويعان اعىلشىن مۇرتتى، كەلىستى قاستى، وڭ جاعىنا جىققان قوڭىر شاشتى ءيىستى سۋمەن سىلاپ ءوتتى...
بويشاڭ جانە تۇزەڭ دەنەلى، اق قۇبا، ءسال عانا شىقشىتتىلاۋ بەتتى ۋاتكوم اعاسى، ۇلكەن تاتار ءۇيىنىڭ شار ايناسىنا جاقىنداعاندا، جولداستارىنىڭ ءسوزى ەرىكسىز اۋزىنا ءتۇسىپ:
— ءاي، ءوزىم دە ادەمىمىن-اۋ! — دەدى.
ءبىراق بىرەۋ-مىرەۋ ەستىپ قالدى ما دەپ، ول ارت جاعىنا جالت قاراپ قويدى. ۇيدە ەشكىم جوعىنا كوزى جەتكەن الەن الەۋوۆ وزىنە-وزى ناساتتانۋ قىزىعىپ ونان ءارى سوزا ءتۇستى. ايناعا قىرىن قاراعاندا ونىڭ كەلبەتى كولدەنەڭنەن كەلىستىرەك — جاعى اناعۇرلىم سوپاق جانە قاباعى قارسى قاراعانداعىدان الدەقايدا ايباتتىلاۋ كورىندى. قىرىن تۇرىپ، ول قاباعىن ءسال عانا شىتىپ قويىپ ەدى، بۇل وعان سۇستى ءپىشىن بەردى. «قاتىندارشا قاباقتى كەرىپ تۇرعاننان مىناۋ دۇرىس» دەدى ول ىشىنەن. مۇنان كەيىن ول ۇرتىم سولىپ بارا ما قالاي، دەپ اۋزىن تومپايتىپ كورىپ ەدى، بۇل وتە اجارسىز، ءتىپتى كەلىسپەيدى ەكەن. ءوزى شىقشىتتى بەت تورسىق تەڭدەگەن تۇيەنىڭ بۇيىرىندەي بولىپ كەتتى. «بەتتى سەمىرتپەۋ كەرەك، ۇزبەي ماسساج جاساتقان ءجون» دەپ ءتۇيدى الەۋوۆ.
— بالا، سەن ۇيدەمىسىڭ؟ — دەدى ول ەكىنشى بولمەگە قاراي موينىن بۇرىپ.
— ءلاپباي! — ءتاجىمۇرات سىپ ەتە قالدى. — مەنى شاقىردىڭىز با، الەن اعا؟
— مىنا بەشپەتتىڭ ەتەگىنەن، ارت جاڭ ەتەگىنەن ۇستاپ تومەن قاراي تارتشى. بايقا، قولىڭنىڭ تابى ءتۇسىپ جىمىرىلىپ قالماسىن ۇستاعان جەرىڭ. الگى كەمپىر ناشار وتەكتەگەن بە قالاي، جاعاسىنىڭ جەلكە تۇسى كوتەرىلىپ تۇر.
بولمەدەن شىققاننان دا تەز، ءتاجىمۇرات ۋاتكوم اعاسىنىڭ ەتەگىنە جابىسا قالدى دا، ەپتى قولىمەن كوستيۋم ەتەگىن تومەن باسا سوزعىلاپ، جەلكەگە جيىرىلعان قىرتىستى وتەكتەگەندەي جازىپ جىبەردى.
— ءاي، مولودەس! باسە، سولاي، ەتەگى ناشار. ەندى دۇرىس بولدى عوي، ءا؟
— قاتىپ كەتتى، الەن اعا! چيچەريننىڭ كوستيۋمى دا مۇنداي قاتىپ تۇرماعان شىعار. ءسىز چيچەريندى كورگەن شىعارسىز؟
الەۋوۆ قاباعىن شىتتى. ويلانىڭقىراپ بارىپ:
— جوق، كورگەنىم جوق، — دەدى باياۋلاۋ ۇنمەن. سونسوڭ ول ايناعا تاعى ءبىر كولدەنەڭدەي ءتۇسىپ: — سەن پلەنۋمعا باراسىڭ با؟ جاۋاپتى قىزمەتتەگى كوممۋنيستەر تەگىس قاتىناسادى. ماسەلە ءىرى: ءۇشىنشى پلەنۋم قورىتىندىلارى. بىلەسىڭ عوي وندا نە قارالعانىن؟ — دەدى ول ءتاجىمۇراتقا. ءتاجىمۇرات مۇڭايعان ءپىشىن كورسەتتى.
— ا، سەن پارتيادا جوقپىن دەگەن ەكەنسىڭ عوي، بالا، سەن نەگە كىرمەي ءجۇرسىڭ پارتياعا؟ وزدەرىڭدەي قازاقتىڭ اجەپتاۋىر وقىعان جاس جىگىتتەرى پارتيادان تىس جۇرۋلەرىڭ قالاي؟ الدە اكەڭ باي ما؟
كوزگە جاس كورىنگەنمەن ءتاجىمۇرات ۋاتكوم اعاسىنىڭ وكشەسىن باسىپ جۇرگەن ادام-دى. ءبىراق وزىنەن كىشىنىڭ ءبارىن بالا دەپ ۇيرەنگەن الەۋوۆ، ونى وزگەدەن بولەك ۇلكەندىك قاسيەتىنە بولەي قويماعان. ءتاجىمۇرات ونىڭ بۇل سۇراعىنا دا مۇڭايعان ءپىشىن كورسەتۋمەن عانا تىندى.
— وسى كۇنى كەپىلدىك تابۋ قيىن، اسىرەسە، ورتا شارۋانىڭ بالالارىنا پارتياعا كىرۋ ءتىرى اقىرەت.
— ءبىر ادامىڭ بولسا، ماعان ەكىنشى بولىپ كەپىلدىك بەرۋگە بولادى.
— راقمەت، الەن اعا. كەپىلدىك بەرۋشى تابىلعانىمەن بوگەت جاسايتىندار كوپ. ءبىزدىڭ وتاعاسى دا الدەنەشە رەت وقتالىپ ەدى پارتياعا كىرۋگە، ءبىراق «بۇرىن وقىعان»، «ۆولوستنويدا پيسار بولعان»، پالەن-پاشتۋان دەگەننەن كەيىن قويدى. مەن دە ودان بەرى تالاپتانا قويعانىم جوق، ويتكەنى مەندە دە سول كىسى سياقتى جايلار مول...
— قاتە، — دەدى الەۋوۆ الدەكىمگە نارازىلىق بىلدىرگەندەي، تاعى دا قاباعىن شىتا ءتۇسىپ. — قاتە، ۇلكەن قاتە. بۇرىن وقىعان ادامدى پارتياعا الما دەگەن ۋستاۆ جوق. ال بۇرىنعى وقىعان ادامنىڭ از دا بولسا قىزمەت ىستەمەگەنى بار ما؟!
— ول سولاي. دۇپ-دۇرىس ايتاسىز، الەن اعا. بۇرىن وقىعان جانە ءوزى ايدىك قاجىنىڭ بالاسى ءجۇنىسوۆ جيىرماسىنشى جىلدان بەرى پارتيا قاتارىندا. ال ونىڭ كوزىنشە سەن پارتياعا كىرەمىن دەپ كور! لەنيننىڭ وزىنەن ماندات الىپ كەلگەن كىسىشە سويلەيدى. «جارلى، باتراك جاعىنان كوبىرەك الۋ شارت. بۇرىنعى وقىعانداردى، ورتاشا بالالارىن سىناقتاپ بارىپ، وي-پىكىرلەرىنىڭ دۇرىستىعىن انىقتاپ الىپ، ىسكەرلىگىنە قاراي، بەرىلگەندىگىنە قاراي، بەس كەپىلدىكپەن عانا وتكىزەمىز، — دەپ سويلەپتى جاقىنداعى ءبىر ۋكوم ماجىلىسىندە. سونداي قاتال ادامدار بيۋرودا وتىرعاندا قيىن، الەن اعا، وتە قيىن»، — دەدى ءتاجىمۇرات بۇرىنعىدان دا گورى مۇنايىڭقىراعان پىشىنمەن.
— ىم، م، — دەدى الەۋوۆ سوزىپ سويلەپ، — سولاي دە. ءجۇنىسوۆ قاجىنىڭ بالاسى دە، ىمم، بۇل ءبىر ەستە بولاتىن جاعداي ەكەن. ال انا بوكەيلىك سەكرەتار قانداي؟
— داۋلەتوۆ لەسنوي وبەزچيكتىڭ بالاسى، ول دا توڭكەرىسكە دەيىن ورتا دارەجەلى باستاۋىش مەكتەپتە وقىعان. دەگەنمەن، تەگى قارا شارۋادان شىققان. الايدا، ونىڭ قاتتىلىعى ءجۇنىسوۆتىڭ ار جاعىندا. الدىنا بارۋعا سەسكەنەدى جۇرتتىڭ كوبى. تۋرا قاراپ جاۋاپ بەرمەيدى. قاعازىنا ءۇڭىلىپ وتىرىپ ءجا «بار»، ءجا «جوق» دەپ ءبىر-اق ايتاتىن سياقتى. بوكەيلىكتەردىڭ ءبىر قاسيەتى: استراحان مەن ساراتوۆقا جاقىن، ورىس ريەۆوليۋسيونەرلەرىمەن بىزدەن بۇرىن تابىسقان. سوندىقتان ون جەتىنشى جىلدان باستاپ-اق قولىنا مىلتىق ۇستاپ، سوۆەتشىل بولعاندار. ولاردىڭ ايتۋعا پراۆوسى مول، الەن اعا. ءبىراق وتە تۇيىق ادام. سىرىن بىلمەس اتتىڭ سىرتىنان جۇرمە دەپ، شىنىندا قورقامىن داۋلەتوۆتەن. ونىڭ ۇستىنە لەنيننىڭ قابىلداۋىندا بولعان، و باستان ۇلكەن ادامدارمەن تاباقتاس كىسى.
— ونى مەن دە ەسىتتىم، لەنيننىڭ پريەمىندا بولىپتى دەپ... ال، جارايدى، بالا، مەن پلەنۋمعا كەتتىم. كوپ حابار جەتكىزدىڭ، اسىرەسە، ءجۇنىسوۆ جونىندە. ءسىرا... سەن بالا... سىر شاشپايتىن، ءبىلىمى بار، اقىلدى ازاماتسىڭ عوي، ونشا جايا بەرمەسسىڭ كەيبىر سوزدەردى. ءجۇنىسوۆتى بۇل جۇمىستا ۇستاۋ لايىقسىز... جاقسى، مەن كەتتىم.
— جولىڭىز بولسىن، الەن اعا. مەرەيىڭىز ۇستەم بولۋىنا تىلەكتەس ءىنىڭىز... — دەپ قالدى ول ەسىكتەن شىعىپ بارا جاتقان الەۋوۆقا.
الەۋوۆتىڭ سوڭعى ءسوزىن ول ىشىنە تۇمارداي ءتۇيدى. حاكىمنىڭ ءىسى دە، مىنەزى دە ونىڭ كوپتەن كوڭىلىن كونشىتپەيتىن. كونشىتۋ قايدا — ونىڭ الدىندا كوبى اياقتى بىلدىرمەي باسۋدى، بايقاپ باسۋدى شىعاردى. ءتاجىمۇراتتىڭ ءوز سوزىمەن ايتقاندا: تۇلكىدەن دە قىزىل بولۋعا، تۇگى جەتىسپەي تۇرىپ تۇلەۋگە ۇشىراتتى عوي. ءبىراق ءتاجىمۇرات الەۋوۆتىڭ سوزىنە اسا قول ارتقىسى كەلمەدى، «ەكى قوشقار سۇزىسسە — ول دا قىزىق. ءبىراق ونان قويشىعا كەلەر پايدا نە؟» دەپ قورىتتى ول ىشىنەن.
3
الدىڭعى قاتارىنا عانا جەكە ورىندىقتار قويىپ، ونان كەيىنگى جاقتى تۇتاس قاراعاي سكامەيكالارمەن سىعىستىرىپ قويعان ۇزىن كلۋبتىڭ ءىشى الەۋوۆ كىرگەندە ادامعا تولى ەكەن. ول كەيبىرەۋلەرى باسىن يزەپ قالىپ، بىرەۋلەرى جاپىرىلا ءتۇسىپ جول بەرگەن كوممۋنيستەردىڭ اراسىن جارىپ، الاسا ساحنانىڭ الدىنا قاراي سىزدى. ونىڭ سىرت ءپىشىنى، مىنا قوڭىرقاي تۇردە كيىنگەن، جەل مەن كۇنگە توتىعىپ كوبىنىڭ ءجۇزى قارا قايىستانعان جانداردىڭ اراسىندا، كادىمگى مىجىرايعان كوپ مۇريتتەرىنىڭ ورتاسىنداعى حاميدوللا حازىرەتتىڭ اڭ سالدەلى، اڭ جىبەك شاپاندى، كۇن شالماعان اقسۇر بەتتى، بويلاۋىڭ مۇسىنىنە ۇقساپ كەتتى. ونىڭ ۇستىنە باس يزەگەندەرگە ەڭكەيمەي، قول سوزىپ قالعانداردى ەلەمەي وتكەنى «كوزىنە جان ىلىنبەيتىن مىناۋىڭ ءبىر ماسقارا عوي ءوزى» دەگەن سىرتتان سىناعىش حالىقتىڭ اۋزىنا جاعىمسىز سىبىس سالىپ كەتتى.
الەۋوۆ ساحنانىڭ وڭ جاعىندا اڭگىمەلەسىپ تۇرعان مەيلىنشە جۇدەۋ كوزەيەۆ پەن حاتشى داۋلەتوۆقا دا بولار-بولماس باس ءيىپ، تىلدەسپەستەن پرەزيديۋم ستولىنا ورلەي بەردى. جۇرت كوزىنە جاڭا ۋاتكومنىڭ بۇل ورلىگى دە ىلىنبەي قالعان جوق. ارت جاقتان بىرەۋدىڭ:
— پرەزيديۋمنان باسقا جەرگە وتىرىپ كورمەگەن كوسەم عوي! — دەگەن اششى مىسقىلى جانە وعان جاۋاپ رەتىندە ەكىنشى ءبىر ادامنىڭ:
— ە، سولاي بولماعاندا. ءۇستى-باسىڭ شاڭ-شاڭ بوپ اۋىلدان كەلگەن سەن قارا سيراقتىڭ قاسىندا وتىرا ما! — دەگەن كۇڭگىرت كەكەسىن دە ەستىلىپ قالدى.
ۋەزدىك پارتيا كوميتەتىنىڭ حاتشىسى الدە ەستىمەدى مە، الدە باسشى قىزمەتكەر جونىندەگى كولدەنەڭ سوزگە قۇلاق تىگۋدى ورىنسىز دەپ تاپتى ما ول، ايتەۋىر، قاسىنداعى بولاتكوم اعاسىمەن بولىپ، الەۋوۆتىڭ وزىنە دە، ول جونىندەگى ايتىلعان سوزدەرگە دە نازار سالمادى.
— قاۋلى الىنعاننان كەيىن ىسكە كىرىسپەۋىڭىز جارامايدى، — دەپ حاتشى قاسىنداعىعا قاداڭقىراپ ەسكەرتتى.
— ءسىز سولاي دەيسىز عوي، بۇل ورىندى ەسكەرتۋ. سوندا دا، ەھ-ەھ-ەھ... — دەپ كومەيىمەن كۇلىپ قويدى قاراباي كوزەيەۆ، حاتشىنىڭ ءسوزىن قوستاعان-قوستاماعانىن اشپاي.
— «سوندا دا» دەگەندى قويىڭىز. وسى پلەنۋمنان كەيىن ىسكە كىرىسىڭىز، — دەپ تۇجىردى ۋكوم حاتشىسى ءسوزىن.
ءبىراق وعان كوزەيەۆ:
— بايقادىڭىز با... اق تەرەكتىڭ جانىنداعى قاتقان قارا اعاشتاي بولىپ وتىر دەيسىز بە؟ ەھ-ەھ-ەھ، — دەپ الەۋوۆتى يەگىمەن كورسەتتى.
داۋلەتوۆ جاڭا عانا ساحناداعى ستولعا جەتىپ، وعان وتىرىپ تا ۇلگەرگەن ۋاتكومعا جالت قارادى دا، ونىڭ جۇرتتان بۇرىن ءبىر ءوزى بارىپ وتىرعانىنا مىرس ەتىپ كۇلىپ جىبەردى. ول سونسوڭ باسىن شايقاپ، دىبىسسىز كومەيدەن كۇلگەن كوزەيەۆتىڭ اق تاستان قالاپ قويعانداي اقسيا تىزىلگەن تىستەرىنە ءبىرىنشى رەت كوزى ءتۇستى. بۇرىن مۇنى ول بايقاعان جوق ەدى. «ءتىسى قانداي ادەمى، بەت ءالىبى دە كەلىستى. اتتەڭ تەك جۇدەۋ ادام» دەپ ويلادى عابدول داۋلەتوۆ ونى اياعانداي.
— راس ايتاسىز. ۋاتكوم پرەدسەداتەلى ءبىزدىڭ ارامىزدا اق تەرەك سياقتى. ءبىراق قارا اعاشتىڭ دا ورنى بار. كورۋگە قوراش نارسەنىڭ ءداندى، ءنارلى بولاتىنى دا كوپ قوي، — دەدى ول كوزەيەۆكە «اۋرۋلىعىڭ ءمىنىڭ ەمەس» دەگەن سەنىم بەرىپ.
كوزەيەۆ پەن الەۋوۆتىڭ سىرت ايىرماسى وزگەشە، كورىنىم جەردەي كوزگە تۇسەتىن ايىرما ەدى.
ءومىر بويى جالشىلىقتا كەلگەن قاراباي كوزەيەۆتىڭ تۇرىندە اسا اۋىر تۇرمىستىڭ اششى جىلدارى باسقان تاڭباسى «مەن مۇندالاپ-اق» تۇر. جاسى قىرىقتان از عانا اسسا دا ونىڭ ءوڭى الپىستى قۋسىرعان ادامنىڭ وڭىندەي: قارا قايىس ماڭدايدا ءاجىم جىراسى ايقىش-ۇيقىش؛ ەتسىز شىقشىتتىڭ تەرىسى كەرىپ قويعانداي — وڭىس قوزعالسا سۇيەگى تەسىپ شىعارلىق ال ەكى ۇرتى ومسىرايىپ ءارى قۇلاپ كەتىپتى دە، بەت سۇيەك بەرى قالىپتى؛ ءبىراق ارىدەن قاراعان كوز تۇبىندە وزگەشە ءبىر قۇر جاتىر. ول نۇردىڭ ءالسىن-السىن ۇشقىن اتىپ، جۇزدەسكەن جاندى بىردە سۋىڭ، بىردە جىلى شىرايعا بولەۋى ونىڭ ويلى قايراتكەر ەكەنىنە ايعاق قاسيەت سياقتى.
الەۋوۆ سياقتى ونىڭ ەكى يىعى دا تەڭ ەمەس، ءبىرى جوعارى، ءبىرى تومەن جانە سۇر گيمناستەركانىڭ ىشىندە بوس جاتىر.
قاراباي كوزەيەۆ سوڭعى ەكى جىلدىڭ ىشىندە عانا قوسشى ۇيىمىنان كوتەرىلىپ، اۋەلى اۋىلسوۆەتكە، سونان كەيىن بولىستىڭ اتقارۋ كوميتەتىنە توراعا بولىپ سايلانعان شالا ساۋاتتى، ءبىراق ەستى، وتە-موتە العىر جانە سوزگە ۇستا قىزمەتكەر ەدى. وتكەن جۇمانىڭ ىشىندە ۋەزدىك اتقارۋ كوميتەتىنىڭ ءتوراعاسىنا ورىنباسار ەتىپ بەلگىلەنگەن بولاتىن. ءبىراق جاڭادان كەلگەن ۋاتكوم پرەدسەداتەلىنىڭ ءبىر كورگەننەن-اق مىنەزىن ۇناتپاي، قاراباي سەبەپتەن سەبەپ ىزدەپ جۇمىسىنا كىرىسپەي، ۆوليسپولكومنان بوسانباعان كۇيى وسى پلەنۋمعا كەلگەن. ۋكوم حاتشىسىنا: «اق تەرەك جانىنداعى قاتقان قارا اعاشتاي بولىپ وتىر دەيسىز بە؟» — دەگەنى دە ونىڭ سول ۋاتكومعا كەلۋىن اۋىرلاعاندىق ەدى... مۇنى ءقازىر داۋلەتوۆ كوزەيەۆتىڭ «الەۋوۆپەن ىستەسە المايمىن عوي، بوسقا قىستاپ قايتەسىز» دەگەنى مە دەپ ويلانىپ قالدى. حاتشى ىشىنەن: سىرت ءپىشىنى دە، مىنەزى دە ادەيى بىر-بىرىنە قارسى جاراتىلعان جاندار سياقتى. «ءبىلىمسىز باتراك پەن وقىعان جانە ونىڭ ۇستىنە كەربەز الەۋوۆ ءبىر مەكەمەگە سىيىسا دا الماس. قارابايدىڭ ءىشى مۇنى سەزىپ تە جۇرگەن شىعار» دەپ ءتۇيدى ويىن. مۇنان كەيىن حاتشى ءوزىنىڭ باسىن تۇقىرتا جۇرەتىن ادەتىمەن، ەدەننەن الدەنەنى ىزدەگەندەي، تومەن قاراپ اڭىرىن ءجۇرىپ باردى دا، الاسا ساحنا ۇستىندەگى ستولدىڭ جانىنا كەلىپ جينالىستى اشۋعا كىرىستى:
— ۋەزدىك پارتيا كوميتەتىنىڭ باقىلاۋ كوميسسيا مۇشەلەرىمەن باس قوسقان پلەنۋمى اشىڭ دەپ جاريالايمىن. بۇل پلەنۋمعا باسشىلىق ەتۋ ءۇشىن بيۋرو مۇشەلەرى مىنا ستول جانىنان ورىن الۋىن وتىنەمىن، — دەپ داۋلەتوۆ وتىرعاندارعا مۇنى قالاي دەيسىڭدەر دەگەن ءۇنسىز سۇراۋمەن كوز تىكتى.
جۇرت شابانداۋ باستالعان قول سوعۋدى بىرتە-بىرتە ۇدەتە كەلىپ، ءبىر كەز ءبۇتىن كلۋب دۇرلىككەن ءبىرتۇتاس شۋىلعا اينالدى. ءوزى دە پرەزيديۋم ستولىنىڭ ورتا شەنىندە وتىرعان الەۋوۆ، «پرەدسەداتەلدىك مىندەتتى ءسىز اتقاراسىز عوي» دەپ ايتىپ ۇلگىرگەنشە داۋلەتوۆتىڭ قولىنان قاعازدى الىپ، كۇن ءتارتىبىن جاريالاۋعا كىرىسىپ كەتتى:
— ەكى ماسەلە قارالماقشى، باس قوسقان پلەنۋمدا، — دەدى الەۋوۆ قاعازعا قاراپ تۇرىپ. سونسوڭ ول باسىن كوتەرىپ الىپ جامىراي كوز تىككەن الا شۇبار كيىمدى، قارا قوڭىر ءجۇزدى، ۇركەك وتىرىستى اۋىل كوممۋنيستەرىنەن جوعارى، سوناۋ الدىڭعى جاپسارعا قادالىپ بىرەر مينۋت تۇرىپ قالدى. ول ءبىر تەرەڭ ويىن جيىپ الا الماي، ءسوزدى قالاي ساپتارىن ويلاپ قالعان ادام سياقتاندى. كلۋبتىڭ ورتا شەنىندە وتىرعان بىرنەشە كىسى «نە بولىپ قالدى» دەگەندەي توراعا كوز تىككەن جاققا مويىندارىن جاپىرلا بۇرىپ، بۇلار دا جاپسارعا قاراي قالىستى.
— ىڭ-ىق، — دەپ تاماعىن كەنەپ قويدى، ءداتى شىداماعان بىرەۋ، تاپ پرەزيديۋمنىڭ قارسى الدىنان.
بىرەۋلەر قيۋى قاشقان قاراعاي سكامەيكالاردى سىقىرلاتا ءتۇستى دە، بىر-ەكى ادام «تاڭق، «تاڭق» ءسىڭبىرىپ تە جىبەردى. دەگەنمەن، جۇرت وزدەرى بۇرىن كورىپ بىلمەگەن ءتوراعانىڭ بۇل وعاشتاۋ قىلىعىن سوزبەن سىناپ-مىنەپ، سىبىر-كۇبىرگە تۇسە قويمادى، تەك قىبىر-قيمىلىمەن عانا ەلەگىزە ءتۇستى.
— ...بۇل ەكى ماسەلەنىڭ ءبىرى، — دەدى الەۋوۆ، ەندى ەسىك جاقتى كوزبەن ءسۇزىپ، — «كرايكومنىڭ ءۇشىنشى پلەنۋمى قاۋلىسىن ىسكە اسىرۋ ناتيجەسىندە اۋىل كوممۋنيستەرىنىڭ سانا-سەزىمى مىقتاپ وسكەنى» جايلى؛ ال، ەكىنشىسى بولىستىق قوسشى ۇيىمى كەدەي باتىراقتىڭ بەلسەندىلىگىن قالاي كوتەرىپ جاتقانى جونىندە. ءبىرىنشى بايانداما ۋەزد پارتيا كوميتەتىنىڭ حاتشىسى عابدول داۋلەتوۆ جولداستىكى، ەكىنشى باياندامانى... — ول قاراباي كوزەيەۆكە كوزىن تىگىپ: — ءسىزدىڭ فاميلياڭىز قالاي ەدى؟ — دەپ سۇرادى.
— كوزەيەۆ قاراباي جولداس، — دەپ تۇزەدى داۋلەتوۆ.
— ...قارابايەۆ كوزەي جولداس جاسايدى!
— قارابايەۆ ەمەس، كوزەيەۆ قاراباي! — دەپ ايقاي سالدى كەيىنگى جاقتان كوزى شاتىناعان ءبىر جىگىت.
— ...ءيا، قاراباي كوزەيەۆ... — دەپ الەۋوۆ تاعى دا ەسىككە قارادى. — ەسىك جابىق پا؟ ەسىك الدىندا نەگە ادام تۇرماعان؟ كلۋبتىڭ قىزمەتكەرلەرىنەن كىم بار؟ ءتارتىپتى بىلمەيسىڭدەر مە؟ — دەپ، الدەكىمدەرگە سۇراق جاۋدىرتا باستادى.
— ۇرلىق جاساپ جاتقانىمىز جوق قوي، سونشاما! — دەدى الگى كەزى شاتىناعان جىگىت داۋىستاپ.
ونىڭ سوزىنە جاۋاپ بەرمەستەن الەۋوۆ:
— كۇن تارتىبىنە قارسىلىق جوق، — دەپ قورىتتى دا، داۋلەتوۆقا ءسوز بەردى. — تىنىشتالىڭىز، جولداس داۋلەتوۆ بايانداماسىنا كىرىسەدى.
ولكەلىك پارتيا كوميتەتى ءۇشىنشى پلەنۋمىنىڭ اۋىل كوممۋنيستەرىن ءوسىرۋ جونىندە، شىن ماعىناسىنداعى سوۆەتشىل، پارتيا جولىن تۋرا الىپ باراتىن كوممۋنيستەر تاربيەلەۋ ىسىندە ماڭىزى وتە زور بولعانىن، رۋشىل، جىكشىل، بايشىل كادرلاردىڭ ورنىنا جاڭا كادرلار تۇرعانىن ايتا كەلىپ، داۋلەتوۆ ەكى-ۇش كوزگە كورىنەرلىك مىسال تارتتى.
— ...سوڭعى ەكى جىل ىشىندەگى جۇمىسىمىزدىڭ ناتيجەلى ەكەنىن مىنا ءبىر جاي جاقسى دالەلدەيدى، — دەدى ول، ۇلكەن قول ورامالىمەن سارى ايدىن سياقتى كەپ كەڭ ماڭدايىن سولدان وڭعا قاراي سىپىرا ءسۇرتىپ. — ۋەزد كولەمىندە بارلىق جاۋاپتى جۇمىستىڭ تەڭ جارىمىن كەدەي تابىنان شىققان، پارتياعا شىن بەرىلگەن كوممۋنيستەر اتقارىپ وتىر. ۋەزدىك قوسشى ءبولىمىنىڭ باستىعى بۇرىنعى قىرىق جىل ۋپراۆيتەل بولعان وماروۆتىڭ ەسىگىندە كۇنى ەتكەن جالشىنىڭ بالاسى.
زالداعىلار پرەزيديۋم ستولىنىڭ جانىندا وتىرعان قوسشى باستىعىنا قاراي قولدارىن سوقتى.
— ال، ۋەزدەگى ەڭ جاۋاپتى، ەڭ ءقادىرلى ورىن اتقارۋ كوميتەت بولسا، ونىڭ پرەدسەداتەلىنە ورىنباسار ەتىپ مىنا الدارىڭىزدا وتىرعان قاراباي كوزەيەۆتى ۇسىندىق. قاراباي ون جاسىنان بايدىڭ ەسىگىندە جۇرگەن، قىرىق بەس جاسىنىڭ وتىز بەس جىلىن ارقاسى ارشا، بوربايى بورشا، ەڭبەگى ەش، تۇزى سور بولىپ وتكىزگەن جالشى. ەگەر سوۆەت وكىمەتى ورناماسا، كوممۋنيست پارتياسىنىڭ ءادىل ساياساتى بولماسا، پارتياعا تىرەك قوسشى ۇيىمى قۇرىلماسا قاراباي كوزەيەۆتەر كىم بولىپ وتەر ەدى؟ ولار ءومىر بويى تۇرمىسقا لاعنەت ايتىپ، ماڭگى-باقي تەڭسىزدىك، تابان استىندا وتەر ەدى.
جۇرت بۇرىنعىدان دا كۇشتىرەك قول سوقتى.
...مىنە، ءبىزدىڭ كوزگە كورىنىپ تۇرعان تابىسىمىز... الدا ۇلكەن كەزەڭ تۇر. سىندى كەزەڭ تۇر. اۋىلدى تۇبىمەن وزگەرتىپ، جاڭا ومىرگە كوشىرۋ مىندەتى تۇر. بۇل مىندەتتى كوڭىلدەگىدەي ورىنداپ شىعۋ ءۇشىن بارلىق جۇمىستا ءبىز سانالى كەدەيگە سۇيەنۋىمىز كەرەك. بايلاردىڭ ىقپالىن مۇلدەم جويۋعا كىرىسۋىمىز كەرەك. بۇعان تاياۋدا كىرىسەمىز. سوندىقتان ءالى دە ءالدىنىڭ ءسوزىن سويلەپ، استىرتىن امالىن اسىرىپ وتىرعان ەسكى وقىعانداردى — بۇرىنعى ميروۆوي سۋديا، گۋبەرنيالىق ۋەزدىك ءتىلماش بولعانداردى، اق كازاكتار كەزىندە حالىققا زيان كەلتىرگەن، ءبىراق ءقازىر جاسىرىنىپ ارامىزدا قۋلىعىن اسىرىپ جۇرگەندەردى، حان شاشپاۋىن
كوتەرگەندەردى جاۋاپتى قىزمەتتەن، كەرەك بولسا ءتىپتى سوۆەت ورىندارىنان بوساتۋىمىز كەرەك. ولاردىڭ ورنىن ءبىلىمى از بولسا دا، نيەتى تازا، ءوز وكىمەتىن ءوزى تانىعان، تانىپ قانا قويماي، ىسكە جەتىلىپ بارا جاتقان ءورى اقىلدى، ءارى العىر، مىنا وتىرعان وتكىر قارابايلارمەن تولتىرۋىمىز كەرەك. ال اۋىلداعى شارۋاشىلىق ءتۇردى ارتەلدىك، كووپەراتيۆتىك-بىرلەستىك فورماعا كوشىرۋگە جول اشۋ ءۇشىن، قوسشى ۇيىمدارىنىڭ ماجىلىستەرىنە، جالپى ەڭبەكشىلەر جينالىسىنا سالىپ، ەڭ زياندى، ەڭ داۋلەتتى قاناۋشىلاردى ەڭبەكشى بۇقارادان ىرگەلەرىن اۋلاقتاتا باستاۋىمىز كەرەك...
بايانداما تىڭداۋشىلارىنا تەگىس ۇناعان سياقتى بولدى. ءبىراق، ۋكوم حاتشىسى سىرتقى كورىنىسى عانا الا-قۇلا ەمەس، ءبىلىمى دە الا شۇبار، كەشەگى اۋىلدان شىققان شالا ساۋاتتى ۆولكوم مۇشەلەرىنە تۇسىنىكتى سويلەۋ ءۇشىن قازاق ءتىلىنىڭ حالىقتىڭ جاعىن كوبىرەك ىزدەپ قارا تەرگە ءتۇستى، ول «كوپ تەرميندەردىڭ ۇعىمدى ءتۇرىن تاۋىپ ايتامىن دەپ كوپ كىدىرىپ، سىلبىر سويلەپ الدىم با؟» دەپ قاۋىپتەندى. ءبىراق كوبىرەك پىكىرلەسەتىن ءجۇنىسوۆ ارەگىرەك وتىردى دا، باياندامانىڭ قالاي شىققانىن سۇراي المادى. وزىنەن سوڭ سويلەگەن قاراباي كوزەيەۆ جالپاڭ تىلمەن بايانداپ، ويىن وتە ايقىن مۇلتىكسىز ءتۇسىندىردى. داۋلەتوۆقا قارابايدىڭ ءتىلى دە جۇرتتىڭ كۇندە ايتىپ جۇرگەن، ازىلدەسىپ سويلەسەتىن تىلىندەي ءارى جاتىق، ءارى كوڭىلدى كۇلكىسى ارالاس قىزىق كورىندى. بايانداماسى جونىندەگى حاتشىنىڭ كۇدىكتى ويىن جارىس سوزگە شىققاندار سەيىلدىرە باستادى. ولاردىڭ بىرەۋى: «ۋكوم حاتشىسىنىڭ تاسقا تاڭبا باسقانداي ايقىن پىكىرى، دالەلدى ءسوزى بىزگە ساباق» دەپ وتە جوعارى باعا دا بەرىپ كەتتى. ال ۋەزدىك وقۋ ءبولىمىنىڭ باستىعى: «ۋكوم حاتشىسىنىڭ تەرەڭ ماعىنالى، كوكەيگە قونىمدى سوزدەرىنە قوسۋعا بولادى؟ الار، قوسارىمىز جوق»، — دەپ باستادى. الايدا جۇرت الەۋوۆ سويلەگەندە ەلەگىزە قاراپ، ونىڭ سوزىنە قۇلاقتارىن الا-بولە تىگە قالىستى. ويتكەنى:
— ەندى مەنىڭ وزىمە بىرەر اۋىز سوز ايتۋعا رۇقسات ەتىڭىز، ءبىراق مەنىڭ ءسوزىم، وسىنداعى كەيبىر جولداستاردىڭ جىبەكتەن جۇمساق، ۇكىدەن جەڭىل، مايدا، ءمولدىر، سىلدىر سوزدەرىنەن ايىرماسى مولىراق، — دەپ باستاپ، ول تاعى دا باياعى كلۋبتىڭ الدىڭعى جاپسارىنا قاراپ تۇرىپ الدى.
— قاپ، مىنانىڭ... — دەپ قالدى باعاناعى كوزى شاتىناعان جىگىت.
— مىناۋىڭ حاتشىڭنان دا اسىرىپ تۇسىرەر... كوكجيەككە كوزىن تاعى قادادى ما؟..
ءبىراق بۇل سوزدەرگە ەلەڭ ەتپەگەن شەشەن، كەرەكتى كىدىرىسىن جاساپ الىپ باپپەن تىنىستاپ، ايتارىن شەگەلەي سويلەپ، باستاعان ويىن سوزا جونەلدى.
— ...ايىرماسى مولىراق بولاتىن سەبەبى: مەن باياندامانىڭ مۇكى جاعىن ۇلاستىرىڭقىراپ جانە سىلاڭقىراپ جىبەرمەكپىن. سىلاعاندا ونى مايلاپ-سىلاپ ولقى جەرىن بۇركەي سالۋ ەمەس. كەيبىر تۇسىنىكتەردى اشىڭقىراپ، كەيبىر كەتىكتەردى تولىقتىرىڭقىراپ، كەيبىر كورىنىپ تۇرعان مىندەرىن تۇزەڭكىرەپ جىبەرمەكپىن. جولداس داۋلەتوۆ ماسەلەنىڭ پارتيالىق جاعىن ۇشتاڭقىراپ ايتتى؛ پلەنۋم قاۋلىسىن تولىق قامتىپ، اۋىل جونىندەگى ساياساتقا، كەڭەس ورىندارىن ۇلت كادرلارىمەن قامتاماسىز ەتۋ جۇمىستارىنا توقتادى. الايدا، وسى مىندەتتەردى العا قويعاندا ءبىز انىقتاي كەتەتىن ءبىر ۇلكەن جاعداي بار. ول جاعداي ۇلت رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇلتتىق جاعدايى، ۇلتتىڭ ايىرماشىلىعىن ەستەن شىعارماۋ ماسەلەسى. وزدەرىڭىزگە بەلگىلى، ورالدىڭ گۋبيسپولكومىنىڭ پرەدسەداتەلى ازەكەڭ ءبىر سوزىندە: «ءبىزدىڭ قازاق اۋلى ورىس دەريەۆنياسىنان باسقا. اۋىلمەن دەريەۆنيانىڭ ايىرماسى زور. بۇل ايىرما الدىمەن شارۋاشىلىق ەكونوميكالىق فاكتورلاردىڭ باسقاشالىعىنان، مادەنيەت ساتىسىنىڭ ءبىرى ىلگەرى، ءبىرى تومەن جاتقاندىعىمەن بايلانىستى»، — دەدى. ال، وسى جايدى ايتا كەلىپ ول: «قازاق بايى مەن ورىس كۋلاگىن ءبىر ولشەۋىشپەن ولشەۋگە بولمايدى»، — دەدى. وسى ءبىر دانىشپاندىق ءسوزدىڭ ءبىز ءۇشىن بۇگىن ەڭ ءبىر قاسيەتتى جاعى بار. ول ۇلت ءقادىرىن وسىرگەندە ونى تىڭنان تۋعىزامىن دەمەي، بۇرىنعى بارعا سۇيەنە وتىرۋ. داۋلەتوۆتىڭ بايانداماسىندا بۇرىنعى وقىعانداردى كەڭەس مەكەمەلەرىنەن بوساتۋ دەگەنگە ايرىقشا ءماندى قويىلدى. بۇل تاپ بۇگىن باس سالىپ قولعا الاتىن مىندەت بولىپ تابىلمايدى. ويتكەنى ەسكى ۇزىكتى سىپىرىپ تاستاپ، جالاڭاش ۇيدە وتىرىپ جاڭا ۇزىك تىگەمىن دەۋ شەبەر شەشەيلەردىڭ ادەتى ەمەس. كەڭەس مەكەمەلەرىن، اسىرەسە جەر-سۋ ءبولىمىن، قاراجات-اقشا ءبولىمىن، ءتىپتى سوت-تەرگەۋ ورىندارىن ءبىلىمدى قازاق جىگىتتەرىن حالاس ەتىپ، داڭعىراعان بوس مەكەمەدە وتىرىپ قالساق، بۇل تاپ كۇنى بۇرىن كونە ۇزىكتى سىپىرىپ تاستاعانمەن بىردەي بولار ەدى. سونسوڭ... — دەپ ۋاتكوم اعاسى كلۋبتىڭ ەسىگىنە تاعى دا تۇيىلە قاراپ: — ەسىك جابىڭ پا؟ ەسىك الدىندا كىم بار؟ — دەپ كىدىرە قالدى،
— ەسىك بەرىك، سايتان كىرمەسە، ادام كىرمەس، — دەدى سول باياعى كوزى شاتىناعان جىگىت.
— ...سونسوڭ، جولداس داۋلەتوۆتىڭ سوڭعى سوزدەرىنىڭ ىشىندە اۋىل شارۋاشىلىعى ارتەلدىك-كووپەراتيۆتىك جاڭا فورماتقا كوشۋ ءۇشىن جول اشۋىمىز كەرەك دەدى. بۇل ءسوزدى انىقتاڭقىراپ كەتپەي بولمايدى. جول اشۋ، جول بەرۋ دەگەن جاقسى نارسە. جاڭا نارسەگە ەسكى نارسە جول بەرۋى قاجەت. بۇل ديالەكتيكا زاڭى. ەسكى توزىپ، ونىڭ ورنىنا جاڭا كەلەدى. ال سول جاڭانى كەلتىرۋ ءىسى كوپ شەبەرلىكتى، ۇلكەن ساقتىقتى كەرەكسىتەدى. جولداس داۋلەتوۆ ەڭ زياندى قاناۋشىلاردى بۇقارادان اۋلاقتاتۋ شارت دەگەن سوزبەن ءتۇيدى ويىن. قاناۋشىنى جوعالتۋ ءادىسى قالاي بولدى؟ مىنە، وسىنى ويلاسۋدا ءبىزدىڭ كورەگەن ازاماتتارىمىز وتە ساڭ بولۋدى ەسكەرتەدى. باي — قاناۋشى. بۇعان ءسوز جوق. ال سونىمەن بىرگە باي — تاجىريبەلى شارۋا. ەكى شارۋانىڭ ءبىرى، ءتىپتى تورت شارۋانىڭ ءبىرى باي بولا المايدى. قانشاما ول باي بولامىن دەپ ۇمتىلسا دا، قولىنان كەلمەيدى. بۇعان تاجىريبە كەرەك، شارۋاشىلىقتىڭ ءتىلىن ءبىلۋ شارت. مالدى قايتكەندە ەكى ەتۋدى، ەگىندى قايتكەندە بىتىك شىعارۋدى بىلگەن ادام داۋلەتىن مولايتا الادى...
— سوندا شارۋاشىلىقتى جاڭا فورماعا ءتۇسىرۋ ءۇشىن بىزگە ۇلگى كورسەتىپ «تاجىريبەلى» بايلار ارامىزدا اقىلشى بولىپ وتىرۋى كەرەك پە؟ — دەپ قالدى ءجۇنىسوۆ، ونىڭ ءسوزىن ءبولىپ.
— ...بۇل اسا اقىلدى سۇراۋ بولىپ تابىلمايدى، جولداس... اڭگىمە تاجىريبە جونىندە؛ اڭگىمە مال باعۋ، تارى ەگۋ سياقتى اتام زاماننان كەلە جاتقان كاسىپتى جاڭا تۇرگە اينالدىرعان كەزدە ەسكى دەپ قولدا باردىڭ ءبارىن تۇبىنەن قوپارا سالماۋدا. اقىرىنداپ، اقىلمەن ءىس ىستەۋدە. ۇلتتىڭ ەرەكشەلىك بارىن، ياكي قازاق دالاسىنىڭ تىرشىلىك سيپاتى باسقادان بولەك ەكەنىن ۇمىتپاۋدا. مىنە، ءومىردىڭ وسى سياقتى جاقتارىن ءبىز ىسكە كىرىسەردە كوز الدىمىزدان تاسا ەتپەۋ بورىش. ال، كانە، تاعى كىم سويلەيدى؟ قارابايەۆ جولداس، نەمەنە، تۇسىنبەي قالدىڭ با؟ تۇسىنبەگەنىڭدى سۇراپ ال، تۇسىندىرۋگە ءبىز مىندەتتىمىز.
— مەن تۇسىنبەگەنىمدى سۇراۋ ءۇشىن قول كوتەرگەنىم جوق، تۇسىنگەنىمدى ايتۋ ءۇشىن ءسوز سۇرايمىن، — دەپ كوزەيەۆ تاماعىنان كۇلگەندەي ءبىر كۇڭگىرت دىبىس بەرىپ، سايدىڭ تاسىنداي تىستەرىن اقسيتا قالدى.
— بولادى، بولادى. ارينە، تۇسىنگەنىن ورتاعا سالۋ ءۇشىن، باسقاعا ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن جينالىستار جاسالادى. كانە، ايتا عوي، — دەدى الەۋوۆ كوزەيەۆكە يەگىن قاعىپ.
— مەن ۋكوم حاتشىسىنىڭ بايانداماسىن بار زەرىمدى سالىپ تىڭدادىم، بار زەيىنىمدى قويىپ ۇعۋعا تىرىستىم. تۇسىنبەگەن سەزىم دە بولعان جوق، ۇعىنۋعا ءتۇرپى ءمىنىن دە تاپقانىم جوق. جالعىز داۋلەتوۆتىڭ ءسوزى عانا ەمەس، مەنىڭ بار ىنتام مەن قۇلاق تىككەن نارسەم جولداس الەۋوۆتىڭ دا ءسوزى بولدى. وتە شەبەر سويلەيتىن كىسى ەكەن، الەۋوۆ جولداس وتە-موتە ادەمى كەلتىرەدى ەكەن ءسوز كەستەسىن. ءبىزدىڭ ەلدە ەت اساتقىش مايجان دەگەن كىسى بولىپ ەدى، ونى جۇرت ماي اساتقىش مايجان دەپ كەتكەن. مايجاننىڭ اساتقان ەتى كومەيىڭنەن ءارى قاراي ءوزى قۇلاپ كەتەتىن ەدى، ويتكەنى ونىڭ بارماقتارى سونداي ەپتى ەدى، بۋىنى جوق ەدى. مايىسىپ جاتاتىن ەدى، ەتتى كومەيىڭنىڭ تاپ اۋزىنا اپارىپ قويا قويادى، ءتىپتى ونىڭ اساتقانىنىڭ ىشىندە نە بارىن دا اڭعارماي قالاسىڭ. قۇيرىق پەن باۋىر عانا ما، الدە سولاردىڭ اراسىنا قىستىرىپ جىبەرگەن جەلكە دە كەتىپ قالا ما؟! الەۋوۆتىڭ شەبەر ءسوزىن تىڭداپ وتىرىپ، مەنىڭ كوز الدىما تاپ سول مايجاننىڭ ەت اساتقانى كەلە قالعانى، ە-ە-ە، — دەپ قاراباي كومەيىن قولپىلداتا قالدى دا، ونىڭ سول ساتتە اقسيا ڭالاتىن تىستەرى الەن الەۋوۆقا ادەيى ىستەگەندەي، اۋزى كەلەكە ءۇشىن ىرجيعانداي كورىندى...
— كوزەي جولداس، ايتاتىن پىكىرىڭىزگە قاراي ءيىلىڭىز، ناقتى سوزگە كوشىڭىز، — دەدى الەۋوۆ وعان، ءبىرىنشى رەت سىپايى «ءسىز»، «بىزگە» كوشىپ.
— ...مەن شالقاق ادام ەمەسپىن، ءومىر بويى يىلۋمەن، ەڭكەيۋمەن كەلەم. بۇل جولى دا سولاي، الەۋوۆ جولداس، — دەپ تاماعىن كەنەپ قالدى قاراباي...
— و، بايعۇسىڭ، قاداڭقىرا! تۇيرەڭكىرە! — دەدى باعاناعى كوزى شاتىناي قالعان جىگىت كوزەيەۆكە ريزا بولىپ. •
— ...وسىندا وتىرعان ادامنىڭ جۇزدەن سەكسەنى كەدەيدىڭ اراسىنان شىققان، كەدەيدىڭ جوعىن جوقتايتىن، كەدەيدىڭ كوزىن اشىپ كەلە جاتقان كوممۋنيستەر. داۋلەتوۆتىڭ ايتقانى، مىنە وسى. بۇل مەنىڭ ءبىرىنشى تۇسىنىگىم. ءسىز، الەۋوۆ جولداس، مەنەن: «تۇسىنبەي قالدىڭ با، قارابايەۆ!» — دەپ سۇرادىڭىز. مەن قارابايەۆ ەمەسپىن، كوزەيەۆپىن، مۇنى ءسىز بايقاماي قالعان شىعارسىز، جاڭىلماس جاق، سۇرىنبەس تۇياق جوق. ال مەن سىزگە تۇسىنگەنىمدى ايتۋ ءۇشىن ءسوز سۇرايمىن دەدىم. مەنىڭ باياندامادان ەكىنشى تۇسىنگەنىم: «قىرىق جىل پراۆيتەل بولعان ادامداردى، جانە سولاردىڭ ءسوزىن سويلەۋشىلەردى، جوعىن جوقتاۋشىلاردى، كەدەي وكىمەتىنىڭ باسىنا بۇدان بىلاي قويا المايمىز»، — دەدى داۋلەتوۆ. وسى كۇنگە دەيىن ءبىر ءالدىنىڭ توڭىرەگىندە ون بەس — جيىرما سورلى قوڭسى قونىپ ءجۇر. ولاردىڭ بىرەۋى ءشوبىن شاپسا، ەكىنشىسى ءالدىنىڭ قورا-قوپسىسىن جوندەسەدى. ءۇشىنشىسى قۇدىعىن قازىسسا، ءتورتىنشىسى ەتىگىن جاماپ بەرەدى، بەسىنشىسى قويىن قىرىقسا، التىنشىسى پىشەنىن ۇيىسەدى. جەتىنشىسى ەگىنىن ورىسسا، سەگىزىنشىسى قىسقى ءۇيىن مايلاپ جاتادى، توعىزىنشىسى مالىن سۋارسا، ونىنشىسى تاعى سونداي جۇمىستارىن ىستەسەدى. ال بۇلاردىڭ ايەلدەرى بايەكەڭنىڭ وتىنىمەن كىرىپ، كۇلىمەن شىعاتىنىن بۇعان قوسسا نە بولادى؟ ءسىزدىڭ تاجىريبەلى بايىڭىز مىنە، وسىلاي مال جيناپ وتىر... وسىلاردى ەندىگى جەردە بايەكەڭنەن ءبولىپ، جاردەمدەسەيىك، ءوز ەڭبەگىنىڭ جەمىسىن وزدەرىنە جەگىزەيىك، دەدى حاتشى، — بۇل مەنىڭ ءۇشىنشى تۇسىنگەنىم. ال ءتورتىنشى تۇسىنگەنىم... باياعى مايجاننىڭ ەت اساتقانىنداي، ءسىزدىڭ شەبەر ءسوزىڭىزدىڭ ىشىندە كەدەيگە اس بولمايتىن جەلكە دە بار ما دەپ قالدىم...
— تارتىپكە. تارتىپپەن... — دەپ قىزارىپ كەتتى الەۋوۆ. — دالەلمەن سويلەۋ كەرەك، جولداس كوزەيەۆ.
— بەسىنشى تۇسىنگەنىم: تاعى دا سول مايجاننان شىعادى. مايجاننىڭ اساتۋىنا ءبىز كوزىمىزدى ساتىپ، اي قاراعانداي قاراپ، ونىڭ كوزى قاشان تۇسەر ەكەن دەپ باقتىق، ويتكەنى ودان باسقا اساتۋشى جوق، ونىڭ بەرگەنى جەلكە تۇگىل سۇيەك بولسا دا قىلق ەتە تۇسىرەتىن كۇيدە ەدىك. ال، ءقازىر سۇيەك اساتۋ تۇگىل، قارا كەسەككە دە كونبەيتىن، باۋىردى دا تالعاپ قالاتىن كۇيگە جەتتىك. «باي قاناۋشى بولعانمەن تاجىريبەسى بار شارۋا» دەگەن سوزگە مەن ءوزىم ءتۇيىلىپ قالىپ تۇرمىن. ە-ە-ە، بۇل بەسىنشى، جوق، التىنشى تۇسىنىگىم.
كوزەيەۆ ساحنادان تۇسە بەرگەندە جۇرت دۋ ەتە قالدى. ابىر-جۇبىر اڭگىمەگە ماقۇلداعان باس يزەسۋلەر قوسىلىپ، ءماجىلىس باسقارۋشىعا كوپكە دەيىن ىرىڭ بەرمەدى. ول كەزەكتەگى سويلەۋشى جۇنىسوۆكە ءسوز بەرگەندە دە كوزى شاتىناعان جىگىت:
— و، بايعۇسىڭ جارايسىڭ. سولاي بولماعاندا شە! — دەپ جاتتى.
— سوۆەت زاڭىنىڭ ەڭ اسىل قاسيەتى — ەڭبەكتى قورعاۋ، ەڭبەك نەسى ەڭبەكشىلەردىڭ مۇددەسىن قورعاۋ، ونىڭ ءتۇپ قازىعى پرولەتاريات ۇستەمدىگىن ورناتۋدا، قاناۋدى جوعالتۋدا، — دەپ باستاپ، پروكۋرور ءجۇنىسوۆ اۋىلدى سوۆەتتەندىرۋدەگى پروكۋراتۋرانىڭ ءىسىن ايتا كەلدى دە، بايانداماشىنى قولدادى. — پارتيانىڭ اۋىلداعى قازىرگى باستى جۇمىسى — تاپ كۇرەسىن باسقارۋ. قاناۋشى تاپتىڭ امال-ايلاسىن قىرقىپ، كەدەي شارۋانىڭ مەرەيىن ۇستەم ەتۋ. وسى ەڭ باستى جانە ەڭ ءىرى مىندەتتى اۋىلدا قالاي جۇرگىزۋدى داۋلەتوۆ جولداس اسا مازمۇندى تۇردە جوبالاپ بەردى. ءبىزدىڭ بۇعان قوسارىمىز جوق. سونىمەن بىرگە الەۋوۆ جولداستىڭ سوزىندەگى قۇلاققا باسقاشا ىزىڭ قۇياتىن ءبىر وزەكتى اڭگىمەنىڭ ۇشىن ەلەمەي كەتۋگە بولمايدى. مەن الەۋوۆ جولداسقا ءسوز ۇستىندە ساۋال قويدىم. ءبىراق ول ساۋالىما «بۇل اقىلسىزدىق» دەگەن جاۋاپ الدىم. نەگە اقىلسىزدىق، قالايشا اقىلسىزدىڭ، بۇعان شەشەن تۇسىنىك بەرۋدى ورىندى كورمەدى بىلەم، ۇندەمەدى. ال كوزەيەۆ جولداس بۇل جايدى وبرازدى تۇردە «مەن ءتۇيىلىپ قالدىم» دەپ سىناپ ءوتتى. بۇل شىن مانىندە ءبارىمىزدى تۇيىلدىرەتىن جاي. الەۋوۆ جولداستىڭ ءسوزىن باستان-اياق تىڭداعان كىسىگە: «اباي بولىڭدار، بايقاڭدار. ەسكىنى جىعىپ سالىپ، جاڭانى ورناتا الماي شەرمەندە قالماڭدار. قازاق اۋلى ورىس دەريەۆنياسىنان باسقا. قازاق بايى ورىس كۋلاگىنان مومىنىراق. ال، باي دەگەنىمىز ءبىر جاعىنان تاجىريبەلى شارۋا» دەگەن ىزىڭدى قۇلاققا قۇيدى. بۇل كوپتەن ەستىپ جۇرگەن ىزىڭىمىز. ءبىراق مۇنى الەۋوۆ جولداس وتە شەبەر تىلمەن بال قايماقتاي ەتىپ بەردى. قارابايدىڭ وبرازدى سوزىمەن ايتساق، «قۇيرىققا قوسىپ جەلكەسىن دە، شەمىرشەگىن دە، ءتىپتى سۇيەگىن دە اساتىپ جىبەردى». ءبىراق بۇل ءتۇيىلىپ قانا قالاتىن نارسە ەمەس، ولتىرەتىن، وتە ءقاۋىپتى زات. ويلاپ قاراڭىزشى، «باي دەگەنىمىز تاجىريبەلى شارۋا» دەگەن ءسوز؛ «اۋىل شارۋاشىلىعىن وركەندەتەم دەسەڭ، بايعا تيمە، بايدى قوزعاما، بايدىڭ مازاسىن كەتىرمە» دەگەن سوز عوي. بۇل بايمەن تاتۋ ءومىر ءسۇرىپ كەتسەڭ قاناۋ دا بولمايدى، جەكە مەنشىك دەگەنىمىز زياندى نارسە ەمەس، پايدالى دەگەن قيسىن. مەن مۇنى ارىلەتپەي-اق قويايىن؛ جالعىز-اق ايتاتىنىم بۇل — بايشىل وقىعانداردىڭ كوپتەن ايتىپ جۇرگەن، كوپتەن زارلاپ كەلگەن سارىنى. مۇنى ءبىزدىڭ ولكەلىك كوميتەت الدەقاشان اشكەرەلەگەن، ءبىز ءبۇل پىكىردەن اۋلاڭ بولۋىمىز كەرەك. پارتيا قولداعان، ەڭبەكشىلەر قوستاعان جولدان بايدى دا، بايشىلدى دا شەتكەرى شىعارۋ شارت. قاناۋشى مەن قانالۋشىنى قول ۇستاستىرىپ، قوي ۇستىنە بوز تورعاي جۇمىرتقالاتام دەۋ — سول قاناۋشىنى جاقتاۋدىڭ ناعىز ۇيات ءتۇرى. بۇل توڭكەرىس جولىنان اۋا جايىلۋ.
كوپ ادام ءسوز سويلەپ، كوپ پىكىرگە جول اشقان پلەنۋم، كەشتەتىپ اياقتالدى. قاتتى سىندار قاۋلىدا جازىلماعانىمەن، جاڭادان كەلگەن ۋاتكوم باسشىسىنا اۋىر ءتيدى. ول نەگە ەكەنى بەلگىسىز، «الىستا جاتقان ۋەزدە ساياسات جونىندەگى تەرەڭ ماسەلەلەر تۇسىنىكسىز قالادى، ونى كوپكە جەتكىزەتىن ادام از جانە كوپتىڭ قۇلاعىنا ۇلكەن پروبلەمالار سىڭبەيدى» دەپ ويلايتىن. بۇگىن ول اياعىن اڭداۋسىز باسىپ، تەپ-تەگىس دەگەن جەردەن دە ءسۇرىنىپ كەتكەن ادام سياقتاندى. تومەنگى قىزمەتكەرلەردىڭ كەيبىر جەردە ءىسى اق قانجاردىڭ قىنىنداي بولسا، ءسوزى ونىڭ جۇزىندەي كەلەتىنىن الەۋوۆ بۇگىن عانا سەزدى. ول وتە تۇنجىر قايتتى. ىشىنەن «اقىماقسىڭ، بايقامايسىڭ!» دەپ ءوزىن دە جەرلەدى، «جەر استىنان جىك، ەكى قۇلاعى تىك شىققان مىنالاردى كوردىڭ بە!» دەپ ۋەزدىڭ قىزمەتكەرلەرىنە دە ءتىسىن قايراي ءتۇستى.
4
الەۋوۆ ۇيگە كىرىسىمەن ءتاجىمۇرات ەسىكتەن سىپ ەتە قالدى.
— الەكە، سىزگە جولىقسام دەيدى ءبىر ازامات. مەن وعان: «كەڭسەگە نەگە بارمادىڭىز، ۇيدە سويلەسۋ لايىقسىز بولار» — دەپ ەم: «جاي عانا ماسەلە، كەڭسەگە باراتىن وفيسيالنىي جۇمىس ەمەس. جونە ونىڭ ۇستىنە الەۋوۆ جولداس مەنى بىلەدى، قاراعىم، سەن رۇقسات سۇراپ شىعا عوي!» — دەدى. قالاي دەيسىز، الەن اعا؟
— كىم ول؟ وقىعان ادام با؟
— اقمەتشە مۇقامەتشين دەيتىن كىسى.
— بىلەمىن. ول كىسى جونىندە تەلەگرامما بار كرايدان.
— سول كىسى، بىلسەڭىز...
الەۋوۆ از ويلانىپ تۇردى دا:
— بىلگەندە مەن اتىن عانا ەسىتتىم، دۇرىسى تەلەگراممانىڭ ايتۋىمەن تانىسپىن. قانداي ادام دەيسىڭ؟ — دەپ قايتالاپ سۇرادى ءتاجىمۇراتتان، كوڭىلسىزدەۋ پىشىنمەن.
— ءسىز شارشاعانسىز عوي...
— ءيا، قاتتى شارشادىم. دەگەنمەن، قالاي دەدىڭ فاميلياسىن؟
— مۇقامەتشين.
— ...دەگەنمەن، قانداي ادام ەكەنىن كورسەم بە دەپ تە ويلاپ تۇرمىن. تەلەگرامما تىلىنە قاراعاندا ءمان-ماعىنا بەرەرلىك مامان با، قالاي، ا؟
— اقمەتشە مۇقامەتشين دەيتىن كىسى. ءوزى ەلدە، شارۋاشىلىق جۇمىسىنداعى ادام. شارۋاشىلىق بولعاندا؛ مال ءوسىرۋ، مال تۇقىمىن اسىلداندىرۋ جونىندە عىلىمي تاجىريبە جۇرگىزىپ وتىرعان عاجاپ جاڭاشىل جان. كورسەڭىز سويلەسسەڭىز، قانداي كىسى ەكەنىن بىردەن تۇسىنەسىز. كىرسىن بە؟ — دەپ تاڭدايى تاق ەتە قالدى ءتاجىمۇراتتىڭ.
— قايدا وتىر، سىرتتا ما؟
— جوق، ۇيدە... مەنىڭ بولمەمدە.
— شاقىر.
— جاقسى، الەن اعا.
ءتاجىمۇرات شىعىسىمەن الەۋوۆ شاشىن تاراپ، مۇرتىن سيپاپ ءوتتى دە، «عالىم بىرەۋ عوي شاماسى. مال تۇقىمىن اسىلداندىرۋ جونىندە تاجىريبە جۇرگىزىپ جۇرگەن جان» دەيدى. «بۇل قازاق دالاسىندا نە جوق دەيسىڭ؟» دەپ ويلادى ول، اينادان ەسىككە قاراي بۇرىلىپ.
— اقا، اڭگىمە اشىق ارناسىندا كورىنەدى. «بىلەمىن، كرايدان تەلەگرامما بار ول كىسى جونىندە» دەدى. «قانداي ادام ەكەنىن كورسەم بە دەپ تە تۇرمىن» دەدى. مەن: «مال تۇقىمىن اسىلداندىرۋ جونىندە عىلىمي تاجىريبە جۇرگىزىپ وتىرعان ادام دەپ سىرتتان تانىستىرىپ تا قالدىم، — دەپ ءتاجىمۇرات اقمەتشەگە جالاڭ قاعىپ، سىبىر ەتە ءتۇسىپ ەدى، ءبىراق مۇقامەتشين ونى تويتارىپ تاستادى.
— مەن ءوزىم دە سويلەسە بىلەمىن عوي. كىم ەكەنىمدى شولاق اتقامىنەرلەرشە سىرتتان ايتۋدىڭ قاجەتى قانشا. ءار نارسەگە ءار قاشان دا پاراساتپەن اقىل مۇناراسىنان كوز تىگۋ كەرەك. بالاشا ەلبەڭ قاعاتىن وسى مىنەزدەرىڭ قاشان قالار ەكەن؟! — دەدى ول جات ساباعىنان جاڭىلعان شاكىرتىن قۇلاقتاعان مولداداي سوزبەن شاباقتاپ.
ءتاجىمۇرات جىم بولدى. اقمەتشە اياعىن اقىرىن باسىپ، الەۋوۆتىڭ ۇلكەن، كەڭ بولمەسىنىڭ ەسىگىن قاقتى دا، «رۇقسات» دەگەن ءسوزدى ەستىپ ىشكە ەندى.
— جوعارى شىعىڭىز! — دەدى الەۋوۆ اقمەتشەدەن كوزىن الماي. — مىنا ورىندىققا...
الەۋوۆ كەلبەتتى، قارا ساقالدى اقمەتشەنى «ورىستىڭ ەسكى عالىمدارى سياقتى» دەپ قالدى دا، كيىمىنە قاراپ، «ەدىل بويىنىڭ ۇزىن بەشپەتتى كوپەستەرگە دە ۇقسايدى ەكەن» دەپ ويلادى. اقمەتشە وعان ءبىر كورگەننەن-اق قاتتى اسەر ەتتى. ۇزىن بويلى، قارا تورى، كوز اينالاسى كۇلكى شىرايىن كوبىرەك بەرەتىن جۇمساق سىزىقتارمەن بەزەلگەن، ەرىندەرى جۇقا. ال شوقشالاۋ كەلگەن شىمقاي قارا ساقال سوپاڭ جاقتى، شىقشىتسىز بەتىن ودان ءارى ۇزارتىپ تۇرعان سياقتى. ءجۇرىسى، اياعىن جەڭىل باسقانمەن اسا سالماقتى كورىندى دە، تىك تۇرىپ، جۇمساق لەبىزبەن اسىقپاي ءسوز باستاۋى ءۇي يەسىنە «اسا كورگەندى ادام ەكەن» دەگىزدى.
— مەكەنىڭىز جايلى بولسىن، — دەدى اقمەتشە، سول قولىمەن اڭىرىن عانا ساقالىن سيپاپ،
— الەي بولسىڭ،
— ايىپقا بۇيىرماڭىز... — دەپ، ءۇي ىشىنە كوز تاستاپ ءوتتى دە، اقمەتشە ەشبىر كولدەنەڭ ءسوز قىستىرماستان اڭگىمەسىنە تۋرا جول تارتتى. — بيىل، مىنە، بەس جىل بولدى، ولكەلىك جەر-سۋ ءبولىمى قىزمەتكە شاقىرعالى. ءبىراق ولكە كولەمىندە باسقارۋ ىسىنە تاجىريبە از بولعاندىقتان ونداعى ازاماتتاردىڭ جىلقى ءوسىرۋ بولىمىنە كەل دەگەنىن قابىل الماي قويىپ ەدىم. بيىل سول شاقىرۋ قايتادان قوزعالدى. وعان سەبەپ: مەنىڭ از-مۇز ىستەگەن اۋىلداعى تاجىريبەمدى جەر-سۋ بولىمىندە عالىم-زووتەحنيك مىندەتىن اتقاراتىن ورىس جىگىتى كورىپ كەتتى دە، سونىڭ قولقا سالۋىنان بولدى. ول ازاماتقا ءيا بارامىن، ءيا بارمايمىن دەگەن ۇزىلدى-كەسىلدى جاۋاپ مەنىڭ تاراپىمنان بولعان جوق. سوندا دا عالىم-زووتەحنيك قولقا سالۋىن قويماي، تەلەگرامما ۇستىنە تەلەگرامما سوعىپ جاتىر. وسى جونىندە سىزبەن تىلدەسەيىن دەپ كەلىپ ەدىم. ەرتەڭگە دەيىن كۇتۋگە ءۇي ءىشىنىڭ ءبىر اۋىر جاعدايى مۇمكىندىك بەرمەي، سىزبەن كەش تە بولسا، پاتەرىڭىزگە كەلۋ لايىقسىز دا بولسا، جۇزبە-جۇز سويلەسۋگە ءماجبۇر بولدىم.
«جەر-سۋ كوميسسارياتى بەس جىلدان بەرى قىزمەتكە شاقىرۋمەن كەلگەن بۇل بەلگىلى ادام بولدى عوي. ۇلكەن مامان-اۋ شاماسى»، — دەپ ويلادى ىشىنەن الەۋوۆ. ونىڭ مىنا ءارى كورىكتى، ءارى ەسكىنىڭ كوزىندەي وزگەشە قازاققا كوڭىلى كەتە باستادى.
— كەشىرىڭىز، بىلمەۋ ايىپ ەمەس، بىلۋگە تىرىسپاۋ ايىپ دەيدى عوي قازاق. ءسىز قاي جاعىنان... قاي سالادان مامان ەدىڭىز؟ — دەپ سۇرادى الەۋوۆ.
— بۇل ساۋال ماعان قيىن ساۋال بولدى، — دەپ ەزۋ تارتتى اقمەتشە. — مەنىڭ جوعارى دارەجەلى ءبىلىمىم عانا بار. عىلىمي تۇردە تاجىريبە ارقىلى ۇلكەن ماماندىققا يە بولعان ادام ەمەسپىن.
— سوندا دا، بىتىرگەن مەكتەبىڭىزدى، الگى ايتقان اۋىلداعى تاجىريبەڭىزدى تولىعىراق سۇراپ بىلۋگە بولار ما ەكەن؟ سۇلۋ ساقالىن سول قولىمەن اقىرىن عانا سيپاپ ءوتىپ، اقمەتشە كۇتكەنى وسى سۇراۋداي-اق ىلەسە جاۋاپ قاتتى.
— «سانكت-پەتەربۋرگسكايا ۆىسشايا سەلسكوحوزيايستۆەننايا شكولا» دەپ اتالادى مەنىڭ بىتىرگەن مەكتەبىم. وعان كوپ زامان ءوتتى، بيىل ون سەگىز جىل. «مەملەكەتتىڭ، ۇلتتىڭ تىرەگى بەلدى شارۋاشىلىقتا، ۇلگىلى حوزيايندەردە؛ امەريكاشا عىلىم مەن تەحنيكا جەمىسىن پايدالانا بىلۋدە»، — دەپ ەدى پروفەسسور ميليۋكوۆ. تاپ سونداي بولماعانمەن قازاق دالاسىنا لايقاتتى شارۋاشىلىق ءتۇرىن ەنگىزىپ، ءونىمدى شارۋاشىلىقتىڭ اسقار پايداسىن كوزگە كورسەتۋ ەدى تۇپكى ماقسات. الايدا، كوپكە ۇلگى ەتەرلىك ءىرى جۇمىس جۇرگىزە الماي، شاعىن عانا ىسپەن اينالىسىپ، سونىڭ توڭىرەگىندە بولىپ كەلدىم. وزىڭىزگە بەلگىلى، توڭكەرىستەن بۇرىن دا، توڭكەرىس بولعاننان كەيىن دە رەسەيدە ەۆروپا ۇلگىسىمەن قويىلعان ءىرى جەكە شارۋاشىلىق تا، مەملەكەتتىك تاجىريبەلى شارۋاشىلىق تا ءورىس الىپ كەتە المادى. بۇعان تۇرلىشە الەۋمەتتىك سەبەپتەر كەزدەستى. ال بىزدە ونەگەلى جەر جىرتۋ كاسىبى دە، اسىل ءناسىلدى مال ءوسىرۋ تاجىريبەسى باستالماي كەلەدى. وسىعان ساي «تامشىدان تاما بەرسە بولار داريا، ىستەتپەي مە اقىرىندا ءبىر مولايىپ» دەگەن اڭىن ايتقان اقيقاتقا سۇيەنىپ، ءوز مەكەنىم، ءوز جايىمدا تاجىريبە رەتىندە ءبىر كىشكەنە شارۋاشىلىقتىڭ تابانىن تارتتىم. — اقمەتشە ءسال كىدىرىپ، تاماعىن كەنەپ قويدى. — ارينە جاڭالىق دەگەن، اسىرەسە، شارۋاشىلىقتاعى پروگرەسس دەگەن بىردەن ەگىلمەيتىن زات. ءبۇل بىرتە-بىرتە ەنەتىن، حالىقتىڭ ءبىلىمىنىڭ مولايۋىمەن، وتىرىقشىلىق مادەنيەتىنىڭ ورىن تەبۋىمەن بايلانىستى نارسە. بىرتە-بىرتە ەنۋ تابيعي زاڭ. ەۆروپا ەلدەرىنىڭ وسۋ جولىنا كوز جىبەرسەڭىز، شارۋاشىلىقتاعى ءونىمدى ءتۇر بىردەن تۋا قالماعان. ءجۇندى كوپ بەرەتىن لانكاشپر قويلارى سان جىلداردىڭ جەمىسى، اعىلشىننىڭ كاسىپ ءوندىرىسىنىڭ تەز وسۋىمەن تىزە قوسىپ ىلگەرىلەپ كەلە جاتقان جاڭارۋ. جالعىز اعىلشىن ەمەس، امەريكاندىقتاردىڭ جاڭارۋى دا سولاي. ءبىراق تاريحي، تابيعي جايلارمەن بايلانىستى امەريكان ەلى تەز جاڭارعان، تەز ىلگەرىلەپ كەتكەن ەل عوي. وندا شارۋاشىلىڭ مادەنيەتى ءبىزدىڭ ەلمەن سالىستىرعاندا وتە-موتە وزىق. بۇل، ارينە كاسىپورىندارىنىڭ، ءوندىرىس ونىمدەرىنىڭ وزات ورىستەۋىنەن... ال بىزدە بارلىڭ جاعىنان مەشەۋ قالعاندىق بويدى جازدىرماي كەلەدى. لەنيننىڭ رەسەيدى ەلەكترلەندىرۋ ساياساتى تەز ارادا قولعا الىنسا، بۇل اۋىل شارۋاشىلىعىن دا جەتەكتەپ كەتەدى. وسىنىڭ ءبارىن ەسەپتەگەندە بىزگە كوپ ەڭبەك، تالاپ كەرەك. ينەمەن قۇدىق قازعانداي مەحناتتى ۇزاق جول وتۋگە تۋرا كەلەدى. الايدا، قارعا ادىمىمەن اتتاساڭ دا ىلگەرى ۇمتىلۋ — تاريحتىڭ قالاۋى...
اقمەتشە جانىنان قول ورامالىن الىپ مۇرنىن ءسىڭبىرىپ جاتىپ، قانداي اسەر الدى ەكەن دەپ سىناعان ادامشا الەۋوۆتىڭ جۇزىنە كوز استىمەن قاراپ قويدى. اقمەتشەنىڭ اياق الىسىنا دەن قويا باستاعان الەۋوۆ باسىن شايقاپ:
— سولاي دەڭىز... ال سوندا ءسىزدىڭ جاساپ جاتقان تاجىريبەنىڭ ءتۇرى قانداي؟ — دەپ سۇرادى.
— ايىپقا بۇيىرماڭىز... — دەپ، ءۇي ىشىنە كوز تاستاپ ءوتتى دە، اقمەتشە ەشبىر كولدەنەڭ ءسوز قىستىرماستان اڭگىمەسىنە تۋرا جول تارتتى. — بيىل، مىنە، بەس جىل بولدى، ولكەلىك جەر-سۋ ءبولىمى قىزمەتكە شاقىرعالى. ءبىراق ولكە كولەمىندە باسقارۋ ىسىنە تاجىريبە از بولعاندىقتان ونداعى ازاماتتاردىڭ جىلقى ءوسىرۋ بولىمىنە كەل دەگەنىن قابىل الماي قويىپ ەدىم. بيىل سول شاقىرۋ قايتادان قوزعالدى. وعان سەبەپ: مەنىڭ از-مۇز ىستەگەن اۋىلداعى تاجىريبەمدى جەر-سۋ بولىمىندە عالىم-زووتەحنيك مىندەتىن اتقاراتىن ورىس جىگىتى كورىپ كەتتى دە، سونىڭ قولقا سالۋىنان بولدى. ول ازاماتقا ءيا بارامىن، ءيا بارمايمىن دەگەن ۇزىلدى-كەسىلدى جاۋاپ مەنىڭ تاراپىمنان بولعان جوق. سوندا دا عالىم-زووتەحنيك قولقا سالۋىن قويماي، تەلەگرامما ۇستىنە تەلەگرامما سوعىپ جاتىر. وسى جونىندە سىزبەن تىلدەسەيىن دەپ كەلىپ ەدىم. ەرتەڭگە دەيىن كۇتۋگە ءۇي ءىشىنىڭ ءبىر اۋىر جاعدايى مۇمكىندىك بەرمەي، سىزبەن كەش تە بولسا، پاتەرىڭىزگە كەلۋ لايىقسىز دا بولسا، جۇزبە-جۇز سويلەسۋگە ءماجبۇر بولدىم.
«جەر-سۋ كوميسسارياتى بەس جىلدان بەرى قىزمەتكە شاقىرۋمەن كەلگەن بۇل بەلگىلى ادام بولدى عوي. ۇلكەن مامان-اۋ شاماسى»، — دەپ ويلادى ىشىنەن الەۋوۆ. ونىڭ مىنا ءارى كورىكتى، ءارى ەسكىنىڭ كوزىندەي وزگەشە قازاققا كوڭىلى كەتە باستادى.
— مەنىڭ تاجىريبەم وتە شاعىن. تۇيە تۇقىمىن اسىلداندىرۋ، ياعني ءبىزدىڭ ەلدىڭ جاعدايىنا قاراي ونىڭ بەرەر ءونىمىن از-مۇز عانا ارتتىرۋ دارەجەسى سىننان ءوتىپ كەلەدى. تۇيە قۇندى جانۋار. الدىمەن ول ءتوزىمدى كولىك؛ سونسوڭ ءجۇنى قىمبات، شۋداسى قۇندى، ەتى مول، ءسۇتى قۋاتتى. شولگە ەڭ تەزىمدى ءۇي جانۋارى — تۇيە. ءبۇل قاسيەتى ونى شارۋاشىلىڭ جاعىنان قازاقتىڭ كەڭ دالاسىندا تاسىمال تاسۋعا كەلگەندە تەڭدەسى جوق ترانسپورت ەسەبىندە تانىتادى. مۇنان وزگە قاسيەتتەرى دە كەلەشەكتە اشىلا تۇسەدى دەپ بىلەمىز. بۇعان ءالى زەرتتەۋ جۇرگىزىلىپ بولعان جوق. مىسالى، شۇباتتىڭ ەمدىك قاسيەتى مول، ءبىراق سونى ءالى ءبىلىپ جەتكەنىمىز جوق. مەنىڭ اداي ىنگەنى مەن جەلمايا ۇلەگىنەن تۋعان تۇيەمنىڭ قازاقتىڭ ەز تۇيەسىنەن قانشاما ارتىقشىلىعى بارىن ءالى كۇنگە ەسەپتەپ شىعارۋعا مۇمكىندىك بولماي كەلەدى. ويتكەنى بۇعان كەرەكتى جاعداي جاساۋعا قاراجات كەم. تەك قانا بۇل تۇقىمى وزگەرتىلگەن تۇيەنىڭ كۇشى، توزىمدىلىگى، ءجۇرىسى وزگەشە ەكەنىن بىلەمىن. كورۋگە سۇلۋ ەكەنى دە داۋسىز. باسقاسىن كوزگە ايقىن ەلەستەتەتىن ازىرگە دالەلدەرىم از. ال بۇل تۇيەنىڭ كۇتىمى: ءشوبى، جەمى، قوراسى، باعۋ ءتارتىبى بۇرىنعىدان الدەقايدا ارتىق. باعاسى كۇتىمىمەن ولشەنەدى. الاتىن ءونىم — شىعارعان شىعىمىمەن بەزبەندەلەدى.
— جەمىستى ءىس، ۇلگىلى ءىس، — دەپ سالدى الەۋوۆ. — مۇنى ەندى قالاي، قاي تۇردە ىلگەرى دامىتا بەرۋ كەرەك؟
— مىنە، وسى ماسەلە قول بوگەيدى. جەرگىلىكتى وكىمەت ورنى قولداسا عانا، باسشى ازاماتتار ءتيىستى باعاسىن بەرگەندە عانا ناتيجە شىعاتىنى ءمالىم. ال بىزدە ەسكى ۇعىم كۇشتى، عىلىم مەن بىلىمگە سۇيەنگەن نارسەنىڭ ءبارىن بىردەي قولداي بەرمەيتىندىك بار. جاسىراتىنى جوق، مەنى ەسكىشىل دەيتىن ءىرى قىزمەتكەرلەر كوپ. مەن ەسكىشىلمىن، جاسىرمايمىن. ءبىراق قاي تۇردە مەن ەسكىشىلمىن، قانداي ىستە مەن جاڭاشىلمىن، وسىنى ايىرا ءبىلۋ كەرەك قوي. ەسكىشىل حالىڭ ىلگەرى جۇرە المايدى دەگەن تەوريانى اعىلشىن تاجىريبەسى جوققا شىعاردى. قاراقىز، اعىلشىنداردا ەسكىدەن كەلە جاتقان زاڭدار مەن تارتىپتەر، ادەتتەر مەن عۇرىپتار كوپ. الدىمەن اعىلشىنداردىڭ كورولدىق (پاتشالىق) جۇيەسى ەسكى، دەموكراتيا كوزىمەن قاراعاندا ەسكىنى ەسكى قالپىندا ساقتاۋ ءۇشىن دۇنيەگە كەلگەن كونسەرۆاتورلار پارتياسىنىڭ ءوزى ەسكى؛ كورول سارايىنىڭ باقتاشى پولكىنا شەيىن اتام زامانعى فورماسىن تاستاماۋى، تاعى وسى سياقتى تولىپ جاتقان ەسكىشىلدىگى بار. ال وسىعان قاراي انگليانى ارتتا قالعان مەشەۋ، نادان ەل دەپ كورىڭىز! مەن ساقال قويسام، كيىمدى ەسكىشە كيسەم بۇل مەنىڭ ءوز ءىسىم. مۇنان حالىققا كەلەر زيان جوق. ال مەنىڭ كىشكەنە شارۋاشىلىعىمنىڭ ۇلگىسى ەلگە ونەگە بولا الماي ما؟ مەنىڭ تاجىريبەممەن شارۋاشىلىعىن جاڭا جولعا سالىپ، تىم بولماسا ءبىر اۋىلناي ەل وزگەرتە باستاسا، ماقساتتىڭ ورىندالعانى ەمەس پە؟ ءسىز ەستىگەن شىعارسىز، ەستىمەسەڭىز اتىن ەستيسىز، بالكىم، ءوزىن دە كەرەرسىز. مىنا شىدەرتى اۋىلسوۆەتىندە دابىل دەيتىن ءالدى شارۋا بار. انىق سانىن بىلمەيمىن. جۇرتتىڭ ايتۋى: سول كىسىنىڭ مىڭ جارىم تۇيەسى بار كورىنەدى. ءتىپتى مىڭ جارىم بولماي-اق قويسىن، بەس ءجۇز تۇيەسى بولسىن. سول بەس ءجۇز تۇيەنىڭ بەرگەنىن، مەنىڭ تاجىريبە جاساعان ءبىرىنشى بۋداننىڭ دا ءجۇزى وندىرە الادى. قازاق قاس ايىردان نار تۋادى دەيدى، بۇل نە دەگەن ءسوز؟ بۇل ۇلەك پەن تازا ايىردان تۋعان نار. ال وسى ناردىڭ ءوزى ءتاۋىر ءۇش اتاننىڭ جۇگىن تارتادى. دابىلدىڭ ماقارلارىنىڭ بەسەۋىنە تۇرادى. مىنە، ءناسىلدىڭ ارالاسۋى مەن اسىلدانۋى.
اقمەتشە تاعى دا قول ورامالىمەن مۇرنىن ءسۇرتىپ ءوتتى. ول الەۋوۆتىڭ جۇزىنەن قاتتى نازارى اۋعان ىقىلاستى، تىڭداۋشىنىڭ ەلجىرەي باستاعان ءبىر نىشانىن دا بايقاپ قالدى.
— ...ءسىز، — دەپ قايتا باستادى اقمەتشە. — «مۇنى ەندى قاي تۇردە ىلگەرى دامىتا بەرۋ كەرەك؟» — دەپ سۇرادىڭىز. مەن وسى ساۋالدى ءسىزدىڭ وزىڭىزگە قايتارىپ قويسام: «يگىلى ءىس — مۇنداي ءىستى قولدايمىز، تاجىريبەڭىزدى سوزا ءتۇسىڭىز. بۇل ءىس وكىمەتتىڭ قولعا الىپ وتىرعان، الماسا دا، ەندى-ەندى الايىن دەپ وتىرعان جۇمىسى؛ ويتكەنى قازاق حالقىنىڭ حالىقتىڭ اتاققا يە بولعانى مالشى دەگەن سوزبەن جىمداسىپ جاتىر؛ ونىڭ ءتورت تۇلىگى تاريحي ءسۇتىن اقتاپ كەلەدى، ال كەلەشەكتە ونان دا ءارى اقتاۋى شارت؛ ەتتى، ءجۇندى قوي مەن ءسۇتتى سيىر، جۇردەك ات پەن ءالدى تۇيە ءالى دە سان عاسىرلارعا سەرىك» دەر ەدىڭىز. سولاي ەمەس پە؟
— البەتتە. مۇنى ءاربىر وقىعان ادام قولداۋعا ءتيىس، شارۋاشىلىعىن وركەندەتۋگە ءبىلىم جولىمەن كىرىسكەن ازامات قۇپتايتىن ءىس، — دەدى الەۋوۆ ەزۋ تارتىپ. ونىڭ شىقشىتتى بەتى ءسال ەندەي ءتۇستى.
— ءوز بولجالىم دا وسىلاي. ويتكەنى، قازىرگى قازاڭ وقىعاندارى ءبىزدىڭ تىلەگىمىزدەن كوپ ارىلەگەن. بارلىق جاعىنان دا بىزدەن كوپ ىلگەرى باسقان وقىعاندار. جاڭبىر تىلەگەن ساحاراداي بىلىمگە ىنتىزار قازاق جاستارى بۇرىنعىسىنا كوپ ءبىلىم قوستى، جاڭادان وقي باستاعاندارى ءبىلىم ءنارىن جۇتىپ ۇلگىرە الماي جاتىر. ولار عىلىم جولىن بىزدەن دە گورى كوبىرەك قۇرمەتتەۋگە ءتيىس، تەك قانا ءار نارسەنىڭ جۇقالاپ بەتىن قالقىپ ءوتىپ، جەڭىلگە اۋەستەنۋشى كەيبىر ۇشقالاقتارى بۇلدىرمەسە. مەن ءسىز ماقۇلداساڭىز مال تۇقىمىن اسىلداندىرۋ تاجىريبەسىن قولىمنان كەلگەنشە جۇرگىزە بەرگىم كەلەدى. ءسىز كورىڭىز، ءوز كوزىڭىزبەن ءبارىن ولشەپ باعا بەرىڭىز.
— ءسوزسىز قولدايمىن، اقساقال، ءسىزدىڭ مىنا جۇمىسىڭىزدى. شەت-جاعاسىن ءتاجىمۇرات ايتىپ ەدى، ءبىراق ءوز اۋزىڭىزدان ەسىتۋ ماعان وزگەشە ماعىنا بەردى، بۇل ۇلكەن ءىستىڭ تولىق كارتيناسىن كوز الدىما تارتتى.
— راقمەت. كوپ راقمەت، — دەپ اقمەتشە ۋاتكوم پرەدسەداتەلىنە بولار-بولماس قانا باسىن ەڭكەيتتى.
— ال كرايعا نە جاۋاپ بەرەسىز؟ ولار بۇكىل ولكە بويىنا شاقتالعان بولاشاققا جوسپار ەسەبىندە ماسەلە قوزعاۋى مۇمكىن.
— مەن شاعىننان باستاپ، كەڭىرەك قانات جايۋ تاجىريبەسىن اسىقپاي ىستەۋدى قولدايمىن. سوندىقتان ءوز تاجىريبەمدى تۇپتەۋىم كەرەك.
— وندا قوزعالماي جۇمىس ىستەۋدى ماقۇلدايسىز عوي. ءبىز كرايعا ءجاي-مانىستى تۇسىندىرۋگە ءازىرمىز.
اقمەتشە بۇگىنگى ءبىرىنشى بەتتەسۋ ناتيجەسى كوڭىلدەگىدەي شىقتى دەپ ەسەپتەدى. ول بۇدان ءارى الەۋوۆتى جەتەكتەمەي، ورنىنان تۇرا كەلىپ:
— ءسىز عاپۋ ەتەرسىز، مەزگىلسىز شاقتا مازالاپ، دەمالار ۋاقىتىڭىزعا قيانات جاسادىم. ساۋ بولىڭىز. ءسىزدى «شەگەن قۇدىققا» جول-جونەكەي بولسا دا سوعىپ وتەر دەگەن ۇمىتتەمىن، — دەدى.
— جاقسى. سوعامىن. ساۋ بولىڭىز، — دەدى الەۋوۆ تە ورنىنان تۇرىپ.
ول اقمەتشەنى ەسىكتەن شىعارىپ سالدى.
بەسىنشى تاراۋ
1
ەسسىز قۇمارلىق جاس الىبەكتى الدەقايدا سۇيرەدى... ۇلكەن جينالىستان كەيىن شولپان الدە نە ويلارعا كەتتى.
وعان ءوزىنىڭ وتاعاسىسى سەبەپ بولدى.
ۋەزدىك ايەلدەر بولىمىندە نۇسقاۋشى بولىپ ىستەيتىن شولپاننىڭ ءبىر قاراۋعا ءتورت قۇبىلاسى تەڭ سياقتى ەدى. ونىڭ قىزمەت ىستەيتىن ورنى دا اسا قۇرمەتتى مەكەمە. ال جۇمىستا ەڭ ابىرويلى ادامداردىڭ ءبىرى شولپان بولاتىن. ءوزىنىڭ ۇزدىك زەيىنى مەن العىرلىعى ارقاسىندا سوڭعى كەزدە ول ايەلدەر اراسىندا بىردەن كوزگە تۇسكەن-دى.
قالادا ساۋات اشقىش مەكتەپتەردى باسقارۋ، ويىن-ساۋىق ۇيىرمەلەرىن قۇرۋ، ءۇي شارۋاسىنداعى ايەلدەردى بىرىندەپ الەۋمەت جۇمىسىنا باۋلۋ، قىزدار كوممۋناسىنا جەتەك-شىلىك جاساۋ — ءبارى ءىىىولپاننىڭ جۇمىسى بولىپ كەتكەن. ول ءوزى باس بولىپ ويناپ، «قاتەسىز قارعىس» پەساسىن ءبىرىنشى رەت ۋەزدىك ساحنادا كورسەتىپ، جۇرتتان ۇلكەن العىس الدى. كەشە عانا ونى بايانداماسىندا ۋەزدىك پارتيا كوميتەتىنىڭ حاتشىسى داۋلەتوۆتىڭ ءوزى ماقتاپ كەتتى. ول: «شولپان اۋىلدان شىققان ايەلدەردىڭ ىشىندەگى ءوسىپ كەلە جاتقان قىزمەتكەردىڭ ءبىرى»، — دەدى.
مۇنىڭ ۇستىنە شولپاننىڭ جەكە ءومىرى دە ءوز قاتارىنان كەم ەمەس ءتارىزدى. ەرى وقىعان ادام جانە ونىڭ ۇستىنە اتاعى بار — ۋەزدىك حالىق تەرگەۋشىسى. ءبىراق بۇگىن شولپان وتە جابىڭقى، ۇزاق كەش تەرەزە الدىندا، وي تەڭىزىنە شومۋدا. بۇعان سەبەپ وتاعاسىنىڭ جالعىز-اق اۋىز ءسوزى.
— ايەلىڭ كوپشىل بولسا، ءتۇن جارىمىنا دەيىن كۇتۋگە دە ۇيرەن. اعاڭمەن بىرگە قايتقان شىعارسىڭ، ءا؟.. — دەدى، ايتان پلەنۋمنان ۇيگە كەش كەلگەن شولپانعا. «اعاڭ» دەگەنى حاكىم بولاتىن. شولپان ەرىنىڭ ۇنىندە ءورى كەكەسىن، ءارى كۇنشىلدىك بارىن ۇقتى دا جاۋاپ قاتپادى. شەشىنىپ، شاي قويىپ، كەشكى تاماعىن ازىرلەۋگە كىرىستى. «مەنىڭ ادال ەكەنىمدى بىلە تۇرا قىزعانادى، باياعىدان سولاي. اسىرەسە، حاكىم ۋەزدىك پروكۋرور بولىپ تاعايىندالعاننان كەيىن ىشتەي قاتتى وشىگىپ كەتتى. جازىقسىز، سەبەپسىز وشىگۋ. بۇل قىزعانۋ عانا ەمەس، كۇندەۋ...» — دەپ ويلادى ايەل شاي قۇيىپ بەرىپ وتىرىپ. ەكىنشى قايىرىپ ءتىل قاتپاعان ەرى ءبىر شىنى اياق شاي ءىشتى دە جاتىپ قالدى. جاتىپ قالدى دا، ءوزىنىڭ كارتا ويناپ، اراق ءىشىپ كەلگەن كۇنگى ادەتىنە باسىپ، جاتىسىمەن-اق ۇلكەن قورىلىنا كوشتى. مۇنداي قوڭىر قاباقتىڭ سوڭعى كەزدە بۇل ەكى ەرلى-زايىپتى ادامنىڭ باسىندا بىرنەشە رەت بولىپ ەدى. ءبىراق كوبىنە سوزگە كەلمەي ايەل ءوز جونىمەن قوڭىرقاي پىشىندە جۇرە بەردى.
بۇگىن دە تاپ وسىنداي بولدى. ايتان ۇندەمەستەن ەلگە شىعىپ كەتتى. شولپان تەرەزە الدىندا قالدى.
نەگە ەكەنى بەلگىسىز، كىشكەنە ادىلبەكتىڭ اۋىل تۋرالى، بۇرىنعى ءۇيى جونىندە وعاش كورىنسە دە ءادىل ايتقان سوزدەرىنەن كەيىن شولپان اڭقاتىنى، باشەكەڭ كولىنىڭ جاعاسىنداعى ءۇيىن، بۇرىنعى باقىتسىز ەنەسى كۇمىستى، اسىرەسە، ءسابي كۇنىندە ايدار تاققان سارىنى ەرىكسىز ويلايتىن بولدى. جەردى ساعىنىپ، انا جانداردى اياپ ويلايتىن بولدى. ايتانمەن وتاسقالى التى جىلدان استام ۋاقىت ءوتىپ كەتسە دە، بۇرىن بۇل جاي بولىپ كەرگەن جوق ەدى.بۇگىن دە شولپان سول بۇرىنعى اششى ءومىرىنىڭ تۇششى جاقتارىن كوز الدىنان وتكىزدى. ونىڭ ويىنا تەك تەرەزە الدىنان قارا كولەڭكە شاقتا ەلەڭ ەتە قالعان الدەكىمنىڭ كولەڭكەسى بۇزىپ كەتتى.
ءبىرىنشى كورگەننەن-اق شولپاننان الىبەك كوزىن الماي، الدەبىر قۇمارلىق وتى لىپ ەتىپ جانىپ، قايتا ءسونىپ، قايتا جانعانداي مازاسىز قالىپقا تۇسە باستاپ ەدى. بۇگىن نەگە ەكەنى بەلگىسىز شولپاننىڭ ۇيىنە كىرىپ كەلدى دە، بەتىنە دۇرىستاپ قاراپ امانداسىپ ۇلگەرمەگەن ايەلدى قولىنان ۇستاي الدى.
شولپان كوزىن الماي ءبىراز ۋاقىت الىبەككە قاراپ تۇردى دا:
— جوعارى شىق، الىبەك، جوعارى شىق! — دەدى.
ءبىراق ايەلدىڭ ءىشى الدەنەنى ايتپاي سەزگەندەي، قولىن مىقتاپ قىسقان الىبەكتى جەتەكتەپ تەرەزە الدىنا الىپ كەلدى دە جاس بالاشا يىعىنان تومەن باسىپ، ورىندىققا وتىرعىزىپ قويدى. ءسويتتى دە ءوزى جاس جىگىت كەلىسسىز ءبىر سوز ايتىپ قويا ما دەگەن ادامشا «ۇندەمە» دەپ الىبەككە ىم قاتتى، ەكىنشى بولمەگە كەتتى.
جۇرت جاتار شاق بولسا دا ۇياسىنا اسىقپاي ەنگەن كۇن شام جارىعىن كەرەكسىتپەيتىن كەز-دى. ال كەشكى اي جارىعىنا ۇلاسقان مەزەتتە ءۇي ءىشى تاپ كۇندىزگىدەي دەرلىك ۋاقىت.
— ساماۋىر قويۋعا دا، شاي ىشۋگە دە كەش بولىپ قالدى، ەرتەڭ قىزمەت بار. مەنى جالعىز عوي، قورقار دەپ كەلگەن شىعارسىڭ، الىبەك، — دەپ كۇلدى شولپان. — جەزدەڭ... جوق ەكەنىن كورىپ تۇرسىڭ.
الىبەك ۇندەمەدى.
— انا جاققا توسەك سالدىم. كىر دە شەشىن. ۇيالما. الىبەك بۇل سوزگە دە جاۋاپ قايىرمادى. ول تەك شولپاننىڭ مەڭزەگەن بولمەسىنە كىردى دە، ۇلكەن بولىسكي كروۆاتقا وتىرا كەتتى. كەشىكپەي ول ايەل بولمەسىنىڭ ەسىگىنە تامان اياعىن مىسىقشا باسىپ، ۇرلىق قىلعان ادامداي جەتىپ-اق كەلدى.
— شولپان، مەنىڭ ءبىر ءسوزىم بار...
— ءسوزىڭ بولسا قاسىما كەل... قاسىمدا وتىرىپ ايت. مەن تىڭدايمىن. — الىبەك كروۆات جانىنا قالاي كەلگەنىن بىلمەي قالدى، شولپاندى قۇشاقتاي ءتۇستى.
شولپان ءتان تىلەگى ەرىكسىز جەتەكتەيتىن شاقتان وتكەن ايەل-دى؛ ەسسىز قۇمارلىق الدى-ارتىن بايقاتپاي تەرەڭگە سۇيرەيتىن كەز دە ارتتا قالعان-دى؛ ءبىراق جاسىنان قاس سۇلۋ بولماسا دا — كورىكتى، وزات شىققان دانا بولماسا دا — اقىلدى، ەل اۋزىنا العىر قىز اتانعان شولپان: بۇل دۇنيەدە مەنىڭ ۇلەسىم وزىمە عانا ءتيىستى، وعان ەشكىمنىڭ داۋى جوق! — دەپ ءور وسكەن البىرت جان ەدى. ءبىر كەزدە ءوزى ايتقان: «مەيرىمسىز تاعدىر تاپتاپ، جانشىپ» كەمەلىنە كەلمەي سولا باستاعان قىزعالداق بولاتىن. قىردىڭ توق ءداندى، قىزىل ءوڭدى، البىراعان الماسى بولعانىمەن جەرىگىن تاپپاعان جان ەدى. سوندىقتان جاستاي جار قۇشاعىنا زار بولىپ، قاناتىن سەرپە الماي قاتارىنان كەم، كوپ كۇنىن، كوپ ويىن، كوپ جىلىن زارىعۋ مەن تارىعۋدا وتكىزگەن، جاستىقتىڭ ەڭ اسىل شاعىن كوڭىلى جۇدەۋ، ويى ءمۇلايىم، ارمانى اش قالىپتا باستان كەشىرگەن ارۋ ەدى. جىلدار بويى عاشىق حاكىمىن ەمىن-ەركىن ءوز قۇشاعىنا الا الماي، كوبىنە سىرتتان كورگەنىنە ءماز، ارىستانىن الىستان دەمەۋ ەتكەن، قۇنىققان ماۋقىن ءبىر باسۋعا جەتپەي، قولىن عانا سوزىپ كەلگەن ارمان يەسى ەدى.
جاسى كورەر كوزگە بالعىن بولسا دا، حاكىمنىڭ ەرتەرەكتەگى كولەڭكەسىندەي كوز الدىنا جوق جەردەن تۇرا قالعان مىنا سىمباتتى جاستى شولپان ءبىر كەز «كوكتەن ءتۇستى مە؟» دەپ قالدى. ءبىراق ايەل ارعى جاعىن از ويلاندى. اقىلعا جەل كوڭىل دەستە بەرمەدى. ءدانى تولىپ، ءپىسىپ جەتكەن جار قۇمار جاستىڭ ولقى جەرىن ءبىر تولتىرىپ قالارلىقتاي قومداندى. كوپ ارماننىڭ ءبىر ۇشى ەندى وڭ قولىندا تۇرعان سياقتاندى. توياتتاۋعا ساراڭ كوز بەن كوڭىل قوسارلانا ۇمتىلىپ، تاتپاي شامىرقاندىرمايتىن اشقىلتىم الماعا ەرىكسىز قول سوزدىردى؛ كوپ جىل كوكسەگەن الدامشى ءۇمىت قولعا ورالىپ، قۇشاققا ەنگەندەي كورىندى...
شولپان الىبەكتى ايقارا قۇشاقتاپ، قاتتى-قاتتى قىسىپ، قۇمارى قانعانشا ءسۇيدى... بەتىنەن، كوزىنەن، تاماعىنان ءسۇيدى. ەسسىز، ەسەپسىز ءسۇيدى. قايتا-قايتا قىسىپ، تالىقسىعانشا ءسۇيدى. قۇشاعىن جازباستان، سۇمبىدەي جىگىتتى ىرقىنا جىبەرمەستەن ءسۇيدى...
ال، الىبەك ايەل قۇشاعى ءبىر كوز ەركىنە جىبەرگەن كەزدە ۇلبىرەگەن بۇعاقتى جەپ قوياتىنداي-اق ايمالادى. ونىڭ باسى اساۋ، ەركى ەش نارسەنى سەزىپ، تاڭداپ جاتۋعا، تالداپ جاتۋعا كەلتىرمەدى؛ ول ەش نارسەنى سالماقتاپ ءپىشىپ تە ۇلگىرمەدى، تەك كوزسىز قۇمارلىقتىڭ بۋىنا بالقىپ، ءلاززات قۇشاعىنا شارىقتاپ ەنىپ كەتتى...
ۋاقىت جىلجىپ ءوتىپ جاتتى. ءبىراق مۇنى ەكەۋى دە سەزبەدى. تاجىريبەلى ايەل دە، وت قۇشاقتاپ، جالىن ءسۇيۋدى تىلەگەن جاس جىگىت تە ءتان مەن جاننىڭ بالعا بولەنگەندىك تىلەدى. ايەلدىڭ ءارى ىستىق، ءارى تىعىز، قۋاتتى جۇمىر دەنەسى قۇبا تالداي جاس جىگىتتى مەيلىنشە بۇراپ، دەمىمەن شارپىپ ەلىكتىرە بەردى...
تاڭ اپپاق اتقاندا الىبەك:
— شولپان، ا، شولپان، — دەپ سىبىرلادى ەلتىپ قالعان جانشا كەرىلىپ جاتقان شولپاننىڭ تالماۋسىراعان جۇزىنە ءۇڭىلىپ، — شولپان، مەن كەتەيىن...
— ىم... — دەپ ءسال عانا اۋناي ءتۇستى دە، ايەل «ىم- نان» باسقا ءۇن قاتپادى.
— شولپان، مەن كەتەيىن...
— كەتپەيسىڭ! — دەدى ايەل كەنەت ونى تاس قۇشاقتاي الىپ. — كەتپەيسىڭ. وسىندا بولاسىڭ، كەشكە دەيىن، ەرتەڭگە دەيىن، ارعى كۇنگە دەيىن. وسىندا، مەنىڭ قاسىمدا بولاسىڭ. ساسىپ قالعان الىبەك ءسوز تابا الماي:
— سولاي ما؟ — دەدى.
سونسوڭ ول، ۇيدە حاكىم بارىن، مەڭدىقىز بارىن ويلادى: «ولار مەنى قايدا كەتتى دەپ وتىر ەكەن. بىلسە نە دەيمىن؟ وسىلاي جاتقاندا «وتاعاسى» كەلىپ قالسا شە؟ قوي، مەن كەتەيىن...»
الىبەك قۇشاعىن بوساتا بەرگەن كەزدە، شولپان «ەندى مەنىڭ كەزەگىم» دەگەندەي ءسۇيدى. ول ەسسىز قۇشتارلىقپەن قايتا-قايتا ءسۇيدى؛ الدەكىمنەن قىزعانعانداي قىسىپ، قۇشاقتاپ سۇيە بەردى.
— مەن كەتپەيمىن، كەلەمىن. كەشكە دە كەلەمىن، ەرتەڭ دە كەلەمىن، ارعى كۇنى دە كەلەمىن، كەلە بەرەمىن، — دەدى ول ەلتىپ قالعان ايەلدىڭ قاسىنان تۇرىپ جاتىپ.
2
قالادان قىل ەلى شىعۋعا زاۋقى جوق الىبەكتى ءبىر كۇنى ونىڭ وقىس باسقان ادىمى كەنەتتەن ەلگە كەتۋگە يتەرمەلەدى. ول بىلاي بولدى:
شىعاسىعا ءاماندا يەسى باسشى. تاپ سول كەزدە تەرگەۋشى اۋىلعا شىعىپ قايتۋدى جيىلەتىپ جىبەردى دە، ال شولپانعا ەسسىز قۇمارتقان الىبەك ونىڭ ۇيىنەن باسقا جەردى ءۇي دەپ ەسەپتەمەي قويدى. ول ەرتە دە، كەشتە دە سوندا، شولپان قىزمەتتەن قايتتى بولدى — الىبەك ونىمەن قاقپاعا ىلەسە كىرەدى؛ كەيدە بۇل بۇرىننان كورىكتى، ال ءقازىر مەيلىنشە وزگەرگەن سۇلۋ شولپاندى ەرتەڭگى ساعات توعىزدا دا كەڭسەسىنە ۇزاتاتىن بولدى. ءبىر ابىروي: كوپتىڭ كوزىنە تۇسكىش الىستان كەلگەن اتاقتى ستۋدەنتتى، ونىڭ ادەپتىلىگى مەن ساقتىعى قىزعىشتاي قورىپ، كولدەنەڭ كوزگە تۇسىرمەي، جاقىندارىنىڭ ءىلىپ-شالۋىنان دا امان ساقتاپ ءجۇردى. ءبىراق كوز قورقاق، قول باتىر، بىرتە-بىرتە بوي ۇيرەتكەن جاس، اياق استىنان كەزدەسكەن سۇيىسپەنشىلىكتىڭ قىزىعىنا بەلشەسىنەن باتتى دا، جۇرە بارا ءتىل مەن كوزدەن ساقتانۋدى ۇمىتىپ كەتتى. ءسويتىپ، جاسىق ۇستاراداي مۇقالا باستاعان ساقتىق سەزىم «ەشتەمە دە بولماس» دەگەن نار تاۋەكەلگە جول اشتى.
قوڭىر قاز ىلگەن جاس قارشىعاداي ساياتتاپ، الىبەك ءبىر كەشتە شولپاننىڭ جانىنان شىعا الماي وتىردى دا، سول كۇنى ءتۇنى بويى ايەلدىڭ قوينىندا قالىپ قويدى. ول قۇدۋ بەلدى تاس قۇشاقتاپ، ءالسىن-السىن ايمالاپ، تار توسەكتە قوماعاي مەيىرىن قاندىرا الماي جاتتى. شولپاننىڭ دا ورالىپ قالعان قۇشتار بىلەگى قۇمارلانا ءتۇسسىن دەگەندەي، البىرت جاستىڭ سۇيكىمدى باسىن بال تاماعىنىڭ استىنان شىعارمادى؛ كوپ جىلدار بويى ەرىكسىز ىركىلگەن ماحاببات تاسقىنى، جاڭا عانا جول تاپقانداي، بوگەۋسىز اقتارىلدى؛ بار قازىناسىن يگى ىسكە توككەن جومارت جانداي، ءور جاستىقتىڭ كوزسىز كۇشىنە ايەل دە ماستانا شامىرقاندى...
دۇنيەدە ءبارى ولشەۋلى، شاتتىقتىڭ كۇيىنىشى كەزەك كۇتىپ تۇرسا، ەسسىزدىكتىڭ وكىنىشتى ۇياتى ءازىر.
— قاقپا قاعىپ تۇر... الىبەك، تەز... كيىن، — دەدى شولپان اقىرىن عانا ءسوزىن ءبولىپ-بولىپ، — ءبىزدىڭ وتاعاسىنىڭ قاعۋى...
ەسى شىعىپ كەتكەن الىبەك كروۆات جانىنداعى كيىمدەرىن قويعان ورىندىقتى قاعىپ كەتتى دە، ونىڭ سالدىرىنان بۇرىنعىسىنان ەكى ەسە ساستى. ول قاي كيىمىنىڭ قالاي تۇرعان رەتىنەن جاڭىلىپ، ەندى نە ىستەرىن بىلمەي الەك بولدى. ەشتەمە كورمەگەن، سەزبەگەن ادامنىڭ قالپىن ۇستاپ، شولپان ەسىككە بارماس بۇرىن شام جاعىپ، كيىم جامىلىپ، سىرتقا قاراي جۇرگەن كىسى بولىپ دىبىس بەردى دە، تەز جۇگىرىپ كەلىپ، بىلدىرمەي تەرەزە اشتى.
— تەرەزەدەن شىعىپ كەت، — دەدى ول اقىرىن عانا.
ءسويتتى دە، الىبەكتى بەتىنەن ءبىر ءسۇيىپ، ءوزى جالما-جان ەسىك اشا باستادى. اياق كيىمى مەن شالبارىن عانا كيىپ ۇلگەرگەن الىبەك، سىرت كويلەگى مەن بەشپەتىن قولتىعىنا قىسا، ايەل ەسىكتەن شىققان كەزدە، تەرەزەدەن سىرتقا دىك ەتتى...
— ا، سەن بە، شىراق! سەن!.. سەن!.. — دەگەن سوزدەر جۇگىرە جونەلگەن الىبەكتىڭ سوڭىنان اتقان كەسەكتەي قۇلاعىنا راقىمسىز سوعىلىپ جاتتى. ءبۇتىن كوشەنى باسىنا كوتەرگەن تەرگەۋشىنىڭ جۋان داۋسى وعان بەينە ءبىر سۋعا كەتىپ بارا جاتقان ادامنىڭ جان داۋسىنداي بولىپ ەستىلدى. ونىڭ جۇرەگى دە، قۇلاعى دا جارىلىپ بارا جاتقان تارىزدەنىپ كەتتى.
«...ۇيات بولدى، ۇيات ەمەس، ءولىم بولدى. ولىمنەن دە جامان. نە دەپ قالدى انا ادام؟! نە دەۋشى ەدى، ءبارىن دە ءبىلدى. قالايشا بىلمەس، ۇيىنەن جەتى تۇندە جاس جىگىت شىعا كەلسە!.. جالعىزدان-جالعىز جاتقان ايەلدىڭ، سۇلۋ ايەلدىڭ جانىنان جاس جىگىت شىعا كەلسە! ءتىفۋ! ءولىم، ولىمنەن دە جامان، — دەپ كەسكىلەدى الىبەك ءوزىن-وزى. — مۇنان كەيىن مەنىڭ نە بولعانىم؟! قۇربى ەمەس، قۇرداس ەمەس، وزىمنەن ەكى مۇشەل جاس ۇلكەن ادامنىڭ حالال توسەگىنە اۋناعانىم ايۋاندىق ەمەس پە؟ بوس ايەل تابىلماعانى ما بۇدان وزگە؟ ءتىفۋ! جۇرتتىڭ بەتىن قالاي كورەمىن، انا كىسىنىڭ ءجۇزىن ەندى ءقايتىپ، نە دەپ كورەمىن؟ وقىعان ادام! ءبىر ۋەزدىڭ بەتكە ۇستار بەلگىلى ادامى! باستى ادامى! حاكىممەن سالماقتاس ادام! ەرتەڭ كىرىپ كەلىپ: «سەنىڭ ءىنىڭ حالال توسەگىمدى ارام ەتتى؛ اق نەكەمدى اياققا باستى؛ اياۋلى ءومىرىمدى جەر ەتتى؛ تۇرمىسىمدى قورلادى؛ جۇرت الدىندا كورگە كىرگىزدى، — دەسە نە دەيمىن؟ اعا مەن جەڭگە الدىندا نە دەيمىن؟!.»
شىم-شىتىرىق، بىرىنەن-بىرى اۋىر، قارا جەر قايىسارلىق قاس جاماندىقتىڭ ءزىلى باسىپ-جانشىپ، الىبەك ءوز ەسىگىنىڭ الدىنداعى كۇندە كەشكە شىعىپ وتىراتىن كىشكەنە ساكىگە وتىرا كەتتى. ول ماڭدايىن قوس قولداپ تىرەپ، ۇزاق وتىرىپ قالدى. ءبىر كەز ونىڭ شولپاننىڭ نە كۇيدە، نەندەي اۋىر حالدە قالعانى ءتۇسىپ كەتتى.
...ايەلگە ەركەكتەن دە جامان! انا كىسى نەدەن باستادى ەكەن؟ نە دەدى ەكەن؟ جەر-جەبىرىنە جەتكەن شىعار. و،سورلى شولپان، ءلاززات ءۇشىن جارالعان شولپان. سەنىڭ نە جازىعىڭ بار ەدى. تولىقسىعان جاس شاعىڭ، وتتى لەبىڭ، ىستىق لەبىڭ شارپىپ تۇرعان شاعىڭ. اناۋ جۇپ-جۇمىر قۇدۋ دەنە. اناۋ بالا بىلەك، اناۋ بال تاماق قۇشاقتاۋعا، قۇشاقتاۋعا، قۇشتارلانۋعا، ايمالاۋعا جارالعان جوق پا؟! اناۋ شوشاق مۇرىن، قۇمار كوز قاراۋعا عانا، قۇمارتۋعا عانا تۇرعان جوق پا؟!.
ماس ادامشا تەڭسەلىپ تۇرىپ قاقپانى ەپتەپ ىسىرىپ اۋلاعا ەندى دە، قاق ەسىك الدىنا كەلىپ ۇرلىق قىلعان ادامشا ىشكى جاققا قۇلاعىن توستى. ەشبىر دىبىس بىلىنبەگەننەن كەيىن اقىرىنداپ قانا الىبەك شاپپا پىشاقتىڭ ۇشىمەن وزىنە بەلگىلى ەسىكتىڭ شاكەشىن كوتەرىپ اشتى دا مىسىقشا باسىپ ءوز بولمەسىنە كىردى.
تاڭ اپپاق اتىپ قالعان ەدى. ول توڭبەكشىگەن كۇيى كۇن شىققانشا كوزىن ىلە المادى. قايتا-قايتا «ءتىفۋ- ءتىفۋ» دەي بەردى. ونى اردىڭ ۇياتى راقىمسىز كەمىردى. ءبىراق بۇل وپىقتى ءىسىنىڭ ەڭ بولماسا تۋعان جەڭگەسى الدىندا بولسا دا اقتالاتىن جولى بار ما — ونى الىبەك تابا المادى.
اۋرۋ ادامداي ءوڭى قاشقان كۇيى ول «باسىم اۋرىپ وتىر» دەپ ەرتەڭگى شايدان ءبىر عانا شىنى اياق ءىشتى دە، بولمەسىنە قايتا كەتتى.
حاكىم جۇمىسقا كەتكەننەن كەيىن شىداي الماي، حال-جايدى انىقتاپ بىلۋگە كىرگەن مەڭدىقىزعا الىبەك:
— مەن اۋىلعا جۇرەمىن. ءقازىر ءجۇرىپ كەتەمىن، — دەدى تومەن قاراپ سول قولىمەن ماڭدايىن تىرەپ وتىرىپ.
— ەلگە شىقساڭ الدىمەن گۇلجيھانعا بار، جيەنگە سالەم بەر... سونسوڭ، سول جەردەن ءوزىمىزدىڭ اۋىلعا ءجۇرىپ كەتەرسىڭ، — دەدى جەڭگەسى ءبۇل اڭگىمەگە كولدەنەڭ ءسوز قىستىرماي.
الىبەك از وتىردى دا، باسىن كوتەرىپ الىپ:
— مەڭدىقىز، بىلەسىڭ بە مەنىڭ نە ىستەگەنىمدى؟ — دەدى.
— بىلمەيمىن، ءبىراق سەزەمىن، شىراق... ول بار بولعىر...
— شولپاندى ايىپتاما، مەڭدىقىز! ايىپتى... جوق. ونىڭ جازىعى جوق. ول باقىتسىز ايەل! ول سۇلۋ ايەل. سۇلۋ كىسى باقىتسىز...
— شولپاننان دا سۇلۋ بار شىعار، شىراق...
— جوق. شولپاننان سۇلۋ جان جوق. ونىڭ جانى سۇلۋ. ول تەڭدەسى جوق جانى سۇلۋ ادام. ونى ايىپتاما، بەتىنە باسپا...
مەڭدىقىز الىبەكتىڭ بەتىنە تىكتەپ قارادى دا، ءوڭىنىڭ بۇرىنعىدان دا جامان قۋارىپ كەتكەنىن كورىپ:
— شىراق، ساعان نە بولعان؟ ءوڭىڭ بۇزىلىپ كەتىپتى. سونشاما نە بولدى، كىسى ولتىرگەن ادامشا؟ جوققا بولا ادام ءوزىن-وزى قاجىتپاس بولار، — دەدى.
— كىسى ولتىرگەننەن دە جامان، — دەدى الىبەك قاباعىن قارس جاۋىپ. — ولىمنەن ۇيات الدەقايدا كۇشتى ەكەن. مەن تۇندە جەر تەسىك بولسا كىرىپ كەتەتىن ەدىم، ءبىراق ونىڭ تىعىلاتىن جارىعىن تابا المادىم...
مەڭدىقىز نە بولعانىن ەندى عانا سەزگەندەي بولدى، اڭتارىلىپ قاينىسىنىڭ بەتىنە قادالا قالدى.
— تەرگەۋشى... كەلىپ قالدى ما؟
— ءيا...
— كوزگە تۇسپەي كەتۋگە امال بولماي قالدى ما؟ الدە ۇيىقتاپ قالدىڭدار ما؟
— ...كەلگەنىن دە، قاقپادان كىرگەنىن دە جاقسى ءبىلدىم. ءبىراق مەنىڭ قارسى الدىمنان شىعاتىنىن بىلمەي قالدىم.
— ەسىگى بىرەۋ ول ءۇيدىڭ...
— ەسىك ەمەس، تەرەزەنى اشىپ، سەكىرىپ تۇسسەم — كۇرەسكە شىققان بالۋاندارشا تالتايىپ قارسى الدىمدا تۇر. ءوزىم شوشىپ كەتتىم. كوزىمە قوس كورىندى مە — بۇل قالاي دەپ؟! تەرگەۋشىڭنىڭ ءوزى. ءوزى بولعاندا قانداي: جاپ-جالپاق، بەتى دە جاپ-جالپاق. مۇرتى دا مولايىپ كەتكەن... ءولىم، ءتىرى ءولىم. «سەن، شىراڭ، وسىنداي يەسى جوق ءۇيدى توناۋعا كەلىپ پە ەدىڭ؟ ەسىكتەن كىرىپ، تەرەزەدەن شىعۋعا ماماندانىپ شىعىپ پا ەدىڭ؟! نەگە ۇندەمەيسىڭ؟» — دەپ الدەقايداعى ادامنىڭ وڭمەنىنەن وتكەندەي سوزدەردى قارداي بوراتىپ ارتىمنان ەرە ءتۇستى. مۇنان ارتىق ءولىم بار ما؟ مەن نە دەمەكشىمىن؟ ارتىما قاراماستان جۇرە بەردىم. «...مەن سوتقا بەرەمىن. مەن سەندەي بۇزىقتى الەمگە اشكەرە ەتەمىن...» دەگەن نە سۇمدىق، قۇلاق شوشىرلىق ماسقارا سوزدەرى ميىمدى جارىپ كەتكەندەي بولدى. ءالى ەستىلىپ تۇرعان سياقتى. جوق، مەن كەتەمىن، ءقازىر ءجۇرىپ كەتەمىن، مەڭدىقىز... سارى اعامنىڭ وزىنە ايتقانمىن، اتىڭدى ەلگە ءمىنىپ بارامىن دەپ.
الىبەك جالما-جان كيىنىپ، سىرتقا شىقتى دا، حاكىمنىڭ قارا اتىنا ەر سالدى. ول ۇيگە قايتا كىرمەستەن، مەڭدىقىزبەن اسىعا قوشتاسىپ، اتقا ءمىنىپ تە الدى.
— الدىمەن جيەندەردىكىنە... شىراق، قالايدا جيەندەردىكىنە. سەنى كۇتىپ وتىر ولار. گۇلجيھان كۇتىپ وتىر. ول اناۋ كۇنى دە ارتىنا قاراي-قاراي امالسىز ءجۇرىپ كەتكەن. ەلگە سودان كەيىن دە ۇلگەرەرسىڭ. سالەم ايت، كوپ-كوپ سالەم گۇلجيھانعا، جيەنگە، بارىنە... — دەدى ايەل قاقپادان شىعىپ بارا جاتقان الىبەككە.
الىبەك ءۇن قاتپاستان كوپىرگە قاراي تارتتى.
3
كوپىرگە بارعانشا الىبەك تەز ەلگە جەتىپ، قالايدا ەلگە جەتىپ، قۇربى-قۇرداس اراسىندا بولۋعا اسىقتى. ۇلكەن قالانى دا، كىشكەنە قالانى دا ۋاقىتشا ۇمىتۋ نيەتىندە بولدى. ءبىراق كوپىردەن ءوتىپ، جول ايرىعىنا كەلگەندە ول ويلانباستان سوناۋ تايپاقتىڭ تۇكپىرىندەگى «شەگەن قۇدىققا» اساتىن جولعا ءتۇسىپ كەتتى. «سالەم بەرىپ، موينىنداعى پارىزىن ءتۇسىرىپ، اقمەتشەنىڭ اماناتىن تابىس ەتەيىن دە، ەرتەڭ قاشارسويعان ارقىلى شالقارعا اسايىن. ەلگە بارعان سوڭ شىعا الماي قالارمىن. ويىن-ساۋىق، توي-دۋماننان باس بوساماس. بوساسا بالىقتىڭ قىزىعىنا تۇسەرمىن. شىركىن، ءقازىر سازان ويناققا شىعار كەز» دەپ ويلادى. ول كەنەت جاس كەزىندە جاز بالىقتىڭ سوڭىندا جۇرگەن قىزىق شاقتارىن، قىس قاقپان قۇرىپ، اڭ اۋلاپ وتكىزگەن قايتا ورالماس كۇندەردى كوز الدىنا كەلتىرىپ، تۇنگى وقيعانى، ەرتەڭگى وكىنىش جايدى ەسىنەن شىعارا باستادى. سۇلۋ قارا اتتىڭ لەكىتە اياڭداعانى، بەتكە سوققان دالانىڭ جۇپ-جۇمساق جىلى جەلى، بىرىنەن سوڭ ءبىرى كەزەكتەسكەن جىلان قىرقا، ويپاڭ كولشىمەكتەر، قىردىڭ ءيىستى قارا جۋسانى مەن سەلەۋلى بوزى كوز تارتىپ، كوڭىلدى سەرگىتە باستادى.
الىبەك اقمەتشەنىڭ جازعى جايلاۋى «شەگەن قۇدىقتىڭ» تاپ قاي تۇستا ەكەنىن ءدال بىلمەسە دە شامامەن بولجالداپ، الداعى اۋىلدان وڭ قولعا بۇرىلۋ كەرەك شىعار دەپ ويلادى. الىسىراقتان ۇلكەن اۋىل سياقتانعان بۇل شوعىر قاراسىننىڭ ماڭىنا جاقىنداعان سايىن قوس قىستاۋ ەكەنى انىقتالدى دا، ولاردىڭ تەرىستىك بەتىندە عانا تورت-بەس كيىز ءۇي بارى كورىندى. «جايلاۋعا كوشە الماي قىستاۋ ماڭىندا قالعان مۇگەدەك كەدەيلەر شىعار. سۋسىن ءىشىپ جول سۇرايىن» دەپ ول شەتتەگى قوڭىرشا ءۇيدىڭ سىرتىنا كەلىپ:
— ءاي، كىم بار؟ — دەپ داۋىستادى.
الىبەكتىڭ حابارلاسۋىنا ۇيدەن ەشكىم ءتىل قاتپادى. ءتىل قاتۋدىڭ ورنىنا ۇيدەگىلەردىڭ ءوز داڭ-دۇڭى باسقا دىبىستى قۇلاققا ىلىكتىرەر دە ەمەس. ونىڭ ەكىنشى رەت ايعايى دا ءۇي ىشىندەگى شۋىلعا ارالاسىپ سۋداي ءسىڭىپ كەتتى. نە قىلارىن بىلمەي، باسقا ۇيگە بۇرىلسام با دەپ ەكى وقتى بوپ تۇرعاندا، ارەگىرەكتەگى ۇيدەن ءبىر قولىمەن شالبارىنىڭ باۋىن ۇستاي شىققان ءبىر قارشاداي كىسى، مۇنى كورە سالا بوس قولىمەن كۇننەن كوزىن كولەڭكەلەي شۇيىلە قالدى. الىبەك اتتىڭ باسىن سوعان بۇردى. جاقسى اتتى، ورىسشا كيىنگەن ادام وزىنە قاراي بەت العاننان كەيىن كىشكەنە كىسى شالبار باۋىن تەز بەركىتە سالىپ، تۇك كورمەگەن ادام بولا قالدى.
— اسسالاۋماعالايكۇم، — دەدى الىبەك وعان جاقىنداپ كەلىپ.
— ۋاعالايكۇماسسالام، جول بولسىن، شىراق.
شارۋا قايدا كوردىم دەگەن ادامشا قارا اتقا دا، ونىڭ يەسىنە دە كەزەك كوز تاستاپ، الدەنەگە جىميا ءتۇستى.
— بۇل كىمنىڭ اۋىلى، اقساقال؟ — دەپ سۇرادى الىبەك بالاشا تىزىلداعان كىشكەنە ساقالدى، كىشكەنە كىسىدەن.
— قارەكەڭنىڭ... جوق، اۋىل ەمەس، قارەكەڭنىڭ كەڭسەسى.
— قارەكەڭ دەگەن كىم؟
— قارەكەڭدى بىلمەيسىز بە؟ اتكوم قارەكەڭ كادىمگى، — دەدى شارۋا تاڭدانعان پىشىنمەن. — شەتتەن كەلگەن بالا ەمەسسىڭ بە، قالاي؟ قارەكەڭدى بىلمەۋىڭە قاراعاندا باسقا جاقتىكىسىڭ-اۋ بايقاۋىم. ال اتىڭا قاراعاندا...
— قارەكەڭ دەگەن كوپ شىعار. ءبىراق مۇنىڭ قاي قارەكەڭ ەكەنىن قايدان بىلەيىن، فاميلياسىن اتاماساڭىز.
— قاراباي كوزەيەۆ.
— ا، — دەدى الىبەك ەندى ءتۇسىنىپ. قاراباي كوزەيەۆ دەگەن ادامدى ول سىرتىنان بىلەتىن. حاكىمنىڭ ونى الدەنەشە رەت اڭگىمە ەتكەنىن ەسىتكەن-دى. — ءيا، ۆوليسپولكوم ءوزى وسىندا ما؟
— اناۋ، جاڭاعى ات باسىن تىرەگەن ۇيدە ءماسليحات قۇرىپ جاتىر پىرزايدام.
الىبەك ونىڭ «پىرزايدامىنىڭ» پرەزيديۋم ءماجىلىسى ەكەنىن اڭعاردى.
— جاقسى، اقساقال، مەن ءبىر سۋسىن ىشسەم بە دەپ بۇرىلىپ ەدىم. جانە «ىىىەگەن قۇدىققا» شىعاتىن جولدى سۇراۋ ءۇشىن.
شارۋانىڭ قۇلاعى ەلەڭ ەتە ءتۇستى.
— الدە سەن، شىراعىم، حاكىمنىڭ ءىنىسى بولامىسىڭ؟ كۇنى بويى قارايمىن: ات حاكىمنىڭ قارا اتى. ال ءوزىڭ دە... ۇقسايسىڭ. جانە «شەگەن قۇدىقتى» سۇراۋىڭا قاراعاندا حاكىمنىڭ ءىنىسى الىبەك سەن بە دەپ جورىپ تۇرمىن.
— بولساق بولارمىز، — دەدى الىبەك اعاسىنىڭ اتى ەلگە تەگىس تانىس ەكەنىنە ىشتەي ريزا بولىپ. — ال ءوزىڭىز قاي جەردىكىسىز؟
— مەن سول ءوزىڭنىڭ سۇراپ تۇرعان «شەگەن قۇدىقتىكىمىن». كانە، ءتۇس. مىنا ۇيگە ايالداي تۇر. بۇل جاستار كوميتەتىنىڭ كەڭسەسى. مەن ءقازىر سۋسىندى دا، ءبارىن دە رەتتەيمىن، — دەپ، شارۋا الىبەكتىڭ تىزگىنىنە جارماستى.
ۇيگە ەرتىپ كىردى دە، شارۋا جۇگىرە باسىپ قايتا شىعىپ كەتتى. «وتە پىسىق ادام ەكەن» دەپ ويلادى الىبەك ونى. — داۋدە بولسا اۋىلدىق بەلسەندىنىڭ ءبىرى عوي. الدە اۋىلناي ما ەكەن؟..»
كەشىكپەي شارۋا ۇلكەن ءبىر زەرەڭ اياقپەن ەرنەكتەتە تولتىرىپ قىمىز اكەلىپ الىبەككە ۇسىندى. جيىرما بەس-وتىز شاقىرىم جەر جورتىپ، تاڭدايى قۇرعاقسىعان الىبەك، شارۋانىڭ ۇسىنعان قىمىزىنىڭ بەتىندەگى قارا قيقىمعا دا قاراماستان، ونىڭ قىمىزعا بويلاتا مالىپ كەلگەن ءشۇبالى بارماعىنىڭ تۇرىنەن دە جيرەنبەستەن، بەتىن ۇرلەي ءتۇستى دە، ءسىمىرىپ-سىمىرىپ جىبەردى.
— جاقسى قىمىز ەكەن، — دەپ ول اياقتاعى قىمىزدى ورتالاي جەرگە قويدى. — وتە جاقسى ەكەن. كوپتەن ىشكەن جوق ەدىم.
— نەسىن ايتاسىڭ بۇل جارىقتىقتىڭ، — دەپ قوستادى شارۋا ونىڭ ءسوزىن. — قالادان كەلگەن ادامعا جانە ونىڭ ۇستىنە جول ءجۇرىپ شولىركەگەن ادامعا مۇنان ارتىق سۋسىن بار ما؟! بۇل تاپ سول بارا جاتقان «شەگەن قۇدىقتىكى». بۇگىن قوسشى باستىعىنا ءبىر تورسىعىن الا كەلىپ ەدىم. وسىندا ءبارى تالاپ ءىشتى. تورسىق تۇبىندە قالعانى، جولاۋشى، مىنا وزىڭە بۇيىرعان ەكەن. ەرتەڭ بۇيىرسا بۇل قىمىزدى سابانىڭ وزىنەن ىشەسىڭ، قاراعىم.
اياق تۇبىندەگى قىمىزدىڭ قالعانىن قايتادان سىمىرگەن الىبەككە ول راقاتتانا قاراپ، تامسانىپ تا قويدى. مۇنان كەيىن شارۋا ءسوزدى نەدەن باستارىن بىلمەي، ساقالىنىڭ ۇشىن شيىرشىقتاي ءتۇستى دە:
— ا، حاكەڭ قالادا ما؟ ءۇي ءىشى امان عوي؟ — دەپ سۇرادى الىبەكتەن.
— قالادا. مۇزداي قارا-كوك امان.
— و كىسى كەلسە مايتالمان، وسى جەردەگى كەدەيلەر ءبىر جاساپ قالامىز. سونداي ءادىل كىسى عوي، جارلى-جاقىبايلارعا كورىنە بولىسادى، — دەپ، شارۋا حاكىمدى سىرتتان ماقتاي باستادى.
الىبەك ويلانىپ قالدى. «مىنا كىسى ەزى ەرتىپ بارار اۋلىنا. «شەگەن قۇدىقتىكى» بولسا ءسوز جوق اقمەتشەنىڭ ءبىر جاقىنى عوي. انا بولىستىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ كوزىنە ءتۇسىپ قايتەم. جۇرە بەرەيىن. ولارعا جولىقسام قايدا بارا جاتقانىمدى، نە ءۇشىن بارا جاتقانىمدى سۇراپ مازالايدى عوي. قازاق قازبالاپ ءبىلىپ الماي تىنبايدى. تانىمايتىن ادامدارعا ءجون سۇراسىپ، ءجون ايتىپ جاتقاننان قيىنى جوق...»
— ءسىز ماعان جول كورسەتىپ جىبەرەسىز بە، الدە ءوزىڭىز ەرتىپ باراسىز با اۋىلىڭىزعا، — دەپ سۇراپ ەدى شارۋادان، شارۋا:
— ءماجىلىس ءقازىر بىتەدى. مەن باستاپ بارسام دا، باسقا بارسا دا قارەكەڭ ايتار. ادەيى بۇرىلىپ كەلگەن سوڭ ول كىسىمەن سالەمدەسپەسەڭىز رەنجيدى. جانە ءسىزدىڭ اعاڭىزدىڭ جاقسى كورەتىن ادامى قارەكەڭ. كۇتىڭىز، ءقازىر شىعادى، — دەدى.
قايىرىپ جاۋاپ قاتقانشا ۇيدەگىلەردىڭ ءبىرقاتارى سىرتقا شىعىپ تا قالدى.
— قارەكەڭدى بىلمەيسىز بە؟ اتكوم قارەكەڭ كادىمگى، — دەدى شارۋا تاڭدانعان پىشىنمەن. — شەتتەن كەلگەن بالا ەمەسسىڭ بە، قالاي؟ قارەكەڭدى بىلمەۋىڭە قاراعاندا باسقا جاقتىكىسىڭ-اۋ بايقاۋىم. ال اتىڭا قاراعاندا...
— قارەكەڭ دەگەن كوپ شىعار. ءبىراق مۇنىڭ قاي قارەكەڭ ەكەنىن قايدان بىلەيىن، فاميلياسىن اتاماساڭىز.
— قاراباي كوزەيەۆ.
— ا، — دەدى الىبەك ەندى ءتۇسىنىپ.قاراباي كوزەيەۆ دەگەن ادامدى ول سىرتىنان بىلەتىن. حاكىمنىڭ ونى الدەنەشە رەت اڭگىمە ەتكەنىن ەسىتكەن-دى. — ءيا، ۆوليسپولكوم ءوزى وسىندا ما؟
— اناۋ، جاڭاعى ات باسىن تىرەگەن ۇيدە ءماسليحات قۇرىپ جاتىر پىرزايدام.
الىبەك ونىڭ «پىرزايدامىنىڭ» پرەزيديۋم ءماجىلىسى ەكەنىن اڭعاردى.
— جاقسى، اقساقال، مەن ءبىر سۋسىن ىشسەم بە دەپ بۇرىلىپ ەدىم. جانە «شەگەن قۇدىققا» شىعاتىن جولدى سۇراۋ ءۇشىن.
شارۋانىڭ قۇلاعى ەلەڭ ەتە ءتۇستى.
— الدە سەن، شىراعىم، حاكىمنىڭ ءىنىسى بولامىسىڭ؟ كۇنى بويى قارايمىن: ات حاكىمنىڭ قارا اتى. ال ءوزىڭ دە... قۇسايسىڭ. جانە «شەگەن قۇدىقتى» سۇراۋىڭا قاراعاندا حاكىمنىڭ ءىنىسى الىبەك سەن بە دەپ جورىپ تۇرمىن.
— بولساق بولارمىز، — دەدى الىبەك اعاسىنىڭ اتى ەلگە تەگىس تانىس ەكەنىنە ىشتەي ريزا بولىپ. — ال ەزىڭىز قاي جەردىكىسىز؟
— مەن سول ءوزىڭنىڭ سۇراپ تۇرعان «شەگەن قۇدىقتىكىمىن». كانە، ءتۇس. مىنا ۇيگە ايالداي تۇر. بۇل جاستار كوميتەتىنىڭ كەڭسەسى. مەن ءقازىر سۋسىندى دا، ءبارىن دە رەتتەيمىن، — دەپ، شارۋا الىبەكتىڭ تىزگىنىنە جارماستى.
ۇيگە ەرتىپ كىردى دە، شارۋا جۇگىرە باسىپ قايتا شىعىپ كەتتى. «وتە پىسىڭ ادام ەكەن» دەپ ويلادى الىبەك ونى. — داۋدە بولسا اۋىلدىڭ بەلسەندىنىڭ ءبىرى عوي. الدە اۋىلناي ما ەكەن؟..»
كەشىكپەي شارۋا ۇلكەن ءبىر زەرەڭ اياقپەن ەرنەكتەتە تولتىرىپ قىمىز اكەلىپ الىبەككە ۇسىندى. جيىرما بەس-وتىز شاقىرىم جەر جورتىپ، تاڭدايى قۇرعاقسىعان الىبەك، شارۋانىڭ ۇسىنعان قىمىزىنىڭ بەتىندەگى قارا قيقىمعا دا قاراماستان، ونىڭ قىمىزعا بويلاتا مالىپ كەلگەن ءشۇبالى بارماعىنىڭ تۇرىنەن دە جيرەنبەستەن، بەتىن ۇرلەي ءتۇستى دە، ءسىمىرىپ-سىمىرىپ جىبەردى.
— جاقسى قىمىز ەكەن، — دەپ ول اياقتاعى قىمىزدى ورتالاي جەرگە قويدى. — وتە جاقسى ەكەن. كوپتەن ىشكەن جوق ەدىم.
— نەسىن ايتاسىڭ بۇل جارىقتىقتىڭ، — دەپ قوستادى شارۋا ونىڭ ءسوزىن. — قالادان كەلگەن ادامعا جانە ونىڭ ۇستىنە جول ءجۇرىپ شولىركەگەن ادامعا مۇنان ارتىق سۋسىن بار ما؟! بۇل تاپ سول بارا جاتقان «شەگەن قۇدىقتىكى». بۇگىن قوسشى باستىعىنا ءبىر تورسىعىن الا كەلىپ ەدىم. وسىندا ءبارى تالاپ ءىشتى. تورسىڭ تۇبىندە قالعانى، جولاۋشى، مىنا وزىڭە بۇيىرعان ەكەن. ەرتەڭ بۇيىرسا بۇل قىمىزدى سابانىڭ وزىنەن ىشەسىڭ، قاراعىم.
اياق تۇبىندەگى قىمىزدىڭ قالعانىن قايتادان سىمىرگەن الىبەككە ول راقاتتانا قاراپ، تامسانىپ تا قويدى. مۇنان كەيىن شارۋا ءسوزدى نەدەن باستارىن بىلمەي، ساقالىنىڭ ۇشىن شيىرشىقتاي ءتۇستى دە:
— ا، حاكەڭ قالادا ما؟ ءۇي ءىشى امان عوي؟ — دەپ سۇرادى الىبەكتەن.
— قالادا. مۇزداي قارا-كوك امان.
— و كىسى كەلسە مايتالمان، وسى جەردەگى كەدەيلەر ءبىر جاساپ قالامىز. سونداي ءادىل كىسى عوي، جارلى-جاقىبايلارعا كورىنە بولىسادى، — دەپ، شارۋا حاكىمدى سىرتتان ماقتاي باستادى.
الىبەك ويلانىپ قالدى. «مىنا كىسى ءوزى ەرتىپ بارار اۋلىنا. «شەگەن قۇدىقتىكى» بولسا ءسوز جوق اقمەتشەنىڭ ءبىر جاقىنى عوي. انا بولىستىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ كوزىنە ءتۇسىپ قايتەم. جۇرە بەرەيىن. ولارعا جولىقسام قايدا بارا جاتقانىمدى، نە ءۇشىن بارا جاتقانىمدى سۇراپ مازالايدى عوي. قازاق قازبالاپ ءبىلىپ الماي تىنبايدى. تانىمايتىن ادامدارعا ءجون سۇراسىپ، ءجون ايتىپ جاتقاننان قيىنى جوق...»
— ءسىز ماعان جول كورسەتىپ جىبەرەسىز بە، الدە ءوزىڭىز ەرتىپ باراسىز با اۋىلىڭىزعا، — دەپ سۇراپ ەدى شارۋادان، شارۋا:
— ءماجىلىس ءقازىر بىتەدى. مەن باستاپ بارسام دا، باسقا بارسا دا قارەكەڭ ايتار. ادەيى بۇرىلىپ كەلگەن سوڭ ول كىسىمەن سالەمدەسپەسەڭىز رەنجيدى. جانە ءسىزدىڭ اعاڭىزدىڭ جاقسى كورەتىن ادامى قارەكەڭ. كۇتىڭىز، ءقازىر شىعادى، — دەدى.
قايىرىپ جاۋاپ قاتقانشا ۇيدەگىلەردىڭ ءبىرقاتارى سىرتقا شىعىپ تا قالدى.
— ايتتىم عوي، ءماجىلىس ءبىتتى انە، — دەدى شارۋا. — انە قارەكەڭنىڭ ءوزى دە شىقتى.
ءۇي ارالارى جاقىن ەدى.
— مىناۋ حاكىمنىڭ قارا اتى عوي. كەلگەن كىم؟ — دەگەن داۋىس ەستىلدى.
شارۋا جالما-جان ۇيدەن شىقتى دا، الىبەك جالعىز قالۋدى كەلىسسىز كورىپ، وعان ەرە بۇل دا ورنىنان تۇرەگەلدى.
بولىس باسشىلارى بايلاۋلى تۇرعان ءۇي سىرتىنداعى قارا اتتىڭ توڭىرەگىن قورشاپ تا العان ەكەن، ۇيدەن شىققان ات يەسىن كەرە سالا، قاتقان ارىق قارا كىسى:
— ال، بالا، امان با؟ — دەدى الىبەك سالەم بەرىپ ۇلگىرگەنشە. — جول بولسىن. اتتى دا، ءوزىڭدى دە تانىپ تۇرمىن، سەن حاكىمنىڭ ءىنىسىسىڭ عوي؟ ە-ە-ە، كەسكىنىڭ ايتپاي-اق ءجۇنىسوۆپىن دەپ تۇر.
بەرەر سالەمىن جۇتىپ قالعان الىبەك ەرنىن عانا جىبىرلاتتى. بۇل ءۇنسىز سالەمى ءسىرا وعان جەتپەدى بىلەم، ارىق قارا كىسى، ونى مىنەي باستادى.
— بالا، سەن ءوزىڭ تۇيىقتاۋ كورىنەسىڭ. حاكىمگە تارتپاعانسىڭ. الدە ءبىزدى مەنسىنبەيسىڭ بە، قالاي ءوزى؟ ە-ە-ە، — دەپ كومەيىنەن كۇلىپ الىبەككە جاقىنداي ءتۇستى.
ءبىرىنشى كورگەن ادامعا قالاي جاۋاپ بەرەرىن بىلمەي، الىبەك كىدىرىستەپ قالدى. ونىڭ «ءبىزدى مەنسىنبەيسىڭ بە؟» دەگەنى شىنى ما، الدە قالجىڭى ما. ونى تاعى انىقتاپ ايىرا الماي ساستى.
بىزگە، وبلىستىق جاستار كوميتەتىنە جاردەمگە كەلدىڭ بە؟ الىستان كەلگەن ءبىلىمدى كومسومولدار ءقازىر كەرەك-اق، — دەپ ول كوپتەن تانىس ادامىنداي الىبەكتىڭ يىعىنان قاعىپ قويدى.
«مىناۋ ءتىرى بالە بولدى. قايدان بۇرىلىپ ەدىم...» — دەگەن وكىنىش كەلدى الىبەكتىڭ ويىنا.
— جوق، اعاي، جاردەمگە كەلگەنىم جوق، مەن دەمالىسقا كەلىپ، تەك اۋىلدى كورە كەتەيىن دەپ، ۇلكەندەرگە، تۋعان-تۋىسقاندارعا سالەم بەرۋ ءۇشىن بۇرىلدىم، — دەدى ستۋدەنت ساسىڭقىراپ.
ارىق كىسىنىڭ قاسىنداعى سەمىزدەۋ كەلگەن قىزىل شىرايلى جاس ادام كەكەتە كىرىستى.
— قارەكە، بۇل جىگىتتىڭ جاردەمگە كەلمەگەنى كورىنىپ-اق تۇرعان جوق پا؟ جاقسى ات ءمىنىپ، ادەمى كيىنگەن سۇلۋ جىگىت جالاڭ اياق كومسومولداردىڭ اراسىندا نە بىتىرەدى؟. بىرەۋىنە اتىن سۋارتىپ، بىرەۋىنە ەرىن ەرتتەتە مە؟ الدە اريستوكراتتىق سالت-ساناعا ۇيرەتە مە؟ — دەدى دە كارىنە جاراتپاعان پىشىنمەن تەرىس اينالدى.
الىبەك قىزارا ءتۇستى. ول نە دەۋگە بىلمەي، تىعىلىپ قالدى. شىنىندا دا مىنا قاراشا ۇيلەر مەن ونىڭ ىشىندەگى بولىستىڭ قىزمەتكەرلەر وزگەشە كيىنگەن قالانىڭ شىلتنعان ستۋدەنتىنىڭ قاسىندا وتە جۇپىنى كورىندى. الىبەك ىشىنەن: «مەنىڭ مىنا ءتۇرىم بۇلارعا اق سۇيەكتىڭ بالاسىنان ءبىر دە كەم كورىنبەيدى ەكەن. بولىستىق باسشىلارىنىڭ ءسوزى مىناداي، ال قوسشى كەدەيلەر مەن سورلىنىڭ بالالارى كورسە: «باي بالاسى، بىزدەن اۋلاق كەت» دەۋدەن ءدۇز جانباس. بەكەر بۇرىلدىم، بەكەر بۇرىلدىم...» دەپ بۇرىنعىدان جامان وپىندى.
الىبەكتىڭ باعىنا قاراي، بۇل اۋىر ءسوز بەن اۋىر ويدان بولىستىڭ جاستار كوميتەتىنىڭ حاتشىسى اراشالاعانداي بولدى. ول قاتارداعى ۇيدەن جۇگىرە شىعىپ:
— ۋا، الىبەك! ويباي-اۋ، سەن بە ەدىڭ حاكەڭنىڭ قارا اتىنا ءمىنىپ كەلگەن. ءتۇۋ! ءيا، جول بولسىن! — دەپ قوس قولداپ كورىسە باستادى. — ءتۇۋ، قانداي بولعانسىڭ! نەشە جىل بولدى-اي كورمەگەنىمىزگە؟ بيىل ءتورتىنشى جىل عوي، ءا؟ ۋا، وزگەرىپسىڭ، قاتتى وزگەرىپسىڭ.
الىبەك قۋانىپ كەتتى. ول شىنعالييەۆتى قۇشاقتاي الدى.
— قاۋعاباي، سەن وسىندا ما ەدىڭ؟ ويپىرىم-اي، مىنا اعايلار... بۇرىن كورمەگەن كىسىلەر. ءتۇۋ، سەنىڭ مۇندا بولعانىڭ قانداي جاقسى بولدى.
— ءيا، ال قاي جاققا قاراي؟.. قاي جاققا قاراي دەپپىن-اۋ، بىزگە كەلدىڭ عوي. بۇگىن اۋىلعا شىعىپ قونامىز. ەرتەڭ ءبىر جينالىسىمىز بار. جاقسى بولدى، بىرگە بولاسىڭ.
الىبەك كۇمىلجي ءتۇستى. وعان قاۋعابايدىڭ تاپ بولا كەتكەنى، مىنا بولاتكوم اعاسى ارىق كىسى مەن ونىڭ قاسىنداعى سەمىزشە ادامنىڭ جايسىز اڭگىمەسىنەن اراشالاسا دا، بۇل جىگىتتىڭ دە قىرىن قارار جاعى مول ەدى. ونىڭ ويىنا قىرىڭ مىسالداعى قاسقىردىڭ اۋىلعا قاشىپ كەلىپ، پانا تابا الماي ساسقانى تۇسە قالدى. بۇل مىسال، ارينە، الىبەكتىڭ «قاسقىرلىق» زۇلىمدىعىن سيپاتتار مىسال ەمەس تە عوي. دەگەنمەن... بۇرىن جىمپيتىداعى جەتىجىلدىق مەكتەپتە بىرگە وقىعان مىنا قاۋعاباي مەن مۇنىڭ دوس قۇشاعى قابىسا قالارلىق جاعى دا از-دى. ينتەرناتتا جاتىپ تاربيەلەنگەن قاۋعابايلار سىرتتان وقىپ جۇرەتىن قىزمەتكەرلەردىڭ ىنىلەرى مەن ءالدى شارۋانىڭ بالالارىن «بۋرجۋي» دەپ سانايتىن. شلەم-تىماقتى، قوڭىر ماۋىت شولاق پالتولى، ءبىر ۇيادان شىققان بالاپانداي، قوپ-قوڭىر ينتەرناتتىقتار تۇلكى قۇلاقشىن، قايىرما قارا بورىك كيىپ شىلتيعان پالتولى مىرزاسىماقتاردان كورىنە بولەك جايىلىپ، بولەك توپتالا قالاتىن. ونىڭ ۇستىنە وسى قاۋعابايدى بالالىق جىگىتشىلىكتىڭ ەسەرلىگى سوڭعى كلاسقا كوشكەن جىلى تابىسپاس جاۋ ەتىپ كەتكەن ەدى. بۇل وقيعالار، ارينە، ەستەن شىعىپ تا ۇلگەرگەن. و ءبىر اقىل توقتاتپاعان جىلداردىڭ، جاس قورازدىڭ قوقاڭى ءتارىزدى، شالالىق كورىنىستەرى عوي. ءبىراق ءيتى قىڭىر جۇگىرىپ، تەرگەۋشىنىڭ ۇيىنەن، سۋدان شىققان تىشقانداي، تۇڭىلە قاشقان الىبەكتىڭ الدىنان قوسشى-كەدەيشىل باتىراق باسشىلار مەن باستان ءوشى بار قاۋعابايدىڭ شىعا كەلگەنىن قاراسايشى.
— قاۋعاباي، مەن اسىعىس ەدىم. سوندىقتان جينالىسقا شاقىرعانىڭا راقمەت ايتۋعا تۋرا كەلەدى، — دەدى الىبەك، كورىسپەي جاتىپ كونەكتى سىرتتان سۇراي سويلەپ.
— قوي ءارى. جاز دەمالىستا جۇرگەن ستۋدەنتتىڭ قاۋىرت جۇمىسى: كۇندىز قىمىز ءىشىپ، ءتۇن ساۋىقتاپ كوڭىل اۋلاپ، سيىر تۇسكە شەيىن ۇيىقتاۋمەن جازدى وتكىزۋ عوي. ءبىز سياقتى، شالا ساۋاتتى جاستاردى كۇندە جيناپ، وڭدى-سولىن ايىرتىپ، قالعىعان حالدەن جۇلقىلاپ وياتىپ جاتقان جان ەمەسسىڭ. ال اسىعا عوي، ۋاقىتىڭ جەتپەسىن؛ سوندا ات ماڭدايىن تۋرالاپ بارار جەرىڭ قاي بالقان؟ — دەدى بولجاسكوم.
الىبەك تاعى دا كۇمىلجىدى.
— ونشا الىس جەر ەمەس... سونداي ءبىر تىعىز... ءبىر جاعى امالسىزدا شىعىپ قالدىم وسى جاققا...
— ۇيلەنە، تو-ەست قايىن جۇرتىڭا شىققان جوق پا ەدىڭ؟! جاقسى ات ءمىنىپ جانە جاقسى كيىنىپ دەگەن سياقتى! — دەپ كەكەتە قالدى قاۋعاباي. — دەگەنمەن، ءبىزدىڭ بولىستا ءبىر كۇن بولسا دا ايالدايسىڭ عوي، ءا؟
— بولىستا، ارينە، ءسىزدىڭ بولىستا، تەك ءبىر-اق كۇن بولامىن.
— الگى قارەكەڭ ايتقانداي: ءبىزدىڭ بولىسقا كەلگەن كىسى اقمەتشەگە ءبىر سوقپاي كەتپەيدى دەپ. سەن الدە، الىبەك، باي جيەندەرىڭە سالەم بەرە كەلە جاتقان شىعارسىڭ؟ — دەپ قاۋعاباي، نە دەر ەكەن دەگەن كىسىشە الىبەكتىڭ اۋزىن باقتى.
اقمەتشەنىڭ جۇنىسوۆتەرگە جيەن ەكەنىن بۇل قاۋعاباي اۋەلدەن بىلەتىن. ويتكەنى ءوزى وسى جەردىكى جانە وز ەلىندە قىزمەت ىستەپ كەلە جاتقان جىگىت. جاس بولسا دا اۋىزعا ىلىنگەن جاننىڭ تۇبىر-تامىرىمەن جىكتەپ وتىراتىن جاس-تى. «ءبارىبىر ەرتەڭ-اق ەسىتەدى عوي مەنىڭ اقمەتشەنىڭ ۇيىندە بولعانىمدى. سوندىقتان قاۋعابايدان نەسىن جاسىرامىن؟ جانە بۇل ۇرلىق ءىس ەمەس قوي جاڭىن ادامعا سالەم بەرۋ» دەپ ويلادى دا، الىبەك بۇرىنعى مەكتەپتەس جولداسقا ءجونىن ايتتى.
— جيەننىڭ بايىن، كەدەيىن تاڭداپ جاتقان مەن جوق، قاۋعاباي. ەجەلدەن ءبىزدىڭ قارتتىڭ جاقىن كورەتىن ادامى بولعان سوڭ، «كەيىنگى جاستار جاقىندى سىيلامايدى» دەپ ايتپاسىن، سالەم بەرە كەتەيىنشى دەگەن ويمەن وسىلاي بۇرىلعانىم. ءوزىم ەلگە — شالقارعا بارا جاتىرمىن، — دەدى ول اۋزىن باققان قاۋعابايدىڭ سولبىرلاۋ كەلگەن تارعاق ءوڭدى بەتىنەن قوستاۋ ىزدەستىرىپ. ءبىراق الىستان قاراعان ادامعا حاكىم سياقتى كورىنەتىن بۇل شاشتى، بويلى، كەلبەتتى جاس جىگىت ىشكى سىرىن كولەڭكەلەي الماي، ستۋدەنتتى قولداۋ تۇرماق، سىقاق ەتۋگە دايىن تۇرعان-دى. بولكومنىڭ وسى ىرمەك ءپىشىنىن كورە سالىپ الىبەك وعان:
— قاۋعاباي، سەن مەنىمەن بىرگە «شەگەن قۇدىققا» جۇرسەڭ قانداي جاقسى بولار ەدى. اڭگىمەگە ابدەن قاندىرار ەدىڭ، — دەپ قارسى تىلەك قويعان بولدى.
قاۋعاباي باسىن شايقادى.
— بىرگە وقىدىق، بىرگە ءوسىپ كەلەمىز. الايدا، زامانداستىق كوڭىلىڭ اۋىر كورسە دە ايتايىن: تابى جات، تىلەگى جات ەڭبەكشىنى ەزىپ كەلگەن اقمەتشەلەرگە ەل جاستارى قان سورعىش قاناۋشى دەپ قارايدى. ءوزى تاپ ورىستىڭ ەسكى كنيازدارى سياقتى، يمەنيەسى بار، جەرلى، مۇلىكتى، مالدى، قازاق اقسۇيەگىنىڭ، بۇرىنعى قارا تاياق، قارا قالپاقتى زيالى ادامنىڭ تورىندە قوناق بولىپ وتىرسام، مەنى جاڭا زاماندى جاڭا-جاڭا تانىل كەلە جاتقان جاستارىم كىم دەپ ويلار ەدى؟.. ارعى جاعىن ايتپاي-اق قويايىن... جيەن سەنىكى. جولىڭ بولسىن! باستاپ بارار ادام كەرەك بولسا، انا ءبىر تاڭقىباي دەگەن قوسشى سول اۋىلدىكى، سوعان ايتايىن، ەرتىپ اپارسىن، — دەدى.
بولجاسكوم ۇنىنەن قانجاردىڭ جۇزىنەن دە سۋىق ءبىر ىزعار ەسىپ كەتتى. الىبەك ءتۇسى بۇزىلسا دا، ءسوز ءوڭىن قۋارتپاۋعا تىرىستى.
— سولاي عوي. ەل ىشىندە جاڭا لەپ، جاڭا ۇعىم تۋعانىن جاقسى تۇسىنەمىز. ءوزىڭ ايتقان «جيەن سەنىكى» دەگەن ءسوزدىڭ كۇشىمەن جولشىباي توبە كورسەتە كەتۋ عانا. ايتپەسە... جاقىن تۇتىپ ماداقتاۋ پىكىردەن اۋلاقپىز... ول شارۋامەن سويلەستىم. اتى كىم دەيسىڭ؟..
— اتى تاڭقىباي.
— ...جارايدى، — دەدى قاۋعاباي، وعان قاباعىن تۇيە قاراپ. ءسويتتى دە: — اي، تاڭەكە، مىنا كىسىنى اۋىلىڭىزعا ەرتىپ بارىڭىز. بىلەسىز عوي كىم ەكەنىن. الىستان كەلگەن ستۋدەنت. انا اتاقتى جيەنىنە سالەم بەرگەلى بارا جاتىر، — دەپ داۋىستادى تاڭقىبايعا.
الىبەك ۇندەمەدى. ءبىراق ونىڭ ءتۇسى بۇرىنعىدان دا قۋارا ءتۇستى.
— جاقىن جەر عوي. جول دا بىرەۋ. جولدى كورسەتەيىن. ال ءوزىم ءبىر شارۋام بولىپ تۇر... بىرگە ەرتىپ بارا المايمىن، — دەدى جاڭا عانا الىبەكپەن شۇيىركەلەسە قالعان شارۋا كورە كوزگە ەرىپ جۇرۋدەن قاشىپ.
الىبەك اتىنا ءمىندى.
— مىنا جول تۋرا اپارادى. «شەگەن قۇدىقتىڭ» ۇستىنەن تۇسىرەدى، — دەپ شارۋا وعان ەرە ءتۇسىپ، قولىن شوشايتىپ ەدى، ءبىراق ونىڭ ءسوزىن دە ەستىگىسى كەلمەگەن الىبەك مويىن بۇرماستان اتىن تەبىنىپ قالدى. — جولدىڭ وڭ بەتىندەگى ون شاقتى ءۇي... ەڭ ۇلكەن اق ءۇي... — دەگەن ءسوز كەلدى ونىڭ قۇلاعىنا.
— قوڭىر ۇيلەرگە ءوزى دە جۋىماس، تاڭەكە، ساسپاڭىز. ون ەكى قانات اق ءۇيدىڭ تورىنە لايىق قاجىنىڭ بالاسى. قارا قۇرىم جامىلعان قارا قاسقا كەدەيدىڭ قوسىنا كىرىپ كەتەر دەپ قورقاسىڭ با؟! — دەگەن قاۋعابايدىڭ جىڭىشكە داۋسى ونىڭ قۇلاعىنا تۇرپىدەي ءتيدى.
4
بۇرىننان دا كوپ نارسەنى ىشىنە ءتۇيىپ جۇرگەن تاڭقىباي الىبەكتىڭ ءتۇر سيپاتىن عانا ەمەس، ونىڭ وتە مۇشكىل حالدە كەتكەنىن، بولىستىق باسشىلاردىڭ، اسىرەسە، جاستار كوميتەتى حاتشىسىنىڭ وعان جاۋداي تۇكسيىپ، ءسوزىن تىكەنشە قاداعانىن جادىنا مىقتاپ جىمقىردى. ونىڭ، ارينە، «جۇمىسى بار» دەگەنى شىعارىپ سالۋ عانا بولدى. كەڭسە باسى اكىمدەردەن ارىلعان ساعاتتا-اق، ول دا جالما-جان «شەگەن قۇدىققا» تارتتى. جانە الىبەك كەتكەن جولدان توتەرەك — جالعان سايدىڭ ىشىمەن شوقىتتى...
تاڭقىباي كورۋگە دە وزگەشە جان: بويى بەينە ون بەس — ون التى جاسار بالا جىگىتتىڭ بويىنداي-اق، دەنەسى دە تاپ سونداي تالدىرماش، تولىسىپ جەتپەگەن بوزبالانىڭ دەنەسى. سىرتىنان قاراعاندا، ونى تەك ۇستىندەگى تۇيە ءجۇن شەكپەنىنە باعىپ ۇلكەن كىسى دەرلىك؛ ال الدىنان كوز تىككەن كىسىگە ءبىر شوكىم عانا ساقال مەن سەپ-سەلدىر مۇرت كومكەرگەن كىشكەنە اۋزى، شۇڭكيگەن بەتى، جۇرىنى ءبىر ەلى، سارى نانكەمەن تىستاعان توبەسى شوشاق بوركى ونى تۇلكى ەلىپتەس ەتىپ تۇر. تەسە قارايتىن كىشكەنە كوزدەرى دە بۇل ەلىبىن باسا ۇقساتقان.
ول جانە وتە پىسىق جان. جاراتىلىسىندا كەشەۋىلدەپ جۇرت سوڭىندا قالىپ كورمەگەن تاڭقىباي قوسشى ۇيىمى شىعادى دەگەن داقبىرتتى دا ءبىرىنشى بوپ ەستىگەن-دى. ول ۇيىمعا ءبىرىنشى بولىپ تا «شەگەن قۇدىقتان» سول جازىلدى. ال قوسشى ۇيىمىنا مۇشە بولعاننان كەيىن ول بولىس كەڭسەسىنىڭ توڭىرەگىنەن شىقپاي قويدى. بۇرىننان دا جۇمساي قويۋعا «اتقا جەڭىل قۇباشا» تاڭقىباي بولىستىق قوسشىكومنىڭ تۋرا وڭ قولى سياقتانىپ كەتتى: قوسشى مۇشەلەرىن جيناۋ ونىڭ باسىبايلى سىباعاسى، ال كەرەك جەرىندە ۋەزگە شاپتىرىپ الۋعا ءبۇتىن بولىپ قول استىنان تاڭقىبايدان قولايلى جاندى ىزدەسە دە تاپپاس ەدى. تاڭقىبايدىڭ ۇيىندە بولۋى كوپ پە، كەڭسە باسىندا ءجۇرۋى باسىم با؟ — دەپ سۇرار جان بولسا: ۇيىنە قونىپ شىعۋعا دا قولى تيمەيدى، — دەگەن جاۋاپ الار ەدى.
تاڭقىباي سوزگە دە ۇستا. بولىس كەڭسەسىندە، قالا بەردى ۋەزدە نە بولىپ جاتقانىن اۋىل ادامدارى تاڭقىبايدىڭ ەرتەكتەي سايلى ەتىپ ايتاتىن اڭگىمەسىنەن قانادى. ءبىراق جۇرتتىڭ كوبى مال باسىندا، ەگىن ۇستىندە، ءشوپ توڭىرەگىندە بولادى دا، كوبىنە-كوپ ونىڭ اڭگىمەسىن تىڭدايتىن بىرەن-ساران شالدار مەن اقمەتشە. نەگە ەكەنى بەلگىسىز، اقمەتشە ودان ادەيى ارناپ اڭگىمە سۇرامايدى، ول ءوزى ايتادى. ۇسىنعان ءبىر توستاعان قىمىزدى ول باسقا جۇرتشا كوتەرە سالىپ جۇتىنىپ وتىرمايدى، ونى شايقاپ-شايقاپ الىپ ءدامىن تاتادى دا جەرگە قويا سالا اڭگىمەگە كىرىسەدى. جانە ءبىر عاجابى: اقمەتشە ونىڭ ومىردە ءسوزىن بولگەن ەمەس. الدەنەنى ويلاپ وتىرعان، ويى اسا الىستا جاتقان ادامشا ءجۇزى دالادا، تەك قۇلاعى عانا تاڭقىبايدا. «نەگە بۇلاي؟» دەپ مونجايىن انىقتاعان دا ەمەس، ايتقانىنىڭ ءبارىن تىڭدايدى دا وتىرادى.
...ءبىزدىڭ قوسشىكومنىڭ ءماجىلىسى سونداي قىزۋ ءوتتى — قىزىل شەكە كەرىس بولدى. بايلارعا ءبىر ءتۇيىر، جالعىز ءتۇيىر دە جەر بەرمەيمىز دەپ شەشتىك، — دەپ باستايدى ول اڭگىمەسىن. بولماسا:
— ۋەزدىك قوسشىكومنىڭ اعاسى بولىپ باياعى قۋ سيراق كەدەي پۇشىق ءابىلدىڭ بالاسى قۇسپان سايلاندى دەگەندە، ءبىر دۋ قول شاپالاقتادىق. ءبىزدىڭ سورلى كەدەيلەرگە دە تەڭدىك ءتيدى دەپ ەسەپتەدىك، — دەيدى ول اقمەتشەگە قاراپ قويىپ.
اقمەتشە ءبىراق تاڭقىبايدىڭ نەگە قۋاناتىنىن سۇرامايدى. «ءبىر ءتۇيىر جەر» بەرمەۋىنە دە كوڭىل اۋدارمايدى. «ءبارى دە دۇرىس شىعار، اقاڭدار بىلەدى عوي» دەپ ويلايدى تاڭقىباي.
تاڭقىباي اقمەتشەگە اعايىن. اقمەتشە بۇل اۋىل تۇگىل، وسى ەلگە تەگىس اعايىن، ءبىلىمدى اعايىن. باياعىدان بەرى جۇرت وعان «اقاڭ بىلسىننەن» وزگە لەبىز ايتىپ كورگەن جوق...
سول تاڭقىباي كۇندەگى ادەتىنشە، اتىن كەلگەن بويى ءۇيىنىڭ ارعى جاعىنا — قازان جاق بەلدەۋىنە بايلاي سالدى دا، اقمەتشەنىكىنە قاراي اياڭدادى.
اقمەتشە ءۇي كولەڭكەسىنە تەكەمەت جايدىرىپ، ونىڭ ۇستىنە كىلەم توسەتىپ، وقۋدان قايتقان قىزىنا دومبىرا تارتتىرىپ وتىرعان.
سوڭعى ءۇش قىس گۇلجيھان جىمپيتى قالاسىندا وقۋمەن بىرگە مۋزىكا ساباعىن دا الىپ كەلگەن-دى. وقىتۋشىسى جەر اۋىپ كەلگەن ءبىر ۇلكەن ادام ءرويالدى مەڭگەرتىپ تاستاپ ەدى. ءقازىر قىردا، كيىز ۇيدە قىزىنىڭ ءرويالى جوق، ونى قالادان اكەلۋ دە وڭاي ەمەس جانە اكەسى: «قىس قايتا وقيدى، سول جەردە تۇرعانى دا ءجون»، — دەپ الدىرماعان. ونىڭ ۇستىنە سوڭعى جىلداردا كوبىنە-كوپ سويلەۋدەن باس تارتىپ، ويعا مولىراق باتىڭقىراي باستاعان اقمەتشە ۇدايى جازۋمەن بولۋشى ەدى دە، كەي كەز كەشتىڭ ءبىر قوڭىر كۇي تىلەيتىن تىنىش شاعىندا دومبىرا تىڭداۋدى ادەتتەنىپ ەدى. بۇرىننان ءاندى جاقسى سالىپ، دومبىرانى اجەپتاۋىر شەرتە بىلەتىن گۇلجيھان ءوزى كەلگەننەن بەرى ورتا جاستان اۋعان تۇيىق اكەنىڭ تۇنجىر كوڭىلىن ون ەكى پەرنە، ەكى شەكپەن الديلەيتىن. بۇگىن دە كولەڭكەدە وتىرىپ، اقمەتشە ءوزىنىڭ كوڭىلى كوبىرەك قولقالايتىن «كوبىك شاشقان» كۇيىن شەرتتىردى. ونىڭ قارا سۇر ءجۇزى سۇرلانا ءتۇستى — قۇلاعى دومبىرا ۇنىندە، كوڭىلى الىستا... قيال تەڭىزىنە شومدى.
...بۋرىل شاشتى قارت تەڭىزدىڭ كارى جىنى ۇستاپ، كوك زەڭگىل بەتى قارا قوشقىلدانا قالعانداي. دومبىرانىڭ بۋىنعان ساعاعىنان قۇدىرەتتى ءۇن مەيماناسى اسقان ءور كوكىرەك سۋدىڭ بۇلتپەن كەۋدە سوعىستىرعانىن دۇڭكىلدەتكەنگە ۇقسايدى؛ يىقتاپ-يىقتاپ، ارپالىسا قالعان دۇلەي كۇش جىعىلىپ تۇرىپ، قايتا الىسقان سياقتى كۇمبىرلەيدى؛ ءبىر كەز دۇرىلدەگەن زەلزالا بوي بەرمەي شاپشيدى — ويدان ورگە، تەڭىزدەن تورگە عارىق اپاتى الىپ كەتكەن تارىزدەنەدى؛ ءالدى دە، ءالسىز دە «ياپىرىم» قۇشاعىندا: سەڭدەي سوعىلىسقان ادام مەن مال، جاندى مەن جانسىز جاپىرىلا جىعىلىپ اعىن مەن ايداۋ جولىندا كەتە بارادى. تۇيسىنگەن تابيعات استان-كەستەن دۇنيەنى شايقالتىپ-شايقالتىپ جىبەرگەندەي ىشقىنعان ۇنىنەن بوي تۇرشىگىپ كەتەدى...
«دانىشپان شال. تابيعات اپاتىن كوز الدىنا الىپ كەلەدى. مۇنداي توپاندار جاراتىلىس الەمىندە عانا ەمەس، ادام قوعامىنىڭ تورىندە دە كەزدەسىپ كەلەدى: اعىلشىن ريەۆوليۋسياسى، ۇلى فرانسۋز توڭكەرىسى. ورىس پەريەۆوروتى...» — دەدى اقمەتشە ىشىنەن تومەن قاراپ وتىرىپ.
ول تاڭقىبايدىڭ اڭگىمەسىنە قۇلاعىن دا سالماعان سياقتى. جالعىز-اق گۇلجيھاننىڭ تاڭدانعانداي وعان قاراپ قالعانىنا باعىپ:
— قوناق كەلسە ءۇي بار عوي، گۇلجان، — دەدى.
اكەسىنىڭ «الىبەك كەلە جاتىر»، — دەگەن حابارعا، «بولىس كەڭسەسى باسىندا شىنعالييەۆ وعان نايزا سالعانداي ءسوز ايتتى» دەگەن سەسكەنەرلىك جايعا دا قۇلاق ىلمەگەنى قىزىنا دا توسىرقاۋ سالدى. «ءۇي بارىن بىلەمىن عوي»، — دەگەن جاۋاپ بەردى اكەسىنە قىزدىڭ توڭكەرگەن كوزى. ءبىراق قىزىنىڭ ويىن كوزى تۇگىل قاباعىنىڭ قاققانىنان دا ۇعاتىن اقمەتشە:
«الىستا جۇرگەن جاقىندى الىپ كەلۋ وڭاي، ال جاقىندا ءجۇرىپ جات بولعان كوڭىلدى جۋىقتاۋ ەكىتالاي ءىس»، — دەگەن ءسوزدى ازىرگە تاۋى شاعىلماعان قىزىنا قاتتى تيەر دەپ پاش ەتپەدى. ول ءتىپتى اۋزىنا كەلىپ قالعان: «جاۋ قامالىنا بارلاۋعا كەلە جاتقان جان بولسا نە ەتتىڭ؟ ءبىراق ءقازىر جاۋدى جاۋشا قارسىلار دا شاڭ ەمەس، قىزىم»، — دەگەن اششى عاقىلدان دا باس تارتتى. ول تەك مۇنىڭ ءبارى باستى جۇمىس ەمەس قوي — مۇنان الدەقايدا تەرەڭىرەك جاتقان سىرلار بار، سونى بايقاۋ كەرەگىرەك شىعار دەگەن ادامشا، جاۋاپ تىلەگەن گۇلجيھاننىڭ ءمولدىر كوزىنەن ءجۇزىن اۋدارىپ:
— مىنا قاعازدى ءتاجىمۇراتقا بەر، — دەدى ءتوس قالتاسىنان تورتكە بۇكتەگەن قاعاز سۋىرىپ، ونى تاڭقىبايعا ۇسىنىپ.
تاڭقىباي قاعازدى ىشكى قالتالارىنىڭ بىرىنە سۇڭگىتىپ جىبەردى دە، توستاعانداعى قىمىزدى تاۋىسا ءسىمىردى. ءسىمىرىپ بولىپ بەت سيپادى دا، ول كەلگەندەگىدەي جيناقى ءارى پىسىق ادىممەن ۇيىنە قاراي جونەدى. قاعازدى قاشان اپارۋ كەرەك، جاۋاپ اكەلۋ قاجەت پە، مۇنى ول انىقتاپ جاتپادى، وعان ءبارى بەلگىلى، ءبارى ورىندى ءىس سياقتى: كەڭسەدەن كەلگەن بويى ۇيىنە دە باس سۇقپاستان تۋرا كەلىپ، ءبىر توستاعان قىمىز ۇستىندە الىبەكتىڭ كەلە جاتقانىن سيپاتتاپ ەدى، ال ەندى تاپسىرار قاعازدى الا سالىپ بارار جاعىنا اسىقتى.
كەتىپ بارا جاتقان تاڭقىبايدى كوزىمەن ۇزاتىپ، الدە نە ءبىر ويعا بوگەلگەندەي بولدى دا، گۇلجيھان تاعاتسىزدانا باستادى. قاباعىن شىتىپ، جالما-جان دومبىراسىن ۇيگە الىپ كەتتى دە، كەشىكپەي قايتا شىعىپ، ۇيىنە جەتىپ قالعان تاڭقىبايعا تاعى دا ءبىر كوز تاستاپ الىپ:
— ەرتىپ كەلۋگە باتا الماعانى عوي، — دەدى، قىز قاڭباقتاي دوڭگەلەنىپ بارا جاتقان بۇل تىنىمسىز ادامعا ىلىك قويعانداي ءزىلدى ۇنىمەن.
بۇل، ارينە، قىزدىڭ ىشتەي تاعاتسىز كۇتكەن الىبەگىنە سىي-سىياپات كورسەتىپ، قارسى الۋ كەرەك دەگەنى ەدى.
شارۋانىڭ ەرتىپ كەلمەگەنىن اقمەتشە «اقىلدىلىق» دەپ ەسەپتەپ ەدى. قوسشى كوميتەتىنىڭ مۇشەسى اقمەتشەنىڭ قوناعىن قوشەمەتتەپ ءجۇرۋى، ونىڭ كەڭسە باسىنداعى جولداستارىنا بايشىلدىق، ەسكى بي-شورالاردىڭ الدىندا قۇرداي جورعالاعاندىق بولىپ كورىنەر ەدى. وسىنى ويلاپ جانە قىزىنىڭ كوپ زاتتى بولجاي المايتىنىنا قاراي اقمەتشە اۋىر دا بولسا تەرەڭ وي سالدى. ول وسى كۇنى اۋىلدا بولىپ جاتقان ىستەردىڭ توپان كەلبەتتى ەكەنىن سۋرەتتەي كەلىپ:
— اقىلدى بالا اكەگە ەلىكتەيدى. اكەنىڭ نە ويلايتىنى بايقاعىش بالانىڭ شامالاۋىنان اۋلاق جاتپايدى، — دەدى ول قىزىنا قاراماي جەردەگى الدە نە ءبىر قارايعان قوڭىز سياقتى جاندىككە كوزىن تىگىپ. — مۇنى مەن ساعان دا، قارشىعاعا دا ەسكەرتەم. سەن جاڭا ەرتەڭگى. الەمدە سۇلۋ، قۇلاققا جۇمساق، ويعا تولى «بال قايماق» جىرىن شىعارعان كۇيشى شالدىڭ نوسەر «كوبىك شاشقانىن» تارتتىڭ. بۇل زەلزالا قاپتاعان دۇنيەنىڭ سۇراپىل ءسۇدىنىن كوزگە الىپ كەلەدى. مەن سونىمەن كوبىرەك ويلانسىن، ءۇن ويرانىنا قۇلاعىن توسىڭقىراسىن دەگەن پيعىلمەن تارتقىزدىم. ادەيى جۇمساق، شاتتىڭ كۇيدەن وزگە، اشىق اسپاننان باسقا، اۋىر كۇي دە بارىن، تۇنجىر، بۇلتى قالىڭ كوك تە بارىن سەزسىن دەگەنىم...
اكەنىڭ قار ۇشقىنداتقان ۇسكىرىك لەبىزى قىز ارقاسىن شىمىرلاتىپ جىبەردى. ول اۋىلدىڭ ومىرىندە نە وزگەرىس بولىپ جاتقانىن بۇلدىر عانا توپشىلايتىن، اسىرەسە، سوڭعى كەزدەگى ءالدى مەن ءالسىز بوپ ەكىگە جارىلعان ەلدىڭ بىتىمگە كەلمەس تارتىس مايدانىندا تۇرعانىن جاس قىز گۇلجيھان تۇرماق، كۇنبە-كۇنگى ساياسي جۇمىستىڭ ءبىر قۇلاعىن ۇستاپ وتىرعان حاكىمدەردىڭ «كوزى اشىق» ايەلدەرى دە مىقتاپ سەزە قويمايتىن. اۋىلعا شىعاردا دا، ونان بۇرىن دا مەڭدىقىزدىڭ بار ويى گۇلجيھاندى وزىنە تارتپاق ەدى. ەكى ءسوزىنىڭ ءبىرى الىبەككە گۇلجيھان، گۇلجيھانعا الىبەك قانا تەڭ ەكەنىن قۇلاققا سىڭىرە بەرگەنىن قىز جاقسى اڭعارعان. ال سول ىنتىق شاقتى جاقىنداتۋعا شىققان الىبەكتى نەگە «اداسىپ كەلە جاتپاعاي، — دەيدى؟ اكەسى ءالدى بولعاندا، وقىعان عالىم جان بولعاندا قىز تاعدىرىنا نە بوگەت؟ كەلە جاتقان جاستىڭ الدىنا قارا تۇنەك ورناتۋ نەگە كەرەك؟ ونى شاتتىق كوڭىلىمەن قارسى الۋ ەمەس پە ەدى قىز ارمانى...»
ومىردە اكەسىنىڭ ءسوزىن بولمەيتىن گۇلجيھان دەسبىسىنەن جاڭىلعانداي:
— پاپا، قويشى، قويىڭىزشى. اشىق كۇندى بۇلتقا اينالدىرماڭىزشى. مەنىڭ ويىم دا، ايتقان ءسوزىم دە بۇل ايتقانىڭىزدان اۋلاق جاتقان وي مەن لەبىز، — دەپ سالدى.
اقمەتشە تۇرىپ قالدى. ول باسىن جوعارى كوتەردى دە، ءبىراق ءجۇزىن قىزىنان باسقا جاققا بۇرىپ كەتتى.
— جاقسى ولاي بولسا، گۇلجان، — دەدى اقمەتشە از كىدىرگەننەن كەيىن. — قوناقتى قالاي قارسىلاۋدى وزدەرىڭ دە بىلەتىن شاقتارىڭ جەتتى. قارشىعا مەن ەكەۋىڭ ول... جاس ناعاشىلارىڭدى وتاۋعا تۇسىرىڭدەر، شايدى دا سوندا بەرىڭدەر، استى دا... استى وسىندا جەگىزەرسىڭدەر... سەن مەنىڭ باستاپقى ءسوزىمدى ءبولىپ جىبەردىڭ. بۇلتتى مەن ەمەسپىن، قاراعىم، قالىڭداسىن دەگەن. بۇل جونىندە اڭگىمە باسقا. سەن انا تاڭقىبايدى «قوناقتى ەرتىپ كەلمەدى» دەپ كىنالاعاندايسىڭ، تاڭقىباي دۇرىس ىستەگەن. ول زامان سازىن، زامان ءۇنىن جاقسى ايىرىپ كەلە جاتقان ادام. ول ومىردە نە بولىپ جاتقانىن ابدەن ۇعىنا باستاعان جان. مۇنى سەن بايقاۋعا ءتيىسسىڭ. وسى اتىراپتىڭ قوجاسى ءتۇبى تاڭقىباي بولادى. سوندىقتان ونىڭ اقىلى مەن ىسىنە باعا بەرمەي بولمايدى.
اسىققان گۇلجيھان:
— جاقسى، پاپا، — دەي سالدى.
ول تاڭقىباي قانداي ادام ەكەنىن ويلاعىسى دا كەلمەدى. الىستاعى شارۋا جاققا قولىن ءبىر-اق سىلتەپ، ءوز ىسىمەن شۇعىلدانا باستادى.
ۇيگە كىرگەن اكەسىنىڭ ىزىنشە قىز كولەڭكەگە توسەلگەن سىرتتاعى كيىز،كىلەمدەردى قىزمەتكەر ايەلگە جيناتتىرىپ، ءوزى وتاۋ جاققا كەتتى.
5
سەمىزشە ادام مەن قاۋعابايدىڭ ءسوزى الىبەككە نايزاداي ءتيدى. ول كەڭسە باسىنان ارىلەپ كەتكەنشە دە، بۇل وڭمەنىنەن وتەرلىك سوزدەر قۇلاعىنا اپ ايقىن كەلىپ تۇرعان سياقتى.
«قازاقتىڭ اقسۇيەگىنە قوناققا بارا جاتىر... كنياز جيەنىنە سالەم بەرەدى...» — دەيدى.
«بۇل قانداي وشىگۋ؟ بۇل قانداي جەك كورۋ؟ جاقسى، باي-بەكزاتتى جەك كورسىن. قاناۋشىلىعىن بەتىنە باسسىن. ال سوندا ونى جەردىڭ بەتىنەن قۇرتىپ جىبەرە مە؟ ۇيىنە بارماي ما؟ سالەمدەسپەي مە؟ اسىن دا جەمەي مە؟ قارسى كەلسە بۇرىلىپ كەتە مە؟ قىزىن الماي ما؟ وعان قىزىن بەرمەي مە؟..»
الىبەكتىڭ ەسىنە مەكتەپتەن «باي بالاسى» دەپ شىعارعان عالي اقمەتوۆ ءتۇستى. «سولاي ەكەن!، — دەدى ول وزىنەن-وزى. — مەن وسەر ەكەنمىن. تەگى جات دەپ بار جەردەن اۋلاقتاتىپ جاتقاندا، مەن سول ناعىز باي-بەكزاتتاردىڭ تاپ جاۋى — قوسشى كەدەيلەردىڭ الدىندا اقمەتشەگە سالەم بەرە بارا جاتىرمىن دەپ اعىمنان جارىلدىم. شىنىندا مەنىڭ كىم بولعانىم؟.. ءوزى وقىعان زيالى، ءوزى داۋلەتتى ادام جيەنىم ەدى دەپ ۇيىنە سالەم بەرە كەلە جاتقانىم نە؟ بۇل ەسەرلىك، ناعىز ەسەرلىك. مەنى مەكتەپتەن باي بالاسى دەپ شىعارماسا دا، بايدىڭ تىلەگىن تىلەۋشى، دەنساۋلىعىن سۇراۋشى دەپ كىنالاۋعا مۇمكىن. مۇمكىن ەمەس — مىندەتتى، بۇلاي ايتۋعا اقىسى بار. «سەن ءجا بۇلاي، ءجا بۇلاي شىق» دەسە جولداستار — مۇنىسى ادىلدىك... ءتۇۋ، ەندى نە ىستەدىم؟»
الىبەك ۇزاق ۋاقىت تىزگىنىن بوس قويا بەرىپ ويلانىپ كەلە جاتتى دا: «ءبارىبىر، نە بولسا دا بولدى. مەن ءقازىر بۇرىلا سالا اۋىلعا قاراي جونەپ بەرگەنمەن، قاۋعاباي مەنى اقمەتشەنىكىندە بولعان جوق دەمەيدى. اۋەلدەن جەك كورەتىن ادام، ول مەنى اقتاي قويماس. مەيلى نە بولسا دا كورىپ الدىم. بۇگىن «شەگەن قۇدىققا» قونايىن دا، ەرتەڭ ەرتەمەن اۋىلعا اسايىن»، — دەپ شەشتى.
ءبىراق الىبەكتى «شەگەن قۇدىق تا» قۇشاق جايىپ قارسى المادى.
ون ەكى ءۇي جاماعايىننان وقشاۋ وتىرعان اقمەتشەنىڭ وتاۋلى ءۇيىن الىبەك ەشكىم قول شوشايتىپ كورسەتپەسە دە تانىرلىق ەكەن.
ۇلكەن ءۇي مەن وتاۋدىڭ سىرت كورۋگە باسقا جۇرتتىڭ وتاۋلى ۇيىنەن ايىرماسى ۇلكەندىگىندە دە ەمەس، اقتىعىندا دا ەمەس، اينالاسىنداعى قورا-قۇراسىندا بولىپ شىقتى.
ءبىر بۇيىردەن كەلىپ شىققان الىبەك وتاۋلى ۇيدەن شەتكەرىرەك تۇرعان قورا سياقتى جابىندىنى كوپكە دەيىن ايىرا الماي، جاقىنداعان سوڭ بارىپ ونىڭ شاتىر ەكەنىنە كوزى جەتتى. ارالارىنىڭ الشاقتىعى بىردەي قاتارىنان ورناتقان ون شاقتى دىڭگەكتىڭ توبەسىنە برەزەنتتەن شاتىر كەرگەن. ءار شاتىردىڭ تۇبىندە بىر-بىردەن جەم استاۋ. جەم استاۋعا بىرىنە-بىرىن قارسى بايلاعان قۇلىندى بيە. كۇن ەڭكەۋدەن تومەندەپ كەتسە دە كۇندىزگى ىستىق ءالى سەرپىلمەگەن. ءبىراق ۇلكەندىگى كىشى-گىرىم كەبەندەي-كەبەندەي شاتىردىڭ استىندا تۇرعان بيەلەر شىبىنداپ قۇيرىعىن دا سيرەك سەرپەتىن سياقتى. جانە بۇل جىلقىلاردىڭ ءتۇرى دە جۋان قۇيرىقتارىمەن ءبۇيىرىن سابالاپ جەر تەپكىلەپ تۇراتىن قازاقتىڭ قارا بايىر بيەلەرىندەي ەمەس، شەكەسىنەن قاراعان كەربەز جاندار سياقتى تىك سيراق، قاز مويىن بىردەمەلەر.
ودان ءارى سايدىڭ القابىندا اعاش، اعاش تۇبىندە بيىكتىگى كەۋدەدەن كەلەتىن قۇدىقتىڭ شەگەنى كورىندى. ونىڭ بارىنەن دە كوزگە وتتاي ۇشىراعان، تاپ انەۋكۇنگى جولدا كەزدەسەتىن ۇزىن قارانىڭ جەگىپ جۇرگەنىندەي، قامشىداي قاتقان قوس قىزىل نار بولدى. «مىناۋ كادىمگى اقمەتشەنىڭ نارلارى، — دەدى الىبەك ىشىنەن. — جىلقىنىڭ ءتۇرىن قارا، ول جىلقىنىڭ كۇتىمىنىڭ ءتۇرىن قارا! مىنا شاتىر استىندا تۇرعان قۇلىندى بيەلەر قىمىز ءۇشىن ۇستاپ تۇرعان جىلقىلار عوي شاماسى. جەم بەرىپ، ءشوپ جەگىزەدى ەكەن جاز كۇنىندە، — دەپ باسىن شايقادى ول ات ۇستىنەن، كوزىن بايلاۋدا تۇرعان جىلقىلاردان الماي. — مىنانى كنياز دەمەگەندە نە دەسىن...
ءۇي توڭىرەگىندە قىبىرلاعان مال دا، جان دا كورىنبەيدى. جىلقى شاتىرلارى مەن قۇدىق ءبىر كورىنىم جەردە تۇر. ءتارتىپ پەن تازالىق ورناعان جەر ەكەن. ءۇي ءىشى قانداي؟ گۇلجيھان... قانداي ەكەن؟» دەگەن وي جالعاسىپ ونىڭ دۇبىرلەي باستاعان جۇرەگىنىڭ مازاسىز سوعىسىن ودان ءارى دۇرسىلدەتىپ جىبەردى.
ۇلكەن ءۇي مەن وتاۋدىڭ ات باسىن قايسىسىنا تىرەۋگە بىلمەي ول الىسىراق توقتاپ، ەكى جاققا دا تەڭ شامادا تۇرىپ قالدى. «دىبىس بەرۋ كەرەك پە؟ الدە اتتان ءتۇسىپ جاياۋلاۋ ءجون بە؟ قازاقتىڭ ەڭ ەسكى ادەتىنە جۇگىنسە: ناعاشىنىڭ جولى ۇلكەن، ناعاشىعا اتتان ءتۇسۋ شارت ەمەس، ءتىپتى تاقاپ كەلىپ ۇلكەن ءۇيدىڭ ءوز سىرتىنا توقتاۋعا دا بولادى. ءبىراق... جاس ادامعا... ونىڭ ۇستىنە...» الىبەك ويىن جۇتىپ قالدى.
ول اتتان تۇسە قويمادى. الايدا، بۇل كوزگە تۇسەرلىك-اق جاقسى اتتى، سالتاناتتى جىگىتتى كورە قويعان دا ەشكىم بولمادى. ازدان كەيىن ادەپتىلىك كوز شىعارماس دەگەن ويمەن ستۋدەنت اتتان ءتۇسىپ، تىزگىنىن قاڭتارىپ، شىلبىر ۇشىن قولعا الدى دا، ءجۇرىپ كەلگەن اتقا ەركىندىك بەرىپ، ءوزى جەل جاعىنا شىقتى.
تاعى دا ءبىراز ۋاقىت ەتتى. ءبىر كەزدە وتاۋ جاقتان دىبىس شىققانداي بولدى دا، ۇلكەن ۇيدەن ءبىر ايەل شىعىپ، دالادا تۇرعان قوناققا كوز سالماستان وتاۋعا بەتتەدى.
كوز قيىعىن ەكى ۇيگە كەزەك تاستاپ تۇرعان جىگىتتىڭ نازارى ايەلگە اۋدى. ءبىراق ايەل دالادا ادام تۇر دەگەن ويدان اۋلاق، ءوز بەتىمەن ءجۇرىپ بارا جاتقان سياقتى. كولبەڭدەي تۇسكەن الىبەككە كوز سالۋ نيەتى جوق. الىبەك تاماعىن كەنەپ قويدى، ايەل وندا دا موينىن بۇرمادى.
بۇل قالاي؟ كورمەي مە، كورسە دە موينىن بۇرعىسى كەلمەي مە؟ وسىندايدا باستاپ اكەلەتىن باعاناعى كىشكەنە شارۋانىڭ دا جۇمىس باستى بولا قالعانىن-اي. بۇل جەردە مەن ەگىن باسىنا قويعان قاراۋىل قۇساپ، قاشانعا دەيىن شوشايىپ تۇرماقپىن؟» دەپ قىسىلدى، تاڭقىبايدىڭ الدەقاشان كەلگەنىنەن دە، اقمەتشەمەن قىزىنىڭ ءوزى جونىندە تىلدەسكەنىنەن دە بيحابار الىبەك.
ايەل وتاۋعا جەتەر-جەتپەستە اياعىن وتە-موتە شاپشاڭداي باسىپ قىز شىعا كەلدى دە، الىبەككە قاراي ءجۇردى. ونىڭ سوڭىنان ىلەسە، قۋا شىققان ادامداي ۇزىن بويلى جاس جىگىت ارشىندادى. ەكەۋى دە ءۇنسىز، ەگەسە اياڭداعانداي قاتارلاسا ءتۇستى دە، بىرنەشە قادام جەر جۇرگەننەن كەيىن قىز كىدىرىستەپ كەيىن قالدى دا جىگىت تەز جاقىنداي بەردى. ءۇي سىرتىنان الىبەكتىڭ توقتاعان جەرى ەڭ كەمى ءجۇز قادامداي ەدى؛ بۇل جەردى ۇزىن بويلى جىگىت بەس-التى-اق اتتاپ جەتكەندەي بولدى. ول انادايدان الىبەككە:
— شىدەر سال اتىڭا! — دەپ بۇيىردى.
الىبەك وعان نە دەرىن بىلمەدى، تەك ونىڭ جۇزىنە قادالا باقتى: ۇزىن بويلى، ءسىڭىرلى قارا جىگىت، ەكى كەزى بۇركىتتىڭ كوزىندەي، مۇرنى دا... بۇركىتتىڭ تۇمسىعىنداي، اۋعان جوق! جولداعى كوپىر! ول مۇنى ءبىر دەگەندە سونىڭ ءوزى مە دەپ ويلادى دا، ءبىراق بويى ودان ءاناعۇرلىم الاسا جانە دەنەسى تولىسپاعان تالدىرماش بولعاننان كەيىن ويى ءبولىندى.
«ول ەمەس، ءبىراق سودان اۋماعان. ءسوزى دە دوكىر، ءارى وكتەم. بۇل كىم؟ الدە ءۇي اقمەتشەنىكى ەمەس پە؟» ەكى ويلى الىبەك قىسىلا ءتۇسىپ:
— ءبىر-بىرىمىزدى بۇرىن كورگەنىمىز جوق. اتىمىزدى سىرتتان عانا بىلەمىز. سەن قارشىعا شىعارسىڭ؟ — دەپ سۇرادى، ونىڭ ءوڭى قىزارا ءتۇستى دە، جۇزىندە كۇلكى دە ەمەس، ەلەس تە ەمەس ءبىر بەلگىسىز شىراي پايدا بولدى.
— قارشىعامىن. كىم بولعاندا دا ءبارى ءبىر ەمەس پە ساعان. شىدەر سال اتىڭا.
الىبەك تاڭدانعان كۇيى ەردىڭ قانجىعاسىنان قولىن سوزا ءتۇستى دە، ءبىراق الدىمەن كورىسۋدى ءجون كورىپ، شىدەرگە سوزعان قولىن جالما-جان قارشىعاعا ۇسىندى.
— مەن الىبەكپىن. كانە، كورىسەيىك، جيەن.
— ءبىز ونداي قول قىسىسىپ، ورىسشا امانداسۋدى بىلمەيتىن قىر قازاعىمىز. «امانبىسىڭ»، «امانمىن» دەيمىز. بولماسا «سالاماعالايكۋم» — «ۋاعالايكۇمسسالام»، سونىمەن ءبىتتى، — دەپ الىبەكتىڭ ۇسىنعان قولىن الماي، ورنىندا تۇرىپ قالدى.
مىنەزىن بىلمەيتىن بۇل وجار جاستىڭ مىنا ءسوزى الىبەكتى بۇرىنعىدان دا ءارى تۇيىققا تىرەدى. ول ءتىپتى ءبىر ءسات نە ىستەرىن بىلمەي ساستى: نە مىنانىڭ بۇيىرعانىن ورىنداپ اتقا شىدەر سالىپ، اۋىل بالاسى سياقتى تومپاڭداپ الدىنا تۇسە بەرۋ كەرەك تە، نە جاقىندى جاقىن دەپ سىيلاسا بىلمەيتىن دورەكى جيەنگە جانىنا تيگىزە، ادىر سوزىنە بۇدىر جاۋاپ قاتۋ قاجەت. وسى بوگەلىستى كورىپ، كەلىسسىز جايدى سەزىپ قالعان گۇلجيھان جاقىنداپ كەلىپ:
— قارشىعا، نەگە ناعاشىڭنىڭ اتىن ۇستامايسىڭ؟ كۇندە كەلىپ جۇرگەن اۋىل بالاسى دەپ تۇرسىڭ با؟ ۇيات ەمەس پە؟.. — دەدى.
الىبەك گۇلجيھانعا جالت قاراپ، اۋزىنا كەلىپ قالعان: «ناعىز سال سويىل عوي مىناۋ، سىرىن بىلمەگەن اتتىڭ سىرتىنان جۇرمە دەپ، مۇندايىن بىلسەم سالەمدەسپەيمىن عوي» دەگەن قارشىعاعا ارناعان ءسوزىن جۇتىپ قالدى. ول:
— سالەمەتسىز بە، گۇلجيھان، — دەپ شىلبىرىنىڭ ۇشىن جەرگە تاستاي بەرىپ، كورىسۋگە ىڭعايلانعان قىزدىڭ قولىنا جارماستى.
— امان-ساۋ ءجۇرسىز بە، ناعاشى. حوش كەلدىڭىز، — دەدى قىز سىپايى تۇرمەن. ءبىراق ونىڭ قارشىعاعا رەنجىپ شىتىناعان قاباعى جازىلماي قالدى.
«ناعاشى دەيدى... اتىمدى اتاسا بولمادى ما؟ — دەپ ويلادى الىبەك. — مەنىڭ الىبەك ەكەنىمدى قايدان بىلەدى؟ الدە شامامەن ەلىبىمە قاراپ تانىدى ما؟
— ۇيگە ءجۇرىڭىز، — دەپ قىز قارشىعاعا قايىرىپ جاۋاپ بەرمەسىن دەگەن ادامشا، الىبەكتى وتاۋعا قاراي جەتەكتەدى. — ءسىزدىڭ كەلە جاتقانىڭىزدى ەستىگەنبىز. جاڭا وسىندا ءبىر اعايىن ادام كەلىپ ايتىپ كەتتى. مەڭدىقىزدىڭ، حاكىم ناعاشىمنىڭ دەندەرى ساۋ ما؟
— ساۋ، امان-ەسەن، ءوزىڭ كورگەندەگىدەي.
— ءوزىم كورە الماي كەتتىم حاكىم ناعاشىمدى. ول كىسىنى دە، ءسىزدى دە كۇتۋگە مىنا قارشىعا قاراتپادى.
— ءبىز كەلگەن كۇنى كەتكەنىڭدى ەسىتتىم، مەڭدىقىز ايتتى. قارشىعا ەشكىمدى الدى-ارتىنا قاراتپاس، — دەپ كۇلدى الىبەك باسىن شايقاپ.
— قۇداي بەرگەن مىنەزدى وزگەرتۋ قيىن... ونى بايقاپ قالعان شىعارسىز.
ۇر دا جىق مىنەزدى قارشىعانىڭ، قۇرمەتپەن تىزگىنىن ۇستاۋدىڭ ورنىنا تۇيەدەن تۇسكەندەي سويلەپ، دورەكى تۇردە قاسقىرشا قارسىلاعاننان كەيىن، اشىق گۇلجيھاننىڭ ادەپتى لەبىزى الىبەككە سامال جەلدەي اسەر ەتتى. ءتىپتى وتاۋعا كىرىپ جايلاسىپ ۇلگىرمەي، كوپتەن تانىس، كۇندە سويلەسىپ جۇرگەن ادامشا ەكەۋىنىڭ اڭگىمەلەرى دە جاراسا قالدى. بىرىنە-بىرى سىرتتان قانىق بولسا دا قىسقا سۇراق، كەلتە جاۋاپپەن از ۋاقىتتا كوپ جايدى انىقتاپ تا تاستادى.
— دەمالىس كۇزگە دەيىن بە؟ — دەپ سۇرادى قىز.
— ءبىر-اق اي.
— نەگە از؟
— ينستيتۋت الماتىعا كوشەدى.
— الماتى قىزىلوردادان قانشا جەر؟
— تەمىر جولمەن پىشپەككە دەيىن ەكى تاۋلىك، ارعى جاعى ات-اربامەن تورت-بەس كۇندىك جەر دەسەدى.
— وي-وي! الىس ەكەن عوي الماتى. قىزىلوردادان تەكەگە دەيىن نەشە كۇن ءجۇردىڭىز؟
— ءۇش كۇننەن ارتىعىراق.
— سوندا ءبىزدىڭ جىمپيتىدان الماتى ون كۇندىك جەر بولعانى ما، ناعاشى؟
«تاعى دا ناعاشى دەيدى...»، — دەپ ويلادى الىبەك.
— سولاي بولعانى عوي، گۇلجيھان جيەن، — دەدى ول ەزۋ تارتىپ.
قىز وعان جالت قارادى دا، ءبىراق الىبەكتىڭ ءسوزىن ەلەمەگەن بولدى.
— الماتىدان باسقا جەردە ينستيتۋت بولماعانى ما، سونشاما ەلدەن جىراق كەتكەنىڭىز؟
— ينستيتۋت كوپ شىعار. ءبىراق قازاقتىڭ ءبىرىنشى جوعارى دارەجەلى مەكتەبى الماتىدا اشىلعالى جاتىر. بۇل قازاقتىڭ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى . ءبىزدىڭ «حالىق اعارتۋ ينستيتۋتىمىز» سول جاڭا اشىلاتىن ۋنيۆەرسيتەتكە قوسىلىپ كەتتى. ول ۋنيۆەرسيتەتتىڭ وندا اشىلۋى — قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ استاناسى سول الماتىعا كوشپەكشى. الماتى بولاشاق استانامىز. سول الىس قالاعا ەرتەرەك جەتىپ، ەرتەرەك ورنالاسۋ كەرەك. سوندىقتان ەلدە ءبىر ايداي عانا بولماقشىمىن، — دەدى الىبەك، وتاۋعا ەنىپ كەلە جاتىپ.
ول جالما-جان ۇستىندەگى پلاششىن شەشىپ، ورىندىقتىڭ باسىنا ىلە سالدى دا، سول ءۇي ورتاسىنداعى ستولدىڭ جانىنداعى ورىندىققا ءوزى دە وتىردى. — قونىس جايلى بولسىن، — دەيدى عوي ۇلكەندەر، سولاي ما، جيەن گۇلجيھان؟
— ايتسىن. قازاق ادەتىن ۇمىتىپ قالماعاندىعىڭىزعا دا كوپ راقمەت.
— وتىرىڭىز، جيەن گۇلجيھان.
— ناعاشىمدى كىم كۇتەدى، مەن وتىرسام، الىبەك ناعاشى؟
الىبەك ەزۋ تارتقان كۇيى اينالاسىنا كوز جۇگىرتىپ ءوتتى.
— ءسىزدى ءۇيدى سۇراماي-اق تانىرلىق ەكەن.
— جۇرتتىڭ ءبارى دە سولاي دەيدى، ناعاشى.
— مەن ءازىل رەتىندە ەمەس، شىنىن ايتامىن. انا جىلقى، تۇيە... باسقا جەردە ونداي وزگەشە مالدار كەزدەسە قويماس. تەك سىزدىكىندە عانا. سونسوڭ... — الىبەك وتاۋدىڭ ءىشىن كوزىمەن ءبىر شولىپ ءوتىپ: — قىردا سىزدىكىندە عانا بار شىعار مىنا ەۆروپالىق سالت...
— بۇل جاڭا عانا جاسالعان جاي ەمەس قوي، ناعاشى. پاپامنىڭ پەتەربۋرگتان وقۋ ءبىتىرىپ قايتقان كەزىنەن بەرى بار دۇنيە. ءبىراق، وسىنى ءبىزدىڭ قازاق باسقاشا ءتۇسىنىپ ءجۇر...
قىزدىڭ كومەيىندەگى ايتىلماي قالعان ءسوزدىڭ ارعى جاعىن الىبەك ءتۇسىندى دە:
— ءيا، ەستىپ كەلەمىن: قالادا دا، دالادا دا... ەستىپ كەلەمىن، — دەي سالدى.
وسى كەز ۇيگە قارشىعا كىرىپ كەلىپ، اڭگىمە ءۇزىلىپ كەتتى دە، ازدان كەيىن قايتا باستالدى. بۇل جولى ءسوزدى الىبەك باستادى.
— ناعاشىسىنان جيەنى مىقتى بولۋى دا عاجاپ ەمەس: جيەننىڭ جيەندىك نازى دا زاڭدى. الايدا، قارشىعانىڭ تانىماسىن سىيلاماس ەتىپ، قىرعي قاباق كورسەتۋى تۇسىنىكسىز بولدى. ارينە، مۇنىڭ ءبارى ءبىزدىڭ ءجيى قاتىناسىپ جۇرگەنىمىزدەن شىعار، — دەدى ول، قارشىعاعا ارناعان ءسوزىن گۇلجيھانعا قاراپ ايتىپ.
— بىرەۋدىڭ مىنەزى ولاي، بىرەۋدىكى بۇلاي. ال قاباقتىڭ قىرعيلىعى ادامىنا قاراي. قاسقا — قاسشا، دوسقا — دوسشا، — دەدى قارشىعا سول سىرتتاعى تۇكسيگەن پىشىنىمەن.
— مەنىڭ ءبىراق تا قاستىڭ قاتارىنا قوسىلا قالعان جەرىم جوق ەدى...
— بايدىڭ ۇيىنە كوممۋنيستىڭ ءىنىسى دوستىق نيەتپەن كەلەدى دەگەنگە دە نانۋ قيىن. سوندىقتان قاباقتىڭ قىرعيى ەمەس، ونان دا ءارى بولۋى ءجون، — دەدى ول داۋسىن بۇرىنعىدان اناعۇرلىم قاتالداتىپ.
گۇلجيھان قىپ-قىزىل بولىپ كەتتى دە، الىبەك نە دەرىن بىلمەي قالدى. بۇل ىڭعايسىز جاعداي، ءجونى بولىپ تەز وزگەرىپ كەتتى.
— قارشىعا، سەنى پاپاڭ شاقىرىپ جاتىر، — دەدى ورتا جاستى ايەل ەسىكتەن كىرىپ كەلىپ.
— ءقازىر، — دەدى دە «توقتاي تۇر، سەنىمەن ءالى سويلەسەرمىن» دەگەن ادامشا الىبەككە قاباعىنان قار جاۋدىرىپ ءبىر قاراپ الىپ، قارشىعا ۇيدەن شىعىپ كەتتى.
الىبەك ول كەتكەن سوڭ دا كوپكە دەيىن سوققى ءتيىپ ەسەڭگىرەپ قالعان ادامداي، سوزگە كەلە المادى. ول ۇيگە كىرگەن ايەلگە دە تەك باسىن ءيىپ امانداستى. ال گۇلجيھان شىعىپ كەتكەن اعاسىنىڭ ىزىنە قاراپ، ۇزاق ۋاقىت باسىن شايقاۋمەن عانا بولدى.
— شايدى ازىرلەيىن بە؟ — دەپ سۇرادى ايەل قىزدان.
قىز:
— ءيا، — دەي سالدى.
«بۇل قانداي جان، قاسقىردىڭ بالاسى سياقتى جاعادان الا تۇسۋگە دايىن. ءتۇرى قانداي؟! مىناۋ اقمەتشەنىڭ بالاسى بولماس. بۇل سول قۇنىستىڭ قاسقىر ناسىلىنەن بولماعاي! اپىر-اي، قوسشى كوميتەتى مەن جاستار كوميتەتى تىكسىنە قاراپ پالە قىلىپ ەدى، ەندى مىنانىڭ دا مەنى جاتسىنىپ تۇرعانى. الدە اقمەتشەنىڭ ءوزى وسىنداي پىكىردە مە؟ ايتقانداي ماعان اقمەتشەگە بارىپ سالەم بەرۋ كەرەك شىعار»، — دەپ ويلادى دا، الىبەك گۇلجيھانعا:
— گۇلجيھان مەن ۇلكەن كىسىگە سالەم بەرىپ شىعايىن جانە مىنا ءبىر اماناتتى بەرەيىن، — دەدى، اقمەتشەنى جيەن دەۋدىڭ ورنىنا اۋزىنا «ۇلكەن كىسى» دەگەن ءسوز ءتۇسىپ.
— الىبەك ناعاشى، — دەدى گۇلجيھان داۋسى دىرىلدەڭكىرەپ، — ءبىزدىڭ قارشىعا وسىنداي... ونىڭ وتە كەلىسسىز قارسى العانىن باسقاشا تۇسىنبەڭىز. بۇل ءبىر وزگەشە جارالعان ادام. ازىرگە ايتارىم وسى. وسى مىنەزى ءۇشىن ونى پاپام شاقىرىپ الدى، ءقازىر ۇرسىپ تا جاتقان شىعار. ال پاپاما سالەم بەرۋگە كەيىنىرەك كىرەسىز. شەشىنىپ، جۋىنىپ، جايلانىسىپ دەم الىڭىز. قىمىزدان گورى شاي دۇرىسىراق بولار دەپ، سونى جابدىقتاپ جاتىر جەڭگەي.
سونسوڭ قىز «جەڭگەي» دەگەن ايەلگە جەز شىلاپشىن مەن موينى ۇزىن بۇقار قۇمان الدىرىپ، الىبەكتىڭ قولىنا سۋ قۇيدىرتتى دا، ءوزى ستول جابدىقتاۋعا كىرىستى.
الىبەك جۋىنىپ جاتىپ، كەشەدەن بەرگى كەزدەسكەن كەلىسسىز وقيعالاردىڭ ۇستىنە مىنا قارشىعانىڭ قىلىعى قوسىلعانىن باقىتسىزدىقتىڭ باسى دەپ ويلادى. «مەڭدىقىزدىڭ ايتقانى اۋماي كەلدى. گۇلجيھاننىڭ سۇلۋلىعى اۋىزبەن ايتىپ جەتكىزەرلىك ەمەس ەكەن دە، ال اقىلدىلىعى مەن تاربيەلىلىگى تەڭدەسسىز بولىپ شىقتى. ءبىراق... باقىتسىزدىقتىڭ باسى مىنا قارشىعادان شىقپاعاي! «بايدىڭ ۇيىنە كوممۋنيستىڭ ءىنىسى دوستىق نيەتپەن كەلەدى دەگەنگە كىم نانار؟» دەيدى. قاۋعابايدان مىناۋ اۋىر ءتيدى. قاۋعاباي باسىندا، مەكتەپتە وقىپ جۇرگەندە ءبىزدى «وقىمىستىلاردىڭ بالالارى، ورتاشالاردىڭ بالالارى» دەپ بولەتىن. ونىڭ «كنياز سياقتى، قارا تاياق زيالى ادامنىڭ ۇيىنە باراسىڭ با؟ — دەپ كەكەتۋى ورىندى دا. ال مىنا سول «كنيازدىڭ» بالاسىنىڭ ماعان جاۋشا قاراعانى جاقسىلىق ەمەس. بۇل... جاماندىقتىڭ باسى»، — دەپ ويلادى.
ول ءسۇرتىنىپ جاتىپ گۇلجيھاننىڭ بويىنا، اسىرەسە، سالعان سۋرەتتەي مۇسىنىنە ۇرلاپ كوز تاستاپ، كۇرسىنگەندەي بولدى. ءسويتتى دە جالما-جان تاماعىن كەنەپ، بۇل بايقاۋسىز شىعىپ كەتكەن ىشكى جان سىرىن جاسىرىپ قالدى. شاشىن تاراپ تا، ستول جانىنا كەلىپ وتىرىپ جاتىپ تا ول گۇلجيھاننىڭ قيمىلى مەن قاباعىن باقتى. وتە نازىك ءۇندى لەبىزىنىڭ سالعان اندەي تولقىپ، اۋزىنان ەركەلەپ شىعاتىنىن، ءسوزىنىڭ ءارى جان سۇيسىنەرلىك ماعىنالى، ءارى ءوز ورنىندا تىزگەن مونشاقتاي توگىلەتىنىن ەشبىر جانعا بىتپەگەن ءتاڭىرى بەرگەن سىي دەپ ءتۇيدى. ول گۇلجيھان سويلەگەندە «سويلەي بەرسە ەكەن» دەگەندەي، الدەنەشە رەت اۋزىنا قاراپ، وزىنە كەزەك كەلگەنىن بايقاماي دا قالدى.
— قالاي، ناعاشى، قىر ۇناي ما؟ — دەدى گۇلجيھان شاي ۇستىندە الىبەكتەن.
باسىندا الىبەك ەشبىر توقتاۋسىز جاۋاپ قاتىپ، ءوزى دە كوپ اڭگىمەلەردى گۇلجيھانمەن قىسىلماي سويلەسىپ ەدى. ال ءقازىر شاي ۇستىندە ەكەۋدەن ەكەۋ قالعانى وعان تەرىس اسەر ەتتى بىلەم، ول ازداپ قىسىلعانداي بولدى. باقىلاعان ادام ونىڭ جۇزىنەن قىزعىلت شىراي جۇگىرە قالعانىن بايقار ەدى.
— قىر دا ۇنايدى، قىردىڭ جاندارى دا... — دەپ ءمۇدىرىپ قالدى ول. ازدان كەيىن داۋسىنىڭ ءدىرىلىن باسىپ، — «شەگەن قۇدىققا» جەتكەنشە ۇشۋعا قانات بولمادى، — دەپ سالدى.
— پاپامنىڭ اماناتىن تاپسىرۋ شىعار اسىقتىرعان، — دەپ كۇلدى قىز.
— ونان دا ۇلكەن اسىقتىرعىش بار عوي، گۇلجيھان.
قىردىڭ ىستىڭ جەلى وسسە الدىڭنان... جۇرەك الىپ ۇشادى عوي، — دەدى الىبەك، جۇمباق ءسوزىن اسا كەلىستىرە الماي. ونىڭ كوڭىلى تاعى دا ورنىعا باستادى.
— ىستىڭ جەل مازاسىز بولماي ما؟ — دەپ ءىلىپ ەدى قىز، الىبەك تەز جاۋاپ تاپتى.
— گۇلجيھان، ءبىز بىلە تۇرا جۇمباق سوزگە كوشپەيىك. ىستىق جەل دەپ مەن ەكەۋمىزدىڭ ارامىزداعى و باستاعى ەسكەن جۇرەك جەلىن ايتامىن. امانات تاپسىرۋ، ۇلكەنگە سالەم بەرۋ — ەڭ جاقسى بورىش. الايدا، وسىنىڭ بارىنە كوپىر بولىپ جاتقان سەنى مەن مەنىڭ تابىسۋىمىز شىعار. سوندىقتان مەن ەڭ الدىمەن «ناعاشى» دەگەن وتە قۇرمەتتى، وتە ۇلكەن ءسوزدى تاستاپ، «الىبەك» دەۋىڭدى وتىنەمىن. مەن «جيەن» دەپ ايتا قويعانىم جوق، مۇنان بىلاي دا تۋرا جولمەن كەتەرمىن، — دەدى ول قىزعا قاراپ.
گۇلجيھان تومەن قاراپ وتىرىپ تىڭدادى دا، باسىن جوعارى كوتەرمەستەن ويلانا ءتۇستى. بىرنەشە مينۋت ءوتتى. سودان كەيىن قىز الىبەكتىڭ توڭكەرگەن شىنى اياعىن قايتا جازىپ، شاي قۇيدى دا:
— مىنا شىنى اياق مەنىڭ ارناپ قۇيعان شايىم بولسىن، الىبەك ناعاشىم... ازىرگە ەكى ءسوزدى قوسا ايتا تۇرايىن. ۋاقىتى جەتسە «ناعاشى» دەگەن ءسوزدىڭ ءوزى دە قوسارلانباس. جاراي ما؟ مىنە، الىڭىز، — دەپ شىنى اياقتى قولىنا بەردى.
الىبەك وڭ قولىمەن العان شىنى اياقتى جەرگە قويدى دا، سول قولىمەن ۇستاعان گۇلجيھاننىڭ بىلەگىن جىبەرمەي، قول الىسقانداي:
— جارايدى، گۇلجيھان، بۇل ءسوزدىڭ دە ورنى بار سياقتى، — دەدى.
6
نەگە ەكەنى بەلگىسىز، الىبەكتى ۇلكەن اس الدىندا عانا شاقىردى. اتاعى زور جانە جاسى ەلۋگە تونگەن اقمەتشەنىڭ الدى ەتە قاتتى، ءوزى دە سۇستى ادام شىعار دەپ ويلاپ ەدى الىبەك. ءبىراق سالەم بەرىپ كىرىپ كەلگەن جاس جىگىتتىڭ قولىن قارسىلاپ كەلىپ العان قارا ساقالدى ادام وعان جىلى شىرايلى، جۇمساق لەبىزدى كورىندى.
— جوعارى شىق، ناعاشى. «التى جاستاعى بالا الىستان كەلسە، الپىس جاستاعى كارى بارىپ سالەم بەرەر، — دەيدى ءبىزدىڭ قازاق. جاسىم ۇلكەن بولسا دا جولى بيىك ساعان مەن ءوزىم قول سوزۋىم كەرەك ەدى، ءبىراق سوزا المادىم. تاكاپپارلىق ەمەس جول بەرمەگەن، ماننىڭ ءراسىمى قالاعا بارعاندا قات-قابات بوگەتتەرگە سوقتىردى. سوندىقتان سالەمدەسە الماي كەتتىم، — دەدى اقمەتشە جاس قوناققا ءتور كورسەتىپ.
— جوق... جوق، — دەپ قانا جاۋاپ قاتتى الىبەك قىلعىنعان ادامشا، قىسىلعاننان ءسوزىن جۇتىپ.
اقمەتشە ۇندەمەدى. ول ءوز قىزمەتى تىرەلگەن ادام بولماسا، ەشكىممەن دە سوزبەن شۇيىركەلەسە قالۋعا قۇمار ەمەستى. ونىڭ ۇستىنە قارىم-قاتىناسىن مۇلدە تىيعان، ءتىپتى سۋىق لەبىن ەستىرە باستاعان حاكىمنىڭ ىنىسىمەن سىرلاسار دا، ودان جاقىندىق ءۇمىت كۇتەر دە نىشان ىزدەمەپ ەدى. بۇرىنعى اكەسى باردا باتا ەتكەن سۇيەك جاڭعىرتۋدى ول: «قۇداي ماقۇل كورمەگەن ءىس، جەكە بايلىق پەن جەكە مەنشىك يەسىنە، بۇكىل ەسكى بي-قازى بىتكەنگە قارسى تىزگىن تەجەمەي كەلە جاتقان قايسار قاجىنىڭ كوممۋنيست بالاسى جاڭا عۇرىپتان اۋىتقىر جان ەمەس. جاقىن بولۋ تۇگىل بۇل الدىمەن مەنىڭ باسىمدى تۇزاققا ىلۋگە تىرىسار. ال اعاسىنان ءبولىنىپ، جاڭا باعىتتا وقىپ، تاربيەلەنىپ كەلە جاتقان مىنا ستۋدەنت جەكجات بولا الار ما؟ بولسا دا مۇنان نە مارحابات كۇتپەكپىن؟!» دەگەن پىكىرگە كەلگەن. سوندىقتان دا اقمەتشە اۋا جايىلىپ كەلگەن الىبەكپەن اڭگىمەسىن كەلتەلەپ قانا تۇجىرۋعا تىرىستى.
— قاي مەكتەپتە وقىپ ءجۇرسىڭ، الىبەك شىراعىم؟ — دەدى ول اس ۇستىندە.
— حالىق اعارتۋ ينستيتۋتىندا وقۋشى ەدىم. ءقازىر بۇل مەكتەبىمىز جابىلىپ، جاڭا اشىلعان ۋنيۆەرسيتەتكە قوسىلماقشى. وسى كۇزدەن باستاپ مەن سوندا وقيمىن، — دەگەن جاۋاپ الدى ول الىبەكتەن.
ءبىراز ۋاقىت وتكەن سوڭ، باس ۇستاۋدان باس تارتقان الىبەككە ءجۇزىن بۇرماستان، ەتتى وتە تالعاپ، شىمشىپ قانا جەپ وتىرعان اقمەتشە تاعى دا ءبىر سۇراق قويدى.
— ۋنيۆەرسيتەتتىڭ اشىلعانى اسا يگىلىكتى ءىس. بۇل قازاق حالقىنىڭ وسى عاسىردىڭ باس كەزىنەن بەرى كۇتكەن ارمانى. بالاعا جوعارى ءبىلىم بەرۋ قول سيرەك جەتىپ كەلگەن نارسە. پروفەسسورلاردى قايدان الدىرماق؟
الىبەك بۇل سۇراققا بوگەلىپ قالدى دا، ءبىراق ءجونى بولىپ، ونىڭ ويىنا مولدەكەڭنىڭ ايتقان ءبىر ءسوزى تۇسە كەتتى.
— ءتىل عىلىمىنان، ماتەماتيكادان جانە پسيحولوگيادان قازاق پروفەسسورلارى بولماقشى، — دەدى ول.
اقمەتشە وعان قۇلاعىن تىگە قالدى.
— ولاردىڭ فاميليالارىن بىلمەيسىڭ بە؟
اكمەتشەنىڭ بۇل حابارعا نازارىن قاتتى اۋدارعانىن الىبەك تە سەزە قويدى. ول بولاشاق قازاق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ءبىرىنشى پروفەسسورلارى بولىپ تاعايىندالعان ادامداردىڭ اتتارىن اتاپ ءوتىپ:
— ءبارى دە بۇرىنعى كەزدە وقىعان ەسكى عالىم — ينتەلليگەنتتەر كورىنەدى، — دەدى جاۋابىن شيراتا ءتۇسىپ.
اقمەتشە بۇعان ريزا بولعان پىشىنمەن اقىرىنداپ قانا ساقالىن سيپاپ ءوتتى.
ومىرىندە ءبىرىنشى رەت كورگەن ۇلكەن اداممەن مۇنان كەيىن الىبەك تە شەشىلە سويلەسۋدىڭ جولىن تاپپادى. ناعاشىلىق ەركىندىگى دە سىرىن بىلمەيتىن كىسىنىڭ الدىندا بوي جازا العان جوق، ويتكەنى وي تۇكپىرىندە جاتقان «اتا» دەگەن ءسوز ونىڭ الدىن وراپ، ادەپ ساقتاۋعا بوي ۇرعىزا بەردى. ال اقمەتشە مەن قىزى دا اس ۇستىندە: «ناعاشى، ال»، «ەتتى از جەدىڭ عوي. تاعى دا بىرەر رەت ال» دەگەن سىپايى وتىنىشتەن ءارى اڭگىمە ورىنە اياق سالماي قويدى. ءسىرا، بۇرىنعى جاقىندىق پەن بولاشاق ارالاسۋدىڭ ەكى اراسىندا ۇلكەن وتكەل تۇرعانىن اكەسى دە، قىزى دا الدەقاشان كورىپ، ءبىلىپ قويعان سياقتى. كۇن كوزىنە جىبىگەن قار بەتىندەي لەبىز مايدالىعى عانا ناعاشى مەن جيەن دەگەن ءسوزدىڭ سىرتىن جۇمسارتىپ-اق تۇر. بۇل كەلۋ ۇلكەن سىندى قادام ەكەنىن، بۇل كەرىسۋ اسا الىس ساپاردىڭ نە جولىن اشۋ، نە جولىن كەسۋ بولىپ قالاتىنىن الىبەك تە جاقسى ءتۇسىندى: ول قالايدا قىزعا بار سىردى اقتارۋدىڭ قاپىسىن تاپپاق بولدى.
استان كەيىن، جاتار الدىندا — وتاۋعا كەلگەن گۇلجيھانعا:
— اتاقتى «شەگەن قۇدىقتى» كورەيىن، گۇلجيھان، بەس-ون مينۋت سەيىلدەپ قايتايىق، — دەدى.
ءبىراق، بەيعام كولدىڭ باسىن دۇرلىكتىرگەن بەيمازا قۇستاي، باستالار اڭگىمەنىڭ شىرىن قارشىعا بۇزىپ كەتتى. ول قۇدىق باسىنا بەت العان قىز بەن جىگىتتىڭ سوڭىنان شىرماۋىقشا ىلەستى.
جىلى شىراي مەن جۇمساق لەبىزدەن بۇرىننان دا جۇرداي قارشىعانىڭ الىبەككە وتە-موتە وشىگىپ، باستان اقىرايا كەلگەنىن بىلە تۇرسا دا گۇلجيھان ونى اڭگىمەگە شاقىردى.
— قارشىعا، ناعاشى ءبىر عانا مەنىكى ەمەس، ەكەۋمىزگە تەڭ ورتاق. بەرى كەلسەيشى بولەكتەنبەي. الىستاعى استانانىڭ، سىر ەلىنىڭ جايىن سۇرايىڭ. ول جاقتىڭ جاستارىنىڭ ويىنى مەن ساۋىعى قانداي بولادى ەكەن، بارماساق تا ەستىپ بىلەيىك، — دەدى قىز.
— ءوزىڭ سۇرا. مەن سەنەن ەستىرمىن سوڭىنان.
قارشىعانىڭ جاۋابى مورت بولعانىمەن گۇلجيھانعا دا، الىبەككە دە باعاناعى قاتال ءۇن ازىراق ۇياڭ تارتقان تارىزدەندى. سوندا دا الىبەك شۇيىركەلەسە قالۋدان باس تارتتى. ول اينالا القاپقا كوز تىكتى.
«شەگەن قۇدىق» كىشكەنە جىلعانىڭ قۇبىلا بەتتەگى الاقانىندا ەكەن. اقمەتشەنىڭ وتاۋلى ءۇيى قۇدىققا جاقىن قونعانىمەن «اقمەتشە اۋلى» اتاناتىن كوپ ۇيلەر ەداۋىر جەردە كورىندى؛ مالدىڭ دەنى دە سول ءبىر شاقىرىمداي جەردەگى اۋىلدىڭ توڭىرەگىندە سياقتى. كۇندىزگى كورگەن ارعىماق جىلقىلار مەن تۇيەلەر الدەقايدا اۋلاقتا جاتىر دا، مىنا قوس ءۇي توڭىرەگىندە بىرەر اتتان وزگە قىبىرلاعان قارا جوق.
وسى ولكەگە اتى بەلگىلى بۇل قۇدىقتىڭ قاراعاي شەگەنى بىپ-بيىك، باسىنداعى اينالمالى زىرىلداۋىق قاۋعا جابدىقتارى الىستان كوزگە شالىنارلىق لاقابى دا سول بيىك شەگەنى مەن قىرۋار مالعا سىر بەرمەيتىن مول سۋىنان تاراسا كەرەك. جىلعانىڭ تەرىستىك بەتى كۇندىز دوڭەس كورىنگەن ەدى. ال ءقازىر اقشام بايىعان كەزدە بەينەبىر بۇكتەسىنىن جازىپ جىبەرگەن كىلەم سياقتانىپ، الىبەكتىڭ كوزىنە قىرقا-قىرتىسى جوق جاپ-جازىق ءورىس اشىلدى. بۇل بيدايىق شىققان كولتابان تەگىستىكتىڭ باتىس جاق شەت-شەگىنە كوز جەتپەيتىن. باتقان كۇننىڭ بىرتە-بىرتە سولعىن تارتىپ بارا جاتقان كوكتەگى شاربى بۇلتقا تۇسكەن ءالسىز شاپاعى جازىقتى ونان دا ءارى ىسىرىپ بارا جاتقانداي.
— ەرتەڭگىلىكتەن گورى كەش شاپاعىن كوبىرەك سۇيەم. گۇلجيھان، قاراشى، قانداي ادەمى! اسپانداعى قىزىل شاپاققا مالىنعان، بەينە قالام سياقتى انا ۇپ-ۇشتى بۇلتتار ەري كەلە جىڭىشكەرىپ، ءمۇجىلىپ، جوعالىپ بارادى. ال، الگى ازىردەگى ءبۇتىن باتىستى تۇتاس بۋىنا ۇستاعان التىن ساۋلە بارعان سايىن سولعىن تارتىپ، اجارلى وڭىنەن ءبىرجولا ايرىلۋعا تاياۋ، — دەدى الىبەك باتىسقا كوزىن قاداپ تۇرىپ. گۇلجيھان ونىڭ سوزىندە الدەقانداي استار بار دەپ ويلاپ:
— ەرتەڭگىلىكتەن كەشتىڭ ارتىقشىلىعى نەدە بولعانى، ناعاشى، دۇنيەنىڭ ءبارى ءمۇجىلىپ، تاۋسىلىپ، ءوڭى قاشىپ بارا جاتقاندىعى ما؟ — دەدى ەزۋ تارتىپ.
— جوق، گۇلجيھان، بۇل كەشتىڭ ادامدى كۇندىزگى ۇمىتىنە جۋىقتاتا تۇسكەنى، — دەدى الىبەك، جادىراعان ءبىر ەلىكپەلى پىشىنمەن.
قىز ۇندەمەدى.
— نەگە ۇندەمەيسىڭ، — دەپ كىرىسە كەتتى قارشىعا كەكەسىن ۇنمەن. — قاراڭعىنى نە ءبىر نيەتى قارا ۇرى جاندار جاقسى كورەدى. نەمەسە بۇزىق ىسكە بوي ۇرعان تۇرلاۋسىز جاندار كەشتى كۇتەدى. تۇسىنبەيسىڭ بە، ناعاشىڭنىڭ ءوز نيەتىنەن ءوزى حابار بەرىپ تۇرعانىن.
الىبەك قىزارا ءتۇستى، قارسى جاۋاپ قايىرا الماي كورە كوزگە بوگەلىپ قالدى. تاعى دا گۇلجيھان اعاسىنىڭ اششى ءسوزىن تۇشىتۋعا كىرىستى.
— الىبەك ناعاشى، ءسىز سۋرەتكەر ەكەنسىز، اسپاندى قانداي ادەمى سۋرەتتەپ جىبەردىڭىز. مەڭدىقىز جەڭەشەم «شىراق اقىن» دەپ ەدى، راس ايتقان ەكەن. مەن، ارينە، ساۋالدى سىناۋ ءۇشىن بەرگەنىم جوق، وي ءتۇيىنىن شەشە كەتسىن دەپ ەدىم. «كەش تاڭداعى ءۇمىتتى جاقىنداتا بەرەدى»، — دەپ وتە ماعىنالى ءسوز تاستادىڭىز. ال، قارشىعا ءسىزدىڭ ادىلبەك سياقتى ءور مىنەز، قاتتى سوزدەرگە ءۇيىر، كەيدە وعان سىرىن بىلمەگەن ادام وكپە ارتىپ قالۋى دا مۇمكىن، — دەدى. سونسوڭ الىبەكتىڭ باسىن يزەگەنىن كورىپ، كوڭىلى كونشىگەندەي بولدى. — مىنا جاڭ ءبىزدىڭ، بوس سۋ جوق، قولداعى مالدى مىنا قۇدىقتان سۋارادى. پاپام سۋ تارتاتىن ماشينا الامىن دەپ ءجۇر. جانە تاعى دا ءبىر ۇلكەن قۇدىق قازدىرماقشى...
— ەسەپ بەرىپ بولساڭ ۇيگە قايت. پاپام كەشكە قاراي ۇزاق جۇرگەندى جەك كورەدى. ايتتىم عوي، — كەش — قىزدىڭ ۋاعى ەمەس دەپ.
«ءجۇر» دەپ ەشكىم شاقىرماي-اق ەرگەن قارشىعانى الىبەك بىردەن جاراتپاپ ەدى. «مىنا بۇزىق اڭگىمەنى بۇزۋ ءۇشىن ادەيى شىققان ەكەن، ءتۇسىندىم. ماقسات گۇلجيھان ەكەۋىمىزدىڭ اڭگىمەمىزگە كولدەنەڭ ءتۇسۋ بولدى. باستان-اق سىرى ءمالىم بولعان. سولاي بولىپ شىقتى»، — دەپ ويلادى الىبەك قارشىعانىڭ قارىنداسىنا ۇيگە قايت دەگەن ورىنسىز بۇيرىعىنان كەيىن. ال گۇلجيھان ونىڭ سودىر مىنەزىنەن تايسالىپ، الىبەككە مۇنان دا اۋىر ءسوز ايتىپ تاستار دەپ قىسىلدى. سوندىقتان ول اعاسىنىڭ ىرقىنا ەرىكسىز كوندى.
— جاقسى، قارشىعا، قايتايىق. ناعاشىم توڭىرەكتى كورسىن، ازداپ بوي جازسىن دەپ ويلاپ ەدىم. ۇزاق كۇن ات ۇستىندە بولىپ شارشاعان دا شىعار، ناعاشى، سولاي عوي، جاتىپ دەم العانىڭىز ءجون بولار، قايتايىق، — دەدى قىز.
ۇيگە جەتكەنشە ۇشەۋى دە ءۇن قاتپادى. ايتار ءسوز، اشار سىر مول بولسا دا الىبەك مىنا كوزىمەن دە، تىلىمەن دە نايزاسىن قاداپ تۇرعان قارشىعانىڭ كوزىنشە اۋزىن اشا المادى. ول ۇيگە كەلگەن سوڭ دا الدەنەشە رەت گۇلجيھانمەن تىلدەسۋگە وڭاشا مينۋت ىزدەپ ەدى، ءبىراق قوناقتىڭ اتىن وتقا جىبەرۋگە دە قول ۇشىن بەرمەگەن قارشىعا قاراقشىداي قاقشيىپ، ەكى ارادا تۇرىپ الدى. ءسىرا، قىز دا الىبەكتىڭ حالىندە قالعان بولۋى كەرەك، ويتكەنى وتاۋعا توسەك ازىرلەگەننەن كەيىن:
— ناعاشى، جاقسى جاتىپ، جاي تۇرىڭىز. ەرتەڭ كورىسكەنشە ساۋشىلىقتا بولىڭىز، — دەپ الىبەككە قايتا-قايتا قاراپ، شىعىپ كەتتى.
الىبەك ۇزاق ۋاقىت كىرپىك قاقپاي جاتتى. ول كۇندىزگى وقيعانى باستان-اياق تاعى دا ءبىر رەت كوز الدىنان وتكىزدى. گۇلجيھاننان وزگەنىڭ ءبارى قاس سياقتى. اسىرەسە، قاۋعاباي مەن قارشىعانىڭ ءبىرى «تەگى جات» دەپ ايىپتاۋعا، ءبىرى جاۋ دەپ باس سالۋعا دايىن جاندار ەكەنىن اشىق سەزدى. ءبۇل ەكەۋىنىڭ وڭمەنىنەن وتەرلىك اۋىر سوزدەرى مەن وزدەرىنىڭ تۇتەگەن جۇزدەرى كەز جۇمىپ جاتقان الىبەكتىڭ ويىنان شىقپاي، قارسى الدىندا تۇرعانداي بولدى. «بۇل قالاي؟ سەبەبى نە؟ نە ءۇشىن قاس؟» مۇنى ول تالداپ شەشە المادى. جالعىز-اق بۇل جەردەي تەز كەتۋ وعان ءبىرىنشى شارت سياقتاندى. گۇلجيھان شە؟ كوز يشاراسىنان وزگە وعان نە ايتتى؟ نە سەزدىردى؟ ەرتەڭ بە؟ جالىندى سوزدەر قاشان اعىتىلماق؟ جۇرەك ءتىلى قاشان سايراماق؟ الدە كەيىنگە ىسىرىلماق پا؟ كوز ىلىنگەنشە مۇنىڭ انىق جاۋابى اۋىزعا ورالمادى...
...ەرتەڭىنە:
— مەن جۇرەمىن، — دەگەن الىبەكتىڭ سالقىن حابارىنا قىز تاڭدانعان جوق. ول مۇنى كۇنى بۇرىن ءبىلىپ قويعان ادامشا تومەن قاراپ تۇرىپ:
— التى كۇن ەتىپ، جەتىنشى كۇنى قالادا بولامىن. مۋزىكا مۇعالىمىنەن جازعا الاتىن تاپسىرما — ساباقتارىم بار. مەنەن بۇرىن كورسەڭىز مەڭدىقىز جەڭەشەمە سالەم دەڭىز. جولىڭىز بولسىن، ناعاشى، — دەدى.
الىبەك بۇل ءسوزدى: «قالاعا كەل. ۋادە سول» دەگەنى دەپ جورىدى دا:
— مەڭدىقىزدى ءبىر ۋاقىتتا كورەرمىز. ساۋ بولۋدى تىلەيمىن، — دەپ گۇلجيھاننىڭ قولىن الدى.
قىزدى سۇيۋگە ول قارشىعادان سەسكەندى؛ قوشتاساردا باسقا ىستىق ءسوز ايتۋدىڭ دا رەتىن تاپپادى. ول جالىن مەن مۇزدىڭ اراسىندا قالعان ادامداي، اياعىن ەندى قاي جاققا باسارىن بىلمەي اتتاندى. ال تۋعان اعاسى حاكىمنىڭ بۇل انتەك باسقان ادىمىن اياۋسىز ايىپتايتىنىن الىبەك سەزگەن دە جوق ەدى،
التىنشى تاراۋ
1
ەرتەمەن پوچتا كونتورىنىڭ ۇلكەن اۋلاسىنا قۇرماندى قولىنان جەتەكتەپ كىرگىزىپ، ات جەگىپ جاتقان پوشتاباي جولمۇقانعا:
— جولەكە، ا، جولەكە! قۇرماشتى الىپ كەلدىم. ءىنى مەنىكى، جيەن سەنىكى، قالايدا وقۋعا كىرگىز. ءوزى بەلكۇللى سەنەن اۋعان جوق — باتىر دەسەڭ باتىر، اقىلدى دەسەڭ اقىلدى. كەشە ءبىزدىڭ ادىلبەكتىڭ ارباسىنا ءمىنىپ كەلىپتى. ناعاشىسىنا تارتقان دەگداردىڭ تۇقىمى ەمەس پە، بۇكىل دابىل بايدىڭ اۋلىن بورلىكتىرىپ قاشىپ كەتىپتى. قاشپاي قايتەدى، سەنىڭ كوزىڭ ءتىرى تۇرعاندا ءبىزدىڭ بالا قورلىققا كونە مە؟ اي، بيسەنعاليدى دا قاتىرىپ كەتكەن كورىنەدى، ايتىپ وتىرسا. ءتىپتى قىزىق، ءوزى ايتىپ بەرەدى، — دەپ سۇلەيمەن بار جايدى ءبىر-اق اقتاردى.
قاراتوبە مەن جىمپيتى قالاسىنىڭ ەكى اراسىنداعى ءارى شالعاي، ءارى ەلسىز قۇمدى جولدا ات اربامەن پوچتا ايدايتىن جولمۇقان كەزەكتى ساپارىنا شىققالى جاتىر ەدى. ول كوپتەن بەرى كورمەگەن كىشكەنە جيەنىن بەتىنەن ءسۇيىپ، سۇلەيمەنمەن امانداستى.
— الدا رازى بولسىن، سۇلەكە، بالانى الىپ كەلگەنىڭە. ايتقان تىلەگىڭنىڭ ورىندالۋىنا شاگىڭ بولماسىن. مىنا ساپاردان قايتىپ كەلگەن سوڭ وقۋ بولىمىنە الىپ بارام. قالايدا وڭۋعا كىرگىزەم. ال ءقازىر كەمپىرگە تاپسىرىپ كەتەم، اشىعىپ قالماسىن دەپ. ال ءوزىڭنىڭ شارۋاڭ كۇيلى عوي؟ — دەدى جولمۇقان.
— امان-اقپىز. تەكەدەن كەلدىم. حاكىمدى الىپ كەلدىم. تۇندە كەلدىك. جول جاقسى ەكەن، بەلكۇللى ءبىر جاقسى ساپار بولدى. بۇگىن بازار ارالاپ، ەرتەڭ كەڭسەدەگى قىزمەتىمدى ءبىتىرىپ، ارعى كۇنى ەلگە قايتام، — دەپ سايراي جونەلگەن سۇلەيمەننىڭ ۇزاق سونار اڭگىمەسىن كۇتپەستەن جولمۇقان بالانى اۋلانىڭ تۇكپىرىندەگى ۇيىنە الىپ كەتتى.
ول كەشىكپەي قايتا شىعىپ:
— ال، سۇلەكە، قوش تۇر. مەن كەتتىم، — دەپ ارباسىنا قارعىپ ءمىندى دە اتتارىنىڭ دەلبەسىن قاقتى.
— جولىڭ بولسىن، جولىڭ بولسىن! وزدەرى دە ءبىر مۇڭىم توقپاقتاي جىلقىلار ەكەن. قاراتوبەگە داۋدە بولسا مىنالار بەسىندە جەتكىزەدى، بەسىندە جەتكىزبەسە دە ەكىندىدەن قالدىرمايدى، — دەدى سۇلەيمەن قوڭىراۋىن كۇمبىرلەتە جونەلگەن پوچتانىڭ قوڭدى اتتارىنا سۇيسىنە قاراپ.
ءسويتتى دە ول، ۇيدەن ەلەگىزىپ، سىرتقا شىعا كەلگەن قۇمانعا اقىل بەرە باستادى.
— مىنە، مىناۋ پوچتانىڭ ءۇيى، وسىندا بولاسىڭ. ال سوناۋ كورىنىپ تۇرعان ۇلكەن كوك ءۇي حاكىم اعاڭنىڭ كەڭسەسى، كوردىڭ بە؟ ونىڭ بەرگى جاعىنداعى كىشىرەك اق ءۇي سونىڭ پاتەرى عوي. كوزىڭدى جۇمىپ تاباسىڭ. ءبىز كەتكەنشە كەل. جانە انا جانىنداعى جازىپ بەرگەن ارىزدى حاكىمنىڭ ءوز قولىنا بەر؛ ۇيىنە اپارىپ بەرۋشى بولما، كەڭسەسىنە اپارىپ بەر. ءتۇسىندىڭ عوي، وقۋ جونىندە مەن ءوزىم دە تاپسىرىپ كەتەرمىن حاكىمگە. جولمۇقان دا كۇش سالادى عوي. ءبىر بالانى وقۋعا كىرگىزبەيدى دەگەن نە ءتاڭىرى ءسىرا، بولماسا ءوزىم كىرىسەرمىن، — دەپ قويدى ول ءوزىنىڭ دە وسال قازاڭ ەمەس ەكەنىن بايقاتىپ.
بالا باسىن يزەدى.
— مەن ەندى ءوز جۇمىسىما كەتتىم. ارىزدى ۇمىتپا. ۇلكەن كوك ۇيگە — كەڭسەسىنە اپارىپ بەر، — دەپ نىقتادى سۇلەيمەن كەتىپ بارا جاتىپ.
ءۇيىنىڭ تۇرعان جەرىن مىقتاپ بەلگىلەپ الىپ، كەشىكپەي قۇرمان دا بازار جاققا جىلجىدى.
«وي-وي-وي! قانداي كوپ ەدى! تارسىلداعان ت-ت-ت عوي!» دەپ باياعى مۇكاراما ايتقانداي، قالانىڭ تۇرعان جەرى سول اياعى قاتاڭ دىبىستى: اڭقاتى، شىدەرتى، بۇلدىرتى، قاقپاقتى، قالدىعايتى دەيتىن سۋلاردىڭ ءدال ورتاسىنداعى ولەڭتى وزەنىنىڭ ءيىنى بولاتىن. ال قالانىڭ سىرت ءپىشىنى سول وزەننىڭ يىنىنە اشاسىن تىرەگەن، ۇلكەن ءبىر دوعا سياقتى دا، دوعانىڭ ناق قويىنى كەڭ الاڭ-دى. سول الاڭ بۇگىن مال مەن جانعا، اربا مەن كولىككە لىق تولى ەدى. قالاعا جاقىن جەردەگى جىمپيتى، بۇلدىرتى، قاراتوبە، تايپاق، اششىساي بولىستارىنان عانا ەمەس، سوناۋ الىستاعى قاراكول، قاراباۋ، قىزىلقوعا، ويىل بولىستارىنان دا كەلگەن بازارشىلاردان اياڭ الىپ جۇرگىسىز. شارۋانىڭ مالىن ساتىپ، شاي مەن شەكەر، ۇن مەن ماتاعا ارباسىن تولتىرىپ قايتاتىن ورتالىق بازارى وسى. ەل-ەلدەن كەلگەن ادامدى ىزدەگەنىڭدى وسىدان كەزدەستىرەسىڭ. بۇرىن مۇنداي ۇلكەن بازار كورمەسە دە قۇرمان كوپشىلىكتەن ۇرىككەن جوق. ول ءتىپتى كورمەگەن نارسەسىن كورىپ قىزىققا بەلشەسىنەن باتىپ ءجۇر. مال بازارىنىڭ ءبىر جەرىندە ول راقىمعاليدى كوزى شالىپ قالىپ، جالما-جان بۇرىلا سالىپ، بازاردىڭ ەكىنشى شەتىنە قاراي، ادام-ادامنىڭ اراسىمەن زىتا جونەلدى. ءبىراق راقىمعالي ونى بايقاماي قالدى، كوپ اراسىندا ول الدەكىممەن سۇق قولىن شوشايتا سويلەسىپ، وزىمەن-وزى بولىپ جاتىر ەدى. سوندا دا قۇرمان قولعا ءتۇسىپ قالاتىنداي ارتىنا قاراپ قويىپ جۇگىرە بەردى ونى تەك ەكى ادامنىڭ الاقان سوعىپ، جەمە-جەمگە كەل¬گەن ات ساۋداسى توقتاتتى.
— 80 سوم، — دەدى جالپاق قىزىل كىسى.
— 70. شەكەسىنەن شىققان باعاسى؟ — دەپ كىشكەنە سارى ادام جۇپ-جۇمىر تورى بيەنىڭ دوڭگەلەنگەن ساۋىرىن ءبىر سيپاپ، باسقا جاققا قارادى.
— 80. ايتقانىم-ايتقان.
— 70-تەن 70 تيىن ارتپايمىن، — دەپ كىشكەنە سارى قاتارداعى جىلقى ۇستاپ تۇرعان ادامعا قاراي ءجۇردى.
— توقتا. ءبىر سوم قالسىن.
ەلدە ءار نارسەنى جەتە باقىلاپ وسكەن قۇرماننىڭ بايقاعىش كوزى ساۋداگەرلەردىڭ قاسىندا تۇرعان ءبىر تاتار بالاسىنىڭ كيىمىنە قىزىعىپ، سونىڭ كوپكە دەيىن قاسىنان شىقپادى. ادەمى كيىنگەن: قوڭىر شالبار، اڭ كويلەك كيىپ، بەلىنە قارا بەلبەۋ بۋىنعان. باسىنداعى بيىك قارا فۋراجكا قانداي اسەم. «مەن دە وسىنداي كيىنسەم» دەپ ويلادى قۇرمان. ول اياعىن شاپشاڭداي باسىپ ىلگەرى ءجۇردى دە، كەشىكپەي ۇساق-تۇيەك ساتاتىن ساۋداگەرلەردىڭ تىرنا قاتار تىزىلگەن دۇكەنشەلەرىنە جەتتى. بۇلاردىڭ ۇساق دۇنيەسى بالانىڭ كوز قۇرتىن قىتىقتاعانداي بولىپ كەتتى. «انا اينانى الىپ قالتاعا سالىپ، ەرتەڭدى-كەش قاراپ قويسام... انا ءبىر ا0شا سالاتىن شيلاندى-اي. كارتا. كادىمگى راقىمعاليلاردىڭ وينايتىن الا كارتاسى. شىركىن، وينار ما ەدى! ول ەسى كەتىپ ۇساق-تۇيەك زاتتارعا قادالا قاراپ تۇردى دا، الگى تاتار بالاسىنىڭ باسىنداعى فۋراجكاداي ءبىر فۋراجكاعا كوزى ءتۇسىپ كەتتى. ول نە قىلارىن بىلمەي دۇكەن يەسىنە ءبىر، فۋراجكاعا ءبىر جالتاڭ-جالتاڭ قارادى. قالا كورمەگەن اۋىل بالاسىنىڭ تاڭ قالىپ دۇنيەگە ەسى كەتىپ تۇرعانىن بايقاي قويعان ساۋداگەر:
— كىم بالاسىسىڭ؟ — دەپ سۇرادى.
قۇرمان ءبىر ءسات توسىرقاپ قالدى دا، اقىرىنداپ قانا:
— باقىنىڭ، — دەدى.
— باقىڭ كىم؟ قايسى اۋىلدان؟
— شىدەرتىدەن.
— مۇندا كىمگە كەلدىڭ؟
— ناعاشىما...
— ناعاشىڭ كىم؟
— جولمۇقان.
— ا، — دەدى ساۋداگەر. — پوشتاباي جولمۇقان با؟
— ءيا.
— تانيمىن جولمۇقاندى. جاقسى كىسى.
بالا ساۋداگەردىڭ ءجىبي سويلەسكەنىن كورىپ، بۇرىنعىدان گورى باتىلدانا باستادى. ول: «انا ءبىر بورىكتى كورسەتشى»، — دەيىن دەپ وقتالدى دا، ساۋداگەردىڭ سىناي قاراپ تۇرعانىن بايقاپ بوگەلىپ قالدى.
— سەن جولمۇقاننىڭ جاقىن ءىنىسى بولساڭ، سەنى نەگە ورىسشا كيىندىرمەيدى؟ — دەدى ساۋداگەر، بالانىڭ ايتقانىنا نانباعان پىشىنمەن.
قۇرمان ەركىندەي ءتۇستى.
— وقۋعا كىرگىزەدى، سونسوڭ ورىسشا وقيمىن، ورىسشا كيىنەمىن.
— ىمم، وقۋعا تۇسپەي دە ورىسشا كيىنۋگە بولادى، ەگەر دە اقشاڭ بولسا.
— بورىك قىمبات پا؟ — دەپ سۇرادى قۇرمان فۋراجكانى كورسەتىپ.
— بۇل بورىك ەمەس، فۋراجكا. ناعىز ۋچەنيكتەر كيەتىن فۋراجكا. ەلۋ بەس تيىن تۇرادى باعاسى.
قۇرمان ويلانباستان جىرتىق نانكە شالبارىنىڭ قالتاسىنان قاعازعا وراپ، سىرتىنان جىپپەن بايلاعان اقشاسىن سۋىرا باستادى. ساۋداگەردىڭ ەكى كوزى بالانىڭ قاعازىندا بولدى. ول ءجىبىن تىسىمەن شەشىپ، قاعازدى جازا باستاعان بالانىڭ ساۋساقتارىن ءبىر ۇلكەن بايلىقتىڭ باسىن الا كەلگەن يگى ساۋساقتاي كورىپ كەتتى. ال قاعازدان بوساعان بەس سومدىق كوك الا قۇيرىقتى اقشانى كورگەندە:
— Aha! — دەدى. — سەن، بالا، مىنا اقشاعا ەڭ جاقسى كيىمدى الىپ كيىنەسىڭ. مەن ءقازىر ساعان كەرەگىڭنىڭ ءبارىن كەلتىرەيىن الدىڭا.
بەس تەڭگەنى ساۋداگەر باسقا ادامنىڭ قولىنا ءتۇسىپ كەتە مە دەگەن ادامشا، جالما-جان وعان فۋراجكانى دا، بىرنەشە كويلەكتى دە، قارا بىلعارى بەلبەۋدى دە، تريكو شالباردى دا جايا سالدى.
— مىنا فۋراجكا ەلۋ بەس تيىن. كويلەكتىڭ كوگى قىرىق جەتى تيىن، اعى الپىس تيىن. ساعان ەندى كوگى كەلىسەدى. سوندا — بۇل ەكەۋى ءبىر سوم ەكى تيىن. ال شالبار ءتىپتى ارزان — ءبىر سوم ون بەس تيىننان. قالاعانىڭدى ال، بالا. قوڭىرى جاقسى بولار، انا اقشىلى كىرشەڭ. سەن كوشەدە كوپ جۇرەتىن بالاسىڭ... سوندا نەبارى ەكى سوم ون جەتى تيىن بولادى. ا، كويلەك سىرتىنان ۋچەنيكتەرگە مىنا قارا بىلعارى بەلبەۋ كەرەك؛ ءبۇل توقسان تيىن. سەنىڭ بۇل اقشاڭا تاعى ءبىر جاقسى زات بەرەمىن. نە قالايسىڭ؟ — دەدى ساۋداگەر.
قۇرماننىڭ ەسى شىعىپ كەتتى. ول بۇل بەس سومدىق قاعازعا بار كەرەگىن الامىن دەپ ومىرىندە ويلاعان جوق.
مۇنىڭ ءبىرىنشى ارمان ەتكەنى انا قارا فۋراجكا بولدى دا، سودان كەيىن بەلبەۋ ەدى. نە دەرىن بىلمەي ابدىراپ قالعان بالانى ساۋداگەر جالما-جان ءوزى كيىندىرە باستادى. ول شالباردى قۇرماننىڭ بويىنا ءبىر مولشەرلەپ الدى دا:
— ال، كي. انا ەسكى شالبارىڭدى ءوزىم قاعازعا وراپ بەرەمىن، ونى قولتىعىڭا قىساسىڭ، — دەپ جەتەكتەپ دۇكەنشەنىڭ ىشىنە كىرگىزدى دە ون مينۋت وتپەي ول بالاعا شالبار كيگىزىپ، كوك كويلەكتىڭ ەتەگىن ونىڭ سىرتىنا جىبەرىپ، بەلىنە قارا بىلعارى بەلبەۋ بۋىندىردى دا، باسىنا فۋراجكا كيگىزدى. قۋانىشى قوينىنا سىيماي، ەكى ەزۋى ەكى قۇلاعىنا جەتكەنشە ىرجيعان قۇرماندى تەگىن كيىندىرگەن ادامشا، ساۋداگەر قولىنان ۇستاپ تۇرىپ: — ەندى اياعىڭا ادەمى اياق كيىم كەرەك. ءبىراق قالعان اقشاڭ ەتىككە جەتپەيدى، سوندىقتان مەن ساعان مىنا بوتينكانى بەرەمىن، — دەپ، بۇرىشتان كونە-توز بوتينكانى شىعارىپ بەردى.
قۇرمان مۇنىڭ ءبارىن تەگىننەن-تەگىن تابىلعان كيىمدەي كورىپ:
— الدىراز بولسىن، اعاي، — ءدال دۇكەننەن شىعا جونەلدى. ول ءبىر قويدىڭ قۇنى تۇرارلىق كيىم كيدى مە، كيمەدى مە — ونى ويلاپ جاتپادى. بوتينكانىڭ باعاسىن دا سۇرامادى. تەك اياعىن اسىعا باسىپ، حاكىمدىكىنە قاراي جونەلدى.
نەگە ەكەنى بەلگىسىز، ول ءالسىن-السىن ءجۇرىپ كەلە جاتىپ، باسىن ۇستايدى دا فۋراجكاسىن قوقىرايتا تۇسەدى. كەي كەز وعان جۇرتتىڭ ءبارى اينالا قاراپ تۇرعان سياقتانادى. جانە «مىنا بالانىڭ بەلبەۋى مەن فۋراجكاسى قانداي كەلىستى! كويلەگى مەن شالبارى دا قاتىپ تۇر ەكەن! قايدان كەلگەن بالا ءوزى؟!» دەگەندەي بولادى...
2
پروكۋرور كەڭسەسىنىڭ الدىنا كەلىپ «باستىق قايدا؟» دەپ سۇراعان قۇرمانعا اپپاق قۋداي شوقشا ساقالدى ادەمى شال سۇق قولىمەن ەسىكتى كورسەتتى. ۇلكەن قىزىل ەسىكتىڭ جەز تۇتقاسىن بالا قىزىعا ۇستاپ اقىرىنداپ قانا تارتىپ قاراپ ەدى — ەسىك تاس بەكىتۋلى كورىندى. مۇنىسى قالاي دەپ كۇدىكتەنگەن پىشىنمەن ول ەسىكتى نۇسقاعان شالعا كوز تىكتى، ال شال وعان جۇدىرىعىن مەڭزەپ «تارسىلدات!» دەگەن بەلگى بەردى. ءبىر جاعىنان اكىم الدىنا بارۋعا جۇرەكسىنىپ، ەكىنشىدەن مىنا وتە-موتە ۇلكەن ەسىك پەن ومىرىندە كورمەگەن جالتىراعان جەز تۇتقا تاڭداندىرىپ وزىنەن-وزى جاسىڭقىراي باستاعان بالا كەنەت سەلك ەتە ءتۇستى:
— كەڭسە جابىڭ! ەشكىم دە جوق! — دەپ اڭىردى وعان ىشكى جاقتان قاھارلى ءبىر قارلىققان داۋىس.
قۇرمان نە قىلارىن بىلمەي، كومەك سۇراعان ادامشا، شالعا قاراپ ەكى كوزى جاۋتاڭداي قالدى. شال بۇل كەزدە ساپتى سىپىرعىشپەن اۋلانى تاراشتاپ جاتقان-دى. ول جۇمىسىن قويا سالىپ بالاعا تاعى دا ىم قاقتى — بۇل جولى بۇرىنعىداي جاي عانا نۇسقاعان جوق. ەرنىن جىمقىرىپ، جۇدىرىعىن ءتۇيىپ: «ۇر! مىقتاپ ۇر! سوق! قاتتىراق سوق!» — دەگەن جىگەرلى بەلگى بەردى.
بالا پىسي ءتۇستى. شالدىڭ «ىمى» وعان ارقا سۇيەۋ عانا بولعان جوق، ءتىپتى «سەندەي بالا قايتپاۋى كەرەك، تايسالماي قيمىلداۋى كەرەك؛ سەنىڭ قورقاتىن رەتىڭ جوق دەپ تۇرعانداي بولدى.
— اش! ماعان باستىق كەرەك! — دەدى بالا جىڭىشكە اششى داۋىسپەن ۇلكەن ەسىكتى كىشكەنە جۇدىرىعىمەن تارس-تارس سوعىپ.
جەكسەنبى كۇنى ەسىكتى ىلمەگىن ىشىنەن سالىپ قويىپ، ءبۇتىن پروكۋرور كەڭسەسىنىڭ تورىنەن ەسىگىنە شەيىن جۋان دەلولاردى جايىپ سالاتىن باسەكەنىڭ بىرگە جاساسىپ كەلە جاتقان ەسكى ادەتى ەدى. ونىڭ ەڭ جەك كورەتىن نارسەسى: ءتارتىپسىز تەكشەلەنگەن پاپكالار مەن ىركىس-تىركىس تىگىلگەن دەلولار. بۇلاردى كىتاپشا تۇپتەپ، جىك-جىگىمەن شكافقا ساندىقشا تەكشەلەمەي ونىڭ ءومىرى كوڭىلى كونشىگەن ەمەس. ال جاڭا عانا سوتپەن بىتكەن التى دەلونى تاسقا تاڭبا باسقانداي ەتىپ تىگىپ بولىپ، نومەرلەپ، سىرتىنا باستالعان، اياقتالعان جىل، ايلارىن جازىپ بىتىرگەندە تاعى دا بىرەۋ ەسىك قاققانى. بۇل دا سول ىزدەگەنى سوز، ەرتەدەن قارا كەشكە دەيىن سويلەسە دە مىلجىڭداۋعا قانبايتىن كامالي شىعار!
«وسىنداي بەزدەلنيك شالداردى قايدان تاۋىپ الاتىنىن بىلمەيسىڭ! — ەسكى تانىس، ادال ادام. باياعىدا ءابدىراحمان ايتييەۆتى كازاك-ورىستاردان جاسىرىپ ۇيىنە پانالاتقان شال، — دەپ دارىپتەيدى. حاكىمنىڭ دە ايتەۋىر بىلمەيتىنى جوق، ماقتامايتىنى دا جوق، جاقتامايتىنى دا جوق. ءتىفۋ! بۇل مىلجىڭعا: «كەڭسەگە ەشكىمدى جىبەرمە! — دەپ قۇلاعىنا قۇيىپ تۇرساڭ دا تۇسىنبەيدى. بوتەن ادام بولماسا — ءوزى كىرىپ شىعادى. سونداعىسى قايداعى-جايداعى اڭگىمەنى باستاپ: «شولاي بولدى، شولاي بولدى!» — دەپ وتىرماقشى»، — دەپ كىجىندى باسەكە كامالي قارتقا. باسەكە كاماليدى «مىلجىڭ» دەپ جەك كورسە، قاعازدى التىننان ارتىڭ كورەتىن، توڭىرەگىنە جان جۋىتپايتىن حاتشىنى كامالي دە جۇرەك ەلجىرەتەر دوس سانامايتىن. قالايشا دوس بولماق، ەڭ قىزىق بازار كۇنى دە ول وسى حاتشىنىڭ كەسىرىنەن كەڭسە باعىپ قالدى. ول ول ما، ۇزاق كۇندى قىسقارتىپ اڭگىمەلەسۋگە كىرگەن شالدى: «رەتتەپ قويعان قاعازداردى ورنىنان قوزعاپ الاسىڭ، سەنىڭ پايداڭنان زيانىڭ كوپ، اڭگىمەڭ دە وزىڭە، ءوزىڭ دە وزىڭە» دەپ قۋىپ شىقتى ىشتەن. ءبىراق كامالي دە ونىڭ ىشتەي سازاسىن بەردى: «سەنىڭ بۋ شاقشا كوبىك سوپايعان ناشار باسىڭ وسى قاعاز اراسىندا قالار ءالى؛ ينشاللا قالار. بازار كۇنى دە دەلولاردىڭ ىشىندە ات باسىنداي التىن ۇمىت قالعانداي قوبىراتاسىڭ. ناستوياششيي چينوۆنيك! ناستوياششيي بيۋروكرات!» دەپ جەرلەگەن-دى. سوندىقتان ول قۇرمانعا: «قاتتى سوق ەسىكتى، تارسىلدات!» دەپ ىمداپ ەدى. ونىسى: وزىمەن سويلەسپەگەن حاتشىنىڭ تىم بولماسا مىنا بالا مازاسىن السىن، دەگەندىك ەدى.
— ەشكىم جوق دەدىم مەن ساعان. قازاقشاعا تۇسىنبەيسىڭ بە ءوزىڭ؟ الدە ايتقاندى ەستىمەيتىن مىلقاۋ ما ەدىڭ؟ — دەپ اقىردى ول ىشتەن.
— ەشكىم جوق بولسا، سەن كىمسىڭ؟ سەن الدە ادام ەمەسپىسىڭ؟ اش، تىعىز جۇمىسىم بار پروكۋروردا.
— ا؟ نە دەيسىڭ؟ قايتا ايتشى! — دەپ، تارس اشىلعان ەسىكتەن قىرما ساقال، اشاڭ كىسى شىعا كەلدى.
قۇرمان قورقىپ كەتتى. ول جالما-جان كەرى شەگىنىپ، «مىناۋ نە قىلادى؟» دەگەن كىسىشە كەيىنگى جاقتاعى سىپىرعىش ۇستاعان شالعا قاراي جىلجىدى. ءبىراق شال ءوز ىسىمەن بولىپ، اشۋلى حاتشىعا دا، الدە نە جۇمىسپەن جۇرگەن بەيتانىس بالاعا دا قارامادى — بۇرىنعىداي كۇيبەڭدەپ اۋلا تاراشتاعان كۇيى قىبىرلاي بەردى.
قۇرمان ونى ءقازىر شىن مىلقاۋ ەكەن دەپ ويلادى. ال كەڭسەدەن جەكىرە شىققان ارىق ادامنىڭ تۇتەگەن بەتى وعان وتە ىزعارلى كورىندى. ءتىپتى ول سوعىپ جىبەرۋگە دە ءدۇز جانبايتىن سياقتاندى.
ول ءبىر ءسات قاشا جونەلۋگە دە دايىندالا ءتۇستى. ءبىراق بۇرىن كەزدەسپەگەن قىر بالاسىنىڭ جاسىعان ءتۇرىن كورىپ حاتشى وعان ەندى قايتىپ جەكىرمەي، «بار بالە سەنەن» دەگەن ويمەن كامالي قارتقا كيلىگە كەتتى.
— مەنىڭ جۇمىس ىستەپ جاتقانىمدى بىلەسىڭ. كەڭسەنىڭ بۇگىن جابىڭ ەكەنىن بىلەسىڭ. پروكۋروردىڭ بولمايتىنىن بىلەسىڭ. سونىڭ ءبارىن بىلە تۇرا قايداعى ءبىر ەلدەن كەلگەن تانىمايتىن بالاعا ەسىكتى تارسىلداتتىرىپ، ءوزىڭ تۇك بىلمەگەن ادامشا، تۇك كورمەگەن ادامشا، تۇك سەزبەگەن جانشا كۇيبەڭدەي قالاسىڭ! سەن قارتتى مۇنان كەيىن نە دەسەم؟ ءوزىڭ ايتشى؟! كانە، ايتشى! نە دەسەم؟
كامالي سىپىرعىشىن جارعا سۇيەي سالدى دا:
— باسەكە، بۇل مالايدى ءسىزدىڭ تانىسىڭىز دەپ ويلاپ ەم. ويتكەنى، بۇل مالاي حاكىم ءۇيىنىڭ قوناعى كورىنەدى، ەلدەن كەلگەن. ءاللا تۋماسى بولۋى دا عاجاپ ەمەس. مەنى نە دەسەڭىز دە ءوزىڭىز بىلەسىز. ءبىراق مەن ءسىزدى، بالكىم ءبۇل مالاي شاقىرا كەلگەن بولار دەپ تە ويلادىم، — دەدى.
ءوزى ءسوزۋار، ءازىر جاۋاپ شالدىڭ ءبۇل ورىندى ءارى دالەلدى سوزىنە جاۋاپ بەرە الماي، زىعىرى قايناي ءتۇستى دە:
— جاقىنى بولسا حاكىمنىڭ ءۇيى انە تۇر، سونىڭ ۇيىنە الىپ بار. بار، بار، بىرگە بار، — دەپ ەسىكتى تارس ەتكىزىپ، ءوزى كەرى سۇڭگىپ كەتتى.
— اعا، مەن حاكىم اعاما كەلدىم. ايتاتىن ءسوزىم بار. ول ۇيدە جوق، وسىندا كەتكەن، — دەي بەرىپ ەدى قۇرمان، ءبىراق ونىڭ ءسوزىن اشۋلى حاتشى قۇلاعىنا دا ىلمەدى.
— ەح، مالاي! — دەدى قارت، قۇرمانعا تاڭدايىن قاعىپ. — قاباحات اشۋلى كىسى. بۇل كىسى قاعاز جازىپ جاتقاندا ماڭىنا جولاما. جولاساڭ بالە؛ ال دەلولاردى قوتارىستىرىپ جاتقاندا توجە سولاي، ەششە حۋجە. بۇگىن، مىنە، ساعات توعىزدان باستاپ كەلدى دە، مەنى دە، ءوزىن دە اۋرە ەتىپ دەلو تىگىپ جاتىر. ەسىكتەن تورگە ءحاتلى دەلو، ءبۇتىن ەدەن تولى دەلو. سول دەلولاردىڭ ىشىندە ات باسىنداي التىن ۇمىت قالعانداي قوپارادى. ۇنىڭ باشى سول دەلا ىشىندە قالادى. حاكىم دە قىزىق كىسى، نو اقىلدى كىسى. بۋ كرىسانى تاۋىپ تا العان. بۇل بولماسا دەلولارى العا بارماس ەدى. نۋ ەندى تاپقان حاتشىنى!..
قۇرمان قارتتىڭ ءسوزىنىڭ كوبىن جەتە ۇقپاسا دا، ونىڭ سويلەگەنىنە قۋانىپ كەتتى؛ ءتىپتى بۇل يمان ءجۇزدى شالدىڭ ءۇنى وعان ەسىركەگەندەي، اياعانداي بولىپ ەستىلدى. سونىمەن بىرگە اشۋشاڭ ارىق قارا كىسىنى بۇل شالدىڭ ءىشى جاراتپايتىنىن دا اڭعارىپ قالدى.
— ساعان حاكىم كەرەك پە ەدى؟ حاكىمدى ۇيدەن كۇت. بۇل كىسىگە جولاما! قاباحات اشۋلى كىسى.
— نەگە اشۋلانادى؟ سىزگە دە، ماعان دا اشۋلانىپ، جەكىرە سويلەيدى. جۇرتتىڭ بارىنە دە وسىلاي ايقايلاي ما؟
— ايقايلايدى، ەششە كاك ايقايلايدى. بۋرجۋي دەپ ايقايلايدى، بەزدەلنيك دەپ ايقايلايدى. بۋرجۋي دەپ سوعىس ۋاقىتىندا ايتاتىن ەدى. بۇل كىسى ءقازىر دە سونى قالدىرماعان. قاباحات اشۋلى. سەن مالاي، ءوزىڭ پىسىق مالاي ەكەنسىڭ. فاميلياڭ كىم؟
قۇرمان تۇسىنبەي شالدىڭ بەتىنە قارادى.
— نە دەدىڭىز؟
— فاميلياڭ نەشىك دەيمىن؟ نو اكەڭ اتى كىم؟
— اكەم اتى باقى. حاكىم تۋىسقان اعامىز، وسىندا كەلدىم... وقۋعا.
— جاقسى. ءبىلىپ تۇرمىن، پىسىق مالايسىڭ. وقىساڭ انە حاكىمدەي بولاسىڭ. قازاقتا، نوعايدا ءقازىر وقىعاندار كوبەيدى. وقىماساڭ قوي باعاسىڭ.
— قوي باقتىم. سول قوي باققان اقىمدى الا الماي... جانە، — دەپ بالا بوگەلىپ قالدى.
— سەن قوي باقساڭ، مەن ياش كۇنىمدە بايعا، الگى اكچۋريندەرگە مالاي بول دىم. اكچۋريندەر وتە داۋلەتتى بولدى. ولاردىڭ بارلىق ساۋداسى سولاردىڭ قولىندا بولدى. مىنە، ەندى ولار دا ءبىتتى. سەنىڭ اقى تولەمەگەن بايلارىڭ دا ءبىتار، مالاي، قاپالانبا. حاكىمگە ارىز ەتسەڭ — ول مومەنتالنو بۇيرىق بەرەدى دە، ميليسيا جىبەرىپ ايداتتىرىپ الادى...
— دابىل بايدى دا ايداتتىرىپ الار ما ەكەن؟ مەنىڭ وندا اقىم كەتتى. جانە مەنىڭ اپام...
— دابىل تۇگىل... انىق اكەسى كىم دابىلدىڭ؟
— اكەسى ماحمەت.
— دابىل تۇگىل، دابىلدىڭ اكەسى ماحمەتتى دە ايداتىپ الدىرادى دا، مومەنتالنو سوتقا بەرەدى. سوتقا بەرگەن سوڭ ونىڭ ارعى جاعى بەلگىلى ەندى. پوۆەستكا، يسپولنيتەلنىي ليست ي گوتوۆو.
قۇرمان شالدىڭ ءسوزىنىڭ ۇزىن ۇرعاسىنا تۇسىنسە دە، ونىڭ «پوۆەستكا»، «يسپولنيتەلنىي ليست»، «گوتوۆ» دەگەن سوزدەرىن ۇققان جوق. ءبىراق «بۇل نوعايدىڭ ءتىلى عوي. بايلاردان اقى تولەتەدى دەگەن ءسوز شىعار» دەپ توپشىلادى.
— اتا، ءسىز مۇندا قانداي قىزمەت اتقاراسىز؟ — دەپ سۇرادى قۇرمان شالدان، ونىڭ قولىنداعى ۇلكەن سىپىرعىشىن كورگەنمەن، بۇل كىسى دە ازداپ كەڭسە جۇمىسىنا ارالاسىپ تۇراتىن بولار دەپ ويلاپ.
— مەن مالاي، ستوروج دولجنوسىن اتقارامىن، — دەدى قارت تاعى دا قۇرمان تۇسىنبەي قالعان بۇل سوزدەرگە ۇلكەن ءمان بەرىپ مۇقامداپ سويلەپ. — قارشىق ءيدان جۋادى، وت جاعادى، كەڭسەنى پوريادوكتا ۇستايدى. ال قىزىم ۆەچەرنيي كۋرستا وقيدى. مۇنىڭ ءبارى حاكىمنىڭ ارقاسىندا. اللا عۇمىرىن ۇزاق ەتسىن، حاكىم نوعايعا دا، قازاققا دا بىردەي قارايتىن ءادىل ادام. شال-كەمپىر، جالشى-مالشى، جەتىم-جەسىردىڭ ءبارى حاكىمگە جۇگىرەدى، ءبارى حاكىمگە مۇڭ شاعادى. سولاردىڭ بارىنە دە حاكىم جاردەم كورسەتەدى. سەن دە ارىزىڭدى حاكىمگە كورسەت، مالاي. حاكىمنىڭ ايەلى دە بيك مۋسىلمان ادام. مەڭدىقىز دەگەن كىسى. ەكەۋى دە بىرىنە-بىرى لايىق كەلگەن كىسىلەر. مىنە، التمىش جاسقا كەلدىم، مۇنداي جاقسى ادامداردى كورگەنىم يۋق. مىنا سەكرەتار ناشار كىسى، بيۋروكرات. قاباحات اشۋلى كىسى. سەن عاريزاڭدى حاكىمنىڭ وزىنە بەر. ءۇيى مىناۋ، — دەدى قارت بالانى قاقپادان شىعارىپ سالىپ.
— بىلەمىن، اتا، حاكىم ءبىزدىڭ اعاي. جەڭگەيدى دە بىلەمىن. ءبىراق مەن ارىزىمدى كەڭسەدە ءوز قولىنا بەرەمىن.
— ەي، مالاي، سەنىڭ وندا جولىڭ بولعان مالاي! — دەدى قارت بالانىڭ «حاكىم ءبىزدىڭ اعاي» دەگەن سوزىنە تاعى دا قاتتى قۋانىپ.
3
پروكۋروردى انادايدان كورە سالا تاڭقىباي بۇقپالاپ ەسىكتىڭ قايىرىلىسىندا تۇرا قالدى.
تاڭقىبايدىڭ بۇقپالاعان جەرى ۋەزدىك تەرگەۋشىنىڭ ۇلكەن كەڭسەسىنىڭ الدى — بيىكتىگى كىسى بويى قول ۇسىنىم، اق سىرلى، قالىڭ، قاپسىرمالى ەسىكتىڭ تاساسى ەدى. بۇل جەردە قوياننىڭ كوجەگىندەي اۋسەلەسىز، قارشاداي تاڭقىباي تۇگىل، اتانداي جىگىتتەر دە جاسىرىنارلىق بۇرىنعى باي نوعايلاردان قالعان زور قاقپالى ءىرى ءۇيدىڭ وزىنە لايىق قوندىرىلعان سىرتقى جالپاق ەسىكتەرىنىڭ ءبىرى بولاتىن. ءبىراق بەيسەۋىت قيمىلدى الىستان شالىپ قالاتىن حاكىمنىڭ كورەگەن كوزى تۇيە شەكپەننىڭ جالپ ەتىپ جوق بولعان ەتەگىن انىق-اق بايقاپ قالدى جانە ونىڭ ءارى قاراي ىشكە ەنبەگەنىن دە ءبىلدى. ول: «بۇل نە قىلعان ادام، جاسىرىنباق ويناعان بالاشا، نەگە تاسالانادى؟» دەپ ويلاپ، ەكى كوزىن ەسىكتەن المادى؛ ارالارى بىرنەشە سارجان جەر بولسا دا جاسىرىنعان ادامدى كورۋگە، ونىڭ كىم ەكەنىن بىلۋگە ىنتىقتى. ال ەسىك ارتىنا بۇققان شارۋا نەگە قىسىلعانىن، نەلىكتەن تاسالانا قالعانىن ءوزى دە انىق بىلمەدى. ول تەك الدە نە ءبىر كەنەتتەن پايدا بولا قالعان ۇرەيدىڭ قۇشاعىنا ەرىكسىز ەنىپ كەتتى؛ پروكۋرور كەزدەسسە ونى ۇستاپ الاتىنداي-اق كورىندى. ول حاكىمدى، حاكىم دە ونى جاقسى تانيتىن، ءبىرىن-بىرى سان رەت كورگەن. اسىرەسە، سوڭعى كەزدە حاكىم ونىڭ بولىس كەڭسەسىنىڭ جانىنداعى «قوسشى» ۇيىمىنان شىقپايتىنىن، سونىڭ ءبىر بەلسەندىسى ەكەنىن بايقاپ قالعاندى. ءتىپتى ونى ەلگە بارعاندا ءبىر رەت «قوسشى بي» دەپ ازىلدەپ تە قويعان. ال ءقازىر حاكىمگە بۇل ادام جۇمباق سياقتى كورىندى — تەگىننەن-تەگىن ەسى بار ادام ەسىك سىرتىنا تىعىلا ما؟..
دابىل بايدىڭ تولىپ جاتقان مالشىلارى مەن جالشىلارىنىڭ ەڭبەك اقى تالاپ ەتكەن ارىزدارى تەز تەرگەلە قويماعانىنا رەنجىپ، حاكىم بۇگىن ءبۇل ىستەردى بىتپەسە دە ءوز قولىنا الماقشى بولعان ەدى. ول ءۇشىن پروكۋراتۋرانىڭ حاتشىسى باسەكەنى ەرتەمەن حالىق تەرگەۋشىسىنىڭ كەڭسەسىنە جىبەرگەن بولاتىن. ساعات توعىز بەن وننىڭ اراسىندا ەكى رەت بارىپ تەرگەۋشىنىڭ حاتشىسىن تابا الماي كۇيگەلەك باسەكە پروكۋرورعا كەلىپ:
— مىنا بەزدەلنيكتى نەمىستىڭ وۆچاركاسىمەن ىزدەسەڭ دە تابا الماسسىڭ. ساعات ون بىرگە كەتتى، بۇل يديوت جاۋاپكەرشىلىكتى مۇلدەم ۇمىتقان. كەڭسەسىندە دە جوق، ۇيىندە دە جوق. بۇل حاتشىنىڭ ءوزىن جاۋاپقا تارتۋ كەرەك، — دەدى تۇتىگىپ.
قاتىڭقى قاباعى تاس جيىرىلىپ، ونىڭ وتە-موتە ەتسىز، قۋ جاقتى بەتىنىڭ شەكە تامىرلارى بىلەۋدەي بولىپ كەتىپتى. قولىنا تۇسسە تەرگەۋشىنىڭ حاتشىسىن بۇل جاي ۋاقىتتا كۇيىپ-پىسىپ جۇرەتىن ادام جۇرت الدىندا بالاعاتتاپ سالۋدان دا ءدۇز جانارلىق ەمەس-تى. ول ونى سىرتتان سىباپ تا سالعان، ءبىراق پروكۋروردىڭ الدىندا ول سوزدەردى جۇتىپ قالىپ، تەك قانا ءوزىنىڭ بايىرعى «بەزدەلنيگى» مەن «يديوتىن» عانا قوسارلاندىردى.
حاكىم وعان اقىرىن عانا:
— جاقسى، باكە، مەن ءوزىم تاۋىپ الارمىن ونى. ءسىز ءوز جۇمىسىڭىزدى ىستەي بەرىڭىز. قالادان شىعىپ قايدا كەتتى دەيسىڭ، ءوزى دە كەلىپ قالماس پا ەكەن، — دەپ باسۋ ايتتى.
باسەكە بۇل سوزگە دە باسىلا قويمايدى.
— اباجاداي كەڭسەسىندە انا ءبىر قاعاز تىركەۋشى جارتى جاننان باسقا ءتىرى قارعا جوق. سونىسىنا ايتىپ كەتتىم «تەز جەتسىن!» دەپ. وسىندايلارعا كەڭسە باسقارتىپ قويادى... مۇنداي اياعى جەرگە تيمەيتىن قۋ سيراقتاردى كەڭسەنىڭ توڭىرەگىنەن كوش جەر اۋلاڭ ۇستار ەدىم، — دەپ تىستەندى ول ءوز بولمەسىنە كىرىپ بارا جاتىپ.
جارتى ساعات كۇتىپ حاكىم تەرگەۋشى حاتشىسى كەلمەگەن سوڭ، وعان ەندى قايتىپ تەرىسىنە سىيماي ىزالانعان باسەكەنى جۇمساماستان ءوزى كەلىپ ەدى... ەسىككە جاقىنداپ كەلىپ حاكىم توقتاي قالدى دا، ارتىندا تۇرعان ادامنىڭ كەبىس-ماسىسىن كورىپ مىرس ەتە ءتۇستى. ءسويتتى دە، ادەيى:
— اي، بالا، بەرى شىڭ، كىمنەن جاسىرىنىپ تۇرسىڭ؟ — دەپ ەدى، وعان تىعىلىپ تۇرعان تاڭقىباي جاۋاپ قاتپادى. ول شىنىندا دا: «مەنى بايقاماعان ەكەن. ىشتەگى بالاعا ايتىپ تۇر» دەپ ويلادى.
ەسىكتىڭ تۇتقاسىنان تارتىپ جاۋىپ جىبەرگەندە عانا ول حاكىمگە تانىماعان ادامشا قادالا قالدى، ءبىراق ونىڭ ەكى كوزى جىپىلىقتاپ كەتتى.
— ە، بارەكەلدى! — دەدى حاكىم وعان كۇلىپ. — ءيا، قوسشى بي، سەن بۇل جەردە نە ءبىتىرىپ تۇرسىڭ؟ الدە مەنى قورقىتقالى تۇرسىڭ با؟
تاڭقىباي قاتتى ساسىپ قالسا دا، ءسوز تاۋىپ كەتتى.
— جاي... ويباي، ءسىزدى قورقىتىپ مەن بالا دەيسىز بە؟! مىنا ءبىر، — دەپ كۇيبەڭدەپ قالدى دا: — ءىش كيىمىمنىڭ باۋى قاشىپ كەتىپ... سونى تاسادا ارەڭدەپ وتكىزگەنىم. بۇل ءسوز تاپقىش قۋ ادامنىڭ جالتارعان جاۋابىن «ناعىز شىنى وسى شىعار» دەپ ويلادى ما، الدە ونىڭ ىڭعايىنا كوشىپ سويلەستى مە، ايتەۋىر حاكىم وعان:
— ە، وندا ەش نارسە ەمەس، ونداي-ونداي حاننىڭ قىزىندا دا بولادى، — دەپ كۇلدى ەكى ۇشتى ازىلمەن. — ءجۇر، بەرمەن ءجۇر، ىشكە كىرەلىك.
تاڭقىباي حاكىمنىڭ سوڭىنا ەرە بەردى. ول «امالدى اسىردىم» دەسە دە الدەنەگە كۇدىكتەنە باستادى. ويتكەنى، حاكىم ونى الدىڭعى بولمەگە توقتاماستان ۋەزدىك حالىڭ تەرگەۋشىسىنىڭ ءوزى وتىراتىن تۇپكى بولمەگە الىپ كىردى: جانە «قولعا ءتۇستىڭ بە؟» دەگەن ادامشا ەسىكتى قاپسىرىپ، تاڭقىبايعا «وتىر!» دەپ تەرەزە الدىنداعى ورىندىقتى كورسەتتى.
تاڭقىباي باسىنداعى بوركىن الىپ، قامشىسىمەن بىرگە ستول ۇستىنە قويدى دا ءوزى اقىرىنداپ، ءبىر نارسەنى توگىپ المايىنشى دەگەن ادامشا، اياعىن ۇشىنان باسىپ، ورىندىققا جاقىنداي ءتۇستى، ءبىراق وتىرا قويمادى.
— وتىر، وتىر. سول جۇمساق ورىندىققا وتىر، — دەدى حاكىم تاعى دا كوپتەن كورمەگەن جاقىن ادامىنشا، وزگەشە ىقىلاس كورسەتىپ. ءسويتتى دە، تاڭقىباي وتىرىپ بولعان سوڭ سالدەن كەيىن: — ەلدەن كەلەسىڭ بە؟ — دەپ سۇرادى جۇمساق ۇنمەن.
ءيا، ەلدەن. جاي ءبىر شارۋامەن قالاعا كەلىپ ەدىم. سونسوڭ مىنا بالاعا جولىعا كەتەيىن دەپ وسىندا بۇرىلعانىم، — دەدى تاڭقىباي يەگىمەن الدىڭعى بولمەنى مەڭزەپ.
شارۋانىڭ بويى ۇيرەنە ءتۇستى. حاكىم دە اسىقپادى، جانىنان ترۋبكاسىن الىپ، اسىقپاي وعان تەمەكى تولتىردى، سونسوڭ سۇق قولىمەن ونى جانىشتاپ-جانىشتاپ قويىپ اۋزىنا تىستەدى، اڭىرىندا شىرپىسىن شاعىپ تۇتاتتى دا، تەز-تەز سورىپ جىبەردى. سودان كەيىن عانا ول شامىرقانعانداي شالقايا ءتۇسىپ.
— مىنا بالاڭ قاي بالا؟ — دەپ سۇرادى شارۋادان، بۇل دا الدىڭعى بولمەنى يەگىمەن مەڭزەپ.
— مىنا حاتشى بالا... ءتاجىمۇرات. كەڭسەسىندە جوق پا، قالاي؟
— ىمم، بۇل ءسىزدىڭ اۋىلعا...
— كۇيەۋ بالا بولادى، — دەدى تاڭقىباي ونىڭ ءسوزىن اياقتاتپاي. ءسويتتى دە ول اتاقتى پروكۋرورمەن جۇزبە-جۇز سويلەسكەنىنە ماداقتانىپ، سۇيىقتاۋ شوقشا ساقالىن سالالاپ-سالالاپ قويدى.
— ءيا، ءوزىم دە سولاي دەپ شامالايتىن ەدىم. ءبىراق كىمگە كۇيەۋ ەكەنىن بىلمەيتىن ەدىم.
— ءبىزدىڭ سارسەننىڭ.
— سارسەننىڭ بە؟ — دەپ حاكىم تاڭىرقاعانداي قاباعىن كەرە ءتۇستى دە، تاعى دا ترۋبكاسىن تەز-تەز سورىپ الدى.
«مايتالمان جىگىت-اۋ ءوزى، ۇلىقتىڭ مىنەزى جوق. ءبىزدىڭ بولىسقا بارعاندا دا اڭگىمەلەسەتىنى وڭكەي قوسشى كەدەيلەر. مەنىڭ ءبىر تەڭ قۇربىمداي سويلەسەدى باسىن يزەپ قويىپ»، — دەپ ريزا بولدى تاڭقىباي ىشىنەن.
— سارسەندى ءسىز بىلەسىز عوي. ول دا بولىستىق قوسشىكوم مۇشەسى. ءسىز كوردىڭىز الگى جەر بولىسكەندە.
— ە، نەگە بىلمەيىن. اناۋ شيپاڭ تورى اتپەن ويقاستايتىن سارسەن عوي. ءوزى ءبىر پىسىق ادام.
— تاپ ءوزى. اپىرىم-اي، قالاي ۇمىتپايسىز ءبىر كورگەن ادامىڭىزدى. ءبىز ەكەۋىمىز نەمەرە بولامىز. سارسەن ەكەۋىمىز دەگەنىم عوي. سارسەندى ۇمىتپاعانىڭىز، ءتىپتى ونىڭ تورى اتىنا دەيىن ەسىڭىزدە ۇستاعانىڭىز. اپىرىم-اي، ا؟! — دەپ تاڭداندى شارۋا. ول وسىنداي رەتىنە كەلگەندە حاكىمگە ماقتاۋ ايتىپ قالۋدى دا ءبىر بۇيىرىنە تۇيە قويدى. — اپىرىم-اي، حاكە، ءسىزدىڭ ءىنىڭىز دە تاپ وزىڭىزدەن اۋماعان ەكەن. ول دا سىزدەي ءبىر كورگەنىن ومىردە ۇمىتپايدى ەكەن. عاجاپ...
حاكىم «بۇل نە ايتايىن دەپ تۇر؟ مەنىڭ ءىنىمدى قايدان بىلەدى؟» دەپ شەكتەنە قالدى دا، ءبىراق ءسوز سوڭىن كۇتىپ ۇندەمەدى؛ ول تەك تاڭقىبايدىڭ ءسوزىن تۇگەل تىڭداۋعا قۇلاعىن تىگە ءتۇستى..
— ...ءيا، كەشە كەڭسە باسىندا كەزدەستىردىم ءىنىڭىزدى... الىبەكتى. مەن ونى بىردەن تانىدىم، سىزدەن اۋعان جوق مىنەزى دە تاپ سىزدەي سابىرلى، ءسوز ساپتاسى دا ءدال وزىڭىزشە سويلەيدى. ال كورگەنىن جادىنا ساقتاۋعا كەلگەندە وزىڭىزدەن دە اسىپ تۇسەرلىك. «شەگەن قۇدىققا» دەيدى، مۇنان ون جىل بۇرىن كەلگەن ەدىم دەيدى. بولىس كەڭسەسىنەن ءارى كىشكەنە جىلعانى دا ءبىلدى، ونان ءارى سەلەۋ شىققان ءدوڭ، دوڭنەن اسساڭ قاشارسويعىن، مالدىڭ ءورىسى دەيدى. ال «شەگەن قۇدىققا» قاشارسويعاننان ەكىندىدە شىعىپ، جۇرت ورىنعا وتىرىپ جەتەسىڭ دەيدى. اپىر-اي، ءبارىن ۇمىتپاپتى. مۇنان ون جىل بۇرىن كورگەنىن بۇلجىتپاي ايتىپ وتىر. ول كەزدە ءوزى سەگىز-توعىزدان بەرى بولماس، ا؟ مەن الىبەكتى اۋىلعا ەرتىپ باردىم.
— ىمم، — دەدى حاكىم ويلانىپ.
بىرەۋلەر ۋاقىتتى ۇتۋ ءۇشىن ويىن تۇيەردە ءجا تاماعىن كەنەپ، ءجا «يالەپ»، ءجا «زناچيت» دەپ جاتادى. ال حاكىم مۇندايدا «ىمم» دەپ قانا ءبىراز كىدىرىپ قالاتىن-دى. شالا تانيتىن بۇل شارۋانىڭ الدىندا ءىنىسىنىڭ قايدا جۇرگەنىن بىلمەۋ وعان رەتسىز كورىندى دە، اقمەتشەنىڭ اۋلىنا ونىڭ ايتپاي كەتكەنىن قاتتى ۇناتپاسا دا ول ۇندەمەي، تەك «ىمم» دەپ قانا كىدىرىستەدى. ءسويتتى دە، اڭگىمەنىڭ ءورىسىن كەڭەيتۋ نيەتىمەن:
— اقاڭنىڭ ءۇي ءىشى امان با؟ — دەپ سۇرادى، ءومىرى اقمەتشەنى «اقاڭ» دەپ اتاپ، ونىڭ حال-جايىن سۇراپ ءبىلۋدى داعدى ەتپەسە دە. بەلگىلى، اتاقتى تۋىسقانىن «اقاڭ» دەپ ۇلىقتاپ، جاقىن تۇتىپ اماندىق سۇراعانىنا تاڭقىباي قۋانىپ كەتتى. «ءىنىسىن جىبەرگەنى جاقىندىق جەلىسىن قايتا تارتقانى دەپ شامالاپ ەم ءوزىم دە، مۇنىم تۋرا شىقتى. اقاڭمەن ىلىتەي جاقىن ەكەن عوي، باسە، سولاي بولۋى كەرەك» دەپ ويلاپ، تاڭقىباي سيرەكتەۋ ساقالىن تاعى دا ءبىر رەت سالالاپ ءوتتى.
— سۋداي امان، حاكە. جيەنىڭىزدىڭ ءۇي ءىشى بۇرىنعى كۇيىندە. جاقىندا وڭۋدان گۇلجيھان كەلىپ، قارتتىڭ قۋانىشى قوينىنا سىيماي جاتىر. ونىڭ ۇستىنە الىبەك تە سالەم بەرۋگە وتە ءبىر لايىقتى دەر كەزىندە كەلدى، — دەدى ول، سوڭعى سوزىنە زور ماعىنا بەرۋگە تىرىسىپ، اۋزىن تولتىرىڭقىراپ سويلەپ.
حاكىم باسقا جاققا بۇردى.
— جاقسى، — دەدى ول شاپشاڭداپ بۇل ءسوزدى ارىلەتپەي. — ءوزىڭ تۇيەدەي قۇداسىڭ. قالاعا كەلگەندە بىزدىكىنە نەگە سوقپايسىڭ. قۇداعي كەلىنىڭنىڭ شاي-سۋى ءازىر. ءتوردىڭ توبەسى وزىڭدىكى.
— حاكە، مەن ءوزىم قالاعا وتە سيرەك كەلەتىن اداممىن. ەلدە اناۋ-مىناۋ جۇمىستان مۇرسا جوق. بۇگىن تەك ءاتۇستى سوعا كەتەتىن بولماشى شارۋامەن بۇرىلعانىم. سىزدىكىنە نەگە بارمايمىن. سالەم بەرىپ شىعۋعا مىندەتتىمىز. قالاعا كەلسەم، ءسوز جوق كىرىپ شىعامىن.
— بۇل كەڭسەگە جاي كەلدىڭ بە؟ ءتاجىمۇراتقا الدە اقاڭنىڭ اماناتى بار ما ەدى ايتاتىن؟ — دەپ قالدى حاكىم، تەرەزەگە قاراپ وتىرىپ جايباراقات پىشىنمەن.
— ؛ ءيا، — دەپ تاڭقىباي حاكىمنىڭ بەتىنە قادالا قالدى. ءبىراق پروكۋرور سىر بەرمەدى، تەرەزەگە قاراعان كۇيى الىسقا كوزىن تىككەن بولىپ، «قوسشى ءبيدىڭ» ءسوز ءىزىن باقتى.
«اتتەگەنە-اي، بەكەر ايتىپ قالدىم «ءيا» دەپ. اۋزىمنان بايقاماي شىعىپ كەتتى، — دەپ ءتىلىن تىستەدى «قوسشى بي» وكىنىپ. ءبىراق سول ءسات ول: «ءوز ادامى عوي اقاڭ، تۋعان جيەنى. قاستىق ويلاماس، جانە قاستىق ويلايتىن ءىس ەمەس قوي بۇل» دەپ جۇباتتى ءوزىن.
ول بۇل پىكىرگە تۇراقتاعانشا دەس بەرمەي حاكىم:
— جاي جۇمىس پا ەدى، اقاڭنىڭ تاپسىرعانى؟ ءتاجىمۇرات ماعان دا كەرەك. ول ءقازىر كەلەدى، — دەپ سۇراعىمەن قوسا ونى الدارقاتىپ تا قويدى.
«بۇل قالاي بولدى ءوزى؟ الىبەك ماعان ايتپاي اقمەتشەنىكىنە كەتكەن. ال مىناۋ اقمەتشەنىڭ تاپسىرماسىمەن تەرگەۋشىنىڭ حاتشىسىنا جولىعۋعا كەلگەن. مەڭدىقىز دا بىلە تۇرا قاينىسىنىڭ قاي جاققا جۇرەتىنىن مەنەن جاسىردى. بۇل نە؟ مۇنىڭ ءبارىنىڭ ءجىبى ءبىر قازىققا ورالىپ جاتقان جوق پا؟ الدە بۇل قۋ انا قولعا تۇسكەن جونىندە ءبىر نارسە بىلە كەلدى مە ەكەن؟» — دەپ ويلادى. ءبىراق ءالى سول تەرەزەگە قاراپ الىسقا كوز تىككەن قالپىندا قالدى.
— قانداي جۇمىس ەكەنىن وقىعان ادامدار بىزگە ءتۇسىندىرىپ جاتا ما، حاكە. ءتاجىمۇراتقا ءبىر حات-قاعاز بەرە قايت دەگەن ەدى.
— انا، الگى... اتى كىم ەدى؟ تەرگەۋگە الىنعان ادام، — دەپ پروكۋرور اۋزىنا ءسوز سالۋدى كۇتىپ مۇدىرە قالدى.
— اكبار... ول جونىندە ءوزى قىزىڭ، حاكە. الگى شيت بالاسى تۇلكى تۇيىققا سالىپ، الىستان وراپ الدەنەنى سۇرادى عوي ەلدەن. اكباردى بىرەۋمەن شاتاستىرىپ ءجۇر مە دەپ قالدىق.
— قۇنىسپەن بە؟
— اپىر-اۋ، ول جويقىننىڭ مۇنىمەن ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايتىن ادام عوي. اتىن اتاۋعا دا ادامنىڭ اۋزى بارار ەمەس.
— قاعازى كانە؟ — دەدى حاكىم تەز موينىن بۇرىپ الىپ... — باسقا وقىعان ادامدار ساعان تۇسىندىرمەسە، مىنا مەن ءتۇسىندىرىپ بەرەيىن.
— ارينە، ءبىز بار دەسە بارامىز، بارما دەسە بارمايمىز. ءتۇسىندىر دەپ تە سۇرامايمىز... ول قاعازدى ءتاجىمۇراتتىڭ ءوز قولىنا ۇستات دەپ جيەنىڭىز مۇقيات تاپسىرىپ ەدى.
تانقىبايدىڭ ءجۇزى جىلايتىن بالانىڭ جۇزىندەي جۇمسارىپ جۇرە بەردى.
— ءوزىڭ قوسشى ۇيىمىنىڭ مۇشەسىسىڭ. بولىستىڭ جەردە كوزى اشىڭ كەدەي، سانالى كەدەي دەپ سانايدى ۇكىمەت سەنى. ءبىزدىڭ اۋىلداعى تىرەيمىز دەپ سەنەدى سەندەرگە. ال، سەن ءوزىڭنىڭ بولكومىڭنان، ءوزىڭنىڭ پروكۋرورىڭنان بۇقپالايسىڭ. بىرەسە ەسىك ارتىنا تىعىلاسىڭ بالاشا، بىرەسە كەلگەن جۇمىسىڭدى ايتپاي جاسىراسىڭ. سەنى مۇنان كەيىن قالاي دەپ، كىم دەپ ءتۇسىنۋ كەرەك؟
تاڭقىباي قورقىپ كەتتى. حاكىمنىڭ ىسىنە دە، كىشىپەيىلدىلىگىنە دە قاتتى ريزا بولعانىمەن ونىڭ پروكۋرورلىعىنان ول قاتتى سەسكەنەتىن: «دۇنيەدە ەڭ مىقتى اكىم پروكۋرور» دەپ تۇسىنەتىن.
— جوق، جاسىرمايمىن، حاكە. ءسىز قاتە تۇسىنگەن شىعارسىز. مەن سىزدەن جاسىرسام باسىندا ايتپاس ەدىم. مىنا ءبىر قاعاز ەدى «ءوز قولىنا تاپسىر، ەشكىمگە كورسەتپە» دەپ بەرگەنى. ول كىسى سىزگە الىس ادام ەمەس قوي، وقىڭىز، — دەپ ول شەكپەنىنىڭ ىشكى جاسىرىن قالتاسىنان كىرلەۋ ك،ول ورامالعا مۇقياتتاپ وراعان ءتورت بۇكتەۋلى قاعازدى شىعارىپ حاكىمگە ۇسىنا بەردى.
حاكىم قاعازدى قولىنا الىپ، ءبىراق ونىڭ بۇكتەۋىن جازباستان ءسوزىن سوزا ءتۇستى. ول ەندى كىنا تاعۋدى دوعارا سالىپ، ۇگىتتەي سويلەپ بۇل اداسقان شارۋانى جولعا سالۋعا تىرىستى. ءسوز اراسىندا وعان ءتىپتى كوممۋنيست بول دەگەن ءسوزدى دە قۇلاعىنا قۇيا باستادى.
— ءبىز مىنا سەندەردى بۇرىنعى بيلەپ-توستەپ قالعان سالىڭ سياقتى پراۆيتەلدەردىڭ، دابىل سياقتى تەڭدىك بەرمەيتىن بايلاردىڭ وزدەرىنە قوجا ەتكىمىز كەلەدى. ولاردىڭ سەندەردى جىلاتىپ، ەڭىرەتىپ كەلگەنى جەتتى، ەندى ەلدى سەندەر بيلەۋىڭ كەرەك. ويتكەنى، وكىمەت سەندەردىكى، سەندەردىڭ ءسوزىڭدى سويلەيدى، سەندەردى جاقتايدى، الا الماي جۇرگەن اڭىلارىڭدى الىپ بەرەدى. جەردىڭ شۇرايلىسىن وزدەرىڭ شاۋىپ، وزدەرىڭ جىرتاتىن بولدىڭدار. ەندى ءوز ەڭبەكتەرىڭە وزدەرىڭ قوجاسىڭدار. جيىرما جىل ۇدايىمەن بايعا جالشى بولىپ كەلگەن اناۋ قاراباي كوزەيەۆ وزدەرىڭ سياقتى ەڭبەكشى، ءوز ارالارىڭنان شىققان ادام. سونىڭ ءسوزىن تىڭداپ، دەگەنىن ورىنداۋ سەندەردىڭ مىندەتتەرىڭ. سەن ءوزىڭ پارتياعا نەگە كىرمەيسىڭ! اقتى-قارانى تانىپ قالان ادامسىڭ. كىرەتىن بولساڭ ءوزىم كەپىلدىك بەرەمىن، — دەدى.
— ويباي، حاكە، ءبىز پارتيا جولىن الىپ بارا الامىز با؟ نادانبىز عوي. قارا تانىمايمىز.
— ۇيرەنەسىڭ. قيىن ەمەس. ادام ىشتەن ءبىلىمدى بولىپ تۋمايدى. ەگەر دە سەن انا اقمەتشەمەن قاتار وقىساڭ، ونان سەنىڭ ءبىلىمىڭ ءبىر دە كەم بولماس ەدى. ءبىراق سەن كەدەي بولدىڭ — وقي المادىڭ، ال اقمەتشە وقىدى دا ءبىلىمدى بولدى. ءقازىر ساعان قارا تانۋ تۇگىل ءبىلىمدى بولىپ الۋ دا وڭاي. مىسالى: ىنتا سالىپ ءۇش اي وقىساڭ حات تانىپ، جازىپ-وقۋدى ءبىلىپ الاسىڭ. ال سودان كەيىن قالاداعى اۋىل سوۆەت قىزمەتكەرلەرىن دايىندايتىن التى ايلىق كۋرسقا كىرسەڭ — اۋىل سوۆەتكە پرەدسەداتەل بولاسىڭ. كوردىڭ بە، ءبىر جىل وقىساڭ قارابايداي بولماعانمەن جەرگىلىكتى سوۆەتتى باسقارۋ ىسىنە جاراپ قالاسىڭ.
تاڭقىباي حاكىمنىڭ ءسوزىن ۇيىپ تىڭدادى. ونىڭ ەشبىر قالتقىسىز دوس كوڭىلمەن ايتقان اقىلىن اتا سوزىندەي كورىپ قالدى. «وسى مىقتىعا سۇيەنسەم، مەنى بۇل دالاعا تاستاماس. اي، ءوزى دە اسا اقىلدى جىگىت-اۋ، شىركىن. ءبىلىمى جۇرتتىڭ بارىنەن اسقان وقىمىستى. ءبىراق... اقاڭنىڭ ايتقانىن دالاعا تاستاۋعا بولا ما. ول دا دانا جان عوي. جۇرت تەك ونى باي دەپ، بي دەپ شەتتەتەدى. مىنا ۋەزدىڭ باسىنا اقاڭدى قويسا، اي، ول دا ۋىسىنان ەشكىمدى شىعارماس ەدى»، — دەپ ويلادى شارۋا، ءوزى بىلگەن بۇل ەكى ادامنىڭ ءومىر تارتىسىندا بىرىنە-بىرى وتە الشاق جاتقانىن بايقاماي.
حاكىم تورتكە بۇكتەلگەن قاعازدى اشىپ جىبەرىپ، وندا جازىلعان ءبىر-اق اۋىز: «ۇكىمەت اقىلدى عوي، بۇل ءىستى تالدار. سوندا دا سەن اكباردى ءبىلشى» دەگەن ءسوزدى كوزىمسن تەز ءسۇزىپ ءوتىپ:
— اقمەتشە جالشى ورنىنا ءوزىنىڭ تۋىسقاندارىن جۇمساپ ءشوبىن شاپتىرىپ، مالىن باقتىرادى، دەيدى. ال ەگىن جۇمىسىنا دا ات-كولىك، قۇرال-سايمانىن پايدالانىپ، قىزمەتىن ىستەگەندەرگە ايرىقشا اقى تولەمەيتىن كورىنەدى. مۇنى قوسشى ورنى بولىپ باقىلاۋعا الدىڭدار ما، الدە جاۋىردى جابا توقىپ، اعايىنشىلىقپەن ساۋىنعا سيىر، مىنۋگە ات العاندارىڭا ءماز بولىپ جۇرسىڭدەر مە؟ — دەدى.
— مۇنى مەن، حاكە، وزىڭىزدەن ەستىپ وتىرمىن. اقى المادىم دەپ شاعىنىپ كەلگەن ادام جوق. ال، ارينە، اعايىن بولعان سوڭ ات ءمىنىپ، ساۋىن ساۋىپ جالعاسىپ جاتاتىن قازاق ەمەس پە؟ ونداي بار عوي، — دەپ مىڭگىرلەدى تاڭقىباي تومەن قاراپ.
— قوسشى ۇيىمىنا شاعىنباسا، مىنا ماعان شاعىنۋشىلار بار. مىنا سەنىڭ ءوزىڭ دە كوپتەن بەرى اقىڭ كەتىپ جۇرگەن كەدەيسىڭ. ارىز جازىپ بەرۋگە بولادى، — دەپ پروكۋرور شارۋاعا الگى قاعازدى قايىرىپ بەردى. — قاعازعا قول قويماپتى، كىمگە ەكەنىن دە ايتپاپتى. مۇنى جازعان اقاڭنىڭ ءوزى عوي، ءا؟
— ءيا، ءوزى، ءوزىنىڭ قولى. ءتاجىمۇراتقا تابىس ەتەرسىڭ دەدى. ال اقى جونىندە... قالاي بولادى، مەن، اقا، پالەن بەرەرسىڭ دەپ وعان ءومىرى ايتقان ەمەن. ال اقاڭ پالەندەي نارسە، بولماسا مال الارسىڭ دەپ اتاعان ەمەس. ازىن-اۋلاق ،قولعابىس تيگىزگەنىمىز ءۇشىن جاز ساۋىن ساۋىپ، قىس كولىگىن جەگەتىنىمىز راس. مۇنى مەن جاقىن ادام بولعان سوڭ... اقىم كەتتى دەپ سۇراۋىم قالاي بولار، زاڭدى بولمايدى عوي.
حاكىم كۇلىپ جىبەردى.
— سەن ەندى پىسي ءتۇس، وتاعاسى. زاڭدى-زاڭسىزىن مىنا ءبىز ايىرامىز. ۇيىڭە بار دا نەشە جىل قىزمەت ىستەگەنىڭدى، قانشا اقىڭ كەتكەنىن ەسەپتە دە ارىزىڭدى الىپ كەل. ارعى جاعىن مەن شەنشمىن، انا حالىق سوتى ايىرادى. تۋىسقانىم دەپ سەن اقمەتشەنى ايايتىن رەتىڭ جوق. اقىڭدى بەرمەي ەڭبەگىڭدى جەگەنى قالاي، ول سەنى اياعانى ما؟ بايىپ كەتەدى، مالىن باعا المايدى، بەينەت كورەدى دەپ مۇسىركەگەنى مە؟ قالاي دەپ ويلايسىڭ؟
تاڭقىباي كۇلىپ جىبەردى.
— ءسىزدىڭ ءسوزىڭىز ءادىل ءسوز. ءادىل ايتاسىز. اقىڭدى جەپ كەتەتىن وزبىرلار كوپ. ءبىراق ءبىزدىڭ اقاڭ زۇلىم ادام ەمەس قوي. ونى ءوزىڭىز دە بىلەسىز.
— اناۋ اقمەتشەلەردەن مىنا سەن سياقتى تۇسىنبەي جۇرگەن شارۋالاردى قورعاۋ — مىنە، باس ادىلدىك وسىندا.
تاڭقىباي تاعى دا كۇلدى. ول ىشىنەن: «ءاي، شەبەرسىڭ- اۋ، اياقتى قالاي سالادى؟ » دەپ ويلادى دا:
— حاكە، مەن ونى ەندى... قالاي دەيىن... مەن اقاڭا ءومىرى جالدانىپ كورگەنىم جوق. سوندىقتان اقى سۇراۋ ۇيات بولار. ءبىز اعايىنبىز. باسقالار سۇراسا، وعان قارسى ەمەسپىز. سونسوڭ ءالى... — ول ازداپ بوگەلىپ قالدى، — ءيا، ءسىزدىڭ ءىنىڭىز اقاڭدىكىندە جاتىر. جاقىن-جۋىق بولعان سوڭ قوناق بولۋى، ۇلكەن كىسىگە سالەم بەرۋى جول نارسە، — دەدى، ءوزىڭ دە اقمەتشەنى جاقىن تۇتاسىڭ عوي دەگەن استارلى ۇنمەن.
— ول قازاقشىلىق جولمەن بارىپ قالعان. جانە مەنىڭ ءىنىم بالا، بالالىقپەن ىستەپ ءجۇر... مىنا ءبىز وعان قاراماۋىمىز كەرەك، — دەدى حاكىم كەسىپ.
ول ازداپ قاباعىن تۇيە ءتۇستى.
— حاكە، مەن اداسىپ ايتقان شىعارمىن. عاپۋ ەتىڭىز. سىزگە دە، ماعان دا جاقىن ادام بولعان سوڭ سولاي دەپ ويلاپ ەدىم، — دەدى ول مىڭگىرلەپ.
ءتاجىمۇرات كىرىپ كەلدى دە، پروكۋرور مەن تاڭقىباي شارۋانىڭ ءسوزى ءۇزىلىپ كەتتى.
— حاكىم اعا، مەنى سۇرادىڭىز با؟ مەن ءبىر ۋاتكوم پرەدسەتەلىنىڭ تاپسىرماسىمەن سوندا اينالىپ قالدىم، — دەدى اشاڭ دەنەلى جانە وتە-موتە بالا ءپىشىندى، بەتى ءبىر ۋىس ءتاجىمۇرات. ونىڭ ءجۇزى دە بالاشا جايناي ءتۇستى، حاكىم نە بۇيرىق بەرسە دە تاباندا ورىنداۋعا دايار، نە ماسەلەگە دە ءازىر ادامشا، ىڭعايلانا قالدى. جاسى حاكىمنەن الدەقايدا جاس، ءبىراق بۇرىن گيمنازيانىڭ ءتورت كلاسىن ءبىتىرىپ ۇلگىرگەن بۇل جاس جىگىت ءار نارسەگە تەز كوز تىككىش، ادامنىڭ ىشكى سىرىن شاپشاڭ بولجاعىش ەدى. ول دوڭگەلەك كوزىنىڭ ءبىر قيىعىمەن-اق تاڭقىبايدىڭ تەرلەپ-تەپشىپ جاۋاپ بەرگەندەي قىسىلىپ قالعانىن شالىپ قالدى. كوپتەن كورمەسە دە وعان بۇرىلىپ سالەم بەرمەدى، ءتىپتى ونى بايقاماعان ادامشا، قۇلاعىن حاكىمگە توسا تۇرىپ، ستول ۇستىندەگى سيا ساۋىتتى جوندەي سالىپ، اشىلىپ جاتقان اقىلى ىستەر زاڭىنىڭ جيناعىن جاۋىپ قويدى.
حاكىم وعان سىناعانداي:
— مىنا كىسى سەنى ەكى-ۇش ساعات كۇتكەن كورىنەدى. كەتىپ قالسام با دەپ وقتالىپ ەدى، مەن توقتاتتىم. سەندە قاۋىرت جۇمىسى بار ما، قالاي، — دەدى.
— ا، بۇل كىسى... اسىعىس ەمەس شىعار. قالاعا كەلگەن ادام ءبىر شاي ىشپەي كەتپەيدى عوي. ءۇي ءىشىڭىز امان با، تاكە؟ — دەپ سۇرادى تاڭقىبايدان، تەز وعان موينىن بۇرىپ، ءبىراق ونىڭ ءجۇزى ىلكى جايناعان قالپىندا قالدى.
— ماعان انەۋكۇنگى... — دەپ حاكىم بوگەلىپ قالدى دا: — ىمم، الگى دابىلدىڭ... انا ءىستى بەرشى، — دەدى.
ول شارۋانىڭ كوزىنشە ءىستىڭ اتىن اتامادى، ءبىراق ونى ءتاجىمۇرات ءتۇسىنىپ قالدى.
— ءالى بىتكەن جوق ول ءىس، حاكە. ايتەكەڭنىڭ ءوزى قورىتىندى جازباقشى ما قالاي... ايتەۋىر، ونى قويا تۇر دەپ كەتتى، — دەدى ول حالىق تەرگەۋشىسىنىڭ ۇلكەن ستولىنا قاراپ:
— تەرگەۋشى قاشان قايتادى؟
— بۇگىن كەش ورالار.
— وندا كەشكە كەلىسىمەن سول ءىستى بىتسە دە، بىتپەسە دە مەنىڭ قولىما جەتكىزىپ بەر. بىتپەسە دە، — دەدى پروكۋرور ءسوزىن قايتالاپ.
— جاقسى، حاكە. كەلىسىمەن ايتەكەڭە جەتكىزەيىن ءسىزدىڭ بۇيرىعىڭىزدى، ۇيىڭىزگە اپارىپ بەرەيىن. ءقازىر بەرۋگە مىنا ءوز ستولىندا، ايتەكەڭ كىلتىن ءوزى الىپ كەتتى.
— شامالاپ تۇرمىن، وسى ستولدا ەكەنىن. كەلىسىمەن كەشىكتىرمە...
— جاقسى، جاقسى! — دەدى تاعى دا ءتاجىمۇرات،
«ايتتىم عوي، پىركارولدان مىقتى اكىم جوق دەپ. حالىق تەرگەۋشىسىنە دە بۇيىرادى، سوتقا دا بۇيىرادى... بارىنە بۇيىرادى. جانە ونىڭ الدىندا ءبارى دە قۇرداي جورعالايدى. شىركىن، مىنا ءجۇنىستىڭ بالاسى، مىقتى! وتە مىقتى! — دەدى ىشىنەن تاڭقىباي، كەڭسەدەن شىعىپ بارا جاتقان حاكىمنىڭ سۇلۋ دەنەسىنە قاراپ. — بويى دا وزىنە لايىق بىتكەن. سىرىقتاي. ماڭداي شە؟ ناعىز مارقاسقا!»
— جاي ما؟ قاشان كەلدىڭ؟ — دەدى ءتاجىمۇرات حاكىم شىعىسىمەن تاڭقىبايعا ءتۇيىلىپ.
— تۇندە كەلىپ ەم، سەنى ۇيدەن دە، كەڭسەدەن دە تابا الماي... اقاڭ مىنا ءبىر قاعازدى تابىس ەت دەپ جىبەردى.
ول ورامالىنا قايتادان وراپ سالعان قاعازدى ەشكىمنىڭ كوزىنە تۇسپەگەن قاعازداي-اق باپتاپ شىعارا باستادى. تاڭقىباي قولىن سوزعانشا بولماي قاعىپ اكەتكەن قاعازعا ءتاجىمۇرات تەز كوز قيىعىن ءبىر تاستاپ جىبەردى دە:
— ەشكىمگە كورسەتكەن جوقسىڭ با مۇنى؟ — دەپ سۇرادى، ءوزى جالما-جان ويلانىپ، سۇق قولىنىڭ تىرناعىن تىستەلەي ءتۇسىپ.
— ايتا كورمە. كىمگە كورسەتۋشى ەم! اقاڭنىڭ قاعازىن بىرەۋگە كورسەتىپ — مەنى جىن ۇرىپ پا سونشاما! كەشە اقاڭ بەرىسىمەن قالتاعا سالدىم دا، تۇندە بەرى شىعىپ كەتتىم. ءتۇنى بويى شوقىتىپ وتىرىپ، تاڭ ساز بەرگەندە قالاعا كىردىم. ەشكىم.اشىپ وقىماق تۇگىل، مەنىڭ ءوزىمدى دە جاننىڭ كوزى شالعان جوق.
— پروكۋرور ساعان قايدان كەزدەستى؟ وسى جەرگە كەلگەن سوڭ كوردى مە؟ الدە...
— وسى جەردە. وسىندا مەن سەنى كەلدى مە ەكەن دەپ كىرىپ، قايتادان شىعا بەرگەنىمدە، قاي جاقتان كەلگەنىن بىلمەيمىن، ايتەۋىر سىرىقتاي بولىپ ەسىككە ەنە بەردى.
— جوقتان وزگەنىڭ باسىن شاتىپ بىلىقتىرعان جوقسىڭ با؟ بايقا، وتاعاسى! اقاڭ سەنى تياناقتى دەپ تاپسىرادى جۇمىسىن. كەڭسە جۇمىسى كوپ داڭعىرانى كوتەرمەيدى.
— جوق-ا. مەنى «قوسشى بي» دەپ قالجىڭدايدى. ءبىزدىڭ قوسشى ۇيىمىنا كەلگەندە پىركارول تانىس بولىپ قالعان بىزبەن. «قوسشىنىڭ جۇمىسى قالاي، قوسشى بي؟» دەپ انانى-مىنانى اڭگىمە ەتەدى. ءوزى كىشىپەيىل ادام عوي، شىركىن. مەن دە وعان «حاكە، حاكە!» دەپ كۇلىپ، ايتقانىن قوستاي بەردىم.
— بار. مەنى ۇيدەن كۇت! — دەدى ءتاجىمۇرات قاعازدى قالتاسىنا سالىپ.
4
ەرتەڭىنە حاكىم ۋەزدىك حالىڭ تەرگەۋشىسى ايتان اقباسوۆتى كەڭسەسىنە شاقىرىپ الدى دا،، بىرنەشە اڭىلى ىستەردى تەز ارادا ءبىتىرىپ بەرۋدى تاپسىردى.
پروكۋرور كابينەتىنە كىرۋدى بۇرىن دا اسا جاقتىرمايتىن، اسىرەسە، سوڭعى كەزدەگى كىشى ءجۇنىسوۆتىڭ قىلىعىنان كەيىن حاكىممەن جۇزبە-جۇز كەزدەسۋدەن اۋلاقتاي باستاعان تەرگەۋشى ىشكى سەزىمىن امالسىزدان تۇنشىقتىردى. ول بايسالدى تۇردە ءتىل قاتىپ، ءتىپتى از-مۇز ازىلگە دە ءسوز اراسىنان ىعىستىرىپ ورىن بەرۋگە تىرىستى.
— ءسىز مەنى تەزىرەك كورۋگە اسىققان ەكەنسىز، ءبىراق مەن ۇيگە تاڭ اتا كەلدىم دە، ات سوعىپ شارشاپ كەلگەن بويى ۇيىقتاپ قالىپپىن. قارىنداسىڭىز... — دەپ ءمۇدىرىپ قالدى دا تەرگەۋشى بولماشى عانا ەزۋ تارتىپ: — قارىنداسىڭىز ۇيقىمدى قيماسا كەرەك، وياتپاپتى، — دەدى.
حاكىم ۇندەمەدى. حاكىمنىڭ جاقىنى بولماسا دا شولپاندى ايتان ونىمەن ءبىر ەلدىكى دەپ كەيدە «قارىنداسىڭىز» دەيتىن. ءبىراق ونىڭ بۇل ءسوزدى ايتقاندا بەت الىبىندە ءبىر تامىرى ەرىكسىز تارتىپ قالعانداي جىبىر ەتكەن مۇكى شىراي پايدا بولاتىن. ءقازىر ءتىپتى ول ءسۇرىنىپ كەتكەندەي، «قارىنداسىڭىز» دەگەن ءسوزدى ءبولىپ، ءمۇدىرىپ قالدى. مۇنى حاكىم ايقىن سەزدى. «شولپاننىڭ كەسىر كەلىنشەك بولىپ كوپ ۋاقىت ەرسىز جۇرگەنى، قاتار ءوسىپ كەلە جاتقانى، ءازىل-قالجىڭعا شەبەرلىگى وتاعاسىنىڭ ءبىر بۇيىرىندە تۇيتكىل وي قالدىرۋمەن كەلەدى. «ءوزى ءبىر قىزىق ادام». «وتاعاسى» دەپ شولپانى قۇرعىر دۇرىس ات قويعان»، — . دەپ ويلادى حاكىم. ازدان كەيىن ول تولىق دەنەلى تەرگەۋشىنىڭ جالپاق بەتىنە تۋرا قاراپ، بولار-بولماس كوز قۇيرىعىن جۇمسارتا ءتۇستى.
— ءقازىر سارى قىمىزدىڭ شىققان كەزى. جايلاۋ ءۇستى دە شاڭسىز. قىرعا شىعىپ جەلپىنىپ قايتۋ قانداي جاقسى، — دەپ ەدى حاكىم، تەرگەۋشى ونىڭ الدىن وراي كەتتى،
— جۇمىسپەن شىققان ادام قىمىز ءىشىپ قارق قىلمايدى ەكەن، ىسسىدا تەرلەپ-تەپشىپ كۇنى بويى جاۋاپ الۋمەن وتىراسىڭ دا، ودان بوساساڭ شايعا قانبايسىڭ. شايدان وزگە سۋسىن جۇرمەيدى، — دەدى ول قىردان دا، قىمىزدان دا ات-تونىن الا قاشىپ.
حاكىم تەرگەۋشىنىڭ بۇل پىكىرىن ءجا قوستاپ، ءجا شەتكە ىسىرىپ ۋاقىت وزدىرىپ جاتپادى، ءوزىنىڭ نە ءۇشىن شاقىرعانىن ايتتى.
— توتەنشە تەرگەيتىن جانە تەزىرەك قولعا الىپ، ءىزىن سۋىتپاي بىتىرەتىن ءبىر ءىس بار، — دەدى دە پورتفەلىنەن قۇرماننىڭ ارىزىن سۋىردى. — مىنە مىنا ءبىر ارىز. مۇنى اعا ميليسيونەرگە جۇكتەۋدى ماقۇل كورمەدىم، تەك وزىڭىزگە عانا تاپسىرماقشى بولىپ وتىرمىن. دابىل بايدىڭ كوپ جالشىلارىنىڭ زاڭدى تالابىمەن قاتار الەۋمەتتىك ءمانى زور ماسەلە.
— ەلگە شىعاتىن جۇمىس پا؟
— ارينە. قالادا وتىرىپ بىتىرەتىن ءىس بولسا ءسىزدى شاقىرماي-اق ىستەۋگە بولادى عوي.
— ويباي-اۋ، مەنىڭ ەلدەن كەلىپ جەتكەنىم وسى ءتۇن ەمەس پە! ءتۇن ەمەس، تاڭعا جۋىق. ءتىپتى تاڭ اپپاق اتقان سوڭ كەلدىم دەسە دە بولارلىق. ۇيقىم دا شالا، بويىم دا قۇرىستاپ تۇر، ءالى جازىلعان جوق... بىرەر كۇننەن كەيىن ويلانباسام.
— ايتەكە، ءقازىر ۋاقىت بوي جازىپ، ۇيقى قاندىرىپ، شامىرقانىپ تال تۇستە تۇرىپ كەرىلۋدى كوتەرمەيدى.
— مەن كەرىلەيىن دەپ تۇرعانىم جوق قوي، حاكە... قايناعا، ءسىز مەنىڭ سوزىمە باسقا ماعىنا بەرمەڭىز.
— ...ەڭ جاۋاپتى كەزەڭ جاڭا تۋدى. ءىستىڭ ەڭ اۋىرى دا، ابىرويلىسى دا اۋىلدا. اۋىلعا شىقپاي بولمايدى. مەن ءوزىم دە، سۋديا دا ەلگە شىققالى وتىرمىز، — دەدى حاكىم وعان جىلى شىراي بەرمەي.
— اپىرىم-اي، — دەپ قينالا باستادى تەرگەۋشى. — اپىرىم-اي قيىن بولدى، قايناعا. قيىن بولعاندا جۇمىستى ايتپايمىن، اتتان تۇسپەي سەلكىلدەۋ قيىن بولدى. — تەرگەۋشى ءجىپسي تۇسكەن ەتتى ماڭدايىن ورامالمەن سيپاپ ءوتىپ ءسال ويلانا قالدى دا، كەنەتتەن ءبىر اقىل تاپتى: — ماعان وندا، حاكە، ارباڭىزدى بەرمەسەڭىز بولماس.
— اربا وزىمە كەرەك. ەلگە شىققالى جاتىرمىن.
— جاسىراتىن سىر جوق، ۇيات بولسا دا ايتايىن: وسى ءبىر كەشەدەن بەرى ادەيى ىزدەپ تاپقانداي، تاپ وتىراتىن جەرىمدە شيقان پايدا بولعانى. ەرگە ءبىر جانباستاپ وتىرىپ، قالاعا ارەڭ جەتتىم. مەنىڭ بۇگىن ۇيگە تۇندەلەتىپ كەلۋ سەبەبىم دە سول قىرسىقتىڭ كەسىرى. ايتپەسە، مىنا تۇرعان قوسپادان ەكىندىدە شىعىپ، ىلبۋمەن وتىرىپ تاڭ اتقانشا جۇرەرمىن بە. اربا بولسا، ايتەۋىر، قيسايىپ جاتاسىڭ، كولبەيسىڭ دەگەندەي، قۇيرىعىڭنان شانشىلىپ وتىرمايسىڭ عوي.
سىرقاتىن دالەلدەيىن دەگەن ادامشا تىك وتىرعان تەرگەۋشى وتىرعىش ۇستىندە اقىرىنداپ ءبىر جانباستاي باستادى. حاكىم كۇلىپ جىبەرە جازدادى دا، ءبىراق ءوزىن-وزى ۇستاپ قالدى.
— مىنا سياقتى الىپ دەنەگە سىزداۋىق بۋيىم با ەكەن؟ تاڭەرتەڭ كورىنسە، كەشكە جوعالىپ كەتەتىن بورتكەن ەمەس پە، ايتەكە، ا؟ — ول سەمىزدىگىن ولشەيتىندەي، بۇل سارى كىدىر ادامنىڭ ساندالداي شۇيدەسىنەن باستاپ، ءبىرتۇتاس تومار ءتارىزدى تەگىستەلىپ كەتكەن جاۋىرىنى مەن بەلدەمشەسىن كوزىمەن ءسۇزىپ ءوتتى. سونسوڭ باسىن شايقاپ قويدى دا: — ايتقانداي، اربا شىن قاجەت بولسا نوعايلاردىڭ بىرىنەن الىڭىز. ولارمەن ءسىز ءتاۋىرسىز عوي، — دەدى.
ايتاننىڭ ءتۇسى وزگەرىلە قالدى. ونىڭ قىزىل بوياۋى مول ءجۇزى «نوعايلارمەن ءتاۋىرسىز عوي» دەگەن سوزگە بۇرىنعىدان دا گورى دالاپتانا ءتۇستى. بۇل ءسوزدى ادەيى شانشىپ بايقاۋ ءۇشىن جاندى جەرىنە تيگىزە ايتسا دا، حاكىم ايتاننىڭ قۇبىلعانىن بايقاماعان بولىپ تەرەزەگە قارادى.
— تانۋىن مەنى تاتارلاردىڭ ءبارى دە تانيدى، — دەدى ول ءسال مىڭگىرلەي ءتۇسىپ. — دەگەنمەن ءسىزدىڭ ارباڭىزدى وز اربام سياقتى قولعا جۋىق تۇرعاسىن سۇراپ ەدىم.
«قۇداي مەنى ءجۇنىسوۆتىڭ تۇقىمىنان قاشان قۇتقارار ەكەن. بەتىندە قانى از بۇل سۇر پروكۋروردىڭ ءبارى قولىندا: باسقان ءىزىڭ جىپكە ءتىزۋلى. ءتىلىن كەرمەيسىڭ بە شوگىردەي قادالعان! مەنى ساۋداگەر نوعايلارمەن «ءتاۋىر» دەپ كەكەتەدى...»
ونىڭ ويىن تۇپتەتپەي حاكىم:
— ال، كەلەسى سارسەنبىگە مىنا ارىزدىڭ ءمان-جايىن اشىپ تۇپتەرسىز، — دەدى وعان موينىن بۇرىپ.
ءسويتتى دە ول «اڭگىمە ءبىتتى» دەگەندەي، الدىندا جاتقان ءبىر ۇلكەن دەلونى اقتارا باستادى.
— جارايدى، — دەپ تەرگەۋشى اۋىر دەنەسىن جەپ-جەڭىل دوڭگەلەنتىپ، ەسىككە قاراي بەتتەدى.
ايتان حاكىمدى جەك كورىپ شىقتى. «وسىدان قۇداي قاشان قۇتقارادى؟» دەگەن تىلەك-سۇراق ونى كەس-كەستەپ الدىن وراي بەردى.
ول كەڭسەسىنە بۇرىلماي، ۇيىنە تۋرا كەلىپ ەدى، بۇگىن قىزمەتتەن ەرتە شىعىپ كەتكەن شولپان دا ۇيدە ەكەن؛ ەسىكتەن كىرە بەرە ول ىشىنەن بىرنەشە كۇننەن بەرى نە ىستەرىن بىلمەي تۇتەپ، ءتىسىن باسىپ جۇرگەن ايەلىنە:
— سەنىڭ الگى كىمىڭ ەدى؟.. كىم دەۋشى ەڭ، اعا دەۋشى مە ەڭ؟ الدە... — دەپ ادەيى حاكىمنىڭ اتىن اۋزىنا تۇسىرمەي، ىڭىرانا باستادى. — ءيا، الگى پروكۋرور اعاڭ تاعى دا قىرعا شىعاراتىن بولدى. ساعان دا جاقسى بولدى، ۇيدە وڭاشا قالاسىڭ... قورىقساڭ قاسىنا شاقىراتىن... ءىنىڭ بە؟ نەڭ ەدى، الگى، ۇرىداي تەرەزە، ەسىكتى قيراتا كىرىپ، بۇزىپ-جارىپ قاشاتىن...
ۇيگە ەسىكتى سالدىرلاتا اشىپ كىرگەننەن-اق «وتاعاسىنىڭ» تەرىسىنە سىيماي كەلگەنىن شولپان سەزە قويىپ ەدى. ال مىنا جۇنىسوۆتەردىڭ اتىن اتاۋعا دا اۋزى بارماي قالعانىنان ايەل «ءبىر پالەنى شىعارار-اق» دەپ كۇتتى. ءوزى ءتىل قاتپاي، اڭگىمەگە ماعىنا بەرمەگەن ادامشا ءپىسىرىپ جاتقان تاماعىمەن اينالىسا بەردى.
— نەگە ۇندەمەيسىڭ؟ اعاڭ مەن ءىنىڭنىڭ اتىن اتاعانعا دا ريزا بولماي قالدىڭ با؟
— مەنىڭ اعام دا ەمەس، ءىنىم دە ەمەس. ناعىز شىنىنا كەلسەك، ونى، وتاعاسى، ءوزىڭىز دە جاقسى بىلەسىز، — دەدى شولپان كۇلىپ. — مۇنى قىرعا شىعارۋمەن ارالاستىرىپ قايتەسىز.
— جوق، الگى ۇرى سياقتى ءىنىڭ مەن كەتكەن سوڭ جىلت ەتەر...
— وزىڭىزگە جاقسى بولسا، سونى قايتا-قايتا بەتىمە سالىق قىپ، الدىما تارتا بەرىڭىز.
— كوزىڭمەن كورمەگەننىڭ ءبارىن تەرىس دەيسىڭ عوي، ءا؟ الايدا، ۇرلىق جاساعان ادامنىڭ ۇرلىعىن كوزىمەن كورىپ تۇرماي-اق دالەلدەۋگە بولادى.
— كۇنالى بولىپ قايتەسىز، — دەي سالدى شولپان.
شولپان تەرەزەدەن قاشىپ شىعىپ كەتكەن الىبەكتى:
«ىنىمدەي كوز الدىمدا وسكەن بالا. كەشكە كەلىپ اڭگىمەلەسىپ وتىردى دا مەن قورقامىن دەگەن سوڭ ءبىزدىڭ ۇيدە قونىپ قالىپ ەدى. ال ءوزىڭ تۇندە كەلىپ قالعان كەزدە ول؛ «بىرەۋدىڭ ۇيىندە قونىپ جاتۋدى ولىممەن تەڭ كورەم. قۇداي ساقتاسىن، مەن كەتىپ قالامىن. تەرەزەدەن شىقسام دا كەتەمىن، — دەپ ۇيالعاننان قاشىپ كەتتى. قىزدان جامان ۇيالشاق بالا. جاسىنان ۇيالشاق ەدى» دەپ قويعان. بۇل ءسوزدىڭ شيكى ەكەنىن اقتى-قارانى ايىرعىش تەرگەۋشى باستان-اياق ءتۇسىنىپ ەدى. ءبىراق ايەلى بۇدان باسقا دالەل ىزدەپ اسىپ-ساسپاعاننان كەيىن ول جولى تەرىس قاراپ جاتىپ قالۋمەن عانا توقتاعان بولاتىن. ال ءقازىر سول ءبىر ويدان كەتپەي جۇرگەن ولىممەن تەڭ تاڭبا: وكتەم ءۇندى، ۋ ءتىلدى پروكۋروردىڭ ءارى مەزگىلسىز جۇمساپ، ءارى ارباسىن بەرمەي جانە ونىڭ ۇستىنە «نوعايلارىڭ بار عوي» دەگەن كەكەسىنىنەن كەيىن تاعى دا ىرىققا كونبەي، ار-نامىس بەتىنە بىلەۋدەي بوپ قايتا شىعا كەلدى.
— كۇنالى بولىپ قايتەسىڭ دەيسىڭ بە؟ ءيا، سولاي شىعار؟ — دەدى ول كەكەتىپ. — مۇحامبەت پايعامبار دا سولاي ساناعان...
— بۇل تاعى قانداي جۇمباق؟! — دەپ شولپان يلەپ جاتقان نانىن قويا سالىپ ەرىنىڭ بەتىنە قارادى.
— ...ءيا، سولاي ساناعان. ءوزى سۇلۋ، ءوزى جاس ايەلى ءبىر اعاشتىڭ تۇبىندە جاس ساحابامەن تاس قۇشاقتاسىپ ۇيىقتاپ جاتقان جەرىندە ۇستىنەن شىققان عاليگە: «كۇنالى بولما. ول ساحابامەن ءتان ءلاززاتى ءۇشىن ەمەس، جان ءلاززاتى ءۇشىن و دۇنيەنىڭ عاجايىپ سۇلۋ سيپاتىنا عاشىق بولعاندىقتان ەڭ تازا پاك سەزىمىنە بولەنىپ، ءدىني قارىنداستىڭ ماعشۇقتىعىمەن باعىرىنا قىسۋى عاجاپ ەمەس — لۇعاتتى. كوز كورمەگەن نارسەگە كوڭىلىڭ قارا قاشپاسىن، بالام»، — دەگەن ەكەن. سەن پايعامباردىڭ ايەلى، انا، الگى ءىنىڭ — ساحابا، مەن مۇحامبەتتىڭ ءوزى ەمەسپىن عوي ءدىني ماعشۇقتىقتى ناسيحاتتايتىن.
ايتاننىڭ جۇزىنەن كەكەسىن كۇلكىنىڭ شىرايى كورىنىپ، اينالاسى شاعىندالا قالعان كوزدىڭ قۇيرىقتارى قىسىلا ءتۇستى. ال شولپان كۇلىپ جىبەردى.
— مەن بۇرىن ەستىگەن جوق ەدىم... شىن بولسا وتە اقىلدى ايتىلعان ءسوز ەكەن. ول جەردە عاليمەن قوسىلا قاھارىن تىگىپ، ايەلىن جۇرت الدىندا ايىپتاپ جاتسا، ونى حالىق اقىلسىز دەر ەدى، پايعامبار دەمەس ەدى. اشەيىن ءبىر قىزعانشاق، قاتىن جاندى، كارتاڭ تارتقان، كورىنگەنگە «ءشۇبالاناتىن»، تەرىسى تار، اقىلى تاپشى، كوز الدىنان ءارى تۇرعاندى كورمەيتىن ەركەكتىڭ دە ىشىندەگى ءبىر سۇلدەسىزى دەر ەدى. ال اناداي ءادىل قازى بولۋ، كەڭ پەيىلدى بيلىك ايتۋ دانىشپان ادامداردىڭ عانا باسىنا لايىق نارسە. ايەل ءسوزى ءدوپ ءتيدى.
— اسىڭ بولدى ما؟ مەن جۇرەمىن، — دەدى ايتان شولپاننىڭ سوزىنە جاۋاپ تابا الماي بوگەلىپ.
ءبىر كىدىرىپ قالسا كوپكە دەيىن ەرىنىڭ ءسوز جەلىسىن قايتا تارتا المايتىنىن جاقسى بىلەتىن شولپان وعان تۇسىنە قويدى. ول بۇل جايسىز اڭگىمەگە سوقتىرماۋ ءۇشىن ەرىن ەندى باسقا جاققا بۇردى.
— مەن دە اۋىلعا شىعار ەدىم، ءبىراق ايەلدەر ءبولىمى قوعام ايىپتاۋشىسى ەتىپ بەلگىلەپ قويدى. انا الگى وڭشەڭ جۋان جەلكەلەردىڭ سوتىنا قاتىناسپاقشىمىن. ۇزاق ۋاقىتقا كەتەتىن بولساڭ ءىش كيىم دايىندايىن، — دەدى. ءسويتتى دە تەزدەتىپ استىڭ نانىن سالىپ، ءبىر جاعىنان جولاۋشىنىڭ قامىن دا قامداي باستادى.
قاباڭ بۇلتى بىردەن-ەكى جادىراي باستاعان تەرگەۋشى، اس ۇستىندە ءجىبي ءتۇستى.
— مىنا ەتتىڭ جەتەكشىسى بولسا قانداي كەلىسەر ەدى، — دەپ كۇبىرلەدى ول شولپانعا ەستىلەر-ەستىلمەس وتە جۋاس ۇنمەن.
ادەيىلەپ سۇراسىن دەگەن كىسىشە شولپان ونىڭ اس الدىندا ىشەتىن اراعىن قويعان جوق ەدى.
ول ەرىنىڭ مىنا تىلەگىن دە ەستىمەي قالدى بىلەم:
— ماعان قاراماي جەي بەرىڭىز. مەن قورجىندى قاعىپ، ىشىنە سالاتىن سابىن، ورامالدى، پورتفەل، قاعازدارىڭىزدى رەتتەيىن، — دەدى.
— قورجىن... وسى قورجىن بوكتەرۋدەن قۇداي قۇتقارماي-اق قويدى، — دەدى ايتان نالىپ. — ءجۇرىسى ءيتتىڭ جۇرىسىنەن دە جامان. ابدەن قۇرتتى مىنا الا ات. اياڭداساڭ تۇيەشە تەڭسەلەدى، بۇلكىلدەسەڭ يمان-زىكىرىڭدى اۋزىڭنان شىعارا زىركىلدەتەدى، بۇل قارا تالاق تيگىر ابدەن قۇرتتى. سەن، شولپان، مەن دە اۋىلعا شىعار ەدىم دەدىڭ بە؟
— ءيا.
— كىمنىڭ ارباسىن جەكپەكشى ەڭ؟
شولپان «مۇنى قايتەدى؟» دەپ ويلادى دا:
— اربا ىزدەگەنىم جوق. قىرعا شىقپايتىن بولعاننان كەيىن ات-كولىك جونىندە كۇنى بۇرىن ويلاپ قايتەمىن، — دەي سالدى.
ءبىراق ايتان ءوز ويىنىڭقۇشاعىندا ەدى.
— شولپان، سەن ماعان ساعيتوۆتىڭ ارباسىن سۇراپ الىپ بەرسەڭ قايتەدى. كورشى عوي جانە ول ساعان ءسوز ايتپايدى، بەرەدى، — دەدى.
— قاي ساعيتوۆ؟ پوچتا ايدايتىن ساعيتوۆ پا؟
— جوق. پوشتاشىنىڭ ارباسى بوساۋشى ما ەدى. مىنا دۇكەنشى ساعيتوۆتىڭ.
شولپان ايتاننىڭ بەتىنە تانىماعان ادامشا قادالدى.
— وتاعاسى، ءوز ساۋساعىن ءوزى قۇرۋلى قاقپانعا سۇعامىن دەگەن ادام ايتادى مۇنداي ءسوزدى، — دەپ ايەل ونى بىردەن تويتاردى. — نالوگىن قالاي ازايتامىن دەپ اتكومنان شىعىپ اقشا بولىمىنە، اقشا بولىمىنەن شىعىپ پروكۋرورعا جۇگىرىپ جۇرگەن ساۋداگەرلەردەن ينە ساباقتارلىق ءجىپ سۇراپ كور، ەرتەڭىنە سەنەن كەلىپ ءجۇز سومدىق سپراۆكا تالاپ ەتسىن! ساعيتوۆتان اربا سۇراعانشا مەن ءيا جاياۋ، ءيا سالت اتپەن كەتەر ەدىم. قاي بولىسقا شىعۋشى ەدىڭىز؟
— الىسىن الىس ەمەس، مىنا شىدەرتى اۋلى.
— ون بەس شاقىرىم جەرگە اربا سۇراتىپ، قىزىقسىز ءوزىڭىز، وتاعاسىم.
شولپان ايتاندى قوسىلعان كۇننەن باستاپ «وتاعاسى» دەپ اتاپ كەتكەن-دى. ءوزى اقىلدى، ءوزى سوزگە جۇيرىك، ونىڭ ۇستىنە تاپقىر شولپان وزىنەن مۇشەل جاس ۇلكەن، قىرىقتىڭ ۇستىنە يەك ارتىپ كەتكەن، ءىرى دەنەلى ساقا ادامدى «وتاعاسى» دەگەنى ىرىمشىككە ماي قوندىرعانداي كەلىستى شىعىپ ەدى. باسىندا قۇلاققا وعاشتاۋ كورىنگەنمەن الەۋمەت ىسىنە ارالاسىپ كەتكەن اشىق ايەلدىڭ ەركەكتەرشە «وتاعاسى» دەگەنى كەلە-كەلە ايتانعا قۇرمەتتى، ىززەت بەلگىسىندەي بايسالدى، ءتىپتى ءلاززاتتى «تۇلىمدىم» دەگەن سياقتى شاپ-شاعىن ات بولىپ قالعان. ال ءقازىر اقىلدى ايەلىنىڭ كۇنى بۇرىن بولاشاق پالەدەن ساقتاندىرا، ابىرويىن اراشالاعانى وعان قاتتى ۇناپ كەتتى. جانە ونىڭ ۇستىنە ابجىلانداي ويقاستاعان قىلىقتى شولپاننىڭ... «قىزىقسىز ءوزىڭىز، وتاعاسىم» دەگەن سيقىر ءۇندى ءسوزى ونىڭ جۋان دەنەسىن قىتىقتاپ وتكەندەي بولدى. اۋىتقىعان جاعىن باسىپ كەتەتىن مىعىم سالماعى سياقتى، ونىڭ مىنەزى دە قولپ ەتپە، ءبىر كەتسە مورت كەتەتىن اۋمالى قالپىندا لىقسىدى.
— وتاعاسىڭنىڭ قامىن الىستان جەگەنمەن، كەيدە جۇرت كورەر جاعىن ۇمىتىپ كەتەسىڭ-اۋ، شولپان، — دەدى ول نازدىق مۇقاممەن. — اڭگىمەنىڭ توتەسى بارار جەردىڭ الىس-جاقىنىنا بوگەلىپ تۇرعان جوق. ءمان باسقا جاقتا. سەن كوپ نارسەنى بايقامايسىڭ. كولدەنەڭ ءسوز جامان، ۋلى ءتىل جامان. وسىنداعى ءبىر مىسقىلشىل ادامدار سىرتىمنان كەلەكە ەتەتىن كورىنەدى. ول كەلەكەسىنىڭ ءبارى مەنىڭ اتىم مەن دەنەم توڭىرەگىندە. «الەكساندر III كەلە جاتىر، قارا! انە، انە!» — دەيتىن كورىنەدى سىرتىمنان. ونىسى پەتەربۋرگتىڭ ۆوكزال الاڭىندا الەكساندر پاتشانىڭ ات ۇستىندە تۇرعان دىعال ەسكەرتكىشى بار. ونى باسىندا ورناتقان ادامداردىڭ ويىنشا: رەسەي پاتشالىعىنىڭ قۇدىرەتتى ءپىشىنىن كوزگە ەلەستەتەرلىك ءىرى تۇلعا ەتىپ كورسەتۋ مە، قالاي. ايتەۋىر، وتە وعاش ەسكەرتكىش. ءوزى اتىنان ءىرى، اتى وزىنەن دە مىعىم تومارداي نەمە. كورگەن ادامنىڭ قۇتى قاشارلىق. الا اتقا ءمىنىپ كەلە جاتقان مەنى دە سوعان تەڭەيتىن كورىنەدى. مۇنى شىعارىپ جۇرگەن مىنا مەنىڭ قۋ سەكرەتارىم — ءتاجىمۇرات. مىنە، دىڭدەي حالىڭ تەرگەۋشىسىن سىرتتان اجۋالاۋ. شىنىندا دا الپامساداي بولىپ، ۇلكەن الا اتتىڭ ۇستىندە جالپ-جالپ ەتىپ تەكىرەكتەپ كەلە جاتقانىم اسا كورنەكتى ەمەس-اق. پروكۋرور فاەتونعا پار ات جەگىپ شىعادى، سۋديا دا تارانتاستى، ال تەرگەۋشى... اي، ولمەسەم ءبىر ات-اربا ساتىپ الارمىن-اۋ.
ايتاننىڭ سوڭعى ءسوزى شولپانعا شاعىم ەتكەندەي وتە سىنىق پىشىنمەن جۇدەۋ شىقتى.
— دۇرىس ەمەس، وتاعاسىم، دۇرىس ەمەس، — دەدى ايەل باسىن شايقاپ. — حالىق تەرگەۋشىسى حالىڭ ادامى. سالتانات قۇراتىن قارا تاياڭ وقىمىستى ەمەس. كەرەك جەردە ات تۇگىل، جاياۋ ءجۇرۋى دە ۇيات ەمەس...
— ە-ە-ە، — دەدى ايتان دىبىسسىز كۇلىپ. — ۋكوم قىزمەتكەرى ەكەنىڭدى ءبىر كورسەتىپ قال. توقىم توسەپ، ەر جاستانىپ جاتساق تا بولادى دە. ە-ە-ە!
— - سۋديا مەن تەرگەۋشىنى حالىق جۇمساق پاۋەسكەسى مەن توگىلگەن جورعاسىنا قاراي سىيلاماس...
— ۇگىت-ناسيحات جۇمىسى باستالدى، ە-ە-ە.
كەتەردە ايتان شولپاننىڭ بەتىنە ۇزاق قاراپ تۇردى دا، اتىنا ءمىندى. ونىڭ ويىنا تەرەزەدەن قاشقان جىلماڭ ستۋدەنت تاعى دا جىلت ەتىپ ورالا كەتىپ ەدى. ول ۇلكەن الا اتتىڭ ءبۇيىرىن سولق ەتكىزىپ تەبىنىپ قالدى.
جەتىنشى تاراۋ
1
جىبەك مىنەزدى، ءومىرى رەنجىپ سويلەمەيتىن، تۋعان-تۋىسقاننىڭ كوڭىلىن تابۋمەن كۇنى وتكەن، ءۇي ىشىندە اق جارقىن، بوتەن جەردە اقىلدى، ازىلگە ۇستا، كورۋگە اجارلى سۇيىكتى جارىنىڭ حاكىم بۇگىن ءبىرىنشى رەت اق كوڭىلىنە داق سالدى. اڭگىمە الىبەكتىڭ انتەك ساپارىنان باستالدى.
— تاماقتى نەگە از جەدىڭ، باسىڭ اۋىرىپ وتىرعان جوق پا؟ — دەدى مەڭدىقىز قىزمەتتەن جابىڭقى كەلگەن حاكىمنەن.
حاكىم ەتتەن اۋىز تيەيىن دەگەن كىسىشە قولىنىڭ ۇشىمەن عانا بىر-ەكى رەت الىپ، سورپا ىشەسىڭ بە دەگەن ايەلىنە جاۋاپ بەرۋدىڭ ورنىنا:
— الىبەكتىڭ اقمەتشەنىكىنە كەتكەنىن مەنەن نەگە جاسىردىڭ؟ — دەدى.
ونىڭ ءۇنى بۇرىنعى ءوزىنىڭ قوڭىر داۋسى بولعانىمەن، مەڭدىقىزعا ءزىلدى كىنا تاققانداي ەستىلدى. ءبىراق جۇمساق شىرايدان ارىلمايتىن ۇلكەن كوزىن مەڭدىقىز ونان ءارى ۇلكەيتە ءتۇستى. مەنى شىنىمەن ايىپتايسىڭ با دەگەندەي ەزۋ تارتىپ، ازدى-كوپتى كىناسىن قارسى ءتىل قاتپاي جۋايىن دەگەن ويمەن، ايەل نازدى قاراسپەن عانا تىندى.
سورپانى دا تاۋىسپاي حاكىم كەرى قايىرىپ، جاۋاپ ورنىنا كەشىرىم سۇراعانداي جاۋتاڭ قاققان مەڭدىقىزعا سازارا قاراپ وتىردى دا:
— سانالى ايەل دەيدى سەندەردى، — دەپ زىلدەي سوزبەن ار-نامىستى ءبىر شانشىپ ءوتتى.
ونىڭ كوپ جىل بويى زاڭ جۇمىسىندا بولىپ، قارسى تاراپتى اشۋمەن الماي، سابىرلى تۇردە، ءدوپ تيەتىن ۇشتى سوزبەن جانىشاتىن ادەتى بايقاۋسىزدا ايەلىنە دە قاتتى ءتيىپ كەتتى. ءتۇسىن ءبىر وزگەرتپەي بىرنەشە مينۋت تۋرا قاراپ وتىرىپ الىپ، تاعى دا:
— وقىعان، كوزى اشىق، ەرلەرىنىڭ ۇستاعان تۋىن كوككە كوتەرىسەتىن سانالى ايەل دەيدى سەندەردى، — دەپ سوزدى.
ءارى اۋىر، ءارى جانعا تيەرلىك سازارىڭقى ءپىشىن جانە داستارقان ۇستىندە، مىنا وشاق باسىندا، سوققىدان قاتتى مەڭدەتەتىن سۇپ-سۇر قاراس ۇزاق ۋاقىت وزگەرىلمەي قالدى.
ايەل شىدامادى. ونىڭ قولىنداعى وجاۋى ءتۇسىپ كەتىپ، الدىنداعى تاباققا شالپ ەتە قالدى دا، ستول ۇستىنە مايلى قويۋ سورپا جىلجىدى.
— و، جاساعان، جازىعىم جوق ەدى عوي سونشاما اۋىر ءسوز ەستىگەندەي... — جالما-جان جەرگە ەڭكەيىپ سورعالاعان سورپانى ورامالمەن سورعىزىپ، ستول ابىگەرىنە ارالاسقان مەڭدىقىزدىڭ قۇلاعىنا بۇرىنعى ايتىلعان سوزدەردەن الدەقايدا باسىم، الدەقايدا قورعاسىنى مول سۋىق لەبىزدەر تۇيدەك-تۇيدەك سوعىلىپ جاتتى.
— ...دوستىڭ، جاقىندىق الدىمەن اقىلدىڭ جەتەگىنە باعىنىشتى. وي-پىكىرى الشاڭ، ماقساتى الشاق ادامدار دوس تا بولا المايدى، جاقىن دا بولا المايدى. سول سياقتى قوعامنىڭ بيلىك تىزگىنىن قولىنا ۇستاپ كەلگەن بۇرىنعى باي-بەكتەر مەن جالشى-باتىراق قالاي قول ۇستاسا الادى؟ ون سەگىزىنشى جىلى جانشا، سالىڭ، قۋاناي، اقمەتشەلەردىڭ حاندىعىن قۇلاتقاندا ون جىل وتكەن سوڭ سولارمەن قۇدا ءتۇسىپ، كيت كيىپ، تورگە توسەك جايىپ وتىرۋ ءۇشىن جان بەرىستىك پە؟! ويلاۋ كەرەك ەمەس پە؟! اقمەتشەلەرمەن «جاقىن»، «تۋما» دەگەن ءسوزدى كەيدە سىرتتان كەكەتىپ، كەيدە كوزگە ايتاتىندى شىعاردى جۇرت. سوۆەت وكىمەتىنە اڭدىسىن اڭدىپ، ءتىسىن باسىپ قانا وتىرعان ادامداردىڭ زاڭ باقىلاۋشىمەن قول ۇستاسقانىن حالىق نە دەپ باعالار؟ مەنىڭ جاقتاۋشىم، مەنىڭ قورعاۋشىم دەر مە، الدە باسقاشا اتار ما؟..
سورپا توگىلگەن ەدەندى ەڭبەكتەپ ءجۇرىپ سۇرتكىشتەپ، ورنىنان تۇرۋعا ۇمتىلعان اياعى اۋىر مەڭدىقىز بەلى كىلت ەتە قالعانداي بولدى دا، شوڭقايىپ وتىرىپ قالدى. ول ىڭقىلداي ءتۇسىپ، جانىنداعى وتىرعىشتى مەدەۋ ەتتى، ءبىراق قاتتى قوبالجىپ، بۋىن-بۋىنىنا وقىس جۇگىرگەن دارمەنسىزدىك جىلجۋعا دا، ەڭسەسىن كوتەرۋگە دە ىرىق بەرمەدى، قول-اياعى تەگىس دىرىلدەپ:
— جازىقتى مەن، شىراقتا جازىق جوق. قالاي ايتساڭ دا ماعان ايت، نە ايتساڭ دا وزىمە ايت. شىراق ەستي كورمەسىن. قىز دا... ول دا، — دەپ ىڭقىلدادى مەڭدىقىز ءسوزىن اياقتاي الماي.
حاكىم ورنىنان ۇشىپ تۇرەگەلىپ ايەلىنىڭ قولىنان ۇستاي الدى، قولتىعىنان دەمەپ تۇرعىزدى دا، سۇيەمەلدەپ اكەلىپ ديۆانعا وتىرعىزدى.
— بايقاۋ كەرەك قوي، — دەدى ول اقىرىن عانا.
ونىڭ ءۇنى وزگەرىلىپ كەتتى، ءبىراق قايىرىپ ءتىل قاتپادى. «بايقاۋ كەرەك قوي» دەگەنى ايانىش سەزىممەن ايتىلسا دا، ارعى جاعىن سوزىپ ەلجىرەي ءتۇسۋدى ماقۇل كورمەدى. تەك قانا: «بايعۇس، كۇنى جەتىپ وتىرعاندا الدەنەگە ۇشىراپ قالىپ جۇرمەگەي» دەگەن ۇرەيلى ويدى ىشىنەن قايتالاي بەردى.
ديۆانعا وتىرىپ، از سايابىر تاپقان ايەل، لەزدە بۋىنىن جيناي باستادى دا، شيراي تۇسكەن دەنە دارمەنسىزدىگى ەندى جان جۇيەسىنىڭ بوساپ جۇرە بەرۋىنە كەزەك بەردى. ىستىق جاستى ءور كىرپىكتەر سىعىپ شىعارىپ بەتكە سورعالاتا ءتۇسۋى مۇڭ ەكەن، ءبىر مەزەت مىرسىلداي ءتۇستى دە، ازدان كەيىن ايەل سولقىلداي جونەلدى.
...بەتىنە بۇرىن قاتتى ءسوز ايتىپ كورمەگەن سۇيىكتى ەرى سونشالىق سانا نامىسىن قوزعاۋى نە قورلىق؟! مەڭدىقىز تۇسىنبەي مە؟ دوستىقتىڭ، جاقىندىقتىڭ اقىلعا باعىنىشتى ەكەنىن ايىرا المايتىن با ەدى؟! سانالى ايەل ەكەنىن بىلمەيتىن، بۇل ءسوزدىڭ باعاسىن تۇسىنبەيتىن ول كىم بولعانى؟! ەركىندىك، تەڭدىك تۋىن جۇرتپەن بىرگە بۇل كوتەرىسپەدى مە؟ وقىعان قازاق قىزدارىمەن بىرگە جاڭا ومىرگە ارالاسا تۇسپەدى مە؟ حات تانىمايتىن ايەلدەردىڭ قولىنا قالام ۇستاتقاننىڭ ءبىرى مەڭدىقىز ەمەس پە؟ ساۋىڭ ۇيىرمەسىن قۇرىپ، تالاپتى ايەل قىزداردى ساحناعا جەتەكتەگەن جوق پا؟ ءانشى تامتيمەن بىرگە ەگىز قوزىداي جاستاردى جاڭا ونەرگە باۋلىعان كىم ەدى؟.. قازاق قىزىن سۇيگەنىنە، باقىتىنا، ارمانىنا ىركىلمەي اياق اتتاۋعا شاقىرعان... شاقىرعانداردىڭ.:. ءبىرى مەڭدىقىز ەمەس پە؟..
مەڭدىقىزدىڭ ىزا كەرنەگەن جۇرەگى ءبىراز سايابىرلاپ، كوز جاسى تولاستاعان ءبىر شاقتا، تەرەزە الدىندا ويلانىپ تۇرعان حاكىم قاسىنا تامان جاقىندادى. ماڭدايىن قوس الاقانىمەن باسىپ، جاعىن تايانا تومەن قاراپ وتىرعان ايەل ەرىنىڭ ادىمىن ساناعانداي بولدى. «قاسىما وتىرىپ باسىمدى ۇستار... قول ورامالمەن كوزىمدى سۇرتەر، جۇباتار... سۇيەر» دەپ كۇتتى.
— ءوزىڭدى-وزىڭ اياۋىڭ كەرەك قوي، اياعىڭ اۋىر. سونشاما سولقىلداپ... سەن بالا ەمەسسىڭ عوي، — دەدى قۇشاعىن كۇتكەن ەرى سالقىن لەبىزبەن.
مەڭدىقىز ونىڭ بەتىنە جالت قارادى دا:
— و، جاساعان، نەگە قاتتى جاراتتىڭ سونشاما؟! — دەپ قايتادان وكسي جونەلدى.
ونىڭ ويىنا ەكىقاباتتىعى جاڭا عانا ءتۇستى. ءبىرىنشى رەت كوتەرگەن بالانىڭ دۇنيەگە كەلۋ قيامەتى كوز الدىنا ەلەستەدى. قورقىنىشتى، ۇرەيلى ءبۇل تاعدىر ءىسى الدەقانداي قاسىرەت سىيلاماق؟! الدە بالدان ءتاتتى، بۇرىن كورمەگەن، سەزبەگەن ءومىر ۋىزىنا قاندىرماقشى ما؟!
تۇلا بويىن ەرىكسىز بيلەپ كەتكەن اششى وكسىك سابالاپ وتكەن نوسەردەي ءبىراز سولقىلداتقاننان كەيىن تاعى دا تولاستاي قالدى. ەندى ول ەرىنىڭ الدىندا قانداي جازىعى بارىن، نەندەي كۇنا جاساعانىن تالداي باستادى. ويىنا الدىمەن «اكەسى بەكزات بولسا، قىزىندا نە جازىق بار؟» دەگەن كەشىرىمدى دالەل ورالدى. بۇل ورالىپ تا قويمادى، قايتا-قايتا جولىن بوگەي بەردى: «تەگى جاتتىڭ ماحابباتقا كەسە-كولدەنەڭ تۇرا الا ما؟ ەگەر دە باي قىزى جالشىعا عاشىق بولسا قايتەر ەدى؟..»
مەڭدىقىز بەينە ءبىر تەرەڭدە ءجۇزىپ قارى تالىپ كەلىپ، جاعانىڭ جوكەدەي بەرىك ايىل قوعاسىنا قولى جاڭا ىلىككەندەي بولدى. ونىڭ بۇدان ارعى ويلارى قىزىلدى-جاسىلدى جىبەك جىپپەن اق ورامالعا توككەن كەستەدەي جاتىق كورىندى. بۇل كەستەسى جىمداسقان ويدىڭ ەشكىم ءمىنىن تابا المايتىن سياقتاندى. شىنىندا: «باي قىزى ەسىگىندەگى جالشىسىنا عاشىق بولسا، بۇعان قۇدىرەتتى اكە عانا قارسى، ويتكەنى ول جالشىنى قىزىنا تەڭ كورمەيدى. عاشىق قىزىنىڭ كىرشىكسىز ماحابباتىن اياق استى ەتىپ، سۇيمەگەن مىرزاعا ماتاپ، ىشىنەن شىققان پەرزەنتىن ماڭگى-باقي قاسىرەت ۋىنا بولەيدى. مۇنى تاعى زاماننىڭ قاتال زاڭى دەيمىز. ال بەكزات تەكتى ادام قىزىن وقىعان جاسقا بەرسە، مۇنى قىزدىڭ ءوزى قالاسا، ءوزى سۇيسە، ءوزى عاشىق بوپ ۇمتىلسا قالاي؟ بۇعان كەدەرگى جاساعان جاندى كىم دەيمىز؟ تەگى جات دەپ جانى سۇيگەن ەكى جاستى قوسپاۋ قانداي زاڭ؟..»
— سەن قاتال جانسىڭ، حاكىم، — دەدى مەڭدىقىز. ءسويتتى دە، ول ءوز سوزىنەن ءوزى شوشىپ كەتتى. سۇيگەن جارىنا، ەشبىر جانعا تەڭ كورمەيتىن، دۇنيەدەگى ەر اتاۋلىنىڭ بىرىنە تەڭەۋگە دە اۋزى بارمايتىن، ءتاتتى لەبىز، جىبەك شىرايمەن عانا ءتىل قاتاتىن؛ تاڭىرىسىندەي ەرىنە «قاتال» دەگەن اتاق تاعۋ وعان كۇپىرلىك سياقتى كورىندى. ول جالما-جان بۇل ءسوزدى جەڭىلدەتۋ ءۇشىن: — مىنا قاراشى... جۇرەگىمنىڭ اتتاي تۋلاپ تۇرعانىن!.. قورقىپ كەتتىم. قۋقىل تارتقان تۇسىڭنەن قورقىپ كەتتىم، وتە سۋىق كورىنىپ كەتتى ماعان. سونسوڭ جىلادىم.
كەشىر، وتىنەمىن... جانە «قاتال» دەگەن ءسوزىمدى كەشىر، اۋزىمنان بايقاماي شىعىپ كەتىپتى، — دەدى مۇڭايىپ.
حاكىم ونىڭ جۇزىنە از ۋاقىت ايانىش كوزبەن قاراپ تۇردى دا:
— سەن دە كەشىر، مەڭدىقىز، مەندە دە قاتتى ايتىلعان ءسوز بولدى. ءبىراق ونىڭ سەبەبى دە بار. دەگەنمەن، سەن كەشىر، مەڭدىقىز. مىنا كۇيىڭدە سەنى رەنجىتۋ ماعان اۋىر جانە كەلىسسىز. ءبىراق ءوز باسىم ءۇشىن ەمەس، ونى دا ويلا، — دەدى.
ەكەۋى از ۋاقىت ۇندەمەي قالدى. ىشتەي كىنالاسقانىن، كەشىرىسكەنىن ءۇنسىز كوز ىستىعىمەن عانا ءۇعىنىستى.
— مەن ءبىر ساۋال بەرسەم رەنجيسىڭ بە، حاكىم؟
— بەر. قانداي ساۋال؟
— ءبىراق رەنجىمە. مۇمكىن، بۇل مەنىڭ تۇسىنبەيتىن نارسەم شىعار...
— ءيا، ايتىپ كور.
تومەن قاراپ، ءسوز تىزبەگىن دايىنداعانداي از ويلانىپ وتىردى دا، مەڭدىقىز جۇمساق ۇنىمەن اسەمدەپ سويلەپ كەتتى. ول سويلەپ وتىرىپ، سوز اراسىندا قاباعىن كەرە قالاتىن. حاكىم ونىڭ سول قاباعىن كەرە قالاتىن جەرىن اڭدىدى، ويتكەنى بۇل قاباق كەرۋ ءسوزىنىڭ ەڭ دالەلدى جەرىن ءبولىپ ەرەكشەلەيتىن ادەتى ەدى.
— «ايەل مەن ەركەكتىڭ پراۆوسى بىردەي مە؟» دەپ سۇراق قويسام، وعان كىم بولسا دا ءقازىر «بىردەي» دەگەن جاۋاپ بەرەدى. ويتكەنى، ايەل مەملەكەت ىسىنە ارالاسا الادى، مەكتەپتە ساباق بەرە الادى، فابريكانى باسقار دەسەڭ، ونى دا باسقارا الادى. ال ماحاببات، ءسۇيۋ دەگەن ەجەلگى ەر مەن ايەلدىڭ اراسىنداعى تابيعي تىلەكتى قازاق قىزى جىگىتپەن تەڭ تۇردە كوككە كوتەرە المايدى. بۇل قالاي؟
— تۇسىنىكسىز.
— تۇسىنىكسىز بولسا تۇسىندىرەيىن. مىسالى تانىس: اقمەتشە. اقمەتشەنىڭ قىزى. مەن جاقسى بىلەمىن — گۇلجيھان مەنىڭ قاينىمدى سۇيەدى. ال قىزدى، ءسوز جوق، مەنىڭ قاينىم دا سۇيۋگە ءتيىس. ءبىراق ونى باي قىزىن سۇيەسىڭ دەپ جابىلا ايىپتاۋعا دايىن. ەگەر دە قىز «مەن قالايدا الىبەككە قوسىلامىن» دەپ شىقسا، جۇرت ۇندەمەس ەدى. امال نە، قىز بۇلاي ەتىپ اشەكەرەلەپ قوسىلا المايدى. سوندىقتان مەن قورقامىن، ەكى جاستىڭ اسىل ماحابباتى «باي» دەگەن پالەنىڭ كەسىرىمەن قۇرالايدىڭ تاس بۇرشاعى سوققان قىزعالداقتاي كەمەلىنە كەلمەي سولىپ، سەمىپ قالماعاي.
حاكىم باسىن شايقادى.
— باسىڭدى نەگە شايقايسىڭ، بۇل اقيقات قوي!..
— مەن سەنى، مەڭدىقىز، تاعى دا رەنجىتەيىن: سەنىڭ قاينىڭ تابى جات، سوۆەت وكىمەتىمەن ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايتىن، ىشتەي جاۋ ادامنىڭ، جاۋ بولعاندا اناۋ-مىناۋ ەمەس، وتە ءقاۋىپتى، اقىلدى جاۋدىڭ قولىندا. مەن مۇنى بۇگىن ۋەزدىك كومسومول كوميتەتىنىڭ حاتشىسىنا ايتىپ، انا كومسومولدارىڭدى تارتىپكە شاقىرىڭىز، جاڭا زاماننىڭ قايراتكەر مامانى بولىپ شىققالى تۇرعان سوۆەت مەكتەبىنىڭ ستۋدەنتى اتىن بىلعاتپاڭىز دەپ تاپسىردىم.
— بۇل قالاي بولعانى، حاكىم؟ بۇل شىراقتى مەكتەپتەن دە، كومسومولدان دا شىعارادى دەگەن ۇكىم ەمەس پە؟
مەڭدىقىزدىڭ جۇزىندە جىلاۋعا تاياۋ قالعان ادامنىڭ ۇرەيلى ءپىشىنى لىپىلداي قالدى دا، ۇلكەن كوزدەرى شاراسىنان شىعىپ كەتەرلىكتەي ۇلكەيە بەردى.
— البەتتە، سول كومسومولدىق پەرنەسى سىننان وتەدى، ءيا شەرتۋگە كەلمەي ءۇزىلىپ كەتەدى، ءيا بولماسا ىسىلىپ، كەدىر-بۇدىرى جوعالىپ شيراپ شىعادى.
— ءبۇل سۇمدىق، حاكىم...
— بۇل ادالدىق. بۇل قىلاپسىز ادىلدىك. ءىشى كەدىر-بۇدىر، سىرتى جىپ-جىلماعاي ادام جاڭا ءومىردىڭ كۇرەسكەرى بولا المايدى. اۋىزبەن الداپ، كوز تاسادا جەكە باسىنىڭ، قارا باسىنىڭ ق ۇلى بولىپ، قوعامنان بولەك جايىلۋ جىگىتتىك ەمەس. قازاق: «جىگىت بولساڭ ءبىر سىرلى بول»، دەيدى. بۇل الداۋشى بولما دەگەن ءسوز. سەن نەگە جىلامسىرايسىڭ؟ ريەۆوليۋسيا كەزىندە قاسىڭ قانىن پيدا قىلعان ادامدار كەيىن سول ريەۆوليۋسياعا وپاسىزدىق جاساۋ ءۇشىن جانداسقان جوق قوي. ءقازىر تاپ سول ريەۆوليۋسيانىڭ ەڭ سىندى كەزەڭى: قاناۋشى جەكە بايلىق يەلەرىنىڭ توبىنا قوسىلاسىڭ با، الدە ەڭبەگىنىڭ جەمىسىن ادامشا پايدالانۋعا ۇمتىلعان حالىقتىڭ قاتارىندا تۇرىپ جۇرتىڭا ابىرويلى ءىس كورسەتەسىڭ بە — مىنە، وسى تاريحي تاراۋدا تۇرمىز. مەن ءىنىم ەكەن دەپ، انا ارقاسى ارشا، بوربايى بورشا بولىپ جۇرگەن سانسىز ەڭبەكشى جاستاردان الىبەكتىڭ قىلىعىن جاسىرام با؟ بۇلاي ەتۋ، مەڭدىقىز، ادامشىلىق ۇجدانىڭا قول سۇعۋ بولادى.
— ويپىرىم-اي، حاكىم، اياۋسىز ءىس...
— اياۋسىز دەپ، مەن الىبەكتى جاۋدىڭ قولىنا بەرىپ وتىرعانىم جوق. ءوزىنىڭ لەنينشىل جاستارىنىڭ وداعىنا ايتتىم. وداعىنىڭ الدىندا: «جاۋ قىزىن سۇيەمىن، ءبىراق حالقىما وپاسىزدىق جاسامايمىن.
قىزدى وزىمدەي جاڭا ءومىردىڭ قۇرۋشىسى ەتۋگە ۋادەمدى بەرەمىن» دەپ ايتسىن. جولداستارىنىڭ الدىندا، وداعىنىڭ الدىندا ۋادەسىن بەرسىن. ولار قالاي دەپ تابادى — ۇكىم شىعاراتىن سولار. الىبەك ءبىلىمدى جاس. ونى ادىلبەكپەن قاتار قويۋعا بولمايدى. ال سەنىڭ كىشكەنە قاينىڭ دا «بايلىق» دەگەن ءسوزدى ۇيىپ تىڭدايدى. «دابىلدىڭ قىزىن اپەرەمىن. مالىمەن، وتاۋىمەن اپەرەمىن» دەپ ەلىرىپتى الگى راقىمعالي سۋايت. مۇنى دا ويلاۋ كەرەك. ونىكى مىنا سەن ايتقان ماحاببات ەمەس، مالدىڭ، بايلىقتىڭ ماحابباتى، ياعني «باي بولسام» دەگەن قارا شارۋانىڭ ەسەبى. ول جاس، وعان ءتۇسىندىرىپ، تاربيە بەرۋ سەنىڭ مىندەتىڭ. دابىلدىڭ قىزىنان باسقا قىز قۇرىپ قالىپ پا ۇيلەنەتىن بولسا. ونان اقىلدى دا، كورىكتى دە قىزدار بار شىعار. مەڭدىقىز، ويلان. سانا مايدانى، سالت مايدانى — وڭ تۇتەگەن سوعىس مايدانىنان الدەقايدا قيىن، الدەقايدا نازىك. كوزگە كورىنبەيتىن جەردەن بۇل نازىك نارسە ءجا بىلاي، ءجا بىلاي اۋىتقۋى، ءتىپتى ءۇزىلىپ كەتۋى مۇمكىن. سوندىقتان ماقسات ايقىن تۇرعاندا، جاڭا دۇنيە جاسايمىز دەپ بەل بايلاعاندا — ءبىزدىڭ جاڭا سالتىمىز قىلاپسىز بولۋعا ءتيىس، مىنەزىمىز بەن قۇلقىمىز سوعان باعىنۋعا ءتيىس. جاستار سەرىكتى وزىنە اقىلى ساي، دۇنيەگە وزىمەن كوزقاراسى بىردەي، بىرگە ەڭبەك ەتۋگە دايىن جانداردان ىزدەۋ كەرەك. دۇنيەقور، ءوزىمشىل، ۇلپىلدەك جىلتيمالاردىڭ كەرەگى جوق، — دەدى حاكىم.
ول تەمەكىسىن تۇتاتىپ، اششى ءتۇتىندى اۋىز تولتىرا سورا باستادى. مەڭدىقىز ونىڭ بەتىنە ۇزاق قاراپ وتىردى دا، ءۇن-تۇن قاتپاستان ورنىنان تۇرىپ كەتتى. ول ەكىنشى بولمەگە كىرىپ، ستول جانىنا كەلدى. قولىنا قاعاز بەن قارىنداش الىپ، الىبەككە حات جازۋعا كىرىستى.
2
حاكىممەن سويلەسكەننەن كەيىن تاڭقىباي قوسشى كەڭسەسىنە كەلىپ اقى سۇراپ، ارىز بەرىپ كەتكەن ەدى. ال ونىڭ ءىزىن الا اقمەتشەنىڭ تاعى دا بىرنەشە اۋىلداسى ارىز ءتۇسىردى.
— اقىلى ىستەرگە ارنالعان سوت ماجىلىسىنە پروكۋروردىڭ قاتىناسۋى شارت ەمەس. الايدا، مىنا ەكى شورماننىڭ جۇمىسىن ءوزىڭ قولداعانىڭ ماقۇل عوي دەپ وتىرمىن، — دەدى حاليت سۋديا حاكىمدى شاقىرىپ الىپ.
— قاي ەكەۋى؟- — دەپ سۇرادى حاكىم، ويتكەنى اقى سۇراعان جالشىنىڭ ارىزى ەكەۋ عانا ەمەس، وسى جۇمانىڭ ىشىندە ءوز قولىمەن تاپسىرعانى الدەنەشە ءىس بولاتىن.
— تاي-تۋلاعىڭدى ءوزىم. دە ۇيرەتەمىن، ماعان، شىراعىم، انا جۇگەن-قۇرىق تيمەگەن بەستى اساۋدىڭ بەلىن ءبىر باسىپ بەرشى، دەيتىن ءبىزدىڭ قارت قۇرىلىسشى ىنىسىنە. سول ايتقانداي، بەستى اساۋدىڭ كىم ەكەنىن ءوزىڭ دە شامالاعان شىعارسىڭ. ەكىنشىسى اقمەتشە.
— ءبىرىنشىسى سالىڭ قوي شاماسى. قارتتىڭ قۇرىقشى ءىنىسى مەن بولدىم با سوندا؟ قالاي قايىرساڭ سولاي جۇيتكيتىن سورلىنىڭ بەس ەشكىسىندەي شۇلدىرەگەن تۇكىش-اي، قازى نەمەرەسىنىڭ پىسى باسىپ قولپاڭداپ وتىر ەكەنسىڭ عوي. باسە، سالقىن جەردە وتىرىپ-اق تەرلەي باستاپسىڭ، — دەپ قالجىڭدادى حاكىم ونى، سوتتايتىن شونجارىنان سۋديانىڭ اتا-تەگى الدەقايدا اتاقسىز ەكەنىن ءىلىپ.
سۋديا حاكىممەن ءارى زامانداس، ءارى ءبىر كەزدە ىسكە ارالاسقان جانە كوپتەن ءبىر ۋەزدە قاز-قاتار كەلە جاتقان بەلگىلى قىزمەتكەر ەدى. ول اتا-باباسىنىڭ اتاقتى ەمەس ەكەنىن كەك تۇتقان جوق. ءبىراق ەرۋلىگە قارۋلى، حاكىمدى دە اتا جاعىنان ءبىر شاۋجايلاپ ءوتتى.
— راس. قازىنىڭ نەمەرەسى بىلاي شىعا بەرىپ: «الگى سۋديا دەگەنىڭ جاڭاعى ما؟ بۇل قاي مۇحامبەتتىڭ بالاسى؟ مۇحامبەت دەگەن پراۆيتەلدى دە، اتاقتى ءبيدى دە، ءتىپتى ونداي ءاجىنى دە ەستىگەن ەمەن» دەۋى مۇمكىن، — دەپ كۇلدى حاليت.
حاكىم قىزارىپ كەتتى. ءبىراق، ءوز ازىلىنەن گورى سۋديانىڭ ءازىلى نىساناعا دالىرەك تيگەنىن ول شەشەندىك سوزبەن قىمتادى.
— وسى سالىقتىڭ اكەسى ومار ۋپراۆيتەل، بەلگىلى ساقاۋ مامبەتىن ەرتىپ ماسقار دەگەن ەلگە كەلىپتى. تىزەسى باتقان ومارعا ماسقارلار ءتىسىن قايراپ وتىر ەكەن. ءبىراق ولار باس سالىپ ساباۋعا، بولماسا باسقا تۇردە جابىرلەۋگە سوڭىنان پالەسى تيەر دەپ. ايلا جاساپتى. ءبىر اۋىلدىڭ قاتىن-قالاشىن قايراپ-قايراپ، قاسىندا ساقاۋ مامبەتتەن باسقا قول قاتار سەرىگى جوق وماردى. ادەيى ەركەكسىز، وڭكەي ايەلدەرى عانا قالعان اۋىلعا تۇسىرەدى. ەلدە جوق ەركەكتەرى — ەلدە جوق، ەلدە بارى — كۇنى بۇرىن جاسىرىنىپ قالادى. ومار ءبىر داۋلەتتى ۇيگە ءتۇسىپ، جايلانىسىپ، بايبىشەنىڭ ازىرلەگەن ادەمى شايىنا باس قويعان كەزدە، ءبىر كوك ايىل قاتىن ايقايدى سالىپ، ءبۇتىن اۋىلدى باسىنا كوتەرىپ، وماردىڭ اتا-باباسىن، ءوزىن، ءۇرىم-بۇتاعىن قالدىرماي باس تەرىسىن باسىنا كيگىزىپ سىباپ، بالاعاتتاپ، شاي ىشكەلى جاتقان ومارعا كوسەۋ الا ۇمتىلادى. ەكىنشى ايەل — ءيىن اعاش سىلتەپ، ءۇشىنشىسى وجاۋمەن، ءتورتىنشىسى قازاننىڭ قارا تۇتقىشىمەن — نە كەرەك، ايەلدەر ايەلشە اتاقتى ۋپراۆيتەلدى قولىنا تۇسكەن نارسەمەن سوعىپ، ۇيدەن ايداپ شىعادى. سىرتقا شىققان بيگە سىرتتاعى قاتىندار ءبىرى باسىنا سۋ شاشىپ، ءبىرى مايەكپەن سىباپ ءىرا سىلەيتەدى. مۇنىڭ بارىنەن دە جامانى — ايەلدەر بىلاپىت سوزبەن قۋىس-تەسىگىن قالدىرماستان سىبايدى. جاندارمەن كۇن ات-ارباسىنا قاراي ۇمتىلىپ، زورعا دەپ ايەلدەر مەن بالا-شاعالاردىڭ قورشاۋىنان جىرىلىپ شىققان ومار اناداي جەردە:
— ومار-اۋ، ومار، اتاڭنىڭ اۋزىن... ومار-اۋ، ومار، ءوز اۋزىڭدى... ومار-اۋ، ومار، ءۇرىم-بۇتاعىڭدى... ومار-اۋ، ومار، اۋىل-ايماعىڭدى!.. — دەپ ايقايلاپ بوقتاپ تۇرعان ساقاۋ مامبەتتى كورەدى. ءبىراق ىستەر امال جوق، قولدان كەلەر قايرات كەم. ماسقاردىڭ قاتىنى مەن بالاسى كەگىن السىن. ا، سەن وپاسىزدىڭ مىناۋىڭ نە؟ توقتا، بالەم، سوڭىنان تارتتىرارمىن سازايىڭدى، — دەپ تىستەنىپ، ات-ارباسىنا ءمىنىپ الىپ جونەي بەرىپتى. ماسقارلاردان جامان ءتىلىن تيگىزگەن مامبەتى ءبىر كەز ارتىنا قاراسا، ارقان بويى جەردە سوڭىنان ەرىپ كەلە جاتىر ەكەن. اتتىڭ دەلبەسىن تەجەپ: «اي، وپاسىز، بەرى كەل!» — دەپ ايقايلايدى ومار تەرىسىنە سىيماي. ابدەن ىزا كەرنەگەن وماردىڭ قاسىنا جەتىپ كەلىپ، ويىندا ەشتەمە جوق ادامشا: «ومەكە، ءبىر نارسە ايتپاقشى بولدىڭىز با، الدە مەنىڭ قۇلاعىم تاسا ەسىتتى مە؟ — دەپ كولگىرسي قالادى. «جاۋ جاعادان العاندا، يت بولىپ ەتەكتەن قاپتىڭ با؟ كانە، كەششە نە دەدىڭ؟» — دەپ ومار مامبەتكە قاراپ تۇتىگىپ كەتسە كەرەك. سوندا مامبەت: «ومەكە-اۋ، مەن سەنى بالاعاتتادىم. بالاعاتتاماي قايتەيىن، ماسقاردىڭ قاتىندارى ماسقارالاپ، قۋىس-تەسىگىڭدى قالدىرماي بىلعاپ جاتقاندا، ەسىل ومارىمدى بۇلارعا قور قىلعانشا، ءوزىم دە ءبىر سىباپ قالايىن دەپ ەدىم» دەپتى. «قىزىل ءتىلىڭ قىرقىلسىن، قۇداي سەنىڭ وسى ءتىلىڭدى از دا بولسا قىسقارتايىن دەپ ساقاۋ ەتتى عوي سەنى» دەپ ومار جۇرە بەرگەن ەكەن. سول سياقتى سەنى قاۋىم:« سۋديا بولا السا، وسى مۇحامبەتتىڭ بالاسى سۋديا بولا الادى» دەپ بوسقا سايلاماعان. بۇدان بىلاي بايقاپ سويلەيتىن بولدىڭ، — دەدى حاكىم ەزۋ تارتىپ.
— سۋديالاردان ساقاۋ مامبەت شىقپايتىن شىعار-اق. ال، جاقسى، حاكە، ءىستىڭ مازمۇنى ءمالىم عوي، ەندى سول تاعايىندالعان ماسەلەلەردى شەشىپ جىبەرەيىك، — دەدى دە حاليت سوت حاتشىسىن شاقىرىپ الىپ، تالاپكەرلەردى دايىنداۋعا جارلىڭ بەردى.
— سۋديالاردان ساقاۋ مامبەت شىقپاسا ونىڭ وقاسى جوق، ال ساقاۋ مامبەتتەردەن سۋديالار شىعا بەرۋگە ءتيىس؛ ويتكەنى ءبىزدىڭ قازاقتىڭ جىگىتتەرى شەتىنەن ساقاۋ مامبەت، شەتىنەن تىلگە ۇستا. مۇنى دالەلدەۋدىڭ كەرەگى جوقتىعىنا جاڭاعى ءسوزىڭ ايعاق قوي، — دەدى پروكۋرور.
— جاقسى ەندى، حاكە، سولاي-اق بولسىن. ءماجىلىس بولمەسىنە شىعايىق، — دەپ حاليت ورنىنان تۇردى.
3
اقمەتشە سوت ءماجىلىسىن بيلەپ كەتتى، ول ءوزىن-وزى ايىپتاپ، تالاپكەرلەردىڭ تىلەگىن ونان ءارى تەرەڭدەتە ءتۇستى.
سۋديا سوت ءتارتىبى بويىنشا جاۋاپكەردىڭ ءاتى-جونىن، كاسىبىن، تۇراقتى مەكەنىن تاعى باسقا ءتيىستى اقپار الۋ جاعىن سۇراقتاپ بولعاننان كەيىن، تالاپكەرلەردىڭ اتتارىن اتاپ، ولاردىڭ «ەڭبەك اڭى ءوندىرىپ بەرىڭىز» دەگەن تىلەكتەرىن جاريالادى. سونسوڭ:
— جاۋاپكەر اقمەتشە مۇقامەتشە ۇلى، ءسىز بۇل زاڭدى تىلەكتەردى مويىندايسىز با؟ — دەپ سۇرادى.
ورنىنان ەكىنشى رەت تۇرەگەلگەن اقمەتشە:
— ماعان تۇسىنىكتىرەك ەتىپ، ياعني .تالاپكەرلەردىڭ تالابىن دالەلدەڭكىرەپ ءسوز سويلەۋگە بولا ما؟ — دەپ ول سۋدياعا قارسى سۇراق قويدى.
— مەن سىزگە مىنا جاريالانعان ارىزدار بويىنشا تالاپكەرلەر تىلەگىن مويىندايسىز با؟ — دەپ سۇراق قويدىم.
— مەن سىزدەن سول تىلەكتەردى تولىڭ مويىندايتىنىمدى دالەلدەڭكىرەپ ايتۋعا رۇقسات سۇرادىم، — دەدى اقمەتشە ەزۋ تارتىپ.
حاليت از ءمۇدىرىپ قالدى دا، وڭ جاعىندا وتىرعان حالىڭ زاسەداتەلى شولپانعا جانە سول جاقتاعى قوسشى بيگە موينىن كەزەك بۇرىپ سىبىر ەتە ءتۇستى دە، ازدان كەيىن جاۋاپكەرگە:
— سويلەڭىز، — دەدى.
— ...ءبىزدىڭ، قازاق حالقىنىڭ شارۋاشىلىقتى عىلىمي جولمەن وركەندەتۋ جونىندە دە، مادەنيەت وشاعى — مەكتەپ سانىن مولايتىپ، حالىقتى بىلىمگە جاپپاي جەتەلەۋ جونىندە دە كەشەۋىلدەپ ك،العانىمىز ءمالىم. سول سياقتى مىنا جاڭا زاماندى ءتۇسىنۋ جونىندە دە ورىس حالقىنان ءبىر ساتى تومەن تۇرمىز. ال الەۋمەتتىك، ازاماتتىق بورىشتى وتەۋ، ياعني سانالىلىق ساتىعا ورمەلەۋ وتە-موتە تومەن. سانالىلىقتى الدىمەن وقىعان ازاماتتارىمىزدان كۇتەمىز. ال سول وقىعان ادامنىڭ ءبىرى مەن ەدىم. مىنا وتىرعان (ول سول قولىنداعى تاڭقىباي توبىنا يەك كوتەردى) مومىن، جالپاق بورىك، كەڭ شەكپەندى قازاق، شارۋاسى بىزگە كوزىن تىگەدى. ادىلدىكتى، تەڭدىكتى، تۋىسقاندىقتىڭ ەڭ ابزال ءتۇرىن بىزدەن كۇتەدى، بۇرىن دا بىزدەن كۇتىپ كەلدى. ءبىراق سوعان ءبىز ءوز وتەنىمىزدەن قول ۇشىن بەرىپ، قولتىعىنان كوتەرىپ، بىلمەگەنىن ۇيرەتىپ، بىلگەنىن پايداعا اسىرتىپ كەلدىك پە؟ جوق. سولاردىڭ جوعىن جوقتاپ، كوزىنە كورسەتىپ يگى ءىس ىستەدىك پە؟ جوق. مىسالعا كوزى اشىڭ دەگەن مەنى الىڭىز. مەنىڭ ماماندىعىم، ءبىلىمىم ارقاسىندا عىلىمي جولعا ءتۇسىرىپ كەلە جاتقان دوڭگەلەك شارۋام بار. ارينە، بۇل شارۋانى وركەندەتۋگە مەن قول كۇشىن جۇمساعانىم جوق، مي كۇشىن عانا جۇمسادىم. ال قول كۇشىن جۇمساعان مىنا وتىرعان ازاماتتارعا — اۋىلداستارعا ىستەگەن ەڭبەگى ءۇشىن ءتيىستى اقىسىن ەۆروپا ۇلگىسىمەن تولەپ كەلگەنىم جوق، ياعني بۇلاردىڭ قازاقتىڭ عادەت-عۇرپىن، نانعىشتىق-سەنگىشتىك سەزىمىن وزىمە بەيىمدەپ، ءتيىستى اقىسىن بەرمەي، ونى اتتىڭ مايى، سيىردىڭ ءسۇتى، كولىكتىڭ كۇشىمەن تولەپ كەلدىم. ەگەر دە سىزدەر وسى ماجىلىسكە شاقىرماساڭىز، زاڭ بويىنشا تالاپ ەتپەسەڭىز، بۇل قالىپ سوزىلا بەرەر ەدى. مىنەكەي، ءبىزدىڭ سانامىزدىڭ وتە شابان، وتە قازاقى قالىپتا قالعانى. اتتىڭ مايى، سيىردىڭ ءسۇتى، كولىكتىڭ كۇشى مىنا وتىرعان تاڭقىبايلاردىڭ ماڭداي تەرىن اقتاي المايدى. بۇلارعا مەن تولىق اقى، ياعني ادال ەڭبەگىن ايتقىزباي، سوتقا شاقىرتپاي تولەۋىم كەرەك ەمەس پە ەدى. عاپۋ ەتىڭىز، قۇرمەتتى سۋديا، سىزدەر دە عاپۋ ەتىڭىز، حالىق بيلەpi، مىنە ءبىزدىڭ ازاماتتىڭ بورىشتى اياق استى ەتكەنىمىز، مىنە ءبىزدىڭ سانا ساتىسىنا ورمەلەي الماعانىمىز. سوندىقتان ۇلكەن كەشىرىم سۇراي وتىرىپ، مەن مىنا ارىز بەرگەن اۋىلداستارىما: ءارقايسىسىنا ەكى تۇيە، ەكى بيەدەن اقى بەرۋگە مىندەتتىمىن، مىندەتتى ەمەس، بورىشتىمىن. جالعىز بۇلار ەمەس، ەلدە قالعان اۋىلداستارىما، ياعني مىنا تاڭقىباي سياقتى كوپتەن بەرى مەنىمەن بىرگە شارۋامدى شارۋالاسىپ كەلگەن ازاماتتارعا — نەبارى ون بەس ۇيگە وتىز تۇيە، وتىز بيە بەرۋگە ءماجبۇرمىن.مۇنى مەن ەسەپتەپ شىعاردىم. بۇل مەنىڭ ەڭبەكشىلەرگە بەرمەي كەلگەن بورىشىم...
اقمەتشە «وسى ءسوزىم قالاي؟» — دەگەن ادامشا ازداپ قانا ۇزىنشا قارا ساقالىنىڭ ۇشىن سول قولىمەن جاناپ ءوتىپ، حاكىمگە كوز قۇيرىعىمەن كۇلە كوز باستادى. ونىڭ ءجۇز قۇبىلىسىن، سويلەگەندەگى باياعى جۇمساق ءۇنىن، وي كەستەسىن، كەلىستى قيمىلىن، ىركىلمەي ءبىر قالىپتا، ءبىر سازدا سويلەيتىن شەبەرلىگىن حاكىم ىشىنەن سۇقتانا تىڭداپ ەدى، ءبىراق سىر بەرمەۋگە تىرىسىپ، سازارىڭقى قالىپ ساقتاعان بولدى. كوزىن اقمەتشەنىڭ كوزىنە كەزدەستىرمەي ارەگىرەكتە وتىرعان تاڭقىبايعا قارادى. ءسال اۋزىن اشىپ، اربالعان تورعايداي موينىن سوزىپ قالعان تاڭقىباي، حاكىمنىڭ كوزىنە كوزى ۇشىراسا قالىپ، ۇستى-ۇستىنە جىپىلىقتاي جونەلدى. حاكىم باسىن شايقادى. «ءالى باياعى اقمەتشە. جوق، باياعى ەمەس، باياعىدان الدەقايدا ىلگەرى كەتكەن... باياعىدان الدەقايدا جۇيرىك... نە دەپ ەدى سوندا؟ سول تەكەدەگى ەستەن قالمايتىن قاتەرلى كەشتە!؟ مەنى ابىلايەۆ تانىپ قالىپ، ءبىراق سىر بەرمەگەن بولىپ، تۇنگى قارۋ تيەگەن كەرۋەنمەن بىرگە كەتكەن ءتۇنى... «مەنىڭ اۋىر كۇنام، قۇدايعا كۇنالى جەرىم، ادامنىڭ ىشىندەگىسىن ءبىلىپ قويۋ دەپ پە ەدى؟..»
ول تاعى دا باسىن شايقاپ، اقمەتشەگە موينىن بۇردى. اقمەتشەنىڭ كوزى اڭدىعان قالپىن وزگەرتە . قالدى: «بىلەمىن نە ويلاپ تۇرعانىڭدى» دەدى ونىڭ بۇل قاراسى. حاكىم سۋدياعا:
— ماعان جاۋاپكەرگە سۇراق قويۋعا رۇقسات ەتىڭىز! — دەپ ءوتىنىش جاسادى.
— ۋەزدىك پروكۋرور ءجۇنىسوۆ جولداس، جاۋاپكەر اقمەتشە مۇقامەتشەۇلىنا سۇراق قويۋ ءۇشىن سىزگە ءسوز بەرىلدى.
— ءسىزدىڭ بارلىق تۇيەڭىز قانشا؟ — دەپ سۇرادى پروكۋرور كوزىن تومەن ءتۇسىرىپ.
— الپىس ەكى.
— ءبارى دە نار ما؟
— ءيا، ءبارى دە نار.
— اسىل تۇقىمدى تۇيەلەر؟
— اداي ىنگەنى مەن جەلمايانىڭ ءۇشىنشى گەنەراسياسى.
— بۇل اسىلداندىرۋدىڭ ماقساتى جونىندە نە ايتار ەدىڭىز؟
اقمەتشە اڭىرىن عانا كۇلىپ قويدى.
— قازاقتىڭ ون سيىرىنان سيمەنتالدىڭ بىرەۋى ارتىق. سول سياقتى تۇيەنىڭ ءناسىلى اسىلدانسا شارۋاشىلىق قۇنى ارتادى عوي.
— جاقسى. ءسىز ءبىر سوزىڭىزدە الەۋمەتتىك بورىشتى ايتىپ كەتتىڭىز. مال تۇقىمىن اسىلداندىرۋ الەۋمەتتىك بورىشپەن قالاي قابىسار؟
— بۇل كەرەك سۇراق، پروكۋرور مىرزا، — دەدى ىركىلمەستەن اقمەتشە. ونىڭ كوزىنىڭ قۇيرىعى ەندى جىلى كۇلكى سىزىعىن جازىپ جىبەردى.
— جاۋاپكەر اقمەتشە مۇقامەتشە ۇلى، پروكۋرور مىرزا ەمەس، ازامات پروكۋرور... دەڭىز، — دەپ سۋديا ونىڭ ءسوزىن جوندەدى.
— ...عاپۋ ەتىڭىز، بۇل وتە ورىندى سۇراق، ازامات پروكۋرور. مەنىڭ شامالاۋىمشا: ءسىزدىڭ مال باسىن اسىلداندىرعانىڭىزدان حالىققا كەلەر پايدا بار ما، دەگىڭىز كەلەدى عوي؟ جاۋاپ: جاقسى ءسوز — جارتى ىرىس؛ سول سياقتى ۇلگىلى ءىس حالىققا پايدا. بوكەي گۋبەرنياسىندا ماحامبەت بوكەيحانوۆتىڭ جىلقى تۇقىمىن اسىلداندىرۋ تاجىريبەسى بار. جىمپيتىدا، مەنىڭ وسى كىشكەنە تالابىم بار، اناۋ گۋريەۆ ۋەزىندە ەدىلباي قويىن سۇرىپتاۋ باستالدى. مىنە، از، نەكەن-ساياق بولسا دا بۇل باستاما الەۋمەتتىك بورىشتىڭ باسىم جاعى. كىم بىلەدى، ون جىل، ون بەس جىل وتەر، قازاق دالاسىندا ءسۇتتى سيىر، ءجۇندى قوي، جۇردەك جىلقى، باعالى تۇيە ءوسىرۋ ءىسى تەگىس ءورىس الار...
سۋديا دا، قوسشى-بيلەر دە اقمەتشەنىڭ مىنا سوزدەرىنە تاڭدانعان پىشىندە قالدى. ءبىراق حاكىم سۇراقتى جاڭعىرتىپ، جۇرتقا ەتكەن ءسوز اسەرىن قايتادان تارقاتتى.
— سوندا قالاي؟ الپىس ەكى تۇيەنىڭ تەڭ جارىمىن اعايىن-تۋعاندارىڭىزعا ءبولىپ بەرگىڭىز كەلگەنى مە؟ جىلقىنىڭ دا ءبىرازىن جاقىن اعايىندارىڭىزعا تاراتپاقسىز. بۇل مىنا ادامداردىڭ قوسقان ەڭبەگىنەن ارتىڭ پا، كەم بە؟ — دەدى حاكىم.
اقمەتشە ءسال قاباعىن شىتتى.
— پروكۋرور ازامات، ءسىز زاڭعا جەتىكسىز، بۇل تابيعي نارسە. مەنىڭ جاسىم ۇلكەن، سوندىقتان ءسوز ۇعىمىن دالەلدەۋ جاعىنان تاجىريبەسى بار اداممىن. كەشىرىڭىز، بۇل اعايىن-تۋعاندارعا ءبولىپ بەرگەنىم ەمەس، ولارعا بورىشتارمىن، سونى تولەگەنىم، ياعني ەڭبەك اقىسىن حالايىق الدىندا قولىنا ۇستاتقانىم. مۇنى بۇرىن ىستەمەگەنىمە وكىنىشتىمىن. ءبىراق ەشتەن كەش جاقسى دەگەن حالىڭ ناقىلى بار.
از وتىردى دا حاكىم سۋدياعا:
— مەنىڭ باسقا سۇراعىم جوق، — دەدى.
سۋديا وڭ جاعىنداعى قوسشى بي شولپانعا مويىن بۇرىپ:
— جاۋاپكەرگە بەرەتىن سۇراعىڭىز جوق پا؟ — دەپ سۇراپ ەدى، شولپان:
— بىرەۋ ەمەس، بۇل كىسىگە قوياتىن بىرنەشە سۇراعىم بار، — دەپ جاۋاپ قاتتى.
ءسويتتى دە ول جەلكەگە تۇيگەن توقپاقتاي قولاڭ شاشىن ءبىر تۇزەپ قويىپ، ايىپكەر اقمەتشەگە قاباعىن تۇيە قالدى.
— ءسىز توڭكەرىستەن بۇرىن وكىمەت سايلاۋىنا قاتىناستىڭىز با؟ — دەدى شولپان.
اقمەتشە كۇلىمسىرەپ ساقالىن سيپاي ءتۇستى دە تۇرەگەلىپ:
— جاۋاپ بەرۋگە رۇقسات ەتىڭىز، سۋديا ازامات، — دە¬گەن ونىڭ تىلەگىنە ىلەسە ءحاليتتىڭ باس يزەگەن رۇقساتى دا جالعاسا بەردى.
— ءسىز، ارينە، توڭكەرىستەن بۇرىنعى سايلاۋدىڭ بۇقاراشىلدىق جاعىن ايتاتىن شىعارسىز، — دەدى اقمەتشە جۇمساق ۇنمەن. — ول كەزدە جاسسىز، سوندىقتان بۇرىنعى سايلاۋدى كورگەن جوقسىز. توڭكەرىستەن بۇرىنعى سايلاۋ ازاماتتاردى تەگىس قاتىستىراتىن، جاسى جەتكەن ازامات تەگىس داۋىس بەرەتىن، الا-قۇلا بولعان جوق. ال مەن كامەلەت جاسقا تولعاننان كەيىن وتكەن سايلاۋدىڭ بارىنە دە قاتىناستىم...
— ءسىز تۋرا جاۋاپ بەرىڭىز، — دەپ ءبولدى شولپان ونى. — مەن پاتشا وكىمەتىنىڭ تۇسىندا سايلاۋ بۇقاراشىل ما ەدى، بۇقاراشىل ەمەس پە ەدى؟ دەپ سۇراعانىم جوق. ءسىز ءوزىڭىز بۇرىن سايلاۋ جولىمەن قانداي قىزمەت اتقاردىڭىز، سونى سۇرايمىن.
— ا، لاۋازىم جونىندە دەڭىز.
— ءيا، لاۋازىمىڭىز قانداي بولدى دەپ سۇرادىم.
— بۇل سۇراقتىڭ ءجونى باسقا، — دەپ كۇلىمسىرەدى اقمەتشە. — ءبىر سايلاۋدا ۆولوستنوي ۋپراۆيتەل بولدىم. قازاقشا بولىس دەيدى ونى جۇرت.
شولپان كيمەلەپ كەتتى.
— ءسىز جاڭا «بۇرىنعى سايلاۋ بۇقاراشىل ەدى» دەدىڭىز. كانە ايتىپ كورىڭىز، نەمەن بۇقاراشىل ەدى: كەدەيدەن بولىس قويۋشى ما ەدى؟ ايەلدەردەن ستارشينا سايلاۋشى ما ەدى؟ قاي جاعى بۇقاراشىل ەدى؟ الدە ايەلدى مال ورنىنا ساتۋعا بولاتىنى بۇقاراشىلدىق پا؟
— ءسىز تىم كيمەلەپ كەتتىڭىز، سۋديا. بۇل ايتىپ تۇرعانىڭىز وتە ءادىل نارسەلەر. ءبىراق مۇنىڭ بارىنە بىردەي جاۋاپ بەرۋ وڭاي دا ەمەس. وتە توپتاپ جىبەردىڭىز سۇراقتارىڭىزدى. سونىمەن قاتار بۇل ماسەلەلەر اڭىلى ىسكە كوپ جاناسا دا بەرمەس. الايدا، سۇراق قويىلعاننان كەيىن مەن ءوز تاجىريبەمدى، ءوز كورگەنىمدى تۇسىندىرە كەتپەي بولمايدى. راس ايتاسىز: بۇرىنعى سايلاۋ وسى كۇنگى سوۆەت كوزىمەن قاراعاندا وتە-موتە ءادىلسىز سايلاۋ ەدى. الدىمەن مالدى، وقىعان ازاماتتار اۋىزعا ىلىنەتىن. ال ايەل دەگەن حالىڭ، اسىرەسە، قازاق ايەلدەرى ىلۋدە بىرەۋ بولماسا سايلاۋعا قاتىناستى دەپ اۋىز تولتىرىپ ايتۋعا كەلمەيدى. مەن «بۇقاراشىل» دەي قويعانىم جوق. «بۇقاراشىلدىق جاعىن ايتاسىز با» دەدىم. ونداعى ايتپاعىم: كارى-جاسى ارالاس، باي-كەدەي دەمەي، ءبارى دە قول كوتەردى دەمەك ەم...
— جاقسى، — دەدى شولپان. — راس، بۇل اقىلى ىستەرگە جاناسا دا بەرمەس. ءبىراق سوۆەت سوتى: جاۋاپ بەرىپ تۇرعان كىم — وسىنى ءدال كورسەتۋگە مىندەتتى. ءسىز بۇرىن بولىس بولدىڭىز، وقىمىستى ادامسىز. ءبىر سوزىڭىزدە اۋىلداستارىمنىڭ اقىسىن جەپ كەلدىم دەدىڭىز، وعان وكىنەمىن دەدىڭىز. ەگەر دە سوۆەت وكىمەتى بولماسا ءسىز ول تۋىسقاندارىڭىزدىڭ ەڭبەگىن جەپ كەلگەنىڭىزدى حالىققا ايتار ما ەدىڭىز؟ قالاي ويلايسىز؟
اقمەتشە كۇلىمسىرەپ، باسىن شايقادى.
— ...ال بۇل ءبىر ماسەلە. ەكىنشى سۇراق ءسىزدىڭ جاسىڭىز قىرىق بەستە... مىنا وتىرعان ازاماتتاردىڭ انا ءبىر ەكەۋى ءسىز شامالاس. ءسىز بولىس بولعاننان بەرى داۋلەتتى بولساڭىز دا، بۇل كىسىلەر سىزگە سول كەزدەن بەرى قىزمەت ىستەگەندە دە بۇعان ون سەگىز، جيىرما جىل وتكەن-اق شىعار. سول جيىرما جىلعى ەڭبەك ەكى جىلقى، ەكى تۇيە بولعانى ما؟ ءسىزدىڭ ءبىر باسىڭىزدىڭ جيناعانى دا جيىرما جىل ىشىندە، ولگەن-جىتكەنىن قوسپاعاندا، جۇزدەگەن جىلقى، جۇزدەگەن تۇيە بولىپ قوسىلىپ كەلگەن جوق پا؟ جيىرما جىلدى ايعا، كۇنگە اينالدىرىپ، ءۇش-تورت قارانىڭ قۇنىن سوعان بولسە قانشا بولار؟ كۇنىنە تيىن دا شىقپاي قالىپ جۇرمەسە نە قىلسىن، — دەدى شولپان.
حاكىم جالما-جان قاعازعا تەز-تەز ءبىر سيفرلاردى جازعىشتادى دا امەتشە جاۋاپ بەرگەنشە:
— ەگەر دە بۇل كىسىنىڭ اسىل جىلقىسىنىڭ باعاسى ءجۇز سوم تۇرعان كۇندە، جاڭاعى ايتقان ءوزىنىڭ بيلىگى بويىنشا قىزمەتشىلەرىنە كۇنىنە شيرەك تيىننان تولەگەن بولىپ شىعادى، — دەدى ول حاليتكە قاراپ.
— مەن مۇنداي قيىنداتقان سۇراقتارعا جاۋاپ بەرە الماسپىن. قالاي بولعاندا دا ءبىزدىڭ قازاق ەلىنىڭ ەڭبەكتى باعالاۋ جونىندە مەشەۋ قالعانى ايقىن عوي، جولداس سۋديا. سوندىقتان مەن ءوز بورىشىمدى وتەۋ جولىندا پىكىر ايتتىم. ال ەندى، بيلىك ايتۋ سىزدەردىڭ سۋديالىق بورىشتارىڭىز، — دەپ اقمەتشە ورنىنا وتىرۋعا ىڭعايلاندى.
سۋديا قاسىنداعىلارمەن اۋىزشا كەڭەسىپ تالاپكەرلەرگە ءسوز بەردى.
اڭى سۇراپ ارىز بەرگەن شارۋالار بىرىنەن سوڭ ءبىرى ورنىنان تۇرىپ، جات ساباقتاي ءبىر-اق اۋىز ءسوزدى كەزەگىمەن ايتا باستادى.
— اقاڭنان پايدادان وزگە زيان كورگەنىمىز جوق.
— مارحاباتتى ادام عوي، ەڭبەك اڭىمىزدى تولەيمىن دەگەنى دە ىزگىلىك.
— اقاڭنان پايدادان باسقا زيان كورگەن اعايىن جوق.
— مارحاباتتى كىسى. ەڭبەك اڭىمىزدى تولەگەنىنە مىڭ راقمەت.
— اقاڭنان پايدا...
— جاقسى، جاقسى، — دەپ سۋديا ءتىپتى بىرەۋىنىڭ ءسوزىن ءبولىپ جىبەردى. — قاي جىلدان بەرى كورشى-قولاڭ بولىپ كەلدىڭىز؟
شارۋا ونىڭ سوزىنە تۇسىنبەي قالدى بىلەم.
— ءلابباي؟ — دەپ قۇلاعىن تىكتى.
— قاي جىلدان باستاپ اقمەتشە مۇقامەتشە ۇلىنىڭ شارۋاسىن شارۋالاپ كەلەسىز؟
— ا... كورشى-قولاڭ با ەدىڭىز دەيسىز بە؟ جوق، كورشى-قولاڭ ەمەسپىز، اعايىنبىز عوي. اعايىن بولعاننان كەيىن قاي جىلدان باستاپ شارۋاسىن شارۋالاۋشى ەك، ەنشاللا، تۋعاننان بەرى يششا دەسكەنىمىز جوق، — دەدى شارۋا.
سۋديا وعان:
— سوندا، ءسىز بۇل كىسىگە، شامامەن ايتقاندا، ەڭ كەمى جيىرما بەس جىل قولعابىسىڭىزدى تيگىزگەن بولارسىز؟ سولاي ما؟ — دەپ ەدى، شارۋا:
— ەنشاللا، ەنشاللا، — دەپ باسىن يزەدى.
— جاقسى. ال، ءسىز شە؟ — دەپ سۋديا تاڭقىبايعا قارادى.
— مەنىڭ اقىم كوپ بۇل كىسىدەن الاتىن. مەن قوسشى كەدەيلەر ۇيىمىنا مۇشەمىن. مەنى قاراباي كوزەيەۆتىڭ ءوزى بىلەدى، مىنا پىركارول حاكەڭ دە جاقسى بىلەدى. جاقىندا، جاقىندا ەمەس-اۋ، كۇنى كەشە مەنىڭ ەسىمە سالعان وسى كىسى. ەلگە بارعاسىن كۇنىمەن، تۇنىمەن ويلانىپ، باسقالارعا دا ويىمدى ورتاعا ساپ كەڭەسىپ، اڭى سۇراۋدى ۇيعاردىق. ماعان بۇل كىسى اقىمدى تولىق ەتىپ بەرۋى كەرەك. حۇكىمەت قوسشى مۇشەسىنە جاق. بۇل كىسى ونى ءبىلىپ قويۋى كەرەك، — دەپ تاڭقىباي كۇش كورسەتىپ تە قويدى.
حاكىم بۇل پىسىق شارۋانىڭ: «ءوز ءسوزى ەمەس، الدە اقمەتشە اۋزىنا سالىپ بەرگەن نارسەنى ايتتى ما؟ «كۇنى-تۇنى ويلانىپ، اقى سۇراۋدى ۇيعاردىق» دەيدى.
اناۋ كۇنگى اڭگىمەدەن كەيىن جابىلا ارىز بەرگەندەرى ويلاندىراتىن جايت. كۇدىكتى ءىس...» — دەدى ىشىنەن تاڭقىبايعا كوزىن تىگە قاراپ.
سوت ۇكىمىن شىعارۋ ءۇشىن باسقا بولمەگە كەتتى.
سەگىزىنشى تاراۋ
1
دابىل اۋىلىنان كىشكەنە قۇرماننىڭ ۇشتى-كۇيدى جوق بولعانى، سول ماڭداعى جۇرتتىڭ نازارىن قوس جەتىم بالانىڭ قاراشا ۇيىنە اۋداردى. بۇل ءبىر اياق استىنان كەزدەسكەن ۇلكەن وقيعاداي كورىندى. بيسەنعاليدىڭ بالانى جازىقسىزدان جازىقسىز ۇرىپ جىبەرگەنىن، وعان قالەكەش جىرشىنىڭ ارا تۇسكەنىن، بۇل ەكەۋىن دە تاڭ سارىدەن ونىڭ ۇيدەن قۋىپ شىققانىن اۋىل تەگىس بىلگەن جوقتى. ال بىلگەنىنىڭ باي ءىنىسىن سوگۋگە اۋزى بارمادى. تەك بولعانى بالانى عانا اڭگىمەلەۋمەن بولدى. بىرەۋلەرى:
— ءالى كەلگەن جوق پا؟ ءۇش كۇننەن بەرى قايدا جۇرگەنى؟
— قاسقىر جەپ كەتۋدەن امان با ءوزىن؟! — دەپ كۇدىكتەنسە، قۇرماننىڭ پىسىقتىعىن جاقسى بىلەتىندەرى:
— «قاسقىر جەپ كەتۋدەن امان با ءوزى؟» دەيدى. ونداي بالا قاسقىردى ءوزى جەپ قويماسا، قاسقىرعا اۋىز سالدىرماس. ول قالاعا قاشىپ كەتتى، سوندا ناعاشىسى بار، — دەستى. ءبىراق وعان:
— راقىمعالي قالادان تابا الماي قايتتى عوي، — دەگەن قارسى جاۋاپ تا تابىلىپ جاتتى.
كوبى بالانى اياپ جوقتادى. قارشاداي بالانىڭ ەلدەن كەتكەندە قايدا بارىپ، قالاي كۇن كورەتىنىن ويلادى.
جوقتاۋشىنىڭ ىشىندە بيسەنعالي مەن قالامپىر دا بولدى، ءبىراق بۇلار: — كەلىن مەن قويشىنىڭ قاشقانى... قۇداي تەك جاماندىققا جازباسىن. ال، بۇل جاقسى ىرىم ەمەس: بۇل ءبىر سۇمدىقتىڭ الدى، — دەپ ۇرەيلەندى.
ءسويتتى دە ەكەۋى قوسارلانا بار بالەنى باياعى «جامان كۇيەۋگە» جاپتى.
— سەن سونى تورگە شىعارىپ جامان ۇيرەتكەن. جالعىز ونى عانا ەمەس، قايداعى ءبىر قۋ جاق جىراۋدى دا سەن وسى اۋىلعا ءۇيىر قىلعان! — دەپ قالامپىردىڭ الدىن وراي تيىسكەن بيسەنعاليدى قاھارلى بايبىشە توقتاتىپ قويىپ، ءوزى كىرىستى.
— سەن سونى نە ماقساتپەن شاقىرىپ كەلدىڭ، سونى ايتشى، — دەپ قىستى بايبىشە.
— ويباي-اۋ، بي جەڭەشە-اۋ، مەن ەمەس ونى الىپ كەلگەن. بۇرالقى وگىزدەي سۇيكەنىپ، ءۇيدى-ۇيدى ساناپ، بوساعاسىن بوساتپاي جۇرگەن بەلگىلى جاراپازانشى ەمەس پە! مەن ونى شاقىرىپ اكەلىپ، سونشاما وشاعىما تاس قىلامىن با؟ جەڭەشە-اۋ، ءوزىڭىز ويلاڭىزشى، ءالميساقتان بەرى قاراي ەل-ەلدى قىدىرىپ جۇرگەن قالەكەش قوي. مەن تۋماستان بۇرىن دا، ول ەل كەزگەن كەزبە ەمەس پە؟ بالكىم، و ل سىزدەردەن دە بۇرىن دۇنيەگە كەلگەن شىعار. بىلتىر دا كەلدى، بيىل دا كەلدى وسى اۋىلعا: اياعىن تۇساپ قويماساڭ، بۇل ەندىگى جىلى دا كەلەدى، ونان ارعى جىلى دا كەلەر، — دەپ تىزبەكتەدى، ءسوزى كەمەرىنەن اسىپ توگىلىپ تۇرعان راقىمعالي.
— ال، سولاي بولسىن. ول ەندىگى جىلى دا كەلسىن. انا بالانى قايدان تاباسىڭ، ەندى سونى ايتىپ كورشى.
— ونى ەندى اقىلداسىپ، كوپ بولىپ ويلاسايىڭ، جەڭەشە. مەن ىزدەۋىن ىزدەرمىن. ءبىراق قايتكەندە تەز تابۋ كەرەك، سونى اقىلداسايىق. اكەسى دە ءبىر قاشاعان ەدى... — دەپ جونەي بەرىپ ەدى راقىمعالي، ايەل:
— توقتا! — دەدى. — مەن اكەسىنىڭ قانداي ەكەنىن سۇراپ تۇرعانىم جوق. قالاي دا تاپ. قالادا بولسا — قالادان قايتار، دالادا بولسا — دالادان قايتار. ەلىنە قاشسا ەلىنەن ىزدە. ءۇش كۇن ىشىندە ول قويشى وسى جەردە بولسىن، — دەپ بۇيىردى.
— ءيا، ءسويت، — دەپ بيسەنعالي دا وزىنشە ايەلىنىڭ وكىمىن نىقتاي ءتۇستى.
— اي، سول كەشەگى... اناۋ كۇنگى وگىز اربالى قارا دومالاق تۋىسقانىمەن كەتپەدى مە؟ سول ازعىرمادى ما ەكەن ونى؟ ءتىلمارسىعان ءبىر ول دا سەن سياقتى سوزدەن ءتۇيىن تۇيگەن نەمە كورىنىپ ەدى، — دەدى ايەل تاعى دا راقىمعاليعا تيگىزە.
— ايتا كورمەڭىز، جەڭەشە، — دەپ راقىمعالي ادىلبەكتىڭ ماڭىنا جۋىتپادى. — ايتا كورمەڭىز. ول دەگەن ونداي ۇساق نارسەگە ءومىرى جۋىمايدى. جۋۋ قايدا، ونداي قويشى ازعىرۋ دەگەن ونىڭ اتا-باباسىنىڭ، ءتىپتى ءۇرىم-بۇتاعىنىڭ باسىندا بولىپ كەرمەگەن ءىس. بۇعان كۇنالى بولماڭىز، جەڭەشە. ومىردە ەشكىمگە قيانات جاساپ كورمەگەن بالا. جانە ول بالانى مەن وبششەم، وسى اۋىلعا سوعاتىن ەتتىم عوي، جەڭەشە. ونىڭ شەت جاعاسىن ءوزىڭىز دە تۇسىنەسىز. ۇلكەن باقىتتىڭ تۇلىمىنان ۇستاتتىم — ول بالا ەندى ونان ايرىلمايدى. قۇداي بىلەدى، دەپ ايتايىن، ايرىلمايدى. ايرىلۋ قايدا، بىرەۋ قايدا، ەرتەڭ ول بالانىڭ ءوزى-اق جەتىپ كەلەدى وسىندا. قويشىڭىز تۇگىل مىسىعىڭىزعا دا قولىن تيگىزبەس، قايتا مەنەن دە مۇقيات قورعار، — دەپ جىميدى كۇيەۋ. ادىلبەكتى «بالدىزىمدى كورسەتەم، كەل» دەپ شاقىرعانىن الىستان مەڭزەپ بايبىشەنىڭ الدىنا تارتىپ.
قالامپىر بۇل وتە قولايلى جانە ءتيىمدى قۇدالىقتى و باستان-اق جەك كورمەگەن بولۋى كەرەك. سوندا دا ول:
— اي، ونى قويا تۇر. ول الداعى ءىس. ونان بۇرىن مىنا قۋ قويشىنى تاپ، — دەپ ءوز بۇيرىعىنا ورالدى.
بيسەنعالي دا:
— ءيا، ءسويت، — دەدى.
سويتپەسكە امال قانشا — ۇزاق كۇنگى بوس سوزدەن سالعان بوگەتى بايبىشە امىرىنە كەسە-كولدەنەڭ تۇرا الماي، راقىمعالي ەندى قۇرماندى ىزدەۋگە ەكىنشى رەت شىقپاقشى بولدى.
زىم-قايىم جوق بولعان ءىنىسىن قىز ەكىنشى كۇنى مىقتاپ جوقتادى. ەكىندىدەن باستاپ مال ساۋۋ، ءسۇت ءپىسىرۋ، شاي قايناتۋ، سۋ اكەلۋ قامىمەن شارشاپ جىعىلعان حاليما قۇرماننىڭ ۇيگە قايتپاعانىن ءبىرىنشى ءتۇنى اسا جوقتاعان جوق ەدى. ول: «اشۋلانىپ ءبىر جەردە وتىرعان شىعار. جازعىتۇرىم دا ول قىستاۋ جاققا بارىپ اينالىپ ەكىنشى كۇنى قايتقان. تۇندە كەلمەسە، ەرتەڭ ەرتەمەن كەلىپ جەتەر» دەپ ويلاپ، ۇيىقتاپ قالعان بولاتىن. ءبىراق، ەرتەمەن قايتار دەگەن ءىنىسى تۇستە دە، كەشتە دە ۇيگە ورالماعان سوڭ قىزدىڭ جۇرەگى قوبالجي باستادى. ىمىرتتا ول قويشى قاليعا كەلىپ، قوتان شەتىندە ءبىراز وتىردى.
— قالي، سەن ەشتەمە دە بىلمەيسىڭ بە؟ قۇرماش ساعان ورىستە نە ايتىپ ەدى؟ — دەپ سۇرادى، قويشى الدەنەنى جاسىرىپ ءجۇر مە دەپ ويلاپ.
ءبىراق وعان قالي ءوزىنىڭ كىمگە بولسا دا تالعاماي ايتاتىن:
— جوق-ا، — دەگەن جاۋابىن قاتتى دا، جانتايعان كۇيى جاتا بەردى.
— سەن، قالي، ۇمىتقان شىعارسىڭ، ويلاشى، قۇرماش بىردەمە ايتقان شىعار، — دەدى قىز تاعى دا قاليدىڭ بىردەن سويلەسە قالمايتىنىن ەسكەرىپ.
قويشى ەكىنشى رەت، سول جاتقان كۇيى:
— جوق-ا! — دەدى.
— دەگەنمەن، كەشە ورىستە ول ساعان اقىلداسقان شىعار.
قۇرماش اڭگىمەشىل عوي.
— كەشە ورىسكە ول كەلگەن جوق، — دەدى قالي ءبىراز بوگەلگەننەن كەيىن.
— سەنەن كەلىپ شالاپ تا ىشپەدى مە؟
— جوق-ا!..
ءبىر اۋىز سوزدەن ءارى اڭگىمەگە اياق باسپايتىن، «جوق-ا» دەگەننەن وزگە جاۋاپقا دا شورقاق قويشىنى قىز ونان ءارى قينامادى، ۇيىنە قايتىپ كەلىپ توسەگىنە قيسايا كەتتى. ءبىراق ول تاڭ اتقانشا كوزىن ىلمەدى — ءتۇنى بويى جىلاۋمەن شىقتى. «و، جاساعان، نە جازىعىم بار ەدى؟» — دەپ جىبىرلادى جاس قىزدىڭ ەرنى، قاراڭعى، وزىنەن وزگە قىبىرلاعان جانى جوق، يەسىز ۇيدە. — اكەمنىڭ قانداي ەكەنىن بىلمەيمىن دە... سورلى شەشەم كوز جۇمعاننان كەيىن ارقا سۇيەگەن كىشكەنە باۋىرىم — قۇرماشىم... سەنسىز مەن قايتىپ كۇن كورەرمىن. مىنا يەسىز ۇيدە قالاي جاتىپ، قالاي تۇرامىن؟.. جاساعان ماعان ەندى سەنى دە كوپسىندى مە؟! نە جازىعىم بار ەدى»...
كەيدە جىلاپ جاتىپ كوزىن اشىپ قالعان حاليماعا قاراڭعى ءۇيدىڭ ىشىندە الدەكىم جۇرگەندەي بولادى: ول اڭىرىن جىلجىپ بوساعاعا قاراي ىعىسادى؛ سىرتقا، ءۇي ىشىنە قۇلاق توسىپ، قاراي-قاراي قاراڭعىنىڭ بوز قىلاۋلانعان ساۋلەسىندە بۇرىش-بۇرىشتى تىنتكىلەيدى. جىم-جىرت. قىبىرسىز جاتقان تۇنگى الەم. ونىڭ ەلەگىزگەن قۇلاعىنا كۇيىس تارتىپ، اۋىر كۇرسىنگەن مالدىڭ دىبىسى عانا كەلەدى: وقتىن-وقتىن شىبىن-شىركەيدەن تىنىسىن تازارتىپ پىسقىرىپ قالعان قويدىڭ ىشقىنعانى كوڭىلىن ءبولىپ كەتەدى. ءبىراز ۋاقىت قىز بوساعادا وتىرىپ ويعا شومادى... «كەشە بىرگە دە جاتپادىم قۇشاقتاسىپ. جىرشى اتاي وڭاشا بولسىن دەپ باۋىرىممەن بىرگە قونبادىم» دەگەن وكىنىش تىنىسىن بۋادى. تىنىسىن بۋادى دا وكسيدى. ءتۇن ۇزاق، قايعى مول، سۇيەنىش جوق...
كەلەسى كۇندەرى حاليما بوتانى ەرمەك ەتە باستادى...
ەنەسىنە ەرۋگە ءالى بۋىنى بەكىپ جەتپەگەن بوتا مايماق تىرسەكتەرى جەرگە تيەردەي قايىسىپ، ىلكى كەز شي قورشاۋدا تۇردى دا، ەكى-ۇش كۇننەن كەيىن اۋدەم جەرگە ءوزى ءجۇرىپ بارىپ، كەرى ورالاتىن بولدى. ءبىرازدان سوڭ ول تارپاڭ تاپىراققا ۇيرەنە باستادى. ءبىراق ونى اياقتانعان سوڭ دا ەنەسىنە ەرتەڭدى-كەش جەلكەسىنەن ۇستاپ اپارىپ جاعىزىپ، حاليما جاس بالاشا باعىپ تۇرىپ ەمىزەتىن. كەي كەز ەمبەي سەلتەڭدەي باستاسا، قىز ونى جەلكەسىنەن نۇقىپ قويىپ، اڭدىپ تۇراتىن ەدى. ءسويتىپ، اۋىق-اۋىق قورەكتەندىرىپ، قورشاۋدا ۇستاپ، كولەڭكەگە باققان ءتول قىزعا ءبىرجولا ۇيرەنىپ كەتكەن. ول ءتىپتى سۇتكە تويىپ العاننان كەيىن ەنەسىنىڭ قاسىندا قالماي قىز سوڭىنان ەرىپ جۇرەتىندى شىعاردى. ال، ىنگەن ورىسكە كەتكەن شاقتا بوتا حاليمانى ىزدەپ ءجۇرىپ تاۋىپ الادى، ونىمەن كەيدە ۇيگە ىلەسىپ كىرىپ تە كەتەدى...
سول جاس بوتا مۇڭدى حاليمانىڭ جان سەرىگىنە اينالدى. سيىر ساۋىسىپ، مالدى ورىسكە شىعارىسىپ، بۇزاۋ اعىتقاننان كەيىن جالعىز قالعان حاليمانىڭ بار ەرمەگى بوتا. بوتا ۇندەمەي قالعان قىزدىڭ، «نەگە مۇڭاياسىڭ» دەگەن ادامشا، قولتىعىنا باسىن تىعىپ، يىقتاپ ويىنعا شاقىرادى. قىز ونىڭ باسىن، كوزىن سيپاپ ەركەلەتسە، بوتا تىزەرلەي باستايدى دا، قىز ورنىنان تۇرەگەلسە ول قاشا جونەلەدى، «مەنى قۋ!» دەگەندەي بولادى. قۋا تۇسسە — ول ارىلەي بەرەدى، ال، قايتىپ ورنىنا كەلىپ، بوساعاعا وتىرا كەتسە — بوتا دا جەتىپ كەلەدى، تاعى دا تىزەسىن بۇگىپ، قىز قولتىعىنا باسىن تىعادى. ءبىر كۇنى حاليمانىڭ كوزى بوتانىڭ بۋالدىرلانعان ۇلكەن كوزىنە ءتۇسىپ كەتتى دە، ول كوز ۇشىنداعى قىبىرلاعان سۋرەتتەي بوپ ءجۇزىپ جۇرگەن ءوزىنىڭ تيتتەي بەينەسىن كوردى. ءوزىنىڭ كادىمگى جالاڭ باس، شاشىن ءبىر بۇرعان، بۇرمە كويلەكتى سۋرەتى. ءبىراق ۇساقتالا-ۇساقتالا كوزگە ارەڭ ىلىنەرلىكتەي بوپ قالعان ويىنشىق سياقتى، — ءجۇز الپەتى انىق ەمەس، ال تۇرپاتى، كيىمى ءبارى ەزى. بوتا كوزىن جۇمىپ قالسا جوعالىپ كەتەدى دە، اشسا بۋالدىرلانىپ قايتادان شىعا كەلەدى. قىزىق سۋرەت. كەيدە ءوز بەينەسى ەمەس، جىبىرلاعان كوپ سۋرەت، ءۇي توڭىرەگىندە جۇرگەن ادامدار مەن مالدىڭ كىشكەنە سۋرەتتەرى دە قىبىرلاپ وتەدى.
ورىستەن ىنگەن قايتار شاڭ. كۇن ەكىندىگە ءتونىپ قالعان. جاس بوتا ەنەسىن جوقتاعانداي دالاعا قاراپ تۇرىپ بوزداي باستادى. ناپ-نازىك ءمۇلايىم داۋسىنان جاس بالانىڭ مۇڭايىپ جىلاپ قويا بەرگەنى سياقتى ءبىر جان تەبىرەنتەرلىك ايانىش ءۇنى قۇلاققا كەلدى. ءۇي ىشىندە الدەنەگە اينالاقتاعان قىز كەنەت جۇگىرىپ ەسىك الدىنا شىعىپ ەدى، بوتا وعان موينىن اڭىرىن عانا بۇردى دا ورنىندا تۇرىپ قالدى. ونىڭ كورە سالا جۇگىرمەگەنىنە تاڭ قالىپ، قىز دا بوگەلدى — ەكەۋى ءبىرىن-بىرى سىناعانداي قاراستى. ءبىراق بوتا بۇرىلىپ، دالاعا قاراپ تاعى دا بوزداپ ەدى، ونىڭ ۇنىنەن بۇل جولى الدەنەگە جالبارىنعان ءالسىز زاردىڭ ۇزىلمەلى، دارمەنسىز دىبىسى تۇلا بويدى شىمىرلاتىپ جۇرە بەردى. قىز شىدامادى — ەكى قولىن جايىپ، ونى جۇباتقانداي، اياعىن اسىعا باسىپ كەلىپ موينىنان قۇشاقتاي الدى. بوتا قىزعا سۇيەنە ءتۇستى دە، «ساعىندىم عوي» دەگەن ءمۇلايىم پىشىنمەن كوزىن جاۋدىراتا ءتۇستى. «مەن دە ساعىندىم، بوتاقانىم، جىلاماشى. مەن دە، مىنە، جىلاماي تۇرمىن عوي. جىلاعاننان پايدا جوق كورىنەدى، بوتاشىم، بوتاقانىم» — دەپ قىز كۇرسىنىپ قويدى. ەكەۋى اقىرىنداپ، ەسىكتىڭ بوساعاسىنا جىلجىپ كەلىپ قۇشاقتاسىپ، ءبىرىنىڭ كوزىنەن ءبىرى جالعىزدىق قاسىرەتىن قوسىلا ىزدەگەندەي. «سەن نەگە جىلايسىڭ، بوتاقانىم؟ سەنىڭ ماماڭ بار. سەن جىلاما، ماماڭ جوق بولسا — مىنا مەن بارمىن، بوتاشىم. سۇيەنەرى جوق مەنى ايتسايشى. مىنە، جالعىز قۇرماشىمنان ايرىلعانىما...» دەپ قىز جىلاپ جىبەردى. قۇلاعىن سالىپ، تىڭداپ تۇرعان ادامشا بوتا باسىن قيسايتقان كۇيى از توقتاپ، كوزىن ءسال جۇما ءتۇسىپ، تۇمسىعىن قىزدىڭ قولتىعىنا تىقتى: قىز ونىڭ جاعىن، قاباعىنىڭ ءۇستىن سيپالاپ، مۇسىركەدى دە، ءسال ەركەلەپ جۇمىلا تۇسكەن كوزىن اشىپ ءوز سۋرەتىن ىزدەي باستادى: جاساۋراعان ۇلكەن كوزدىڭ ىشىندە اينا كولدىڭ توسىندە جاعالىق ويناعان بالاداي تيتتەي سۋرەتى ءبۇل جولى قالقىپ ءجۇر: ءبىر مەزەت ونىڭ ءوز كوزى دە جاساۋراپ كەتتى دە، ءجۇزىپ جۇرگەن كىشكەنە بەينەسىنىڭ قاي جەرگە توقتارىن كۇتتى...
— جاڭا كوردىڭ بە بوتانى، ۇيگە كىر! — دەدى تاڭىرىدەي تانىس، وكتەم ءۇن.
قىز سەلك ەتتى، ءۇي تاساسىنان شىعا كەلگەن قالامپىردى كورىپ، بوتانىڭ موينىنان قولىن تەز تارتىپ الدى.
ءامىرى كۇشتى بايبىشەنىڭ سوڭىنا ەرىپ، ۇيگە كىرىپ ۇلگىرگەنشە بولماي، كەيىنگى جاقتان ونىڭ قۇلاعىنا:
— ەنەم بايعۇس ايتۋشى ەدى... — دەگەن كوپتەن بەرى بەلگىلى، بەزەر ءۇن دە شالىندى.
قىز ۇيگە كىرگەن بويى، قازان جاقتا كەرەگەگە سۇيەنىپ تۇرىپ قالدى. كۇندە ەرتەمەن كۇل باسىندا قىلعىنا قارلىعىپ، قارعاداي قاقساعان بۇل جۇعىمسىز كومەي ونان ءارى قىلقىلدادى.
— ...وسى حاليما باقىتتى بولادى دەۋشى ەدى، جۇرت اۋزىنا ىلىنەدى دەۋشى ەدى جارىقتىڭ، تەڭ قۇربىسىنان ارتىق بولادى دەۋشى ەدى، كۇنى-تۇنى حاليمانى اۋزىنان تاستاماۋشى ەدى، يماندى بولعىر. بۇرىنعىنىڭ ادامىنىڭ ءبارى اۋليە عوي، ولاردىڭ سوزىندە جالعان بار ما؟..
قىز ءۇن-تۇنسىز قاققان قازىقشا شانشىلىپ، ۇيگە كىرىپ كەلە جاتقان كەمپىر ءسوزىنىڭ باتاعا اينالار سوڭىن كۇتتى.
— - ...يللاھي سولاي بولعاي! اۋليە ادامنىڭ ايتقانى كەلگەي! بيبي فاتيما قوش دەگەي! قازىرەت عايشا قولداعاي! ماريام انا دۇعا قىلعاي! ىزگىلەر مەدەت بەرگەي! ءحۇزىر-ىلياس قولىن سوزعاي! باي بولىپ بارشا مۇراتىنا جەتكەي!
— اۋمين! — دەپ قالامپىر ءبىر تىزەرلەپ وتىرا قالىپ، كەمپىردىڭ باتاسىن دەمدەپ، قولىن قوسىلا جايىستى.
بۇل بۇرىش كەمپىر ەدى. بۇرىش مۇنان بۇرىن حاليمانىڭ ۇيىنە ءۇش رەت كەلىپ، كەلەر-كەتەرىن قوسا ەسەپتەگەندە، التى رەت باتا بەرىپ، التى رەت ءجۇزىن سيپاعان بولاتىن. ول باتالاردىڭ ۇزىن ىرعاعى: بۇل قىزدىڭ باقىتتى بولۋىن، ول باقىتتىڭ ءبارى وسى ءۇيدىڭ ناق وڭ جاعىندا ەكەنىن، وعان ءتاڭىرىنىڭ ۇيىپ-توگىپ بارلىق بايلىق پەن بارلىڭ سالتاناتتى بەرە سالعالى تۇرعانىن ءتۇسىندىرۋ ەدى. باسىندا ۇيىپ تىڭداپ، كەلەسى جولى ۇركە قاراپ، ال ءۇشىنشى كەلگەندە ۇرەيلەنە باستاعان جاس قىزدىڭ وتتى جۇرەگىنە بۇل باتالار: «باسقا اڭ ورامال سالىپ، اتا-بابانىڭ جولىمەن بوساعا اتتايسىڭ» دەگەن مۇز باسىپ ءوتىپ ەدى. ءقازىر سونىڭ ەڭ سۋىڭ جەلى قىزعالداقتاي جەلبىرەگەن بالعىن دەنە، نازىك ويدى تۇتاسىمەن دىرىلدەتىپ، مۇزداتىپ، بىرتە-بىرتە ءۇسىتىپ بارا جاتقانداي ءتيدى.
قىزدىڭ ءجۇزى قۋارىپ كەتتى. جاڭا عانا جالعىز باۋىرى قۇرماندى جوقتاپ، ەنەسىنىڭ كەلەر جاعىنا كوز تىككەن بوتامەن قوسىلا ەلجىرەگەن ۋىز جۇرەگى ەندى مۇزداپ بارا جاتقانداي بولدى. مۇزداماسقا بولا ما — قاباعىن قارس جاپقان، ۇزىن جاقتى، وراق مۇرىندى، ەر دەنەلى، قارشىعاشا شۇيىلە قارايتىن ۇلكەن قارا كەمپىر قارسى الدىندا وتىر...
قارا كەمپىرگە تۋرا قاراۋعا ادام سەسكەنەرلىك، ونىڭ ءجۇزى سۋىڭ، ال ونىڭ «دۋاشى» دەگەن اتى جۇزىنەن دە سۋىق. سول تايپا ەلگە ءمالىم. جۇرت: «بال اشسا، اڭ سايتانى بار، ايتقانى كەلەدى» دەسەدى. ال، باسى اۋىرىپ، بالتىرى سىزداعاندى «ءبىر ۇشكىرگەننەن قالدىرمايدى» دەپ دەن قويادى.
بارىنەن دە «قۇدىرەتتىسى» — «توسەگى سۋىسقان ەرلى-زايىپتىنى ءبىر كورگەننەن تۇز-ەڭبەگىن جاراستىرادى» دەپ جاعاسىن ۇستايدى.
ءبىرىنشى كورگەندە حاليمانى ول:
— ارۋاقتى ەنەم بايعۇس سىناپ ەدى، سەنى باقىتتى بولادى دەپ ەدى، — دەي كەلىپ، تامىرىن ۇستاپ بولجاعان.
ونىڭ ەنەسىنىڭ كىم ەكەنىن حاليما بىلگەن جوق-تى. ال، بۇل بىلمەيتىن ادامنىڭ قاي ۋاقىتتا سىناعانى مۇلدە ەسىندە جوق. «ءبىراق جاس كەزىمدە كورگەن عوي» دە¬گەن ءبىر سەنىم عانا قىزدىڭ كوڭىلىنە ورناي باستاعان بولاتىن.
ەندى مىنە...
— عايىپ يران، قىرىق شىلتەن قولداعان، اۋليە ەنەم ايان بەردى؛ تۇر، بۇرىش! بار حاليماعا. ايت، سۇيىكتى قىزىما باتامدى بەردىم. باقىتىن اشتىم. ۇستات قولىن ءتاڭىرى قالاعان باق-داۋلەت يەسى ىزگى جانعا دەدى. قىزىم، اكەل قولىڭدى، باستىم تامىرىڭدى، تۋلاتتىم جۇرەگىڭدى، — دەپ قارا كەمپىر حاليماعا قولىن سوزدى.
— اتتا بەرمەن، ۇسىن قولىڭدى ارۋاقتى اناعا، — دەپ بۇيىردى قالامپىر قالشيىپ تۇرعان قىزعا.
ەكى كوزى شاراسىنان بەزىپ كەتۋگە دايىن قالعان بالعىن قىز بالا بىلەگىن شىت كويلەگىنىڭ جەڭىنەن شىعارا سوزىپ، كەمپىردىڭ تارامىس قولىنا ۇپ-ۇساق ساۋساقتارىن ۇستاتا بەردى.
— ءسۇف! — دەپ ۇشكىرىپ قالدى بۇرىش ونىڭ ءمولدىر جۇزىنە.
2
اتقا وتىرىسى قوقىرايعان سولەكەتتەۋ ءپىشىندى اتتىلىنى الىستان-اق كورىپ، ءبىراق كىم ەكەنىن ايىرا الماي تۇرعان بيسەنعالي قاسىنداعى مايموكين اۋىلنايدىڭ بەسەنەدەن بەلگىلى سارى اتىن تانىپ، قوبالجي باستادى.
— بۇل داۋدە بولسا ءبىر ۇلىق شىعار، كەسكىنى كەلىسپەگەن انا مايموكين جەتەكتەگەن تازىشا ەتەگى جالپ-جالپ ەتىپ سوڭىنا ەرىپ كەلەدى. قاتىن، تورگە كىلەم جاي، كورپە سال، جاستىق تاستا، — دەدى بيسەنعالي ەسىكتەن ءۇڭىلىپ ۇيدەگى ايەلىنە.
— بۇل تاعى قاي بالە؟ — دەدى دە، قالامپىر ءۇي-ىشىن جيناستىرا باستادى.
ەرىنىڭ دەگەنىنە تىرىدە كونبەيتىن بۇل بايبىشە، ۇلىق دەگەن سوزگە جەزدەي مايىسىپ جۇرە بەردى: مالعا كوز، ەلگە باس بولعانىمەن تات باسقان تەبەندەي، سىرتقا ءامىرى جۇرۋدەن قالىپ بارا جاتقان بيسەنعاليدىڭ ۇلىق الدىنا ءوتىمدى ەمەس ەكەنىن، ءوزى ارالاسپاي ءىس بىتپەيتىنىن ايەل كۇنى بۇرىن سەزدى بىلەم.
ءۇيدى دە جينارمىن، ۇلىق بولسا ۇيدەگى اڭگىمەنى دە ءوزىم دەمدەرمىن، سەن تەك تىك تۇرىپ قىزمەت ەتە بەر. ەل جايىنا ءسوز اۋسا ءتىلىڭدى تىستە دە، بار لەبىزىڭدى شارۋاعا بۇرىپ، مال ارىق، جىل قۋاڭ، كۇن كورىس ەڭبەكتە دەپ كۇيبەڭدەي بەر، — دەپ بۇيىردى ايەل ءبىر كىرىپ، ءبىر شىعىپ ەلبەڭدەي باستاعان ەرىنە.
كەشىكپەي اتىنان سەكىرىپ ءتۇسىپ، تەرگەۋشىنىڭ شىلبىرىنا ورالا قالعان مايموكين قوقىرايعان قوناقتى قولىنان جەتەكتەگەندەي، ۇيگە دە ەندىرىپ جىبەردى.
— قوش كەلدىڭىز، ءتور توبەسىنە، — دەپ قالدى بيسەنعالي ءمۇلايىمسىپ جايلاپ قانا.
جيناقى، تازا ءۇي ءىشىنىڭ ءتۇرىن كوزبەن ءبىر شولىپ ءوتىپ، ايتان وتىرا باستادى: ول پلاشىن شەشىپ قاسىنا قويدى دا، ونىڭ ۇستىنە باس كيىمىن ورنالاستىردى: مالداس قۇرۋعا ىرىڭ بەرمەيتىن قارىندى اۋىر دەنەسىن ءوز ەركىنە جىبەرىپ، وڭ اياعىن كوسىلىپ، سول اياعىن عانا جيىرىپ استىنا باستى: جاعا-تۇيمەسىن اعىتىپ، ەركىن دەمگە جول اشتى. سودان كەيىن، بايبىشە وسى شىعار دەگەن ويمەن، ءسال عانا يبا قىلعانداي باسىن قيسايتا، تومەن قاراپ تۇرعان قالامپىرعا:
— قونىس جايلى بولسىن! — دەدى.
— ءالاي بولسىن. قوش كەلدىڭىز. بارىمىز بەن ءازىرمىز سىزدىكى، — دەدى ايەل وتە ادەپتى، باپتى پىشىنمەن.
«قانداي كورگەندى جان. ءسوزى دە جاتىق. قازاق ايەلدەرىنىڭ ىشىندە تالاي-تالاي اقىلدى جاندار وقىماي، ىسكە ارالاسپاي قالىپ قويعان اۋ. مىنا كىسى شولپانداردىڭ، دارەجەسىندە بولسا؟» دەپ ويلادى ايتان قالامپىردىڭ كەلىستى پىشىنىنە قاراپ وتىرىپ، ريزا بولىپ.
— كىمنىڭ ءۇيى دەپ ەدىڭ؟ مەن سەنىڭ ءسوزىڭدى شالا ەستىپ قالدىم-اۋ دەيمىن، اۋىلناي. اقساقالدىڭ اتى؟ — دەپ ول بيسەنعاليعا ءجۇزىن بۇردى.
بيسەنعالي دەگەن كىسى. جەڭگەيدىڭ اتى قالامپىر. ەكەۋى دە قۇداي دەگەن جاندار. بولعانىنشا شارۋا ادامدار. ءسىزدى ادەيى ءۇيى تازا، پەيىلى كەڭ، جول ءجۇرىپ، شارشاپ كەلگەن اكىم ازاماتتارىمىزدىڭ بابىن تاباتىن اعا-جەڭگەنىڭ ۇيىنە ءتۇسىردىم، ايتا-اقا. بۇل ۇيدە تىنىعاسىز، دەم الاسىز. كەلگەن شارۋاڭىزدى راقاتتانىپ وتىرىپ بىتىرەسىز. اي، كۇن دە ىستىق-اۋ! — دەپ ءتۇيدى مايموكين ءسوز سوڭىن، قويۋ كۇرەڭ شايدىڭ كەرەگى وسىندايدا-اۋ دەگەندەي بايبىشەگە جىميا قاراپ.
— ىستىق. عاجاپ ىستىق بولىپ تۇر. مالعا دا، جانعا دا اۋىر، — دەدى بيسەنعالي باسىن تۇقىرتىپ.
— اۋىلناي قاينىم، قىمىز بەرسەم، شاي ىشكىزبەس دەپ ويلايمىن، — دەدى قالامپىر اۋىلنايدان اقىل سۇراعانداي، جۇمساق لەبىزبەن.
— ءسىزدىڭ شايىڭىز دا داستارقانعا قىمىزدان تەز كەلۋشى، ەدى عوي، — دەپ جىميدى اۋىلناي، بايبىشەنىڭ ءسوزىن مۇقاممەن قوستاپ.
— ونى ەندى كورەمىز، — دەپ بايبىشە ەرىنە ىم قاققانداي بولدى.
— كومىردەن كۇشتى وتىن بار، — دەدى بيسەنعالي سىرتقا قاراي ىڭعايلانىپ. ايەل ساماۋرىن شىعاردى دا، ەرى سۋ قۇيىپ، ونى اعاشپەن تۇتاتىپ جىبەردى. بىرنەشە مينۋت ىشىندە-اق ساماۋرىننىڭ وتتىعىنان قۇرعاق قاراعايدىڭ قىزىل جالىنى قارىس-سۇيەم كوتەرىلىپ شىراقتاي شوشايدى. — كۇيەۋدى مالعا شاپتىر، تەز. ول بار بولعىرىڭ نە قىپ وتىر ۇيىندە. ىننەن باسىن شىعارۋعا قورىققان سارىشۇناقتاي بۇعىپ؟ — دەپ ەرىنە بۇيرىق ەتتى دە، ايەل ۇيگە كىردى. ول ەندى قايتىپ تىسقا شىقپادى، — شاي جابدىعىن ازىرلەپ قازان جاقتا ارەكەت جاسادى، ەكى قۇلاعىن قوناق پەن اۋىلنايدىڭ اڭگىمەسىنە توستى.
— انا ۇلكەن ءۇي سول بايدىڭ ءۇيى مە؟ — دەپ سۇرادى تەرگەۋشى اۋىلنايدان ءتۇرۋلى ىرگەدەن وڭ قولداعى كيىز ءۇيدى مەڭزەپ.
— ءيا، سول كىسىنىڭ ءۇيى. انا ارعى جاعىنداعى ۇلكەن قىزىنىڭ وتاۋى، ياكي قولىنداعى كۇيەۋىنىكى.
— ە، وندا ەر بالاسى جوق بولعانى ما؟ وڭ قىزىنىڭ قونعانى؟
— ەر بالاسى جوق. ەكى قىزى بار. ءبىرى سول وتاۋدىڭ يەسى، بالا-شاعالى بولىپ قالعان ادام. ال، ەكىنشى قىزى قولىندا — ول دا بوي جەتىپ قالعان بالا. ءازىر ۇيىندە...
— جاس قىزدى توقالدىققا الامىن دەگەنىندە ءمان بار ەكەن عوي! ە، ەر بالاسى جوق دە!
تەرگەۋشى پورتفەلدەن الىپ، حاكىمنىڭ تاپسىرعان ءىسى جونىندە، قاعازدارىن اقتارا باستادى.
اۋىلناي ءسال ويلانىپ قالدى دا، الدە نە ويىنا تۇسە قالعان ادامشا، ول دا كيىز قابىنا جارماستى.
الگىدە اۋىلناي تەرگەۋشىنىڭ ءبۇل جاققا نە جۇمىسپەن كەلە جاتقانىن اشۋ ءۇشىن:
«جولىڭىز بولسىن! ات ماڭدايى قاي جاق، ايتاقا؟ ءبىزدىڭ ۇيگە سوعىپ دەمالامىز دەسەڭىز، كەلىنىڭىزدىڭ توبەسى كوككە جەتكەندەي قۋانادى. وڭعا باستايىن با، سولعا باستايىن با؟» دەپ شىدەرتىدەگى كەڭسەدەن شىعا بەرىپ ءسوز توسقاۋىلىن قويعاندا، وعان: ««دابىل بايدىڭ اۋىلىنا الىپ ءجۇر» دەگەن-دى. ارعى جاعىن سۇراۋعا بارا الماي: «وندا وڭعا — مىنا جولعا ءتۇسىڭىز!» دەپ ول سوڭىنا ەرىپ جۇرە بەرگەن ەدى. ەندى بايدىڭ ءۇيىن سۇراپ، ءسوز اراسىندا: «جاس قىزدى توقالدىققا الامىن دەگەنىندە ءمان بار ەكەن عوي!» دەپ قورىتقانى اڭدىپ وتىرعان اۋىلنايعا نەگە كەلگەنىن سۇق قولمەن نۇقىپ كورسەتكەندەي بولدى. مايموكين ىشىنەن: «قۇداي ۇردى، بىرەۋ جاسى جەتپەگەن قىزدى توقالدىققا العالى جاتىر دەپ عارزا ەتكەن عوي. بۇل كىم ەكەن جانىم-اۋ؟! جوق، بۇعان نە دە بولسا الدىن الا بوگەت سوعىپ كورەيىن» دەگەن وي وعان كيىز قابىنا قول سوزدىرىپ ەدى. ول ايلانى تەز تاپتى. اڭگىمەنى دالەلمەن باستاۋعا تىرىسىپ:
— ايتا-اقا، مەن ءسىزدىڭ: «جاس قىزدى توقالدىققا الام دەگەنىندە ءمان بار ەكەن» دەپ تۇيۋىڭىزگە تۇسىنە الماي قالدىم. ەگەر قاتە باسسام ايىپ ەتپەڭىز: ءسىز مىنا دابىل بايدىڭ قارتايعاندا جاس ءيىس يىسكەيمىن دەپ جەلىگىپ جۇرگەنىن جوبالاپ وتىرعان جوقسىز با؟ بۇل جونىندە ءوزىمىز دە باسىندا: «بۇل كارى نەمەگە ءبىر نارسە كورىنەر، جاپ-جاس قىزعا ۇيلەنەم دەگەنى شىرىك بايلىقتىڭ جەلىگى، بۇعان تىيىم سالۋ كەرەك شىعار»، — دەپ ءتۇيسىنىپ ەدىك. ءبىراق، انىقتاي كەلە، ەكى جاقتىڭ تولىق ريزاشىلىعى بولعاننان كەيىن كوتەرە المادىق، — دەدى.
تەرگەۋشى ونىڭ ءسوزىن تىڭداي وتىرىپ، قىزدىڭ ءىنىسىنىڭ جازعان ارىزىن ىشىنەن وڭىپ شىقتى. سونسوڭ باسىن جوعارى كوتەرىپ اۋىلنايعا قاراپ وتىردى دا:
— ءيا، سولاي دە! (ول قازان جاقتا شىنى اياق جاساپ، شاي جابدىعىن قولعا العان ايەلگە كوزىنىڭ استىمەن قاراپ الدى.) — مىنا كىسى... جارايدى، بۇل جاسىرىن اڭگىمە ەمەس... ءيا، جاس قىزدى توقالدىققا ريزاشىلىعىمەن الاتىن بولدى ما؟ — دەدى كەكەسىندى ۇنمەن.
— مەن ءسوزدى قاعازعا سۇيەنە ايتايىن، ايتا-اقا. مىناۋ اۋىلدىڭ پوسەمەينىي سپيسوگى. مىنە، مىناۋ قاتار سانى 75ء-ىنشى وقىپ كورىڭىزشى! — دەپ، اۋىلناي تەرگەۋشىنىڭ كەكەسىنىن مۇلدە بايقاماي وتىرعان ادامشا ءتىزىم ۇسىندى.
تەرگەۋشى ۇلكەن پاپكەنىڭ ءبىرىنشى بەتىندەگى ءتىزىمنىڭ قاشان باستالىپ، قاشان اياقتالعانىن ءبىر قاراپ ءوتىپ، اقتىڭ بەتتەگى اۋىلدىڭ كەڭەستىڭ ءتوراعاسى مەن حاتشىسىنىڭ قول قويىپ، ءمورىن باسقان جانە بولىستىڭ اتقارۋ كوميتەتىنىڭ كۋالاندىرعانىن كوردى دە «زاڭدى، دۇرىس! — دەپ ءتۇيدى. سونان كەيىن اۋىلنايدىڭ نۇسقاعان قاتار سانى 75ء-ىنشى ادامنىڭ ءاتى-جونىن وقي باستادى، — باقى قىزى حاليما... ىمم... جىنىسى... ءبىر مىڭ توعىز ءجۇز سەگىزىنشى جىلى تۋعان. حات تانيدى. ىمم»، — دەپ كۇبىرلەدى.
ونىڭ ەڭ سوڭعى گرافاعا دەيىن قاراپ شىققانىن شەگىرلەۋ كەلگەن اجارسىز كوزىمەن تەسىلە قۋىپ وتىرعان اۋىلناي، ەندى دالەلدى ويىن اياقتاۋعا بەتتەدى.
— سول كارى ادامنىڭ ۇيلەنەمىن دەپ وتىرعانى وسى بالا. جاسى بيىل سول تىزىمدە كورسەتىلگەندەگىدەي ءدال جيىرمادا. بۇل قۇرعىردىڭ ەندى، ويلاپ تۇرساڭ كارى ادامعا شىعامىن دەگەنى ەرسى-اق. ءبىراق ءبىر جاعىنان قاراعاندا بايلىعىنا قىزىقتى-اۋ دەپ توپشىلايسىڭ. ءسىزدىڭ دە ايتىپ وتىرعانىڭىز وسى ەرسى جايت جونىندە ەمەس پە، ايتا-اقا!؟
تەرگەۋشى اۋىلنايدىڭ بەتىنە تاعى دا سىناي قارادى. ءبىراق ۇندەمەدى. ونىڭ ۇندەمەگەنىن مايموكين «بوگەت سالىندى» دەپ قورىتتى. بۇل ەكى ورتادا داستارقان جايا باستاعان قالامپىر بەتىن تىلە تاڭدانا قالدى.
— بي قاينىم-اۋ، مەنىڭ قۇلاعىم تاسا ەسىتتى مە دەپ، كۇنى بويى اڭ-تاڭ بوپ قالىپ ەدىم. ءوزىڭنىڭ سوڭعى ءسوزىڭدى ەستىپ مەن دە ءبىر جايدى ۇققانداي بولدىم. مىنا بايەكەڭنىڭ ايەل الامىن دەگەنى اڭگىمە بولىپ جاتىر ما؟ شىراعىم-اۋ، وسى كۇنى اڭگىمە دەگەن ويلاماعان جەردەن دە شىعا كەلەدى ەكەن، — دەپ ەرنىن سىلپ ەتكىزدى.
— وسى باي پالەنىڭ اڭگىمەسى قولدى بوساتپايتىن بولدى. ءبىر ايەلدىڭ مەكەرى قىرىق ەسەككە جۇك بولدى دەپ ءبىزدىڭ حاميدوللا اقساقال ايتۋشى ەدى. تاپ سول بولدى دا قويدى. ءبىراق ءوزىمىزدىڭ ۇجدانىمىز تازا — بايلار تۇبىرىمەن ورتەنىپ كەتسە دە قارسىلىق جوق. سو¬لاي، جەڭگەسى!؟ — دەپ قويدى اۋىلناي بايبىشەنىڭ قوستاۋىن كۇتىپ.
— وزدەرىڭ بىلمەسەڭىز مەن قايدان بىلەيىن، بي قاينىم، ءبىز ءبىر مال باققان شارۋا. قىس — بەس-ون قارانىڭ ءشوبىن كۇيىتتەپ، جاز جايىلىمىن ساعالايمىز. ونان باسقا نە بىلەيىك. سوندا دا اڭگىمەدەن اڭگىمە تۋادى-اۋ، وسى كارى كەمپىرىن ۇلكەن قىزىنىڭ قولىنا ءبىرجولا كوشىرىپ قاعازداپ، قاتتاپ، ءبولىنىپ العاننان كەيىن دە ۇيلەنۋگە رۇقسات ەتپەي مە؟ مەن بايەكەڭدى ايتىپ وتىرمىن...
— ونى مىنا ايتا-اقاڭ بىلمەسە، مەن ءوزىم پالەن دەپ سىزگە تۇسىندىرە المايمىن. ءبىز تەك زاڭ بۇزىلدى ما — بۇزىلسا سوت تەرگەيدى، كەڭەستىڭ ءادىل سوتى تەرگەيدى. سول سوتقا جۇگىندىرەمىز، قۇي باي بولسىن، قۇي كەدەي بولسىن. سوت الدىندا جاۋاپتى.
— دەگەنمەن دەيمىن-اۋ. ويدا ءبىر بۇقا وكىرسە، قىردا قىرىق وگىزدىڭ ءمۇيىزى سىرقىرايدى دەپ، اركىم ءوز باسىن ويلايدى. وسى كۇنى جاسىراتىنى جوق، مىنا ءبىزدىڭ ۇيدەگى اعاڭىز دا توسەك جاڭعىرتامىن دەگەندى ايتىپ ءجۇر. ويلاسام ونىڭ ءسوزىنىڭ دە جانى بار. دۇنيەدە نە قىمبات، بالا قىمبات، بالا سۇيەم دەگەنگە مەن ءوز باسىم قارسى امال، امال ەمەس-اۋ، ونىڭ ءسوزىن اياق استى ەتۋگە دالەلىم بولماي ءجۇر. ءتىپتى مەنەن رۇقسات، شىراعىم، جيىرما جىل وتاستىق، يششا دەسكەنىمىز جوق، ەندى قارتايعاندا يششا دەسەر شامام جوق دەدىم...
ايتان كۇلىپ جىبەردى.
— ۋا، جەڭگەي، سوندا ءسىز قالاي، ءبولىنىپ ايرىلىپ كەتپەكسىز بە، الدە ءوز رۇقساتىڭىزبەن ەرىڭىزدى ۇيلەندىرىپ، بىرگە ءبىر ءۇيدىڭ ءىشى بولىپ تۇرماقسىز با؟ قىزىق ماسەلە، — دەپ كەڭكىلدەدى.
ايەل اڭگىمەنىڭ باسقا بۇرىلعانىن دەمدەي ءتۇستى. بۇل اڭگىمەنىڭ قارپۋى جەتكىزە تۇسەيىن دەگەن ادامشا ول سوزبەن يىقتاي جونەلدى.
— قاينىم-اۋ، ناعىز شىنىن ايتساق، ەكى قاتىن العاندى جەك كورەتىن ەركەك بار دەيسىز بە؟! تەك بۇل كوبىنىڭ قولىنان كەلمەيدى. بىرەۋىنىڭ بايبىشەسى شاتاق سالادى، بىرەۋىنىڭ بالاسى ارا تۇسەدى شەشەسىن قورعاپ، ال ەندى ءبىر ءجۇنباستار ءارى دە جوق، بەرى دە جوق، ەكى قاتىن الماي دا قويمايدى، الىپ تا وڭدىرمايدى. قۇر اتاق ەكى قاتىنى بار دەگەن — نە كۇيىندىرە بىلمەيدى، نە سۇيىندىرە بىلمەيدى. اۋرە-سارساڭ بىردەڭە بولىپ شىعادى، — دەپ ازداپ قاباعىن كەرە قالدى قوناققا قاراپ.
— حا-حا-حا! — دەپ قارقىلدادى ايتان. — مىنە، مىنە، شىندىق. تازا شىندىق. جەڭگەي، قالاي ول: نە كۇيىندىرە المايدى، نە سۇيىندىرە المايدى دەدىڭ. سۇيىندىرە الماعانى قالاي، ول، ا؟
ايەل جىميا ءتۇستى.
— ايەلدەر قالاي ويلايدى دەيسىز سىزدىڭشە؟ ەكى ەنەنى تەل سورۋدى تول عانا جاقسى كورەدى دەيسىز بە؟
— ە-ە! دۇرىس! ەكى ەنەنى ءتول دە جاقسى كورەدى...
— ادام ونان دا بەتەر... ءتىسى شىققان قاينىمسىز عوي، ارعى جاعىن ءوزىڭىز شامالاپ وتىرسىز.
— دەگەنمەن، قالاي جەڭگەي؟ مىسالى، اقساقالدار اسقا يە، اتاققا ءماز بوپ جۇرگەندە، جاس جۇبايى دالاعا كوبىرەك قاراماي ما؟
— قاراعىم، قارتايىپ قالدىڭ، جاسىراق بولساڭ...
اشىق-اشىق ايتىپ تا سالار ەدىك، دالاعا قارايتىن جاس جۇباي عانا ەمەس، سارى ءتىس جۇباي دا ەركەگىن جىلقى كۇزەتۋگە جىبەرۋدى جەك كورگەن ەمەس. سوعان كورە ەكى جاققا بىردەي بۇل اڭگىمە.
— جوق، ءسىز ءالى قارتايدىم دەۋگە قاقىڭىز جوق.
— سول قاقى بار بولعىردى قولداعىمىز كەلەدى-اق، ءبىراق تۇرمىس شىركىن كوڭىلگە قارامايدى عوي، — دەپ كۇرسىنىپ قويدى.
— جوق-جوق-جوق، — دەپ كەۋدەلەدى تەرگەۋشى، ايەلدىڭ مونتانسي قالعانىن بايقاماي. — ءسىز ەڭ ءارى بولعاندا، قىرىقتىڭ وزىندە-اق شىعارسىز. وسى باستان تىزگىندى باسقاعا ۇستاتام دەۋىڭىز كەلىسسىز. اسا كەلىسسىز. مۇنى ەندى ءبىر ون بەس جىلدان كەيىن ايتساڭىز ءجون بولار.
— ونىڭ ءبىر ۇلكەن سەبەبى بار، قاينىم. ءبىراق كەي جاعدايدا اڭگىمەنىڭ كەيىنگە قالدىراتىن جاعى دا بولادى، — دەدى ايەل ەكى-ۇشتى ەتىپ.
— ونىڭىز راس! — دەدى ايتان سوزىپ.
— ول سولاي، قاينىم. كانە، شاي ءازىر. قول، جۋساڭىز. قوناق قول جۋۋعا تۇرىپ، ەر مەن ايەل جايلى باستالعان قوڭىر قالجىڭ ءۇزىلىپ قالدى.
«قىزدىڭ جاسى جەتكەن بولىپ شىقتى. ارىزداعى «باليعى بولماعان بالانى توقالدىققا الماقشى دەگەنى» بوس ءسوز بولدى عوي. بۇل قازاق اسىرىپ ايتپاسا ءىشى اۋىرادى، جاماندىق جاعىنا بۇرا جونەلۋدى ونەر قىلىپ العان. اۋىلناي دا ۇساق-تۇيەك زاڭسىزدىققا جول بەرەتىن ازامات كورىنبەيدى ءسىرا. ىسىلىپ قالعان قىزمەتكەر بولۋى كەرەك ءسوز لامىنە قاراعاندا. جەڭگەي قىزىڭ... وتە اشىق ادام ەكەن. جانە ءمان-جايدى دۇرىس اڭعاراتىن ايەل. وقىماسا دا ءار نارسەنىڭ ءجونىن ءبىلىپ-اق تۇر» — دەپ ويلادى ايتان قول جۋىپ، داستارقان باسىنا وتىرىپ جاتىپ.
ىلكى شىنى اياق ءىشىلىپ، ەكىنشىسىن ورتالاعانشا ايەل ادەيى قىزىل كۇرەڭ شايدىڭ بابىن بۇزبايىن دەپ قىسىر لەبىزدەن باس تارتتى. ول قايتا-قايتا تاس قۇماننىڭ استىنداعى شوعىن اۋدارىستىرىپ قويىپ، شايدىڭ ءوڭىن قۇبىلتپاي باپتاي وتىرىپ، قوناعىن ىشتەي سىنادى. «ءبىر كورۋگە ەبەدەيسىز، ءتىپتى سولەكەت ادام سياقتى بولعانىمەن، ىڭعايىنا قاراي بۇراساڭ يىلۋگە كەلەتىن «جۋان ەكەن» دەپ توپشىلادى. ءسويتىپ، از وتىرىپ، كوپ سىناۋعا كىرىسكەن ايەل تەرگەۋشىنىڭ باستى جۇمىسىن بايقاپ، ونىڭ قالاي قاراي بوي ۇراتىنىن اشۋعا تىرىستى.
— قاينىم، وسى تەرگەۋ-تەرگەۋ دەيسىڭدەر، سونشاما كوپ تەرگەگەندە نەنى تەرگەي بەرەسىڭدەر؟ الدە سول تەرگەيتىندەرىڭ ۇشى-قيىرى جوق ءبىر تاۋسىلمايتىن، بالاپانداپ جاتاتىن زاتتار ما؟ — دەدى ايەل، ۇياڭ ءۇندى قوڭىر داۋىسپەن، اقىرىنداپ قانا.
بۇل قالامپىر دەيتىن ورتا جاستى، بويىن كۇتىپ سىلانىپ جۇرگەن كىسى بولماسا دا، قىر ايەلدەرىنىڭ اجارلىسى جانە سوزگە ۇتىمدى، ءارى ورنىمەن تاۋىپ ايتاتىن، قالجىڭعا شەبەر جاندى. ونىڭ تەگىندە اڭ سارى، ءبىراق جەل مەن كۇنگە توتىعىپ، قارا كۇرەڭدەنگەن دوڭگەلەك ءجۇزى ەرەكشە تارتىمدى؛ قولاڭ قاسى مەن قولاڭ كىرپىكتەرى قورشاعان ۇلكەن قوي كوزدەرى كۇلە قاراعاندا ىستىڭ لەپ ەستىرىپ، جازىڭ قاباقتى تۇيە قالعاندا سۇستى ىزعار توگىپ جىبەرەتىن. ءقازىر ول تەرگەۋشىگە ءارى مەيىرىمدى، ءارى ءۇمىت ارتقانداي، اسا جىلى شىراي تاستادى.
جيناقتى اۋىزدىڭ ەپتى ەرىندەرى جىمقىرىلا ءتۇستى، قىرتىسسىز قاباقتا ەركەلەگەندەي شىتا قالعان نازىك سىزىق كورىندى. شايعا بالقي باستاعان ايتاننىڭ سەمىز بەتى. ايەل كوزىنە توتەپ بەرە الماعانداي ەلجىرەڭكىرەگەن ءبىر جۇمساق نىشانعا وراندى. ول: «قانداي سۇلۋ، قانداي نۇرلى ءجۇزدى جان» دەپ ەرىپ كەتتى.
— جۇمىس كوپ قوي، جەڭگەي... جەڭگەي دەمەيىنشى، زامانداس. مەنەن ۇلكەن ەمەسسىز جانە قوجايىن دا ەمپەڭدەپ قالعان شال ەمەس. جەڭگەي دەۋىم كەلىسپەس، — دەپ كىدىرىستەدى. — تەرگەۋ جۇمىسى راسىندا دا ءوزىڭىز ايتقان ۇشى-قيىرى جوق ءىس. بىرەۋ ەڭبەك اڭى داۋلايدى، بىرەۋ مال ۇرلاتتىم دەپ كەلەدى. ەندى بىرەۋلەر ەلدەگى تولىپ جاتقان زاڭسىزدىققا شاعىنادى. جەتىم-جەسىر ماسەلەسى تاعى بار. ال، سوڭعى كەزدە قىزداردىڭ تەڭدىك پراۆوسىنا قول سۇعۋشىلار دا كەزدەسىپ قالىپ ءجۇر...
بايبىشە باسىن شايقاپ، جاڭادان قۇيىلعان شىنى اياقتى سوزىلىپ قوناقتىڭ الدىنا قويدى دا، شاي ۇستەدى. تاس قۇماندى شوققا باسىڭقىراپ قويدى.
— سولاي شىعار، — دەدى ول، تەرگەۋشىنى اياعانداي باسىن تاعى دا شايقاپ قويىپ. — ءسىز الگىندە ءبىر ءسوزدىڭ ۇشىن كورسەتكەندەي بولدىڭىز. سوعان ءبىزدىڭ جاقتا دا زاڭ بۇزۋشىلار بولعانى ما دەپ جۇرەگىم ءلۇپ ەتە قالعانى.
— ىمم، جوق، تاپ ونداي شەكتەن شىعىپ كەتكەن اڭگىمە كورىنبەيدى، — دەپ سالدى ايتان تەرىن ءسۇرتىپ جاتىپ. — جوق، زاڭ بۇزۋشىلىق... مەشكەي دەگەن جاقسى اتاڭ ەمەس دەگەندەي، زاڭ بۇزۋ جاقسى ەمەس.
رايلى بايبىشەنىڭ كوڭىلدى ءماجىلىسى ۇستىندە ۇزاق ىشىلگەن شايدان كەيىن تەرگەۋشى اۋىلنايدان كەرەكتى ماعلۇماتتاردى جيناپ الدى: ارىز بويىنشا تەكسەرىلگەن قىزدىڭ جاسى تولىق كامەلەتى جيىرمادا بولىپ شىقتى، بايدىڭ كارى ايەلى ءبولىنىپ شىققالى ىرگەنى اۋلاقتاتىپ، ءوز الدىنا قونعانى ىسپاتتالدى. بۇل جونىندە كولدەنەڭ شارۋا بيسەنعالي مەن ونىڭ ايەلى قالامپىردىڭ ادال كۋالىگى حاتقا ءتۇسىرىلدى. اۋىلدىڭ سوۆەتتىڭ: «ازامات دابىل ماقمەتوۆتىڭ ەكىنشى رەت ۇيلەنۋى جونىندەگى ارەكەتى زاڭعا قايشىلىق تۋعىزبايدى» دەگەن انىقتاماسى دا ىسكە تىگىلدى. ءسويتىپ ءىستىڭ بەتى تەز اشىلىپ، جۇمىسى اياقتالعاننان كەيىن جاقسى پىسكەن قوزىنىڭ ەتى كەلدى دە، اس الدىندا بايبىشە قوناعىنا شاراپ ۇسىندى. ءبىراق تەرگەۋشى قولقا سالسا دا، ايەل اۋزىنا الىپ كورمەگەن «اششىنى» ەرىنە بەرىپ قۇتىلدى.
ەت ورتالانىپ، شاراپ ورتا-ورتا قۇيىلعان ستاكان ەكى اينالعاننان كەيىن ۇيگە تالدىرماش جاس قىز كىرىپ كەلدى دە:
— ۇلىق اعا، مەنىڭ سىزگە ايتاتىن ارىزىم بار، — دەدى.
قىز بوساعادان بەرى اسىپ، ءبىراق داستارقان ۇستىنە دوڭگەلەنە قالعان ءتورت ادامنان قاشىعىراق تۇرىپ قالدى.
ءۇي يەسى مەن ايەل دە، تەرگە تاياۋ وتىرعان اۋىلناي دا شوشىپ كەتتى — ۇشەۋى دە حاليمانىڭ بەتىنە قادالا قاراستى.
تەرگەۋشى ايتان بۇل اس ۇستىندە كىرىپ كەلىپ شۇعىل ارىز ايتپاقشى بولعان وتكىر قىزدىڭ كىم ەكەنىن بىلگەن جوق — ادەيى ارناپ كەپ تەكسەرمەك ءىسىنىڭ باس تالاپكەرى تاپ وسى الدىندا تۇرعان كوكشىل كوز، تالدىرماش بالا ەكەنى ويعا دا كەلمەگەن ەدى.
— نە ارىز ول، شىراعىم؟ — دەپ سۇرادى تەرگەۋشى قىزعا بۇلدىرلاۋ كوز تاستاپ.
— كەڭەس ۇكىمەتى جەتىمدى قورعايدى دەيدى، — قورعاڭىز مەنى...
— كىم جابىرلەدى سەنى، شىراعىم؟
بيسەنعالي ايەلىنە شاعىنعانداي مۇڭايا قارادى دا، اۋىلناي بەينە ءبىر تاماعىنا بالىقتىڭ قىلقانى تۇرىپ قالعان ادامشا تۇيىلە جوتكىردى. بۇل ەكەۋىنىڭ دە، قوناقتىڭ دا بار تاۋقىمەتىن ءبىر ءوزى عانا كوتەرەتىن اقىلگوي پىشىنمەن بايبىشە قىزعا:
— شىراعىم، بۇل جەر ارىز ايتاتىن جەر ەمەس. قۇرمەتتى ميماندى تىك تۇرىپ سىيلاپ، تاعام تارتىپ وتىرعان اق پەيىلدى اس، داستارقان ءۇستى. ۇلكەندى ۇلكەنشە، كىشىنى كىشىشە دارىپتەۋ اتانىڭ ءداستۇرى. ادەپسىز بولما، ايتار ارىزىڭدى ەرتەڭ ايتارسىڭ، بارا تۇر، — دەدى تۋرا قاراپ. ونىڭ سۇستى كوزى ۇشقىن شاشىپ جىبەردى.
قىز جاسىمادى.
— مەن سىزگە ەمەس، ۇلىق اعايعا ءوتىنىش جاساپ تۇرمىن.
— ايتتىم عوي، ءار نارسەنىڭ ءوز ورنى بار — ءوتىنىشىڭدى ەرتەڭ ايتاسىڭ. بۇل كەڭسە ەمەس، مىنا شەشەڭدەي مەنىڭ، اكەڭدەي بيسەنعاليدىڭ شاڭىراعى — سونىڭ قوناق اسى، سونىڭ ميمان دوس ءماجىلىسى.
— سولاي، شىراعىم، سولاي، شىراعىم، — دەپ ءيىلىپ كەتتى مايموكين، ءسوز بابى جاقا كەلگەندەي. — ەرتەڭ ەرتەمەن كەلە عوي. مەن ءوزىم تۇسىندىرەيىن، ەرتەڭ، ەرتەڭ. ەرتەڭگى شايدىڭ الدىنان كەلسەڭ دە، سوڭىنان كەلسەڭ دە بولادى. بار، قاراعىم، سولاي ەت، شىراعىم، بار، شىراعىم. كوردىڭ بە، ۇلىق اعاڭنىڭ جولدان شارشاپ كەلىپ، ءشولىن جاڭا عانا باسىپ، ەندى مىنا ءتاتتى تاعامدى اۋزىنا الىپ وتىرعانىن. سويتە عوي، قاراعىم، بارا عوي...
بيسەنعالي دا كىلت ءادىس تاپتى: ول جالما-جان بوساعان ستاكانعا اراقتى تولتىرا سالىپ:
— ال، كانە، ايتەكە، مىنانى الىپ جىبەرىڭىز، اس سۋىماي تۇرىپ، الىپ جىبەرىڭىز. ات سوعىپ شارشاپ كەلگەن كىسىگە ەداۋىر ءال-قۋات بەرەتىن كورىنەدى ءوزى... الىڭىز، الىڭىز! — دەپ قوناقتىڭ قولىنا زورلاپ ۇستاتقانداي، ستاكاندى سوزىلا ۇسىنىپ، دىگىرلەي قالدى.
— جاقسى، بولسا بولسىن، — سامارقاۋلاۋ پىشىنمەن اراققا ءبىر قاراپ الىپ، ەسىك جاقتا تۇرعان قىزعا: — سولاي بولسىن، شىراڭ، ەرتەڭ كەلە عوي، — دەدى تەرگەۋشى جان-جاقتان ايتىلعان «ەرتەڭ كەل» دەگەن ۇيعارىستى بۇل دا قوستاپ.
ول، الدىنا تامان ەڭكەيىپ كەلىپ ستاكانىن تاقاعان اۋىلنايمەن قاعىستىرىپ قالدى دا، اششىلىعىنان كورى قىجىلى كومەيدى قىزدىرىڭقىراي باستاعان وجەت سۋدى زورلاعانداي جۇتىپ، جالما-جان ونىڭ ءىزىن جۇمساق پىسكەن قوزىنىڭ مايلى ەتىمەن سىلادى. ءبىر جاعىنان بايبىشەنىڭ ىزعارلى ءسوزى زىعىرىن قايناتىپ، ەندى نە دەرىن بىلمەي تۇرعان قىزعا قىزىل ءجۇزدى جالپاق ۇلىقتىڭ سامارقاۋ پىشىنمەن جاۋاپتى ەرتەڭگە ىسىرا سالعانى مەيرىمسىزدىكتىڭ ەڭ قاتال ءتۇرى بوپ كورىندى.'
— سەندەردەن قورعانىش تىلەگەن مەندە دە ەس جوق ەكەن! — دەدى ول جىلامسىراپ.
ءسويتتى دە ،تاپ سول ساتتە ءوز ىسىمەن شۇعىلدانىپ جاتقان مىرعام جاندار باس كوتەرىپ، ءتىل قاتقانشا بولماي، قىز ەسىكتەن شىعا جونەلدى.
جاپا شەككەن جاس قىزدىڭ اشىنعان ءسوزىن تۇسىنبەي قالىپ : «بۇل نە وكپە؟» دەگەن كىسىشە اڭتارىلا قاراعان تەرگەۋشىگە، سوزگە ۇتقىر، ءازىر جاۋاپ بايبىشە:
— بۇل ءبىر كىرەسىلى-شىعاسىلى سويلەيتىن بالا، — دەي سالدى. سونسوڭ ول قوناعىنىڭ الدىنا ىسسى تۇزدىقتى ەسەلەي ءتۇسىپ، بارلىق نازاردى ەتكە اۋداردى.
3
قالامپىر ەرتەڭىنە حاليمانى تەرگەۋشىنىڭ ماڭىنا دا جۋىتپادى. ونى تاڭسارىدەن سىلتاۋ تاۋىپ، قىرداعى پىشەنشىلەرگە تاماق جەتكىزۋگە اتتاندىردى.
ەرتەڭگى شاي اياقتالا بەرگەندە تەرگەۋشى:
— تۇندەگى ارىز ايتا كەلگەن بالا وسى اۋىلدىڭ بالاسى ما؟ «جەتىمدى قورعا» دەگەندەي ءبىر سوز ايتىپ قالدى، — ول نە ءسوز؟ ءۇيى جاقىن بولسا شاقىرتشى! — دەپ ەدى مايموكينگە.
اۋىلناي مەن قالامپىر قوسارلانا جاۋاپ بەردى:
— قاينىم، ول ءبىر كىرەسىلى-شىعاسىلى سويلەيتىن بالا، اكە-شەشەسى جوق، تۋىسقاندارىنىڭ قولىندا تۇرادى. جاسىنان ءبىر ءتىنى كەم بولىپ وسكەن جەتىم، كورىنگەن ادامعا ايتاتىنى سول: «مەن جەتىم، مەنى قورعا» دەيدى. بەيشارانىڭ ماقالى بۇل...
— اۋىلى ءبىرتالاي جەر، تايلاقتىڭ بويىندا. ماعان دا تالاي ايتقان «اۋىلناي، مەن جەتىم، مەنى قورعا» دەپ. ول بەيشارانى سىرىن بىلمەگەن ادام «ءزابىر كورىپ جۇرگەن بالا ما؟» دەپ تە ويلاپ قالادى. دۇنيەدە جارىمجان ادام كوپ قوي، بىرەۋدىڭ ەسى كەم، بىرەۋدىڭ كوزى جوق دەگەن سياقتى...
ايتان بۇل جاۋاپتان كەيىن قىز تۋرالى سويلەمەدى — ول بۇل يبالى بايبىشە مەن يناباتتى اۋىلنايدىڭ ايتقانىنا شاك كەلتىرگەن جوق.
— مەن شىنىندا دا ءجابىر-جاپا كورىپ كەلگەن ءبىر جەتىم قىز عوي دەپ ويلاپ ەم، — دەدى ءۇي يەسىنەن كەشىرىم سۇراعانداي. سونسوڭ ول كەشەگى الا اتپەن جيىرما بەس شاقىرىم جەر ءجۇرىپ، سالىعىپ، اۋىلنايدىڭ كەڭسەسىنە ارەڭ جەتكەنى ويىنا ءتۇسىپ، بۇگىن تاعى دا سالت شوقاڭدايمىن-اۋ، دەپ ۋايىمدادى. از وتىرعاننان كەيىن سىبىرلاڭقىراپ: — اۋىلناي، سەن ءبىر اربا تاۋىپ بەرە المايسىڭ با ماعان؟ سالت ءجۇرىپ كەشە مىقتاپ شارشاپ قالىپپىن. ىسسىدا سالت اتپەن ءجۇرۋ قانداي قيىن، ونىڭ ۇستىنە مىنا ءبىزدىڭ الا ماستەكتىڭ ءجۇرىسى ءيتتىڭ جۇرىسىنەن دە قاتتى، قانداي اتقا مىقتى ادامدى دا ءبىر مىنگەننەن كەيىن بەتتەتپەيدى، سوعىپ تاستايدى، — دەدى.
ۋەزدىڭ ۇلكەن ۇلىقتارىنىڭ ءبىرى، بۇرىننان اتاعى زور ايتان اقباسوۆقا قالاي جۋىسسام، قالاي ەبىن تاۋىپ جاقىنداسسام، قالاي جاقسىلىق ەتىپ كوڭىلىن تاپسام دەپ جۇرگەن بۇل اۋىلنايعا تەرگەۋشىنىڭ مىنا ءسوزى تىلەگەندە سۇراعان بولدى دا قويدى.
— ايتا-اقا، مەنىڭ اربامدى جەگىڭىز. ءبارى ءبىر مەن اربا جەگىپ جۇرەتىن كىسى ەمەسپىن. كۇن دەمەي ءتۇن دەمەي، جاۋىن دەمەي، شاشىن دەمەي استىما نە تۇسسە، سونى ءمىنىپ جۇرە بەرەتىن اداممىن. اربام بوسقا تۇر. مەن ءقازىر ونى وسى جەرگە الدىرىپ بەرەيىن جانە قىس تۇسكەنشە جەكسەڭىز دە بوس. ءتىپتى بار عوي، ءوز ارباڭىزداي كورىڭىز، — دەپ مايموكين ەسىلە قالدى.
ول داستارقانىن جيناپ الىپ، ءوز جۇمىسىمەن بولىپ جاتقان قازان جاقتاعى بايبىشەگە:
— قالامپىر-ەكە، ءسىز قوناقتىڭ قاسىندا بولا تۇرىڭىز. مەن ءقازىر ءبىر جۇمىسپەن سىرت جاققا شىعىپ كەلەمىن. قىمىزىڭىزدى ساپىرا بەرىڭىز، ءقازىر كەلەمىن، — دەپ، تەرگەۋشىنىڭ ماقۇل كورەتىنىن-كورمەيتىنىن دە كۇتپەي، ونىڭ جاۋابىنا دا قاراماستان، ۇيدەن شىعا جونەلدى. — بيەكەڭنىڭ ترانتاسىنا بايدىڭ انا قوس جيرەنىنىڭ ءبىرىن جەكتىرت تە، ءبىر ساعاتتان قالدىرماي وسى جەرگە جەتكىز. ال، ات كىمدىكى دەپ سۇراي قالسا، تەرگەۋشىگە: «مەنىڭ اتىم» دە، «پوجالستا ءسىز قانشا ۋاقىت جەكسەڭىز دە ەركىڭىزدە» دە. «باي بولماساق تا مەيماندوس اعايىنشىلىق نيەتىمىز مول!» دە. سەن ءوزىڭ نە ايتاتىنىڭدى بىلەتىن جىگىتسىڭ عوي. ودنيم سلوۆوم وسىنى سارى ىرىمشىككە سارى مايدى قوندىرا سالعانداي ورىندا. بىلەسىڭ عوي، اڭگىمەنىڭ نەگە تىرەلىپ تۇرعانىن. باس كەتەر جەرگە ات كەتەتىن بولسىن. ءبىراق جىمىن بىلگىزبە، جىگىن كورسەتپە، قيىنىن تاپتىرما، حاميدوللا قازىرەتتىڭ قۇتپاسىنداي سۇمىرەيت. بار، تەز، تۇرما! ءبىر ساعاتتان قالدىرما. ءۇي سىرتىنا الىپ كەل، — دەپ تاپسىردى اۋىلناي راقىمعاليعا.
مۇنى ەستىپ تۇرعان بيسەنعاليعا اۋىلناي:
— شال مىڭقىلداپ جۇرمەسىن... قىز جونىندە ءىستىڭ قالاي بىتكەنىن كوردىڭدەر عوي. ماگاركي، مال اياپ ءسوز شىعارىپ باعاتىن بىرەۋ بولسا وعان ءوزىڭ جاۋاپتىسىڭ، وسىنى ۇمىتپا. رەتى كەلسە ...شاي-سۋلىق بىردەڭەنى دە ەسىڭنەن شىعارما. بار، داكەڭمەن سويلەس، — دەپ ءوزى ۇيگە كىرىپ كەتتى.
سول كۇنى ءتۇس اۋا ۋەزدىك تەرگەۋشى ادەمى ترانتاسقا جاقسى ات جەگىپ، ەكىنشى اۋىلعا تارتتى.
توعىزىنشى تاراۋ
1
قۇرماننىڭ ويىنان اۋىل تەز شىعىپ كەتتى.
ءبىرىنشى كۇنى ول بازار ارالاپ، دۇكەندەردىڭ قىزىعىمەن بولسا، ەكىنشى كۇنى دە وعان كورەتىن نارسە جەتكىلىكتى بولدى.
ءوندىرىس ورىندارى جوق بولسا دا، بۇل ۋەزد ورتالىعىنىڭ ەكى مەكتەبى، اۋرۋحاناسى، ۇلكەن كلۋبى، ەكى اسحاناسى، قالالىق مونشاسى، دەمالىس كۇندەرى سايراندايتىن باعى، مەشىتى، شىركەۋى، كەشكە قاراي جورعا جارىستىراتىن ۇلكەن كوشەسى، تولىپ جاتقان مەكەمەلەرى، كازارماسى، پوچتا سارايى بار ەكەن. قۇرمان سونىڭ ءبارىن كوردى، وعان مۇنىڭ بىرىنەن-بىرى تاماشا، عاجايىپ نارسەلەر سياقتاندى.
بۇرىن كوپ ەستىپ، بىرەر رەت ىشىنە دە كىرىپ كورگەنمەن قىر مەشىتى قالانىكىنە مۇلدە ۇقسامايدى ەكەن. قاراعاي مۇناراسى كوككە تىرەلگەن ۇلكەن كوك مەشىتتىڭ ءىشى وزگەشە ادەمى: توبەسى سىرلى، تەرەزەلەرى اشەكەيلى، ەدەنىنە جاعالاي، تەسىك جەر قالدىرماي كىلەم توسەپ تاستاپتى دا، ونىڭ ۇستىندە كولگە قونعان شاعالاداي جىبىرلاپ وتىرعان سالدەلى شالدار، قازاعىنان نوعايى كوپ، مىنبەدە ۇزىن اسا تاياققا سۇيەنگەن ات جاقتى ۇلكەن قارا كىسى دە نوعاي سياقتى، داۋسى ءبۇتىن ءۇيدى كۇڭگىرلەتىپ ۋاعىز ايتىپ جاتىر ەكەن. اقىرىنداپ ارت جاقتان كەلىپ بۇقپالاعان قۇرماندى كورىپ، ءبىر قاباعى قاتۋ ارىق شال:
— سيت، ءمۇندار، فۋراجكەڭمەن قايدا باراسىڭ! — دەپ زەكىپ قالدى دا، اتىپ جىبەرەرلىكتەي وت شاشقان كوزىمەن ەسىكتى كوزەدى.
ءوزى دە مىقتاپ قىمسىنىپ، جان-جاعىنا ۇركە كوز تاستاپ ەپتەپ جىلجىعان قۇرمان ارىق شالدىڭ زەكۋىنەن شوشىپ كەتتى. ەندى جونەلمەسە ۇستاپ الاتىنداي-اق، ول جالت بەرىپ، كەيىنگى قاتارداعىلار مويىندارىن بۇرىپ ۇلگەرگەنشە كىرگەن ەسىگىنەن شىعىپ تا كەتتى. ارتىنا قاراماستان ول جۇگىرە باسىپ، قالانىڭ شەتىنە قاراي بەتتەدى. الدىڭعى جاقتاعى ۇلكەن قىزىل تاس مەكتەپتەن تاپ سول كەز ينتەرنات بالالارى ءورىپ كەلە جاتىر ەدى. «بۇل قانداي بىركەلكى، ءبىر ۇيادان ورگەن بالاپانداي، شۇبىرعان بالالار؟» دەپ تاڭىرقاپ قاراپ تۇردى دا، ءبىراق جاقىنداۋعا سەسكەنىپ، پوچتاعا قاراي بۇرىلدى. ول سول كۇنى كەشكە دەيىن بىرەۋ مەن بىرەۋدىڭ جۇمىسى جوق، جۇپ-جۇبىمەن قىدىرعان قىز بەن جىگىتتەردى، كەمپىر-شالدار دا ارالاس اعاش-اعاشتىڭ تۇبىندە سايالاپ وتىرعان جۇرتتى تاماشالاۋمەن بولدى، ءبىراق ەشكىمگە جۋىماي، ەشكىممەن ءتىل دە قاعىسپاي ءوز بەتىمەن ءجۇرىپ، كەشتەتە كەلىپ جولمۇقان ناعاشىسىنىڭ كەزدەستىرىپ كەتكەن ۇيىنە كەلدى، كەمپىردىڭ قولىنان تاماق ءىشىپ، ونىڭ سالىپ بەرگەن توسەگىنە جاتىپ ۇيىقتاپ قالدى...
حاكىم قاعاز تاسۋشى ەتىپ قويعاننان بەرى ول قالانىڭ قاي جەرىندە قانداي مەكەمە بارىن بىلە باستادى. ەلدە قالەكەشتەن وقىپ حات تانىپ العانى وعان ۇلكەن پايدا كەلتىردى. ءبىر ەستىگەنىن جاتتاپ الا بەرەتىن زيرەك بالا جەڭىل-جەلپى كىتاپتى ەجىكتەپ وقي باستاعان-دى. ال، مىنا قالاداعى مەكەمەلەردىڭ ماڭدايشاسىنا ءىرى ارىپتەرمەن اشەكەيلەپ جازىلعان جازۋلاردى ول تەز-اق وقىپ كەتتى. «جىمپيتى ۋەزدىك اقشا ءبولىمى»، «جىمپيتى ۋەزدىك قارىپ-قاسەرلەر ماحكاماسى»، «جىمپيتى ۋەزدىك قوسشى-كەدەيلەر قوعامى» دەگەندەردى ول كوش جەردەن-اق وقىپ تانيتىن بولدى. جانە ولاردى بىر-بىرىنە شاتاستىرماي ارنالعان قاعازداردى قولما-قول تاپسىرۋعا جاتتىعىپ قالدى. ءبىراق قۇرماندى قيناعان نارسەلەر دە از بولعان جوق. سىرت كورىنىسىن جاقسى ايىرىپ، جازۋىن بۇلجىتپاي دۇرىس وقىسا دا، كوپ مەكەمەلەردىڭ ىستەيتىن ىستەرىن ۇعا الماي-اق قويدى.
«اقشا ءبولىمى دەيدى. سوندا وسىندا اڭشا جاساپ شىعارا ما ەكەن؟ وندا اقشا ساناپ جاتقان ادامدار نەگە جوق؟ الدە اقشانى جاسىرىپ ساناپ، تەكشەلەي مە ەكەن؟» دەپ ويلادى ول ءبىر كۇنى اقشا بولىمىنە جولداعان اشۋلى باسەكەنىڭ كونۆەرتىن تاپسىرىپ شىعىپ. ونىڭ بۇل ويىن ادەيى شاتاستىرايىن دەگەندەي، تاپ سول اقشا ءبولىمىنىڭ جانىنداعى «ۋەزدىك قارىپ-قاسەرلەر ماحكاماسى» دەگەن بۇرىن ءبىر كەرگەن جازۋ كوزىنە كولدەنەڭدەي قالدى.
«مۇساپىرلەر جينالا ما ەكەن بۇل ۇيدە؟ ولار نە بىتىرمەكشى مۇندا جينالىپ؟ الدە مۇساپىرلەرگە كيىم-تاماق بەرە مە ەكەن؟ سولاي شىعار. سورلىلاردى قورعايدى عوي حاكىم-اقامدار. قازىنا ولارعا جاردەم بەرەتىن بولار. مەن دە بارسام قايتەر ەدى؟.. حاكىم-اقامنان سۇراسام نەتتى؟! جوق، مەن ءمۇساپىر ەمەسپىن، دەنىم ساۋ، كوزىم بار، قولدى-اياقتى نەگە جۇمساسا دا بارا الاتىن اداممىن عوي، حاكىم-اقامنان سۇراۋىم دا ۇيات بولار، ۇلكەن كىسى. سونسوڭ مەنى ول وقۋعا كىرگىزەمىن دەدى عوي. وڭىسام مەن دە قىزمەتكەر بولار ەم، ناشاندىك بولسام ءاجىعالي سياقتى مىلتىق اسىنعان... بولسام، نەتتى! قويشىدان شىققان عوي باتىر دا، بي دە سىرىم سياقتى، جۇرت نە دەر ەدى مەنى كورسە سوندا؟!»
ءبىر كەزدە ول بالالىق قيالعا شومىپ كەتتى، كەنەتتەن ونىڭ ويىنا حاليما تۇسە قالدى. بۇل ءبىرىنشى رەت ويلاۋى ەدى ونىڭ ءۇيىن، اپاسىن...
«...جىلاپ ءجۇر عوي مەنى ويلاپ، جالعىز قالعان سورلى قىز» دەدى ول داۋسىن شىعارىپ. ءسويتتى دە، بىرەۋ بۇل ءسوزىمدى ەستىپ قالدى ما دەپ اينالاسىنا جالت-جۇلت قاراي قالدى. ءبىراق ونىڭ بۇل ويىن دا، ءسوزىن دە بۇيىرىنەن سارت ەتە قالعان تاس كەسەك ءبولىپ جىبەردى. ول ىرشىپ ءتۇستى دە، ءبۇيىرىن باسىپ وتىرا كەتتى. كەسەك دومالاپ بارا جاتىر. كادىمگى ات تۇياعىنا شەڭگەلدەپ قاتقان تەمىردەي تاس بالشىق، كوگىلدىرلەنىپ شىڭىلتىر تارتقان ناعىز تاستان دا قاتتى كەسەك. سول قولىمەن تاستىڭ قان-قاقساتىپ كەتكەن جەرىن باسىپ وتىرىپ، ول وڭ قولىمەن كەسەككە جارماستى. نەگە ەكەنى بەلگىسىز، بۇل «وزىنەن-وزى» اداسىپ كەلىپ وقشا قادالعان كەسەكتى جۇدىرىعىنا مىقتاپ قىسىپ، ورنىنان تۇردى، ال سول قولىن ەندى ۇيىپ اۋىرا باستاعان بۇيىرىنەن الماي، جان-جاعىنا كوز جىبەردى. ارت جاعىندا قاڭقايىپ تۇرعان ءداۋ كلۋب، ونان ءارى جانشانىڭ قوسپاق دۇكەنى، قاتارلاسقان لاپكەلەر. كلۋب پەن قوسپاق دۇكەننىڭ جارلارى قوراسان شىققان ادامنىڭ بەتىندەي قوجىر-قوجىر، يتارقالاپ جاپقان توبەسىنەن تومەن سورعالاعان جىراشىقتار ءتارىزدى، وسىلىپ جاتىر. قۇرماننىڭ كوزى الدەنەدەن كۇدىكتەنگەننەن دۇكەننىڭ سىرت جاعىنداعى ءتارتىپسىز شومەلەلەنگەن جاشىكتەرگە ءتۇستى. بەلدىك قايىس تەمىرلەرى وڭدى-سولدى قايرىلىپ قالعان جاشىكتەردىڭ كەيبىرەۋلەرى ادەيى بىرەۋ سۇيرەپ اپارعانداي شاشىلىپ الىستا جاتىر، ەندى بىرەۋلەرى القا-قوتان دوڭگەلەنىپ، ءبىرىنىڭ ۇستىنە ءبىرى تەكشەلەنىپ قالىپتى — ىشىنە ادام پانالايتىن كىشى-گىرىم قوس ءتارىزدى. جاشىكتەردىڭ توڭىرەگىندە دە، دۇكەننىڭ ارت جاعىندا دا جان جوق — اينالا جىم-جىرت، قىبىرسىز، يەسىز الاڭ...
اينالا قاراپ، ءسال كىدىرگەننەن كەيىن قۇرمان ءبۇيىرىن قولىمەن باسقان كۇيى ىلگەرى جىلجي ءتۇستى. ەكى-ۇش ادىم اتتاپ ۇلگەرمەستەن ونىڭ قۇلاعىن اششى ىسقىرىق جارىپ جىبەرگەندەي بولدى دا:
— توقتا! — دەگەن بالانىڭ جەكىرىسى قوسىلا شىقتى.
ول شوشىپ كەتكەندەي كىلت تۇرا قالدى. كۇتپەگەن جەردەن شىققان مۇنداي كەنەت بۇيرىق پەن بۇرىن ەستىپ كورمەگەن جەكسۇرىن ىسقىرىق وعان وزگەشە اسەر ەتتى: قولى-باسى دىرىلدەپ، ارقاسى شىمىرلاپ جۇرە بەردى. «جىن با؟ ادام با؟» دەگەن وي جالت ەتتى. ىسقىرىق شىققان جاشىكتەر جاڭقا ول قالاي بۇرىلعانىن دا بىلمەي قالدى. القا-قوتان يىرىلگەن جاشىكتەردىڭ اراسىنان ءوزى شامالاس، ەربيگەن ۇرپەك باس بالا شىعا كەلدى. شىعا كەلگەن جوق، ول جالما-جان مۇنىڭ الدىن وراي، كەلەمەش ەتكەن ادامشا، ەرنىن شىعارىپ ەربەڭ-ەربەڭ ەتتى. ءدىر ەتە قالعان جۇرەگى از-مۇز ورنىنا تۇسكەندەي ىشقىنا ءبىر رەت قاتتى دەم الىپ، قۇرمان ارۋاق ءتارىزدى بەت-اۋزى كىر-كىر، ءۇستى البا-جۇلبا بالانى كورىپ:
— ا، سەن بە ەدىڭ، تاس كەسەكتى بۇيىردەن قاداعان! — دەپ قارسى ادىمداي ءتۇستى.
ونىڭ قاتتى تىستەنگەننەن جاعى قارىسىپ قالعان سياقتاندى، ول الدىنداعى ۇرپەك باس بالانى الىپ ۇرىپ، جەرمەن-جەكسەن ەتپەكشى بوپ ۇمتىلدى. ونىڭ ءبۇيىرىنىڭ اۋىرعانى دا جوعالىپ كەتتى، ول قولىنا قىسقان كوك شىڭىلتىر كەسەكتىڭ قالاي وقتالىپ، قولىنان قالاي شىعىپ كەتكەنىن دە بايقاماي قالدى.
ۇرپەك باس بالا مايىرىلىپ كەتكەندەي بۇكتەتىلە قالدى، پارمەنمەن ىتقىعان كەسەك ونان جەلى تارتىم جەر ءارى زۋلاپ، الدەقايدا بارىپ ءتۇستى. قۇرمان كەسەكتەن باسىن بۇرىپ قالىپ، وزىنە تيگىزدىرمەگەنىن بويىن جازعاندا عانا سەزدى.
— ءجۇر، ءايدا؟ — دەدى بالا وعان جاشىكتەرگە قاراي يەك كوتەرىپ.
قۇرمان مىرس ەتە قالدى. وعان مىنا ءتۇرسىز جۇدەۋ بالانىڭ بۇيرىعى قولىنان كەلمەيتىن ىسكە ۇمتىلعان ارسىزدىقتىڭ ءبىر ءالسىز ءتۇرى سياقتانىپ كەتتى.
— مۇنىڭ ءۇمىتىنىڭ زورىن قارا، — دەدى ول باسىن شايقاپ. — كەسەك جىبەرگەن سەن بە، ءسۇدىنسىز سۇمىراي؟
قۇرمان باسىنان تومەن قاراي بالانىڭ ءتۇرى مەن ءتۇسىن كوزىمەن تۇگەل جىلىكتەپ شىقتى: شاشتارى سەلتيىپ، باسى سۋىڭ تورعايدىڭ توبە شاشىنداي ءۇرپيىپ كەتكەن، بەتى ايعىز-ايعىز، ءوڭىنىڭ قانداي ەكەنىن ايىرىپ بولار ەمەس، مويىن ءجۇنى جۇلىنعان ۇيرەكتىڭ موينىنداي قىلقيىپ قالعان؛ ۇستىندەگى شالبارى مەن كويلەگىنىڭ كىرى بەس باتپان جانە بالاعى، جەڭى ءورىم-ورىم...
— ماعان ءالى بۇيىرىپ قويادى مىنا تۇرىمەن، ءۇرىپ قالسا قۇلاپ كەتەيىن دەپ تۇرىپ. — ويىنا كەسەكتىڭ اششى بۇيىردەن سوققانى تۇسە قالىپ، — سەن بە دەپ سۇراپ تۇرمىن كەسەكتەگەن؟
ول بالاعا جۇدىرىعىن ءتۇيىپ ۇمتىلا ءتۇستى. ارىڭ بالا ىقپادى: بۇل جۇدىرىعىن تۇيسە، ول ەرنىن جىمقىرىپ قۇرماننىڭ كوزىنە قادالا قالدى: «كىم بۇرىن تايىنار ەكەن؟» دەگەندەي ايبات شەگىپ، يت كورگەن مىسىقشا كۇدىرەيە بەردى.
— نەگە كەسەكتەيسىڭ ءوتىپ بارا جاتقان كىسىنى؟ شەكەڭدى شەرۋاتتاندىرىپ جىبەرەيىن بە وسى تۇرعان جەرىڭدە؟
ارىق بالا تۇسىنبەي قالدى.
— نە دەيسىڭ؟ قالاي دەدىڭ؟
— شەكەڭدى توقپاقتاي قىلىپ ءىسىرىپ جىبەرەيىن بە دەيمىن.
— ا، سولاي دە!
— سولاي!
— سەن اۋىلدان كەلگەن بالاسىڭ عوي؟
— وندا سەنىڭ قانداي شارۋاڭ بار؟
— سەن بىزگە ءجۇر، شارۋانى سونسوڭ ايتام.
— ۋاھى، ناشاندىك! قايدا ءجۇر دەيسىڭ؟
قۇرماننىڭ كەكەسىنىن تۇسىنبەي قالدى ما، الدە ءوز نيەتىن تەز ۇقتىرعىسى كەلدى مە — ايتەۋىر ونى الدە ءبىر جاققا شاقىرا ءتۇستى.
— ءجۇر، كورسەتەيىن قايدا باراتىنىڭدى، الىس جەر ەمەس...
قۇرمان كەك الۋ نيەتىن قويا سالىپ، ونىڭ نە ويى بارىن انىقتاي تۇسكىسى كەلدى.
— كىمسىڭ ءوزىڭ؟ قايدا ءجۇر دەيسىڭ؟ ءۇيىڭ قايدا؟
— ءۇيدىڭ نە كەرەگى بار ساعان؟ ءجۇر دەيمىن، ىلگەرى،. كورەسىڭ، بارعان سوڭ كورەسىڭ.
— قايدا بارعان سوڭ؟
— انا جەرگە، — دەپ ول تاعى دا جاشىكتەرگە قاراي يەگىن قاقتى.
— جوق، مەن ۇيگە بارا جاتىرمىن. سەن انا جاشىكتەردىڭ ىشىنە تۇنەپ شىققان بولارسىڭ، تۇرىڭنەن كورىنىپ تۇر...
— سەنىڭ ءتۇرىڭنىڭ وڭىپ تۇرعانى دا شامالى. انا باسىڭداعى فۋراجكەنى اۋەلى دۇرىستاپ كيە بىلسەڭ ەتتى، قىردىڭ قوتىر تابان ماي مۇرىن قويشىسى. كويلەگىنىڭ سىرتىنان بەلبەۋ بۋىنعان بولىپتى، قالاشا كيىنۋ سەنىڭ نەڭدى العان؟! الدە سەن دە وقۋعا كىرگىڭ كەلە مە؟
قۇرمان «وسى سۇمىراي بىردەمەنى بايقاپ تۇر ما؟» دەپ بەلبەۋىن دۇرىستاپ جىبەرىپ، فۋراجكەسىن قايتا كيدى.
— جىرتىق تەسىككە كۇلەدى دەيدى. «قوتىر تابان قويشى» دەپ كەمىتەدى، سەنىڭ ءوزىڭنىڭ ءتۇرىڭ، قويشىدان ارتىق دەپ تۇرسىڭ با؟ وقۋعا كىرگەندە قايتەسىڭ — كىرەمىن.
— اداسپا، قوتىر قويشى. قويشى ەكەنىڭدى مەن بىردەن ءبىلدىم. بەتىڭ جاپ-جالپاق، قارنىڭ ءشارميىپ، تاناۋىڭ جەلدەپ تۇر، ءجۇر بىزگە.
— اي، سەن تاياق جەمەس بۇرىن تارت جونىڭە. ايتتىم عوي: شەكەڭدى شەرۋاتتاندىرىپ جىبەرەمىن دەپ...
بالا ىسقىرىپ قالدى دا، قۇلاعىن جارىپ كەتە جازداعان ىسقىرىقتان سەلت ەتكەن قۇرماندى قۇلاق شەكەدەن سالىپ جىبەردى. شەكەدەن اڭسىزدا سارت ەتە قالعان تاستاي جۇدىرىق كوك كەسەكتەن دە قاتتى ءتيدى. قۇرماننىڭ كوزىنەن وت جارق ەتە ءتۇسىپ، باسى اينالىپ كەتتى. ونىڭ جۇدىرىق تيگەن جاعى جىپ-جىلى بولا قالدى دا، سول جاڭ بەتىنە سۋ سورعالاعانداي سەزدى. وڭ قولىمەن بەتىن ۇستاي الىپ، ول شەكەدەن جوسىپ كەتكەن قىزىل قاندى كوردى. قاننان شوشىپ نە قىلارىن بىلمەي، وزىنەن-وزى كەرى شەگىنە ءتۇستى. بۇل كەزدە القا-قوتان ۇيىلگەن جاشىكتەردەن ەكىنشى بالا شىعا كەلدى. مۇنىڭ قولىندا كەسپەلتەك قارا تاياق كورىندى. شەكەدەن سوققان ءبىرىنشى بالا وڭ قولىن ارتىنا ۇستاپ شەگىنگەن قۇرمانعا تاعى دا جاقىندادى. ونىڭ قولىندا ءجا تەمىر، ءجا تاس بارىن جاڭا عانا ءتۇسىندى. جۇدىرىقپەن سوققانعا شەكەنىڭ قاناماي، ءىسىپ قانا شىعا كەلەتىنىن ول جاقسى بىلەتىن. ءبىرىنىڭ تاياعى، ءبىرىنىڭ تەمىرى بار بۇل راقىمسىز ەكى بالاعا قارۋ جاساپ قايرات كورسەتە المايتىنىن سەزىپ شەگىنە-شەگىنە دۇكەننىڭ حالىق بار جاعىنا قاراي وتۋگە تىرىستى. ءبىراق ول كوزىن ارىق بالا مەن تاياق ۇستاعان ەكىنشى توق بەتتى بالادان المادى — اڭدىسىپ شەگىندى: ەگەر ۇمتىلا قالسا، قاپىسىن تاۋىپ، ارىقتى جاندى جەرىنەن ءتۇيىپ جىبەرۋگە جۇدىرىعىن جانى كەتكەنشە جىمقىردى. «اتتەڭ قولىندا قارۋى بار، ايتپەسە مىنا ەربيگەن پەرىنى ءبىر سوققاندا ۇشىرىپ جىبەرەر ەدىم» دەپ كىجىندى قۇرمان. ءبىراق ونىڭ مىنا ەكى جاۋى قاپى قالارلىق ەمەس — ونى قانسىراتىپ ۇرىپ جىعىپ، ابدەن بەتىن قايىرىپ، يلەپ الايىق دەگەن ادامشا كوزدەرىنەن راقىمسىز ۇشقىن اتىپ، يتتەي تالاۋعا ءازىر ەدى.
— جاقىنداما، جاقىنداساڭ موينىڭدى ءۇزىپ جىبەرەمىن! — دەدى قۇرمان تىستەنىپ، الدا كەلە جاتقان ارىق بالاعا.
ونىڭ نەگە وشىككەنىن، نە ءۇشىن جازىقسىزدان جازىقسىز كەسەك لاقتىرىپ، تاسپەن سوعىپ شەكەسىن قاناتقانىن قۇرمان تۇسىنگەن جوق ءتىپتى ول بۇل قورعانسىز بالالاردىڭ نەلىكتەن جاشىك اراسىنا جاسىرىناتىنىن، نەگە ءوز بەتىمەن ءجۇرىپ، قولىنان نە كەلسە سونى ىستەيتىنىن دە، ءوزىن قاي جاققا جەتەلەيتىنىن دە ۇقپادى، ۇعۋعا ۋاقىتى دا بولمادى. ول تەك جان دارمەن كۇن «تاعى ءبىر جەرىمە زاقىم كەلتىرەر» دەپ شەگىنشەكتەي بەردى. ونىڭ باقىتىنا قاراي جۇرتتىڭ كوپ جۇرمەيتىن بۇل وڭاشا بۇرىشىنا ءبىر ايەل شىعا كەلدى دە، ەكى بالا تۇك كورمەگەن ادامشا جالت بۇرىلىپ، ءوز جونىنە كەتە باردى.
— شىراعىم-اۋ، باسىڭدى كىم جارىپ كەتتى؟ — دەدى ايەل شوشىنىپ.
قۇرمان ۇندەمەدى. ايەل قۇرماندى ەلدەن كەلگەن بالا دەپ ويلادى ما، الدە اكە-شەشەسى جوق بالا دەدى مە — بەتىنە ءسال كوز توقتاتىپ تۇردى دا ايانىشتى ۇنمەن:
— مىسكىن. بەت-اۋزىڭدى دالاداي ەتكەن. انا ءبىر سۇمىرايلار عوي شاماسى، مىنا وڭاشا جەردە ەكەۋلەپ ۇرعان. قۇدايدان بەزگەن بۇل جالاڭ اياقتاردى دەگدومعا اپارىپ قامايتىن دا كىسى جوق. ءۇيىڭ قايدا، كىمنىڭ بالاسىسىڭ؟ بار، بەتىڭدى جۋ. مىسكىن، ءولتىرىپ قويا جازداعان عوي ءوزىڭدى، — دەدى.
ايەلگە جاۋاپ بەرىپ جاتۋعا مىنا تۇرىمەن ارلانىپ جانە شىناشارىنا ىلمەيتىن ارىق بالادان ءزابىر كورگەنىنە زىعىرى قايناپ، قۇرمان تۋرا كوپىرگە قاراي تارتتى. تاعى دا الگىلەر سوڭىما تۇسەر دەگەن ويمەن ول ارتىنا قاراپ قويىپ، جۇگىرە ءتۇستى.
قۇرمان تەرەڭدىگى تىزەدەن زورعا اساتىن، كوپىردىڭ وڭ جاعىندارى، وزەننىڭ ايدىنسىماق جالپاق جەرىنە كەلدى دە، جالما-جان بالاعىن ءتۇرىنىپ جىبەرىپ، سۋدى كەشىپ بارىپ تۇنىقتاۋ جەردەن بەتىن جۋدى. قان مەن تەرگە بويالىپ تۇتىككەن بەتى ءارى تازارىپ، ءارى سالقىنداي ءتۇستى، استىنىڭ باتپاعى كوتەرىلىپ لايلانعان جەردەن اتتاڭقىراپ ىلگەرى باردى دا ول ەڭكەيىپ تۇرىپ قوس قولداپ بىرنەشە رەت اۋزىن تولتىرا سۋدى جۇتىپ، جۇتىپ جىبەرىپ كەرى شىقتى. بۇگىنگى اۋىر كۇننىڭ ءزىلى بويىنان جاڭا عانا تۇسكەندەي، ول سۋ جاعاسىنىڭ سالقىن لەبىنە بەتىن توسەپ، كوك ءشوپتىڭ ۇستىنە وتىرا كەتتى.
«قاپ! قاپىدا سوعىپ كەتكەنىن. ايتپەسە، مەن ونىڭ جەلكەسىن ۇزەتىن ەدىم»، دەپ وپىندى ول جوق جەردەن كورگەن ءزابىرى ەسىنەن كەتپەي. ءبىراق ونىڭ بۇل وپىنىشتى ويىن بولگەن جابۋلى اتىن جەتەكتەپ كەلىپ سۋ جاعاسىنا توقتاعان جالپاق قىزىل كىسى بولدى. اتتىڭ جابۋىن سىپىرىپ تاستاپ بۇل ادام جامىلىپ كەلگەن شەكپەنىن، اياعىنداعى جەڭىل شاباتاسىن جەرگە تاستاي سالىپ، سۇمبىدەي جيرەن اتتى جەتەكتەپ وزەننىڭ ىشىنە ەنىپ جونەلدى. قۇرمان ورنىنان ۇشىپ تۇرەگەلدى، بۇل دا اتتىڭ سوڭىنان ەرىپ، سۋدىڭ ناق جاعاسىنا كەلىپ:
— اعاي! — دەپ قالدى.
بۇل ءسوز ونىڭ اۋزىنان ەرىكسىز شىقتى. ول ەكى كوزىن ات پەن ادامعا كەزەك قادادى. ات دابىلدىڭ قوس جيرەن اتىنىڭ كىشىسى، ءبىراق جەتەكتەپ كەلگەن ادام بۇرىن كورمەگەن، ەلدە جوق، ءبۇتىن بۇلاندا جوق كىسى. «بۇل قالاي؟ الدە دابىل باي اتىن ساتىپ جىبەردى مە ەكەن؟ قالاي ساتادى؟ ەكى اتتىڭ بۇل كىشىسىن ناحياعا ارناعان، جالعىز قىزىنىڭ، كىشى قىزىنىڭ ءتول اتى! الدە مىنا كىسى ۇرلاپ اكەلدى مە؟ ۇستىنە جاپقان جابۋىمەن، شىلبىرىمەن اكەتكەنى مە؟.. جوق، وقىعان ادام... ساقالىن قىرعان كەلىستى كىسى. ءوزى قانداي سەمىز كىسى! ۇلكەن ناشاندىك پە الدە. سۇراپ الدى ما بايدان...»
تولىپ جاتقان تۇسىنىكسىز شىم-شىتىرىق سۇراقتار قۇرماننىڭ ويىن ءار ساققا تارتىپ كەتتى. ول ەكى كوزىن اتتان ايىرماي، سۋدىڭ ورتاسىنا تامان اتتى باۋىرلاتىپ اپارىپ جۋا باستاعان قىزىل كىسىنىڭ قيمىلىنا قارادى. شىدەرتىنىڭ سۋىنا اتتى ءمىنىپ بارىپ قۇرمان دا، راقىمعالي دا ءجۇزدىرىپ جالداپ الاتىن. ال مىنا ءىسىسى شۇبەرەكتى سۋعا مالىپ الىپ اتتىڭ ساۋىرىن، بەلىن، قابىرعاسىن سيپاپ جۋادى. «ولاي ەتپەسە مىنا سۋ تايىز — ات جۇزبەيدى. قىزىل كىسى بىلەدى. كوپتى كورگەن ادام شىعار. شۇبەرەكپەن ىسىپ-ىسىپ جۋعاندا ونىڭ تەرى دە، جابىسقان شاڭ-توپىراق تا قالمايتىن شىعار».
ات شىنىندا دا بىرنەشە مينۋتتەن كەيىن جىلميىپ شىعا كەلدى. قىزىل كىسى ونى شەتكە الىپ شىعىپ، شۇبەرەگىمەن كوك ساز جۇققان تۇسارلىعىن، شاشاسىن تازارتتى دا، جابۋىن قايتادان جاپتى. تاماشالاپ قاراپ تۇرعان بالاعا ول نازارىن دا اۋدارعان جوق. شەكپەنىن بوس جامىلىپ، شاباتاسىن اياعىنا ىلە-سالا كەلگەن ىزىمەن قايتا كەتتى.
اڭ-تاڭ بولعان قۇرمان نەگە ەكەنى بەلگىسىز جيرەندى جەتەكتەگەن زور دەنەلى، سەمىز، مۇرتتى قىزىل كىسىنىڭ سوڭىنان كەتە باردى.
2
جيرەن اتتى جەتەكتەگەن قىزىل شىرايلى تولىق كىسى ۇلكەن قاراعاي ۇيگە كەلىپ، ونىڭ بىپ-بيىك بىتەۋ قاقپاسىن اشپاي، ءبىر بۇيىرىندەگى جاناما ەسىكتەن اۋلاعا كىرىپ كەتتى. ەسى-دەرتى ءوزىنىڭ تەل تايىنداي بولىپ قالعان جۇمىر جيرەندە بولىپ، قۇرمان دا ىزىنشە كىشكەنە ەسىكتىڭ الدىنا كەلىپ توقتادى. «نەگە كەلدى؟ جيرەن اتتا ونىڭ قانداي جۇمىسى بار؟ بايدىڭ اتى كىمنىڭ قولىندا كەتسە، ونىڭ قولىندا كەتسىن. قۇرمانعا مۇنان كەلەر-كەتەر نە بار؟» مۇنى ويلاعان بالا جوق. تەك ول بۇرىننان وسى جيرەنگە ءبىر مىنۋگە، جۇرت كوزىندە كولبەكتەتىپ اياڭداتۋعا، سۋدان قايتقاندا يەسىنىڭ كوزىن الا بەرىپ، تاسالاۋ جەردە قۇيىنداتىپ شاۋىپ الۋعا قۇمار ەدى. ونىڭ بالالىق قيالى «مەنىڭ اتىم بولسا جالىن تاراپ، قۇيرىعىن كۇلتەلەپ، كۇندىز كولەڭكەدە، تۇندە اۋىل سىرتىندا وتتاتىپ شەكەسىنەن قاراتار ەدىم. بايگەدە الدىنا قارا سالماي كەلتىرىپ، پالەنشەنىڭ قۇيىن جيرەنى دەگىزەر ەدىم. وزىمنەن باسقا جاندى جۋىتپاس ەدىم، شاشاسىنا شاڭ تيگىزبەي باعار ەدىم. ءسۇت بەرىپ، س ۇلى جەگىزەر ەدىم» دەگىزگەن قۇم جيرەن عوي.
ول ەلدە جۇرگەندەگى الدەنە ءبىر بۇلدىر ءۇمىت جەتەكتەپ، ۇلپا قاردى اشەكەيلەپ، كورمەگەن قىزىل تۇلكىنىڭ سيقىرلى ىزىنە ەرە بەرەتىن ادەتى بيلەپ، ات سوڭىنان ەرە ءتۇسىپ ەدى.
قىزىل شىرايلى، قارا مۇرتتى، تولىق دەنەلى كىسى ايتان ەدى. ءبىراق قۇرمان ونىڭ ايتان ەكەنىن، ايتاننىڭ ۋەزدىك تەرگەۋشى ەكەنىن، مىنا ۇلكەن قاراعاي ۇيدە تۇراتىنىن، ونىڭ قالاداعى ۋاتكوم، ۋكوم، ۋپروكۋرور، ۋسوتتان كەيىنگى ۇلىق ەكەنىن، ءتىپتى ەل اۋزىندا وسىنىڭ بارىنەن دە بۇل قىزىل كىسىنىڭ قۇدىرەتى كۇشتى ەكەنىن بىلگەن جوق-تى. ءبىراق سول ساعاتتا-اق ول بۇل ءۇي تانىس ادامنىڭ ءۇيى ەكەنىن اڭعارا باستادى.
— مەن بۇگىن كەشىرەك قايتارمىن، وتاعاسى، — دەدى ەسىكتىڭ ارعى جاعىنان قۇرماننىڭ قۇلاعىنا وتە-موتە تانىس ايەل داۋسى.
«بۇل كىم ەدى؟» دەپ ويلاپ تاپقانشا بولماي، كىشكەنە ەسىكتەن شولپان شىعا كەلدى. قۇرمان ساسىپ قالىپ كەرى شەگىندى.
— قۇرمانعالي! — دەگەن ايەلدىڭ تاڭدانعان داۋسى ەكىنشى كوشەگە ەستىلەرلىك قاتتى شىعىپ كەتتى. — قۇرمانعالي! سەن قايدان ءبىلدىڭ ءبىزدىڭ بۇل ۇيدە تۇراتىنىمىزدى. قوناق بولا كەلدىڭ بە؟ ءجۇر، ءجۇر. ۇيگە ءجۇر.
الدەنەدەن قىمسىنىپ قىزارا تۇسكەن قۇرمان، قاپەلىمدە جاۋاپ تابا الماي، كەرى شەگىنە بەردى.
— قۇرمانعالي!.. سەن كىمنەن ۇيالىپ تۇرسىڭ؟ ءجۇر.
— اپا، مەن الدەقالاي كەلىپ قالدىم.
— جوق، جوق، ۇيگە ءجۇر.
— اپا، مەن قاعاز اپارىپ الگى، — كەڭسەنىڭ اتى ونىڭ اۋزىنا تۇسە قويمادى، — كەلە جاتىپ، سىزدىكىنە الدەقالاي كەلىپ ڭالدىم.
— بۇل جولى الدەقالاي كەلسەڭ — ەكىنشىدە ارناپ كەل. قالايدا كەل، قوناق بول. مەن شولپان اپاڭ عوي...
شولپان بالانىڭ وتكەن جولى ۇيالىپ قالعانىن ەسىنە ءتۇسىرىپ، كۇلىپ جىبەردى. قۇرمان ونان ءارى قىزارا ءتۇستى.
— جارايدى، جارايدى! جاس كۇنىمىزدە ءبارىمىز دە ۇيالشاق بولعانبىز، ۇلكەيگەن سوڭ ونى ۇمىتىپ تا كەتتىك. سەن دە ۇمىتاسىڭ، كەشىكپەي، قۇرمانعالي.
قۇرمان ءۇن قاتپادى.
قالاي قاراي جۇرەسىڭ، قۇرمانعالي؟ مەن كەڭسەگە بارامىن، انا سوۆەت كوشەسىنە. حاكىم اعام كەڭسەسىنە...
وندا ءجۇر. ءبىراز جەر بىرگە جۇرەدى ەكەنبىز. ال، مىنا ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ قاي جەردە ەكەنىن جاقسىلاپ ءبىلىپ ال كەلەسىڭ عوي؟ قاشان كەلەسىڭ. كەڭسەدەن شىققان سوڭ مەن ۇيدە بولامىن. قاي كەزدە كەلسەڭ دە، مەنى ۇيدەن تاباسىڭ...
قۇرمان ۇندەمەستەن باسىن يزەپ قويدى. از ۋاقىت جۇرگەننەن كەيىن شولپان بالانى سويلەتىپ، بوي ۇيرەتۋ ءۇشىن اڭگىمەگە جەتەكتەي بەردى.
بۇگىن قايدا بولدىڭ، قۇرمانعالي؟
ۇيدە... كەڭسەدە بولدىم.
قاي كەڭسەگە قاعاز اپاردىڭ، بۇگىن؟
قوسشىعا، اقشا بولىمىنە.
ءقازىر قاي جاقتان كەلە جاتىرسىڭ؟
وزەن جاعاسىنا بارىپ... — قۇرمان ءمۇدىرىپ قالدى دا ءبىراق شىنىن ايتتى، — بەتىمدى جۋدىم، — دەدى.
ا سۋ باسىنا بارىپ جۋىنىپ سالقىنداعان ەكەنسىڭ عوي. سۋعا جۇزە بىلەتىن بە ەدىڭ؟
بىلەمىن شىدەرتى بويىندامىز عوي. تايلاقتىڭ ساعاسىندا.
شىدەرتى تايىز سۋ عوي. جازدى كۇنى ءۇزىلىپ-ۇزىلىپ كەي جەرى كەۋىپ قالادى. وندا جۇزەتىن جەر دە از شىعار. ءبىزدىڭ اڭقاتىنى ايتسايشى، ايدىنىنا قۇلاش ۇرىپ جاعاسىنا جاعالىق وينايتىن...
IIءىولپان ەرىكسىز كۇرسىنىپ قالدى. ول اڭقاتى جاعاسىندا وسكەن جاس شاعىن، قاسىرەتى مول بولسا دا، قىزىقتى بالالىق كەزىن ءبىر ءسات كوز الدىنان تىزبەكتەپ وتكىزدى. بىرنەشە مينۋت ءۇنسىز ءجۇرىپ، الدە نە نارسە ويىنا ساپ ەتە تۇسكەندەي، قۇرماننىڭ بەتىنە جالت قارادى دا:
— سەن سول دابىل بايدىڭ قوي-قوزىسىن باقتىم دەسەيشى. سولاي، قاراعىم، جەتىمدىك قيىن نارسە. اكە، شەشە... — ايەل تاعى دا كۇرسىنىپ قالدى دا، بالاعا سىر بەرمەيىن دەپ ويلاپ، — سەن باقىتتىسىڭ، قۇرمانعالي. سەنى وقۋعا كىرگىزەتىن كىسى بار. سەن ادام بولىپ كەتەسىڭ. سەنى ادام ەتىپ شىعارادى، سەن ءبارىن دە ۇمىتاسىڭ، — دەدى ول بالاعا.
بالا دا كۇرسىنە ءتۇستى.
— مەنىڭ اپام دا وقىسا، — دەدى ول اقىرىن عانا.
شولپان جالت قارادى.
— اپام وقىسا؟ اپاڭ ءقازىر قايدا؟ كىمنىڭ قولىندا؟ نە ىستەيدى؟ — دەدى ايەل سۇراق ۇستىنە سۇراق جاۋدىرىپ.
قۇرمان بەينە ءبىر ونىڭ اپاسىن جۇرتتىڭ ءبارى بىلەتىندەي قايران قالىپ:
— ءسىز ەستىگەن جوق پا ەدىڭىز، حاليمانىڭ قاي جەردە تۇراتىنىن؟ — دەپ شولپاننىڭ ادەمى قارا تورى جۇزىنە قاراي قالدى دا، كوزىن جالما-جان بۇرىپ اكەتتى. ول تومەن قاراپ، ەستىلەر-ەستىلمەس ۇنمەن قىزارا ءتۇسىپ، — سول بايدىڭ سيىرىن ساۋادى، مەن قويىن باققان بايدىڭ. انا ءسىزدىڭ اۋلاعا جيرەن اتى كەلگەن دابىلدىڭ، — دەدى ءسوزىنىڭ سوڭىن سىبىرلاپ قانا، اۋزىنان زورعا شىعارىپ.
تاپ سول ءسات ونى ءبىرىنشى كورگەندەگىدەي الدەقايدان پايدا بولعان ۇيالشاقتىق بۋدى، ونىڭ ۇستىنە اپاسىنىڭ ايانىشتى كۇيدە قالعانىنا وزەگى ورتەنىپ كەتكەندەي قايعىرىپ، كەنەت كوڭىلى بۇزىلىپ جۇرە بەردى. ءبىراق شولپان قۇرماننىڭ بۇل بوساۋىن باسقاشا ءتۇسىندى. ونىڭ قۇلاعىنا: «ءسىزدىڭ اۋلاعا جيرەن اتى كەلگەن دابىلدىڭ... قورلىعى» دەگەن ءۇن كەلدى. ول قۇرمانعا كىلت بۇرىلىپ:
— توقتا. قالاي دەدىڭ؟ جيرەن ات؟.. جيرەن اتتى سەن قايدان كوردىڭ؟ — دەپ قولىنان ۇستاپ تۇرا قالدى.
بالا باسىن كوتەرمەستەن، داۋسى دىرىلدەگەن كۇيى:
— قۇيىن جيرەن... دابىلدىڭ ەكى جيرەنىنىڭ ءبىرى... قىزىنىڭ اتى. ۇلكەنى ءوزىنىڭ اتى. جاڭا الگى جۋان قىزىل كىسى وزەنگە جۋىپ اكەلگەن ات. جابۋى دا سول وزىنىكى. اق كەنەپتەن تىككەن، شەتىن كەستەلەپ، — دەدى.
— جاقسى! — دەدى شولپان.
ونىڭ ارعى جاعىندا ايتىلماي قالعان ءسوزدى قۇرمان اڭعارعان جوق. ايەلدىڭ نە ويمەن ۇيىنە قاراي بۇرىلعانىن دا بىلگەن جوق، تەك قانا تەز جونەلگەن ايەلگە بۇرىلىپ ءبىر قاراپ الدى دا، بالا پروكۋرور كەڭسەسىنە قاراي جۇرە بەردى.
3
...شىم-شىتىرىق كوپ وقيعا بىرىمەن-بىرى ميداي ارالاسىپ، ولاردىڭ ءتىنىن تاۋىپ، شىرماۋىن جازىپ الۋ ۇلكەن كۇشكە تۇسكەندەي بولىپ كەتتى...
«جول ۇستىندەگى قىزىل نارلى كىم بولدى؟ ول قۇنىس بولسا، ال، مىنا ششيتوۆ بالاسىنىڭ قولعا تۇسىرگەنى كىم؟ ول مۇمكىن باسقا ادام شىعار؟ وندا مۇنى قۇنىسپەن نەگە شاتاستىرادى؟
كەشەگى «اقمەتشەگە اقىم كەتكەن، اندا-ساندا تيگىزگەن اعايىندىق قولعابىسىمىز ءۇشىن ات ءمىنىپ، ساۋىن ساۋىپ، كەرەگىندە قۇرال-سايمان دا الىپ وتىرامىز» — دەپ بەزەكتەگەن تاڭقىباي قوسشى، ۇيىنە بارا سالا وزگەرە قالعانى ۇلكەن ويعا تۇسىرەتىن جايت. ونىڭ ءبىر كۇندە سانا-سەزىمىنە كۇرت وزگەرىس كىرىپ، ءومىر بويى يششا دەسۋگە دارمەنى كەلمەگەن اقمەتشەدەن بىردەن بىرنەشە جىل الا الماي جۇرگەن اقىسىن سۇراعانى عاجاپ باتىرلىق، ادام نانبايتىن باتىلدىق. الدە مەنىڭ ءسوزىم كوكەيىنە قونىپ كەتتى مە؟ اي، ولاي بولماس-اق! جانە جالعىز تاڭقىباي ەمەس، سارسەنعالي مەن سەرىكقالي قوسارلانا ارىز اكەلدى. ال، بۇل استارلى نارسە بولسا اقمەتشەنىڭ كوزدەگەنى مالىنىڭ سانىن ازايتۋ ما؟ سونشاما جومارتتىق جولعا تۇسكەنى مە؟ مىنا باتىراق-جالشىلارعا بولسىن دەگەنى مە؟ جوق، ولاي بولماس-اق! بولماس-اق!
مىنا مەنىڭ ىنىلەرىمنىڭ قىلىعىن جۇرت قالاي باعالار؟ ءبىرى بايدىڭ قىزىنا ۇيلەنىپ وتاۋلى، مالدى، جيھازدى كەلىنشەك الۋ نيەتىندە. ال، ەكىنشىسى... جوق، مىنا سياقتى سىندى كەزەڭدە اياعىن شالىس باسقان جاستارعا اقىل بەرمەۋ، دۇرىس جول سىلتەمەۋ، قولداماۋ، دەمەمەۋ نە بولىپ شىعادى؟! بۇل اقىل بەرۋ مە، الدە سۇيگەن ادامىنا قوسپاۋ ارەكەتى مە؟! وندا بۇل ادامشىلىق بولا ما؟ ادامشىلىق... ادامشىلىق شىن سۇيۋمەن بايلانىستى ەمەس پە، شىن سۇيگەنىن، عاشىعىن الۋعا بوگەت جاساۋ، ارينە، ادامشىلىققا قارسى. ال، مال ءۇشىن، ب ا ق ءۇشىن ۇيلەنۋ — سۇيگەندىك پە ەكەن؟ ادىلبەك دابىلدىڭ قىزىن كورگەن دە جوق، كورىپ سويلەسكەن دە جوق... سىرتىنان بىرەۋدىڭ ايتۋىمەن ۇيلەنۋ — مال ءۇشىن ەمەي نە؟.. ول اقىلدى بالا، ءبىر بەت، ەر مىنەز بولعانىمەن تۇسىنەتىن تەنتەك. ونى توقتاتۋعا بولادى. سۇلەكەڭ ونى توقتاتۋعا ءتيىس. ال، الىبەك شە؟ قايدا باراتىنىن ايتپاي، اقىلداسپاي ءوز بەتىمەن كەتكەن... جەڭگەسىنىڭ قوستاۋىمەن كەتكەن. مەڭدىقىز، سەن بايقامايسىڭ، اقكوڭىلدىك سەنىڭ تۇبىڭە جەتەدى. تۋىسقاندىق سەزىم — كىرشىكسىز سەزىم. ءبىراق اقىلعا سالۋ كەرەك ەمەس پە ەدى. ادەمىلىك، سۇيىسپەنشىلىك اقىلمەن ولشەنىپ، ادامشىلىقپەن سالماقتانباس بولار ما...».
حاكىم بۇرىلىپ دالاعا، سوناۋ الىسقا، كوز جەتپەيتىن ۇشان تەڭىز جالپاق قىردىڭ كوك جيەكپەن ۇشتاسىپ كەتكەن كوگىلدىر مۇنارىنا كوز قادادى. تەرەزەنىڭ كوزىنەن دە كەڭ دالاسى ەمىن-ەركىن ەندەپ جاتىر: اينالا تەپ-تەگىس كوز سۇرىنەرلىك تاۋى سيرەك، ادىرى دا از، شالقىعان سۋعا دا قات قۇلا تۇز. جايىقتىڭ جاساڭ القابىنا جەتكەنشە، قاشىپ شىققان مەڭدەي، نەكەن-ساياق كەزدەسەتىن ات باسىن تىرەر اعاشىنان وزگە ورماننان جۇدا سارى جازىق. سوندا دا ونىڭ توبە-تومپەشىگىنە دەيىن، جىرا-جىقپىل، ساي-سالاسىنا دەيىن كولشىمەك كوگەرىسى مەن جىلاپ اققان جىلعاسىنا دەيىن، قىزىل قۇماقتى دوڭىنە دەيىن، كەمپىر شاشتى سەلەۋ جاپقان بەدەۋ بەلىنە دەيىن الاقانىڭدا تۇرعانداي. بارىنەن ءوز اتى بار، ءبارىنىڭ ءوز بەينەسى وزىندە، ءبارى تانىس، ءبارى باسقان جەر، ءبارى جىلى، ءبارى ويدا... ءبارى كوككە بولەنىپ، جاۋقازىنى جالبىراپ تۇرعان سياقتى: كيىك وتى — كىلەم، بوزى — توسەك، جانباستاپ جاتىپ جان سايابىرلاتارلىق.
حاكىمنىڭ مۇرنىنا اششى بوز جۋسان ءيىسى كەلگەندەي بولدى. ول ورنىنان تۇرىپ كەتتى دە، الدەنەنى ۇمىتىپ قالعان ادامشا تومەن قاراپ ويلانىپ قالدى.
...ءيا، اناۋ شەجىن جاق بەتەگەلى، جىلقىنىڭ جەرى. ارعىماققا شاتىس الالى جىلقى وسسە... اسىل تۇقىمدى جىلقى. تۇيە شە؟»
— بەزدەلنيك! قاڭعىباس! ءتارتىپسىز ەسكەن... قايدا ءجۇردىڭ كۇنى بويى؟ — دەپ سوگىسى مەن سۇراعى ارالاس باسەكەنىڭ كۇيىپ-پىسكەن داۋسى ونىڭ ويىن ءۇزىپ جىبەردى.
الدىڭعى بولمەنىڭ ەسىگىن اشىپ قالىپ ول تەرلەپ-تەپشىپ، ەنتىگىپ كىرىپ كەلگەن قۇرماندى كورىپ، كۇلىپ جىبەردى . جاڭا فۋراجكەنى ەدىرەيتە كيىپ، كۇننىڭ ىستىعىنا قاراماستان بالا بەلىن تاس قىلىپ قايىس بەلبەۋمەن بۋىنىپ العان: كەك كويلەكتىڭ تىك جاعاسى يەگىن تىرەپ تۇر — جەل قارىسار دەگەندەي بار تۇيمەسىن تەگىس سالىپتى. حاكىمدى كەرە سالا، حاتشىعا جاۋاپ قاتپاستان ول اياعىن ىلگەرى اتتاي ءتۇستى.
— اقىرىن. اسىقپا، — دەدى حاكىم قۇرماننىڭ ەنتىككەن جۇرەگى ورنىنا ءتۇسسىن دەپ، — وتىر، دەمىڭدى ال. — ءسويتتى دە ونىڭ ءار نارسەنى بايقاعىش كەزى قۇرماننىڭ شەكەسىندەگى تاڭبانى بايقاپ قالىپ: — شەكەڭە نە بولعان؟ الدە بالالارمەن توبەلەستىڭ بە؟ — دەدى.
اسىعىپ كەلىپ ايتارى ىركىلىپ قالعان بالا بىردەن جاۋاپ تابا المادى. ويتكەنى، ارىڭ بالانىڭ شەكەسىن جارعانى ونىڭ ەسىنەن شىعىپ تا ۇلگەرگەن-دى. جانە بالا ونى حاكىمنەن جاسىرۋ نيەتىندە ەدى:
— الگى... وسىندا ءبىر سۇمىرەيگەن بۇزىق بالا تاسپەن سوعىپ، — دەپ ءمۇدىردى قۇرمان.
مۇنداي وقيعالارعا اسا تولقي قويمايتىن پروكۋرور بالانى جۇباتا سويلەدى:
— اسا ءقاۋىپتى جارا ەمەس. الايدا ساڭ ءجۇرۋ كەرەك، قۇرمان. توبەلەسۋگە جارامايدى. كوزىڭە ءجا باسقا جەرىڭە زاقىم كەلتىرۋى مۇمكىن. تاسپەن سوقتى دەيسىڭ بە؟ قانداي بالا؟ كىم بالاسى ول؟
— كوشەدە قاڭعىپ جۇرەتىن بۇزىق بالالار. دۇكەن ارتىندا. ءوتىپ بارا جاتىر ەدىم، بۇيىردەن تاس كەسەكپەن قويىپ قالدى بۇعىپ جاتىپ. تاس اتقان سەن بە دەپ ەدىم، شەكەمە اڭسىزدا تەمىرمەن سوقتى... ەندى بىرەۋى تاياق الىپ ۇمتىلدى بۇزىقتار. ءتۇرى ادام قورقارلىق الباستىلاردىڭ.
— ىمم... — دەپ سوزىپ تۇردى دا، حاكىم ونىڭ ىلكى ويىن اشقىسى كەلگەن ادامشا: — وسىنى ايتايىن دەپ شىعىپ پا ەدىڭ، قۇرمان؟ — دەدى.
— جوق، حاكىم اعا. مەن دابىلدىڭ جيرەن اتىن كوردىم...
قۇرمان وعان كورگەنىن باستان-اياق ايتىپ بەردى.
ءتۇسى وزگەرىپ كەتكەن ايتان اقباسوۆقا حاكىم ورىندىق كورسەتىپ:
— ايتەكە، وتىرىڭىز، وتىرىڭىز، قالاي، امان-ەسەن بارىپ قايتتىڭىز با؟ اربا بەرمەدى دەپ ماعان عوي انەۋگۇنى وكپەلەپ كەتتىڭىز، ءا؟ شىنى: ءوزىم بۇلدىرتىعا بارىپ قايتارمىن دەپ ويلاپ ەدىم، ءبىراق وسىنداعى جۇمىسپەن اينالىسىپ شىعا الماي قالدىم. بۇلدىرتىعا كەلەسى جۇمادا شىقپاقشى بولىپ وتىرمىن. بوس تۇرسا اربا ايامايمىن عوي، — دەدى كۇلىپ.
شولپاننىڭ جان جاعادان جارماسىپ: «جيرەن اتتى قايدان الدىڭ؟» دەپ قىسقانىنا تۇتىگىپ شىققان تەرگەۋشى، پروكۋرور شاقىرىپ جاتىر دەگەندە: «ول دا وسىنى سۇراي ما؟!» دەپ ساسىپ كىرىپ ەدى. ءقازىر جايباراقات تۇردە ءسوز باستاپ، وتە جىلى لەبىز كورسەتكەن حاكىمگە قاتتى ريزا بولىپ كەتتى.
— جوق، حاكە، مەن سىزگە وكپەلەپ قايتەيىن. جوڭقا قاباق تىرجيتاتىن بالا ەمەسپىز عوي. الىس جەر ەمەس، شىدەرتىگە سالت بارىپ قايتۋدىڭ ءوزى راقات. سالت ات ادامنىڭ كوڭىلىن اشادى. شاڭعا بولەنىپ اربامەن ءجۇرۋ شىنىن ايتسام تۇنشىقتىرىپ بىتەدى. اسىرەسە، تىمىرسىق كۇنى اربا اۋىر. مەن امالسىزدان سۇرادىم عوي، بار بولعىر، جوق جەردەن ءبىر سىزداۋىق پايدا بولىپ، — دەپ كۇلدى ايتان دا، كوڭىلدى پروكۋروردىڭ ىڭعايىنا كوشىپ. ءسويتتى دە، ول ءوزىنىڭ ەجەلدەن الدىن وراي سويلەپ، كۇدىك كەلتىرەتىن جەردى بىلدىرمەي سيپاپ وتەتىن ادەتىنشە «ات-اربالى» بولعانىن قۇلاققا سالدى. — ءتاڭىر جارىلقاعىر اۋىلسوۆەت ارباسىن بەرىپ، ارعى اششىسايعا ترانتاسپەن بارىپ قايتتىم. جول شاڭدى بولسا دا، ەردەن اربا جانباسقا تىنىش بولدى.
— اۋىلسوۆەت دەگەندەر ارباعا ءۇيىر ەمەس، ولار سالت جۇرگەندى ارتىڭ كورەدى...
— ءيا، ولاردىڭ جۇمىسى دا سونداي تەز ءجۇرۋدى، جولسىزبەن دە، كۇن دەمەي، ءتۇن دەمەي جۇرە بەرۋدى كەرەك ەتەدى عوي.
— ارباسىن اتىمەن بەردى مە؟ — دەپ سۇرادى حاكىم، تەرگەۋشىدەن ءجۇزىن بۇرىپ تەرەزەگە قاراپ.
ايتان وعان تىكسىنە قاراي قالدى. ءبىراق حاكىم موينىن بۇرمادى، تەرگەۋشىنىڭ جۇزىندەگى قۇبىلىستى الدە ول بايقاعىسى كەلمەي مە، ايتەۋىر دالاعا قاراعان قالپىندا قالدى.
— ءيا، اتىمەن... — دەپ ايتان ونىڭ ءجۇزىن باقتى.
— فاميلياسى كىم ەكەن ول اۋىلسوۆەتتىڭ؟
— مايموكين.
— مايموكين. قىزىق فاميليا ەكەن. كىم، بۋلان با؟
— كىم بىلەدى سونىڭ رۋىنىڭ كىم ەكەنىن. تانىس كىسى ەدى بىلتىردان بەرى. شىدەرتىدە الدەنەشە رەت بولعانمىن بۇدان بۇرىن دا. ونى نەگە سۇرادىڭىز، حاكە؟
حاكىم ونىڭ بەتىنە ەندى تۋرا قارادى.
— جيرەن ات شىعار؟
ايتاننىڭ ءوڭى بۇزىلا باستادى، ءبىراق ول داۋسىن وزگەرتپەدى.
— جيرەن، جيرەن ات.
— جيرەن ات مايموكيندىكى ەمەس — دابىل بايدىكى.
— بۇل ءسوزدى مەن جاڭا شولپاننان دا ەستىدىم. مۇنى قالاي تۇسىنۋگە بولادى، حاكە؟
— شولپاننان ەستىگەن، ەستىمەگەنىڭىز ماعان ونشا قاجەتتى جاي ەمەس. ال، ماعان اتتىڭ بايدىكى بولعانى اسا ۇنامدى كورىنبەي تۇر.
ايتان داۋىس كوتەردى.
— مەنىڭ ىزىمە ءتۇسۋ بولا ما مۇنىڭ اتى؟ مەن اۋەلدەن دە شولپانمەن... سەزەتىنمىن... مەنىڭ ۇجدانىما شاڭ تيگىزۋگە كىرىستىڭىز بە؟! بولماس. ول تەرەڭگە كەتەر.
بايقاڭىز، ونداي پراۆو ەشكىمگە بەرىلگەن جوق، — دەدى ول ورنىنان ۇشىپ تۇرەگەلىپ.
ايتاننىڭ قولى دىرىلدەپ كەتتى، ءوڭى قۋقىلدانا باستادى، تەرشىگەن ماڭدايىن الاقانىنىڭ سىرتىمەن سىپىرىپ تاستاپ، جاعاسىنىڭ تۇيمەسىنە جارماستى. ءبىراق دىرىلدەگەن قولى ونى بىردەن اعىتا الماي اۋرەلەندى.
— ءسىز سابىرمەن سويلەڭىز، قىزباڭىز. سونسوڭ ءبىر نارسە مەن ەكىنشى نارسەنى قويىرتپاقتاماڭىز. شولپانمەن... دەپ اقىرىن جۇتقان ءسوزدىڭ بۇل جەردە ورنى جوق. ال، ۇجدان ماسەلەسىنە كوشۋگە ەرتە، بەكەر اپتىعاسىز. پراۆو جونىندە دە ارتىق ءسوزدى قىستىرا سالۋدىڭ ماعىناسى از، — دەدى حاكىم تاعى دا تەرەزەگە قاراپ.
— مەن بايدان ات الىپ، اربا جەككەنىم جوق، پروكۋرور جولداس. مايموكيننىڭ ات-ارباسىمەن كەلگەنىم راس، ونى جالعىز ءسىز ەمەس، جۇرتتىڭ ءبارى بىلەدى، قۇيرىعىما شيقان شىعىپ، ەرگە وتىرا الماعان سوڭ سۇراپ الدىم، ونىڭ ات-ارباسىن.
— جاقسى، جاقسى. ات-اربانى مايموكين بەرسىن، ءسىز ونى مايموكيندىكى دەپ ساناۋىڭىز دا مۇمكىن. الايدا ات بايدىكى، سول ءوزىڭىز جاۋاپ الۋعا بارعان دابىل بايدىڭ قوس جيرەنىنىڭ ءبىرى. — حاكىم ەسىكتى اشىپ، — قۇرمان، بەرى كەل، — دەدى الدىڭعى بولمەدەگى بالاعا.
ەسىكتەن كىرە بەرگەن بالاعا تەسىلە قاراپ، ايتان «قايدا كورگەن بالا؟» دەپ قاباعىن تۇيە ءتۇستى.
— قۇرمان، جيرەن ات كىمدىكى، مىنا اعاڭا ايتشى، — دەدى حاكىم بالاعا.
قۇرمان جات ساباق وقىعان بالاشا الگىدە حاكىمگە ايتقان اڭگىمەسىن مۇدىرمەستەن ءبىر-اق سىپىرتتى: ول اتتىڭ ءتۇر-تۇسىن، ارتقى شاشاسىنىڭ اعىن، كەكىلىنىڭ ورىلگەنىن، جابۋىنىڭ كەستەلى جيەگىن، ماڭدايىنىڭ جۇلدىزى ويماقتاي عانا ەكەنىن، ۇلكەن جيرەننەن اناعۇرلىم الاسا جانە جىڭىشكە ەكەنىن، دابىل بايدىڭ بۇل كىشى قىزى ناحيانىڭ ءتول تايى ەكەنىن، ءبىرىن قالدىرماي مولدىرەتە سوقتى. سوڭىندا: «قۇيىن جيرەندى اعاي جاڭا كوپىر جانىنا جەتەكتەپ اپارىپ جابۋىن سىپىرىپ جۋىپ، تازارتىپ، قايتادان جابۋلاپ، قاراعاي ءۇيدىڭ ۇلكەن قاقپاسىن اشپاي، جانىنداعى كىشكەنە ەسىكتەن كىرگىزىپ، تۇكپىردەگى قوراعا بايلادى. مەن قولىمدا وسكەن جيرەن تايدى قيماي سوڭىنان ەرىپ جۇرە بەرىپپىن... قاقپا الدىندا شولپان اپاي كەزدەسىپ، مەنى وسى جەرگە دەيىن ەرتىپ كەلدى. مەن جيرەن اتتىڭ دابىل بايدىكى ەكەنىن شولپان اپايعا دا ايتتىم. شولپان اپاي كەڭسەسىنە بارماي، ورتا جولدان كەيىن قايتىپ كەتتى»، — دەدى بالا حاكىمنەن كوزىن الماستان، اناۋ كۇنگى راپورت بەرگەن ميليسيا ناچالنيگى ءاجىعالي سياقتى قوزعالماي تىك تۇرىپ.
الگىدە بوزعىل تارتقان ايتان ءبىر مەزەت قىپ-قىزىل بولىپ كەتتى.
— مەنى ماموكيننىڭ الداعانى ما؟! بايدىڭ اتى بولسا مەن ونىڭ ماڭىنا دا جولامايمىن عوي، — دەپ تەرى مولايعان ەتتى ماڭدايىن ەندى ورامالمەن سۇرتكىشتەپ داۋسىن كوتەرە سويلەگەن تەرگەۋشى بىردەن جۇمسارىپ جۇرە بەردى. — ءبىراق بۇل قاتەلىكتى ەكىنشى ءارى جىبەرمەن. بۇل ماعان ۇلكەن ساباڭ بولدى. مايموكيندى جالعان سويلەيدى دەپ ويلاعان جوق ەدىم. مەنىڭ كىسىگە سەنگىشتىگىم وزىمە زيان بولدى. ول سۋايتتىڭ اتىن دا، ارباسىن دا بەرىپ جىبەرەيىن، — دەپ كۇڭكىلدەدى ول ەسىككە قاراي بۇرىلىپ.
— قىز جونىندەگى ارىز قايدا؟ — دەدى حاكىم ەسىكتەن شىعىپ بارا جاتقان ايتانعا.
— ارىزدى تەرگەپ-تەكسەردىم... ءتاجىمۇراتتان بەرىپ جىبەرەيىن ماتەريالدى.
— تەز بەرىپ جىبەرىڭىز.
ءبىر ساعاتتان كەيىن حاكىم ۋەزدىك ميليسيانىڭ اعا ساقشىسى ءاجىعالي تاتەنوۆتى شاقىرىپ الىپ، شىدەرتى اۋىل سوۆەتىنىڭ پرەدسەداتەلى مايموكيندى، سول اۋىلدىڭ ازاماتى دابىل ماقمەتوۆتى جانە بايدىڭ ەسىگىندە جۇرگەن جەتىم قىز حاليمانى تىعىز تۇردە ۋەزدىك پروكۋراتۋراعا جەتكىز دەپ بۇيرىق بەردى.
4
جاز بويى تامشى ساناپ تامىپ، قىردىڭ قۇيقاسى اقشاڭداق تارتقان، تاندىرىن ابدەن كەپتىرەيىن دەگەندەي-اق، اق تۇتەك كۇن ەڭكەۋدەن قۇلاعان شاقتا دا ونى اياماي قارىپ تۇر. دالانىڭ ورىن تاپپاي جۇيتكىگەن قولامتالى جەتىم جەلى بەتتى شارپىپ كەتەدى، ال قالانىڭ شاقىرايعان تۇكسىز الاڭىندا ول جەل جالىنىمەن سابالاعانداي: دەنەگە كويلەك اۋىر، تۇكىرىك جەرگە جەتپەي جوعالاتىن تامىز. تەرەزەگە وقتىن-وقتىن بوراپ تۇرىپ كەنەت اينالانى بۇركەپ العان شاڭ تۇمانى دەمالۋعا جەتپەي تۇرعان اۋانى ىشىنە تارتىپ اكەتسە، كەي كەز قايىرلاپ قالعان بالىقتاي ادام اۋزىن اشىپ قالارلىق. اسىرەسە، جۇقا جارلى اعاش ۇيلەردىڭ ىشىندەگى جۇرتتىڭ اۋزى سۋدان، قولى ورامالدان اجىراسپايدى.
حاكىم قيسىق جاعالى اق كويلەگىنىڭ جاعاسىن اشىپ تاستاپ، شاشاقتى جىبەك بەلبەۋىن ورىندىققا ءىلىپ قويىپ، كويلەگىنىڭ ەتەگىن قوس قولداپ جەلپىپ وتىر ەدى. سۇر ماۋىتى گيمناستەركاسىنىڭ بار تۇيمەسىن تاس قىلىپ سالىپ، ەتىك، شالبارلى، باسىندا زىلدەي ميليسيا فۋراجكەسى بار الەكەدەي جالانعان ءاجىعالي كىرىپ كەلدى دە، تىك تۇرىپ:
— جولداس ۋەزدىك پروكۋرور، ءسىزدىڭ تىعىز بۇيرىعىڭىز بويىنشا شىدەرتى اۋىل سوۆەتىنىڭ اعاسى مايموكين، سول اۋىلدىڭ ازاماتى دابىل ماقمەتوۆ جانە ازاماتشا حاليما دەيتىن جەتىم قىز ايتقان سروكتە حۇزىرىڭىزعا جەتكىزىلدى، — دەپ ماعلۇمدادى. ول وڭ قولىن جوعارى كوتەرىپ چەست بەرگەن كۇيى تىك تۇرىپ، جارلىق كۇتتى.
— جاقسى، — دەدى حاكىم ەتەگىن جەلپىگەنىن قويا سالىپ. ءسويتتى دە، «مىنا ىستىقتا سونشاما قىمتانىپ، نە جانى شىدايدى ەكەن؟ فورما كيگەنىنە ءماز قازاق-اي. ەڭ بولماسا جوعارعى تۇيمەسىن بوساتسايشى» دەپ اياپ، — كۇن ىستىڭ، كەڭسە ىشىندە وتىرىپ سۋدان قولىمىز بوسامايدى، فورمامەن ءجۇرۋ وتە قيىن شىعار، — دەدى.
— ۇيرەنىپ كەتكەن ادامعا ەش نارسە ەتپەيدى، جولداس پروكۋرور. مەنىڭ فورمام اۋىر كورىنسە، دابىلدىڭ فورماسىن كورىڭىز: بەشپەت-شالبار، ونىڭ ۇستىنە قىزىل شاپان كيىپ، بەلىن بۋىنىپ، سىرتىنان جاداعاي جامىلىپ كەلدى. باسىندا جانە بورىك، سىرتىنان سالعان دالبايى بار. كورەسىز بە، كىرسىن، — دەدى.
ونىڭ كۇلمەي، سالماقتى بولا قالعانىن كورىپ، حاكىم ەزۋ تارتتى.
— شىلدەدە كۇپى، تىماڭ كيگەن قازەكەڭدى كورمەدى دەيسىڭ بە؟! ونى قوي، الدىمەن اۋىلدىڭ سوۆەتتىڭ پرەدسەداتەلى كىرسىن. شاقىرىپ جىبەر.
شاعىن دەنەلى، شامبىل سارى، كوزى ءسال شاعىرلاۋ، سيرەكتەۋ جيرەن مۇرتتى، ماڭدايىنا ءاجىم مولىراق تۇسكەن ورتا جاستى كىسى، جول بەرىپ ەسىك اشقان ءاجىعاليدىڭ تاساسىنان شىعا الماي، كۇيبەڭدەي قالدى. ءبىراق ستولدىڭ ارعى جاعىندا تور جاقتا قارسى وتىرعان حاكىم ونى بىردەن شىرامىتتى...
«ات كەرەك، قاراجات كەرەك دەگەن بۇيرىقتى تۇسىنبەيدى. حۇكىمەت دەگەننىڭ نە ەكەنىن بىلمەيدى. بۇلاردا قازاقتاردى تارتىپكە ۇيرەتكەنشە كوپ زامان وتەر، — دەپ قامشى ۇيىرەتىن ماي-ما-قوۆ... قامشى ۇيىرەتىن ەمەس، باشەكەڭ كولىنىڭ جاعاسىندا سۇلەيمەننىڭ تورى بيەسىن تارتىپ الامىن دەپ ساباعان ماي-ما-قوۆ، نۇرىم جاعاسىنان ءبىر سىلكىپ، اتىنان اۋدارىپ العان ماي-ما-قوۆ».
حاكىمنىڭ كوز الدىنان سوناۋ ون سەگىزىنشى جىلعى اۋىل ۇستىندە ات ويناتىپ، ەلدەن جىگىت، ات، اڭشا، ەر-توقىم جيناپ ويران سالعان حان جىگىتتەرىنىڭ بەيباستاق قىلىقتارى تىزىلە قالدى.
— ءسىز شىدەرتى اۋىلسوۆەتىندە قاشاننان بەرى پرەدسەداتەل بولىپ ىستەپ ءجۇرسىز؟ — دەپ سۇرادى حاكىم ونان، ءسال قاباعىن شىتىپ. ونىڭ ەرىكسىز تىستەنىپ قالعانى شامبىل سارى مەن حاكىمنىڭ اراسىندا تۇرعان ءاجىعاليعا ەستىلدى. سوندا دا ىشتەي قانى قاتا باستاعانىن بىلدىرمەي پروكۋرور داۋسىن وزگەرتپەدى: شىتىلعان قاباعىن جازۋعا تىرىستى.
— مەن... مەن... جولداس پىركارول حاكە، وتكەن جىلدان بەرى ىستەيمىن، — دەدى اۋىلدا جۇرگەندە سوزگە جەلدەي ەسەتىن مايموكين دەگبىرىنەن جاڭىلىپ.
— وتكەن جىلى سايلاۋ بولعان جوق قوي. تۋراسىن نەگە ايتپايسىز، — دەدى حاكىم، ءجۇزىن جىلىتسا دا، ءۇنىن جۇمسارتپاي.
— مەن، پىركارول حاكە، سايلاۋدا سايلانعانىم جوق... بۇرىنعى، ياكي الدىڭعى جىلعى سايلانعان اۋىلناي ورنىنان ءتۇسىپ قالعان سوڭ، مەنى ۆوليسپولكوم تاعايىنداعان. ءسويتىپ، مەن حالايىقتىڭ قالاۋى بويىنشا، تو ەست، ۆوليسپولكوم، ۆولكوم، ۆولقوسشى، ۆولجەنوتدەل، ۆولكوم جاستاردىڭ ۇيعارۋىمەن بولدىم... بولعانىم جوق، سول ايتىلمىش ورگانداردىڭ تاپسىرۋىمەن الەۋمەت ءىسىن قولىمنان كەلگەنشە كۇن دەمەي، ءتۇن دەمەي اتقارىپ كەلەمىن...
ىلكى سوزىنەن كەيىن بويى ۇيرەنىپ پىسي سويلەگەنى ءاجىعاليعا تابيعي نارسە سياقتى كورىندى. ويتكەنى، ول اۋىلعا كەلگەندە بۇعان دا اپ دەگەننەن تۇتىعا، شاتالا، ءسوزىنىڭ جارىمىن جۇتىپ ساسقالاقتاپ جاۋاپ بەرىپ ەدى دە، ازدان كەيىن جورعالاتا جونەلگەن-دى.
— بۇل ءوزى بايگى كوك سياقتى كىبىرتىكتەپ باستاپ، بارا-بارا باۋىرىن جازىپ جۇرە بەرەدى، پروكۋرور جولداس. وتە پىسىق، ىسكەر جانە سۇمدىقتان دا قۇر الاقان اۋىلناي كورىنبەيدى، — دەدى اعا ميليسيونەر.
از ويلانىپ وتىردى دا حاكىم:
— پىسىقتىعى مەن سۇمدىعى بۇرىننان دا مول ازامات... — دەپ مايموكيننىڭ بەتىنە قادالا قارادى.
پروكۋروردىڭ ارعى جاعىندا مۇزداي لەپ جاتقانىن كۇنى بۇرىن بايقاپ، كەلمەس بۇرىن كۇدىكتەنگەن اۋىلناي، وعان تۋرا قاراي الماي، تەرەزەگە كوز جىبەرگەن بولدى.
— اپىر-اي، كۇننىڭ دە شىجۋىن-اي، ورتەپ بارادى، — دەدى ول اۋىرلاۋ دەم الىپ. ءبىراق «پىسىقتىعى مەن سۇمدىعى بۇرىننان مول» دەگەن حاكىم سەزىن ەستىمەي قالعان ادامشا، وعان قارسى جاۋاپ قايتارمادى.
— ال، مايماقوۆ... كيىز قابىڭدى اش. ماعان اۋىلدىڭ ءتىزىمى كەرەك، — دەپ حاكىم قولىن سوزدى. ول بايقاماي سىپايى تۇردەن سىزدەن «سەنگە» كوشتى. مايموكين سەلك ەتە ءتۇستى دە شاپشاڭداپ كيىز قابىن اشىپ، سىرتى جىرتىلىپ بۇرىشتارى مۇجىلگەن ءتىزىم كنيگاسىن شىعاردى. ول فاميلياسىن حاكىمنىڭ دۇرىس اتاعانىنا تاڭدانعان جوق، ويتكەنى اجىعاليمەن كەزدەسىپ، «ۋەزگە جۇرەسىڭ» دەگەننەن-اق ونىڭ سول جاق بۇيرەگى سولق ەتە ءتۇسىپ، قاي مەكەمەگە شاقىرىلعانىن دا ءبىلىپ العان ەدى. پروكۋرور شاقىرتقاننان كەيىن ونىڭ ۇستىنە بەلگىلى حاكىم ءجۇنىسوۆ اعا ميليسيونەردىڭ ءوزىن جىبەرگەنى وعان بالەنىڭ باسى ءۇي سىرتىنان ەمەس، تۋرا ەسىكتىڭ وزىنەن ەنگەنمەن بىردەي بولدى. ءقازىر مايموكين كنيگاسىن پروكۋروردىڭ قولىنا ۇستاۋعا ىڭعايلانىپ جاتىپ: «كنيگادان نەگە باستايدى؟» دەپ ويلادى. ءبىراق اڭگىمە نەدەن باستالسا دا، ونى ەندى بوگەر جاي بولماي، ول تەك:
— مىنە، پىركارول حاكە، — دەپ سۇراعان كنيگانى ۇستاتا بەردى.
الايدا حاكىم تىزىم-كنيگانى ستول ۇستىنە قويا سالىپ، تارتپادان كەشە عانا تەرگەۋشىگە تابىس ەتكەن مايموكيننىڭ وزىنە تانىس قىزىل سىزىقتى قاعازعا جازعان جەتىم قىزدىڭ جاسى جونىندەگى انىقتامانى الدى. ول بۇل قاعازدى كوزبەن سۇزبەي-اق اياعىنداعى اۋىل سوۆەت پرەدسەداتەلىنىڭ قولىنا، مورىنە بوگەلدى.
— مايماقوۆ قالايشا مايماكين بولدى؟ — حاكىمنىڭ ەندى ىزعارلى ءپىشىنى لەزدە اياق استىنان كوتەرىلگەن داۋىلداي، اۋىلنايدىڭ بەت-پەردەسىن ءتۇرىپ، سىپىرىپ تاستايتىن سۋىق ۇسكىرىككە اينالا باستادى. — كوپىرلى اڭقاتى بولىسىنا ات، جىگىت، اقشا، كيىم جيناۋعا جىبەرىلگەن حانسكيي درۋجيننيك ون جىل وتكەن سوڭ شىدەرتى اۋىل سوۆەتىنە پرەدسەداتەل بولىپ شىعا كەلگەنىندەي، بۇرىنعى مايماق ۇلى، ءقازىر مايموكين بولدى دە. اڭقاتىنىڭ بويىندا ادام قالدىرماي ساباپ، جارلىنىڭ جالعىز ۇلىن، جالعىز بيەسىن، سوڭعى لاعىن ايداپ كەتكەن مايماق ۇلى بۇگىن حالىقتىڭ، جەتىمنىڭ قورعانىشى بولدى دە، — دەپ سوزدى ول زىلدەي ءسوزىن ودان ءارى سالماقتاپ.
ءسويتتى دە، ول كنيگانىڭ انىقتامادا كورسەتىلگەن قاتار ءتىزىمى جەتپىس بەسىنشى ادامعا توقتادى دا، ول جەردىڭ بەتىن قايىرىپ بۇكتەپ، كوزبەن ءارى استى، بىرنەشە بەتتى قۋالاپ شىعىپ تاعى بوگەلدى...
— ون جىل عاجاپ وزگەرىستەر تۋعىزدى، — دەدى حاكىم اعا ميليسيونەرگە قاراپ. ەكى يىعى تومەن كەتكەن كىشكەنە مايماقوۆتى ول ەندى ەلەپ كوزىن دە توقتاتپادى. — عاجاپ وزگەرىستەر تۋعىزدى: سودىردى — مولدا، سوتقاردى — سوپى ەتتى، ال ازۋىنان ايرىلعان ءبورىنى امالسىز قوي قورانىڭ بۇرىشىنا پانالاۋعا بۇگجەڭدەتتى... مىنا ءتىزىمنىڭ قاتار سانى جەتپىس بەس. حاليما سەگىزىنشى جىلى تۋعان قىز، ال ءجۇز ەلۋ جەتىنشى ادام ول دا قىز، ول دا حاليما، ءبىراق بۇل سوڭعى حاليما ون ءبىرىنشى جىلى تۋعان — انا سىرتتا تۇرعان، جاڭاعى ءوزىڭ الىپ كەلگەن جەتىم قىز... سولاي ما، اۋىلناي؟
اۋىلناي تەمەن قاراعان كۇيى تۇرىپ قالدى. حاكىم ءسوزىن سوزا بەردى.
— ...مىنا انىقتاماداعى حاليما جيىرما جاستا... باقى قىزى. ال، انىقتاماعا تۇسپەگەن حاليما باقى قىزى ون التىدان ون جەتىگە قاراعان، سىرتتا تۇرعان بالا. قالاي ىستەيدى، ناعىز قارتاشى. ناعىز شىبلي . بالتا كەرەك بولسا — بالتا شىعارادى، ءبىراق ول قارعانىكى مە، تاباندىكى مە، كرەستىكى مە — بەلگىسىز. ايتەۋىر بالتا، توعىزدىقتىڭ ۇستىنە الا بەر. ناعىز كانىمگى كارتاشىلاردىڭ قالايتىن، بەلگىلى شىبليدىڭ اق بالتاسى.
حاكىم ارعى جاعىن ايتپادى. ونىڭ شامالاعان ويى: تەرگەۋشىنى ءجا الداعان، ءجا وعان پارا بەرىپ، «جاسى جەتپەگەن قىزدى جاسى جەتكەن ەتىپ اۋىلسوۆەت دوكۋمەنت بەرگەن» دەگەن بولجال ەدى. بۇل ەتە «شەبەر» ىستەلگەن ءىس بولىپ شىقتى. مايماقوۆتان سۇراي قالسا: ەكەۋى دە حاليما جانە ەكەۋى دە باقى قىزى، مەن بايقاماپپىن» دەمەكشى عوي.
— جيرەن اتتى نەگە مەنىكى دەيسىڭ، مايماقوۆ؟ الدە دابىل ونى ساعان بەرىپ پە ەدى؟ — دەدى پروكۋرور.
— حاكە. پروكۋرور حاكە. ءتورت اياعى بار ات تا سۇرىنەدى، مەنەن بىلمەستىك بولدى. قاتەلىك بولدى... كارى ادام جىلاپ-سىقتاپ وتىرعاننان كەيىن، — دەپ مىڭگىرلەدى ول.
— ال، فاميلياڭدى دا بايقاماي، بىلمەستىكتەن، ناداندىقتان وزگەرتتىڭ بە؟
— وزگەرتكەنىم جوق قوي. ورىسشا جازعاننان كەيىن مايماكين بولىپ جازىلىپ ەدى تىزىمگە. ونى ءبىر جىگىتتەر مايموكين بولسا قۇلاققا جاتىق بولادى دەگەن سوڭ ءقارپى وزگەرىپ كەتتى.
تۇيىلگەن كۇيى حاكىم مايماقوۆقا:
— مىنا بولمەگە كىر دە، ون جەتىنشى جىلدان بەرى قاراي ىستەگەن ءىسىڭدى كورسەتىپ ارىز بەر، — دەپ وڭ جاق قولداعى كىشكەنە بولمەنى كورسەتتى. سونسوڭ قارا تەرگە ءتۇسىپ، كيىز قابىن جيناي الماي، قولى دىرىلدەگەن اۋىلنايدان كوزىن بۇرىپ، ءسال ويلانعانداي بولدى دا، — كەشىرىم سۇراپ، شىن نيەتىڭمەن وتىرىك قوسپاي جاز. بۇرىنعى قارۋ-جاراعىڭدى كورسەتە كەت، — دەدى.
— حاكە. پروكۋرور حاكە... مەندە قارۋ جوق. شىنىم، يمانىم. حان جىگىتتەرى ويىلعا كوشكەندە. قىزىلدار كەلەر الدىندا قۇرتقانمىن.
بۇرىنعى ءىسىنىڭ ءبارىن ءوز كوزىمەن كورگەن، ءوزى دە ءجابىر جاپا شەككەن حاكىمنىڭ بۇلتارتپايتىنىن مايماقوۆ جاقسى ءتۇسىندى. سوندىقتان ول اڭگىمە جيرەن اتپەن بىتپەيتىنىن، مۇنان ون ءبىر جىل بۇرىن ىستەلگەن قىلمىستاردىڭ قوزعالاتىنىن دا ابدەن ۇقتى.
ءبىراق بۇل «كەشىرەر» دەگەن مايماقوۆتىڭ سان رەت اۋدارىستىرىپ، تەكسەرىستىرىپ، جىلدار بويى ءتۇن ەتەگىنە ءتۇيىپ ساقتاعان، جان دارمەن كۇنگە ارناعان ءۇمىتى ەدى. ءقازىر ونىڭ سول ءۇمىت شىراعى لىپ ەتە قالدى. ول حاكىمنىڭ «كەشىرىم سۇراپ، شىن نيەتىڭمەن وتىرىك قوسپاي جاز» دەگەن سوزىنە جارماسا كەتتى.
— حاكە، پروكۋرور حاكە، ءسىزدىڭ اتىڭىزعا جازايىن. ۇسىنعان مويىندى قىلىش كەسپەيدى دەگەن. جانىم، يمانىم، شىنىم، ءبارىن ءمۇلت ەتپەي جازىپ بەرەيىن. قانىمىز ءبىر قازاق ەدىك قوي. ولتىرسەڭىز ءوز قولىڭىزدان ءولتىرىڭىز. مەن ءبىر اداسقان جەتىم لاڭ... كەشىرىم الۋعا زاڭ بار عوي، ول وز قولىڭىزدا عوي، — دەپ تىزەرلەي قالدى.
ءاجىعالي باسىن شايقادى. ول باعانادان بەرى بۇل اۋىر وقيعانىڭ ايعاعى بولىپ، ءبىراق نە ىستەۋگە بىلمەي تۇرىپ قالىپ ەدى. سوزگە ارالاسۋعا ول پروكۋروردىڭ كوپكە ءمالىم اۋىر مىنەزىنەن سەسكەنگەن-دى. ال، ءقازىر كۇتپەگەن جەردەن اشكەرەلەنگەن مىنا جاسىرىن جاۋدىڭ تەرگەۋ استىنا الىناتىنىن ۇعا قالدى. ول ارالاسۋدىڭ ءجونىن ەندى تاپتى.
— جولداس پروكۋرور، بۇرىنعى مايماقوۆ، قازىرگى مايموكين اتپەن جۇرگەن ادامنىڭ بويىندا قارۋى، بولماسا باسقا ءقاۋىپتى قۇرال جوق پا ەكەن — ءتارتىپ بويىنشا قاراۋعا رۇقسات ەتسەڭىز، — دەپ ول قايتادان تىك تۇرا قالدى.
— وسى بولمەدەن باسقا جاققا بارماي مىنا مايموكين — مايماقوۆتىڭ ارىزىن تولىق جازىپ ءبىتىرۋى، اعا ميليسيونەر ءاجىعالي تاتەنوۆ جولداس، سىزگە جۇكتەلەدى، جاڭادان جارلىق بولعانشا ءسىزدىڭ قاراۋىڭىزدا، — دەدى حاكىم وعان تىنتسەڭ دە، تىنتپەسەڭ دە ءبارى سەنىڭ قولىڭدا دەگەن ادامشا.
سونسوڭ ول ورنىنان كوتەرىلىپ الدىڭعى بولمەگە شىقتى دا، زارەسى ۇشىپ ورنىنان تۇرەگەلگەن دابىل بايدى يەگىمەن مەڭزەپ:
— مىنا كىسىدەن قولحات الىڭىز، ەرتەڭگە دەيىن ەشقايدا الىستاپ كەتپەسكە، — دەپ بۇيرىق ەتتى حاتشىعا.
ەسىك الدىنداعى الاقتاپ، نەعىلارىن بىلمەي ەلەگىزىپ تۇرعان اق جاۋلىقتى شىناشاقتاي حاليمانى كورىپ حاكىم تۇرىپ قالدى. «ءوزىمىزدىڭ ۇيگە الىپ كەتسەم بە ەكەن» دەگەن وي كەلدى وعان. ءبىراق ونىڭ تەرگەۋشىلىك تاجىريبەسى قىزدى ەكى جاقتان دا اۋلاق وڭاشا ۇستاۋدى كەرەكسىتتى دە، ول بۇل نيەتتەن باس تارتتى.
— مىنا بالانى بولەك ۇيگە قويىڭدار، — دەدى ول باسەكەنى شاقىرىپ الىپ... — ەشبىر جانمەن سويلەستىرمەڭىز... انالارمەن، — دەپ يەك قاقتى، دابىلدار قالعان بولمەنى مەڭزەپ.
ەرتەڭىنە حاكىم كەڭسەگە كەتىسىمەن اڭدىپ تۇرعانداي-اق، قاقپادان ءبىر ات-اربالى اۋلاعا ەنە بەردى. اربانىڭ سالدىرىنا تەرەزەدەن كەز تىككەن مەڭدىقىز، اتىن ىشكە قاراي كىرگىزىپ، ەزى جالما-جان قاقپانى قاپسىرىپ جاتقان راقىمعاليدى تانىپ ەسىككە قاراي بەتتەدى. «قاسىنداعى ايەلى عوي شاماسى، بازارعا كەلگەن شىعار» دەپ ويلادى دا، «وسى بار بولعىر انەۋگۇنگى كەنجە بالاعا بالدىزىمدى كورسەتەمىن، الپىس اتانعا اق وتاۋىن ارتتىرىپ بەرەمىن دەگەن ءسوزىن تۇپتەۋ ءۇشىن جۇرمەسىن» دەپ كوڭىلىنە كۇدىك الا باستادى. ايەل ەسىك الدىنداعى باسپالداقتان ءتۇسىپ ۇلگىرمەي، راقىمعالي جەلدەي ەسىپ كەتتى.
— مەڭدىقىز، امان با، قاراعىم؟ امان-ەسەن تۇراسىڭدار ما؟ سەندەر ەلگە شىققاندا ات باسىن تىرەمەيسىڭدەر. سوندىقتان تۋعان-تۋىسقاننىڭ حال-جايىن بىلەيىن دەپ كەلگەنىمىز. وقاسى جوق، ات باسىن تىرەمەيسىڭ دەپ ازىلگە ايتامىن. قالاداعى ءىس باسىنداعى ادامداردىڭ تۋىسقان ىزدەپ ەلگە شىعۋعا ۋاقىتى جەتە مە. مىنا ءبىز سياقتى شارۋا بولماسا — مالدى كىش-كىشتەپ ورىسكە شىعارىپ جىبەرىپ قالاعا سوعا كەتەتىن. ال، مەڭدىقىز سول مەڭدىقىزدىڭ ءون بويىن كوزبەن جالت ءسۇزىپ ءوتىپ)، دەنىڭ ساۋ عوي ايتەۋىر. ەستىگەنمىن اياعى اۋىر دەپ. قالادا ءقازىر ىستىق، شاڭى دا مول، اي، ەلگە قىمىزعا شىقساڭىز قانداي كەرىم بولار ەدى، دەنساۋلىقتارىڭا تاپتىرمايتىن جەر عوي مىنا شىدەرتىنىڭ بويى. اسىرەسە، اتشوڭقايدىڭ سالاسى، شىركىن، بەلۋاردان كوك مايسا، وي، ەرتەڭدى-كەش جۇپار ءيىسى اڭقىپ تۇرادى... (اۋلاعا ءبىر قاراپ قويىپ). قايىرلى بولسىن، ۇيلەرىڭ دە جاقسى ەكەن. مىناداي اۋلاسى بار قورا از عوي. ات-اربا قوياتىن لاپاسى دا ءازىر. حاكىمنىڭ اتى كورىنبەيدى، ءبىر جاققا شىعىپ كەتۋدەن امان با؟..
مەڭدىقىز ونىڭ قاي سۇراعىنا جاۋاپ بەرىپ، قاي سوزىنە قۇلاق قويۋعا بىلمەدى، بەينەبىر كەنەتتەن بوراپ كەتكەن قاردىڭ استىندا قالىپ قويىپ، كوزىن اشا الماي قالعان ادامعا ۇسادى. جۇگىرىپ كەلىپ قولىن الىپ تۇرىپ، سوزدەن بوران بوراتقان راقىمعاليعا امانداسقاننان كەيىن، اربادان ءتۇسىپ جاتقان بەيتانىس ايەلگە مەڭدىقىز:
— سالەمەتسىز بە، — دەپ قولىن بەردى.
— شۇكىر، — دەدى سالماقپەن قالامپىر، وتە سىپايى پىشىنمەن جاعىن سيپاپ.
«جاسى مەنەن ۇلكەن بولسا دا، يبا ەتىپ جاتىر. كورگەندى ايەل ەكەن» دەپ ويلادى مەڭدىقىز ونىڭ قارا قوشقىل ءىرى بەتىنە كوز جىبەرىپ. مۇنىڭ قالامپىر ەكەنىن جانە بەلگىلى دابىل بايدىڭ كەلىنى ەكەنىن مەڭدىقىز بىلگەن دە جوق، ءتىپتى ۇيىنە مۇنداي ادام كەلەدى دەپ ول ويلاعان دا جوق-تى. راقىمعاليمەن بازارعا ەرىپ كەلگەن اۋىلدىڭ ءبىر بايبىشەسى شىعار دەپ جوبالاپ:
— ۇيگە كىرىڭىز، — دەدى مەڭدىقىز ازدان كەيىن.
— كىرە بەرىڭىز، جەڭەشە، كىرە بەرىڭىز. ءبۇل كىسى كادىمگى ءوزىمىزدىڭ حاكىمنىڭ جولداسى مەڭدىقىز بولادى. تالاي سىرتتان ايتىپ، سىزگە تالاي الىستان سيپاتىن سيپاتتاپ جەتكىزە الماعان كەلىنىمىز. كەلىن بولعاندا زامانداس كەلىن، ءتىپتى قازاقشىلاپ كەتسەڭ حاكىممەن قۇرداس تا بولىپ شىعامىن. ءبىرىمىز جىلدىڭ باسىندا، ءبىرىمىز اياعىندا تۋعانمەن جاسقا ءبىر ىلىككەن كورىنەمىز. الايدا مەنىڭ ون ءبىر ايلىق مارقالىعىم بولعاننان كەيىن ەلدە مەنى حاكىمنەن ۇلكەن دەپ سانايدى. ونىڭ وقاسى جوق، — دەپ ءبىر قويدى راقىمعالي. سونسوڭ ول ات-ارباسىن اۋلانىڭ تۇكپىرىندەگى جاققا قاراي جەتەكتەپ : — مەن ءقازىر كىرەمىن، مەڭدىقىز قاراعىم. اتتىڭ باسىن جارعا تىرەپ، بەلىن بوساتايىن، سونسوڭ كىرەمىن. سىزدەر ماعان قاراماڭىز، كىرە بەرىڭىز.
قوناق جاتسىنبايتىن مەڭدىقىز، ءوز ەلىنىڭ ادامى ءتىپتى جاڭىن اعايىن ەسەبىندە كەلگەن راقىمعاليدى قۇرمەتپەن قارسى الدى دا، قاسىنداعى ايەلدى ۇيگە الىپ كىردى. بۇل كەزدە راقىمعالي اتىنىڭ باسىن لاپاستىڭ تىرەگىنە ىلە سالىپ، جالما-جان ارباداعى كىشىلەۋ سابانى قىمىزىمەن شارمەندەپ كوتەرىپ سەنەككە كىرگىزدى. ءسويتتى دە ەندى ول ترانتاستىڭ الدىڭعى كوزلو وتىرعىشتىڭ قۋىسىنا ءۇش اياعىن بۋىپ سالعان قويدى سۋىرىپ الىپ، زورعا دەگەندە جەرگە ءتۇسىرىپ، سۇيرەلەپ ءجۇرىپ لاپاس استىنا تىقتى.
5
جاناما اعايىنى راقىمعاليدىڭ سوزشەڭدىگىمەن قاتار ەپتى ەكەنىن حاكىم و باستان بىلەتىن. ءبىراق ونى قايىن اتاسىنىڭ ءىسىن قۋىپ توقتىسى مەن سابا قىمىزىن ارباسىنا ارتا سالىپ، ۇيىنە جەتىپ كەلەدى دەپ ويلاعان جوق-تى. پروكۋروردىڭ سول كۇندەرى بار ويى جالعىز-اق نارسەنىڭ توڭىرەگىندە بولدى، ول: ون التى جاسار قورعانسىز قىزدى جاسى الپىستان اسقان ادامنىڭ وزبىرلىقپەن جار ەتكەن قىلمىسىن جازالاۋ ەدى. بۇل قۇر جازا عانا ەمەس، ەندىگارى مۇنداي زۇلىمدىقتىڭ قايتالاماۋىنا بوگەت جاساۋ ەدى. ول ءۇشىن اشىڭ سوت قۇرىپ، حالىڭ الدىندا ەسكىلىكتىڭ توبەسىن ءبىرجولا ويۋ نيەتىندە ەدى. حاكىم ءتىپتى بۇل بولاشاق سوتتا سويلەيتىن ءسوزىن دە ويلاي باستاعاندى. «ادامدى ادام قاناپ، تۋىسقاندىق، دوستىق، ادامگەرشىلىك قاسيەتتەردى مال قۇنىمەن باعالاي باستاعان زامانداردان بەرى قانشاما اسىل انا، اسىل جار، اسىل قارىنداس كوز جاسىمەن مەڭىرەۋ دالانى قول ەتپەدى! قانشاما ون ساۋساعىنان ونەرى توگىلگەن اپا-قارىنداستار كۇڭدىك قۇشاعىندا قالمادى! قانشاما ءانشى، كۇيشى سۇلۋ سەزىمدى قارا كوزدەر، كۇل استىندا قالعان مونشاقتاي، باي بوساعاسىندا ءجۇزى سولمادى! تەڭدىكسىز، باقىتسىز، اسىل ءومىرىن قورلىقتا وتكىزگەن قىزدىڭ زارلى ءۇنى كۇڭىرەنگەن كۇي بولىپ ەكى شەكتى دومبىرادا عانا قالعان جوق پا؟! ونىڭ اسىل ارمانى ءان مەن جىر بولىپ كەلىپ تالاي كۇرسىندىرگەن جوق پا؟ مىنە، سول قاسىرەتتى قازاق قىزىنىڭ تاعى ءبىر بالاپانى اياڭ استىنان تورعا ءتۇسىپ، بوستاندىق جەمىسىنە جاۋتاڭداي قاراپ تۇرعان جوق پا؟ كەڭەس وكىمەتىنىڭ ءادىل زاڭىنا يەك سۇيەي الماي ءالى دە قاپى كەتەمىن بە، دەپ كۇدىكپەن قول سوزىپ تۇرعان جوق پا؟ جوق، ەندى سەن ءادىل سوتتىڭ الدىنداسىڭ! تەڭدىككە قولىڭدى جەتكىزەتىن ءادىل زاڭنىڭ قورعاۋىنداسىڭ!..» — دەپ باستاماقشى ەدى پروكۋرور ءسوزىن. ءبىراق ونىڭ ويىنا جوق جەردەن ءبىر كەدەرگى كەپتەلە قالدى. ول: قىزدىڭ الدىن الا بەرگەن جاۋابى. «مەنى ەشكىم زورلاعان جوق، ءوز ەركىممەن شىقتىم...» دەدى قىز. سوت ماجىلىسىندە حالىڭ الدىندا وسى سوزىنەن تانباي، «مەنى ەشكىم زورلاعان جوق، ءوز ەركىممەن شىقتىم» دەپ تۇرسا نە دەمەكپىن؟ مۇنىڭ تەرىستىگىن قالاي دالەلدەۋ كەرەك. نەمەن دالەلدەۋ كەرەك؟ قىزدىڭ ازعىرۋعا ەرىپ كەتكەنىن قانداي نارسەلەر ىسپاتتاي الادى؟ بۇل بۇرىن-سوڭدى سوت-تەرگەۋ تاجىريبەسىندە از كەزدەسەتىن جاي. ءوز باسىم ءبىرىنشى رەت كورىپ وتىرمىن. ون التى جاسار قىز ءارى كارى، ءارى اجارسىز ادامعا «ءوز ەركىممەن شىقتىم» دەپ بەزەرىپ وتىرىپ الۋى تەگىن ەمەس، مۇندا تەرەڭ سىر بولۋعا ءتيىس...» دەگەن ويعا كەتتى. سونسوڭ ول قىزدىڭ ءىنىسى قۇرماندى شاقىرتتى.
«حاكىم شاقىرادى» دەگەنگە تاڭقىلاۋ كەلگەن تاناۋى ەندەي تۇسكەن قۇرماش، ەسىكتەن اسىعا كىردى دە، تۋرا پروكۋروردىڭ قارسى الدىنا كەلىپ، ستولىنا قوس قولداي سۇيەنە قالدى. بالانىڭ ءوزىمسىنىپ ەركىن كەلگەنى حاكىمگە ۇناپ كەتتى.
— كويلەگىڭنىڭ تۇيمەسىن ءۇزىپ الىپسىڭ عوي، قۇرماش. حاليماعا نەگە قاداتىپ المايسىڭ، — دەدى ول بار جۇمىس بالانىڭ وسى ىلگەگىنە تىرەلگەندەي كاباعىن شىتىپ.
قۇرماش ەكى ەتەگى ەكى جاققا كەتكەن جاعاسىن قاپسىرا ءتۇستى.
— تۇيمەسىن جوعالتىپ الدىم. قايدا قالعانىن بىلمەيمىن، — دەدى ول قىزارىپ.
— جوعالتىپ الساڭ بىزدىكىنە بار. مەڭدىقىز جەڭگەڭ تۇيمە تاۋىپ قاداپ بەرەر. سونسوڭ سەن مەڭدىقىزعا ايتشى، شايىن ازىرلەسىن. مەن ءقازىر بارامىن. ءوزىڭ دە كەتپە. ءبىرىمىز پروكۋرور، ءبىرىمىز «جاردەمشىسى» بولىپ قاتار وتىرىپ شاي ىشەيىك بار، جاراي ما؟ — دەدى كۇلىپ.
— جارايدى، — دەدى قۇرماش، جەلدەگەن تاناۋى ءبۇل جولى الدەقايدا ورلەي ءتۇسىپ.
بالا ەسىككە قاراي جۇرە بەرگەندە حاكىم:
— قۇرماش، سەن توقتاشى، — دەدى.
قۇرماش تاعى دا سول پروكۋروردىڭ قارسى الدىنا كەلىپ، ستولىنا سۇيەنە قالدى.
— سەن اپاڭنىڭ قالاي الدانعانىن بىلەسىڭ بە؟ — دەدى حاكىم، ىستىقتان مۇرنىنىڭ شولاق ۇشىنا دەيىن تەرلەپ كەتكەن قۇرماشتان.
— بىلەمىن، — دەدى بالا ويلانباستان. — مۇنىڭ ءبارىن باستاعان بيسەنعاليدىڭ بي قاتىنى — قالامپىر. قالامپىر ءوزى ەمەس، بۇرىش دەيتىن دۋاشىعا ۇشكىرتكەن. ۇشكىرتكەندە بال ىشكىزىپ، باسىن اينالدىرعان. بۇرىشتى ەلدىڭ ءبارى بىلەدى. ول دۋالايدى. ونىڭ دۋالاعان ادامى بۇزاۋشا سوڭىنان ەرىپ جۇرەدى، نە ايتسا، سونى ىستەيدى.
قارسى جاۋاپ قاتپاي حاكىم بالانىڭ ىڭعايىنا كوشتى.
— راس، ول كەمپىر ۇشكىرىپ ەمدەيدى. ايەلدەر بوسانعاندا دا، سول كىسىنىڭ قولىنىڭ ەپتىلىگىمەن پايدالاناتىن كورىنەدى. بالدى قالاي ىشكىزەدى ەكەن؟ قۇرماش، سەن كورگەن جوقسىڭ با ەلدە جۇرگەندە؟
— بۇرىشتىڭ بالىن ىشكەن ادام بالقىپ كەتەدى دەيدى عوي، سارى اعا، — دەدى بالا وعان جالت قاراپ. «سارى اعا» دەگەن اتتى ول پروكۋروردىڭ تۋعان ىنىلەرىنەن ەستىپ ەدى. «ءقازىر سول تۋعان ىنىلەرىندەي جاقسى كورەتىن اعاسىن ارداقتى اتىمەن اتاعانىنا، ونىڭ ءوزى قىسىلىپ قالدى. ءبىر ۇيدە، ءبىر ۇيادا تۋىپ وسكەن، باسىنان سيپاپ، بەتىنەن ءسۇيىپ ەركەلەتەتىن ىنىلەرىنىڭ باۋىر باسىپ قالعان اتىن اتاۋ وعان زورلىق سياقتى كورىنىپ كەتتى. ءبىراق حاكىم مۇنى ەلەمەگەننەن كەيىن بالانىڭ كوڭىلى جايلانا باستادى. «سارى اعا دەۋگە بولادى ەكەن. مۇنان بىلاي مەن دە وسىلاي اتايىن» دەپ قۇرماننىڭ ءىشى ەلجىرەي ءتۇستى. ول اپاسى جونىندە پروكۋروردىڭ الىستان وراپ انىقتاۋ جۇرگىزىپ وتىرعانىن سەزگەن جوق، تەك حاكىمنىڭ وزىمەن سويلەسكەنىنە ونىڭ توبەسى كوككە جەتكەندەي بولىپ كەتتى. اسىرەسە، حاكىم وعان: «قۇرماش، سەن مەڭدىقىزعا ايتشى، شايىن ازىرلەسىن. مەن ءقازىر بارامىن، ءوزىڭ دە كەتپە. ءبىرىمىز پروكۋرور، ءبىرىمىز جاردەمشىسى بولىپ، قاتار وتىرىپ ءبىر شاي ىشەيىكشى» دەدى عوي. مۇنان ارتىق قادىرلەۋ بار ما؟ بالا جالما-جان:
— سارى اعا، مەن وقۋعا كىرەمىن. قالايدا كىرەمىن، — دەدى. ەڭ جاقىن اعاسىنداي كورىپ وزىنە ارقا سۇيەپ بالانىڭ باتىل سويلەگەنىنە حاكىم ريزا بولىپ كەتتى.
— ءيا، وقۋ كەرەك، قۇرماش. قالايدا وقۋعا كىرۋ كەرەك. وقىساڭ عانا ءبىلىمدى جىگىت بولاسىڭ. ەلدە قىزمەت ىستەۋگە ءبىلىمدى جىگىتتەر تاپتىرماي وتىر. مىنا سەن سياقتى جاس بالالار وقىپ جەتىلگەن كەزدە عانا ۋچيتەلدەر، دارىگەرلەر مولايادى، — دەپ قولدادى بالانىڭ تالابىن.
قۇرماشتىڭ ارمانى ۇلعايا ءتۇستى.
— حاليمانى دا وقۋعا كىرگىزسە... قىزدار مەكتەبىنە. اناۋ كۇنى مەن قاسىنان ءوتتىم. تولعان قىز مەكتەپتىڭ اۋلاسىنا سىيماي تۇر. ءبىزدىڭ حاليماداي قىزدار. ىشىندە ونان ۇلكەندەرى دە بار.
حاكىم بالانىڭ بەتىنە قاراي قالدى دا، كوڭىلىن جىقپاي:
— ونى دا كورەرمىز. الدىمەن... ءىسى ءبىتسىن، — دەدى. سونسوڭ حاكىم قالتاسىنان ساعاتىن سۋىرىپ، قاقپاعىن اشىپ قارادى دا قايتادان جاپتى.
— ءجۇر. ءبىزدىڭ ۇيدەن شاي ىشەمىز، — دەپ قۇرماشتى ەرتىپ كەڭسەدەن شىعىپ كەتتى.
— سارى اعا، مىناۋ راقىمعالي اعايدىڭ ارباسى، ات تا سولاردىكى، — دەدى قۇرماش لاپاس استىنداعى ات-اربانى كورىپ.
ات-اربانى حاكىم دە كورىپ ەدى. ءبىراق ونىڭ راقىمعالي كەلەدى دەگەن ويىندا جوق-تى. «بۇل سۋايت نەعىلىپ ءجۇر؟ الدە قايىن اتاسى جونىندە قولقا سالماق پا؟.. كوپتەن بەرى كورىنبەي جۇرگەن بۇل قۋ تەگىن كەلمەگەن شىعار! بولماسا اناۋ كۇنگى ادىلگە ايتقان بالدىزىنا شىنىمەن قۇدا ءتۇسۋ نيەتىندە مە؟»
كەنەتتەن جاۋىپ كەتكەن كۇدىكتى سۇراقتارىنا جاۋاپ ىزدەگەندەي، ول بايلاۋلى تۇرعان اتتى اينالىپ ەتىپ قورانىڭ ەسىگىن اشتى. ونىڭ ءبۇل ەسىكتى اشۋىنا سەبەبى دە مول ەدى — كوپتەن ات بايلانباعان ءارى قۇرعاق، ءارى ءىشى تاپ-تازا قورانىڭ ەسىگى ءومىرى جابىلمايتىن. باعانا تاڭەرتەڭ ءوزى ۇيدەن شىعىپ بارا جاتقاندا دا اشىق جاتقان. ال، ءقازىر بىرەۋ ونى مۇقياتتاپ جاۋىپ، سىرتىنان دوعامەن تىرەپ قويىپتى. ەندى ءبارى تۇسىنىكتى: راقىمعاليدىڭ تەگىن كەلمەگەنىن دالەلدەپ، جىپتەن بوس سىڭار اياعىن قۇشىرلانا سەرپىپ، قىزىل ىسەك باسىمەن جەردى سوعىپ-سوعىپ قالدى. حاكىم ەسىكتى قايتا جاپتى.
ۇيدە وتىرعان راقىمعاليعا يەگىن عانا كوتەرىپ، ونىڭ قاسىنداعى بەيتانىس بايبىشەگە امانداسپاستان حاكىم تورگى ۇيگە ءوتىپ كەتتى دە، ازدان كەيىن وزىنە ىلەسە كىرگەن قۇرماشتى شاقىردى.
— وي، اينالايىن، قۇرماشجان! امان-ەسەنسىڭ بە، قاراعىم. ءتۇۋ! كوپ كۇن ءوتىپ كەتتى عوي، سەن كەتكەلى! وي اينالايىن! مەن سەنى قانشا ىزدەدىم! بارماعان جەرىم قالدى ما؟! — دەپ راقىمعالي لەكىلدەتە باستاپ ەدى، حاكىم ونى بىردەن تويتارىپ تاستادى.
— ءاي، راقىمعالي، باۋىرىڭ ەلجىرەپ بارا جاتسا
قۇرماشتىڭ اقىسىن نەگە الىپ بەرمە ءدىڭ دابىلدان؟ بوس اڭگىمەنى قىسقارت! قۇرماش، سەن ءاجىعاليدى شاقىرىپ كەل. تەز كەلسىن، تىعىز جۇمىس بار، — دەدى پروكۋرور.
— سارى اعا، ءقازىر! — دەپ قۇرماش ۇيدەن جۇگىرە جونەلدى.
«ءاجىعاليدى شاقىرىپ كەل» دەگەن سوزگە راقىمعاليدىڭ دا، ونىڭ ءتور جاعىندا وتىرعان ايەلدىڭ دە قۇلاعى ەلەڭ ەتە قالدى.
— بي قاينىم... قۇدا بالا، سىرتىڭىزدان اتىڭىزعا دا، زاتىڭىزعا دا قانىق بولعانىمەن ءجۇز كورىسە الماي جاتىرمىز. كىنا سىزدەن ەمەس، بىزدەن. نە ۇلكەن، قۇدا ۇلكەن؛ نەنىڭ جولى ۇلكەن، قۇدانىڭ جولى ۇلكەن. الايدا وسى ۇلكەن جورالعىنى.اتا-بابانىڭ سالتى بويىنشا جۇرگىزە الماي كەلەمىز. بۇعان دا كىنالى ءسىز ەمەس، مىنا ءبىز. راقىمعالي بىزگە كۇيەۋ بولسا، سىزگە تۋىسقان، بىزگە بالا بولسا، سىزگە قۇلىنتايداي تەبىسىپ وسكەن زامانداس، باۋىر. بىزگە اعايىندى ەكەۋىڭىزدىڭ دە الا-قۇلالىعىڭىز جوق.
— ويباي، جەڭەشە-اۋ، نە دەگەنىڭىز! حاكىم ەكەۋىمىز تۋىسقاندىقتىڭ ۇستىنە ءبىر جىلى تۋعان قۇرداسپىز عوي. مەنىڭ تەك دۇنيەگە بەس-التى اي عانا بۇرىن كەلگەندىگىم بار...
— ءيا، بىلەمىن، كۇيەۋجان، قۇرداسسىز. وسىنىڭ ءبارى بىزگە قۇدانى سىي-قۇرمەتكە بولەپ وتىرۋدى جۇكتەيدى. پايعامبارىمىز ايتقان عوي: «ءبىرىڭدى-بىرىڭ باۋىر كور، باۋىرىڭدى قۇرمەتتەي ءبىل» دەپ. ءبىراق ءبىز ناداندىقتىڭ اركاسىندا وسى قاسيەتتى قاسيەتتەي الماي كەلدىك. «ەشتەن كەش جاقسى» دەگەن ناقىلعا سۇيەنىپ، ەندى عانا تانىسىپ وتىرمىز، — دەپ بايبىشە جورعالاي جونەلدى.
«مىناۋ ءبىر سوزگە اعىپ تۇرعان شەشەن ايەل عوي. قالاي تاستايدى اياعىن! سوزشەڭ دەگەن راقىمعالي شاشپاۋىن كوتەرۋگە شاق جارايتىن. سارىنى سول باسپالداق جاساۋ...» دەگەن قورىتىندىعا كەلدى دە، حاكىم:
— ءسوز ىڭعايىنا قاراعاندا ءسىز مىنا راقىمعاليدىڭ قايىن جۇرتى سياقتىسىز. قىسقا ايتقاندا، مەن ءسىزدى تانىعانىم جوق. تانىعان كۇندە دە جۇراعاتتىڭ سالتتى ءتىزىپ جاتۋعا شامام كەلمەيدى. ويتكەنى مەن زاڭ قىزمەتكەرىمىن. بىرەۋدەن كورگەن ءزابىر-جاپاڭىز بولسا سونى ايتىڭىز. وكىمەتتىڭ زاڭىن بۇزعان ادام بولسا، مۇنى دا جاسىرماڭىز. ءتيىستى جاردەم كورسەتۋگە مەن دايارمىن، بايبىشە، — دەدى حاكىم، تۇرەگەلىپ تۇرعان كۇيى، ايەلدىڭ جۇزىنە سىناي قاراپ.
— وي، حاكىمجان، سەن ءتىپتى اشىق كەتتىڭ عوي. زاڭ قىزمەتكەرى ەكەنىڭدى ەل تەگىس بىلەدى. بىلمەگەندە شە! اعايىندىق، زامانداستىق جونىمەن تانىسۋعا الىپ كەلگەن مەن ەدىم، بۇل جەڭەشەمدى، — دەي بەرىپ ەدى راقىمعالي.
— راقىمعالي، سەن قوي، — دەدى حاكىم قاباعىن ءتۇيىپ. — بىلەمىن سىرىڭدى. قالاعا شاي-شەكەر الا كەلسەڭ ونى ايت، بولماسا مىنا كىسىنى ەرتىپ دابىل بايدىڭ ءىسىن قۋىپ جۇرسەڭ ءسوز باسقا. ارباڭا سابا قىمىز سالىپ، ىسەك تيەپ جۇرۋىڭە قاراعاندا ءبىر ەسەبىڭ بار-اق شىعار دەپ قالدىم.
حاكىمنىڭ قاباعى جابىلىپ كىرگەنىن كورىپ، مەڭدىقىز سەسكەنىپ قالىپ ەدى، ەندى بۇل كۇتپەگەن جەردەن كەلگەن قوناقتى ءوزى شاقىرىپ اكەلگەندەي قىسىلدى.
— قىزدى زورلاپ كۇيەۋگە بەرىپ، قويشىنىڭ اقىسىن جەپ، قۋىپ جىبەرەتىن زامان الدەقاشان ءوتىپ كەتكەن جوق پا، قۇرداس. ارباڭدا نە بارىن بىلگەن جوق ەدىم، بۇل قالاي؟ الدە «پروكۋpopدىڭ ۇيىنە سابا قىمىز بەن قوي كەلىپ جاتىر» دەگەن وسەككە ىلىكتىرگىڭ كەلدى مە؟ — دەدى مەڭدىقىز رەنجىگەن پىشىنمەن.
بايبىشە تاعى دا قۇرداي جورعالادى.
— قاراعىم، كەلىن، ءبۇل مىنا قۇرداسىڭنىڭ «زامانداستىق بازىنالىقپەن بارعاندا قولىما قارايدى عوي» دەپ اكەلگەن بازارلىعى عوي. شارۋادا توقتى-تورىمنان باسقا نە بولسىن. قولدا بارىن سالادى ءبىزدىڭ قازاق قورجىنعا. ال، جۇرت: «دابىل باي، دابىل باي» دەيدى. جەر-كوككە سىيعىزباي ايعايلاپ بار پالەنى سول بايدىڭ باسىنا ۇيەدى. «زورلىق-زومبىلىق جاسايدى» دەيدى. «جارلىعا تەڭدىك بەرمەيدى» دەيدى. شىنىنا كەلسەڭ سول دابىل بايىڭ: «ءيا، قۇداي» دەپ وتىرعان ءبىر جۇدىرىقتاي مومىن شال. بىرەۋ ونى زابىرلەمەسە، ونىڭ ەشكىمدى زابىرلەۋگە شاماسى كەلمەيتىن سورلى. بەس جاندىعى بار دەپ ايىپتاماساڭ ءوزىن ادام ايارلىق ءمۇساپىر. ءمۇساپىر بولاتىنى: قۇداي ءبىر جۇدىرىقتاي پەرزەنت بەرمەي قويدى. ال سول پەرزەنت جولىنداعى يگى تىلەگىن كورە المايتىن دۇشپاندارى تەرىسكە جوريدى. «زورلاپ ۇيلەندى» دەپ بالە سالادى. وسى كۇنى زورلىق بار ما؟ كىمدى كىم زورلاي الادى، كەلىن-اۋ. ءوزىڭ ايتقان قىزدى زورلاپ كۇيەۋگە بەرەتىن زامان الدەقاشان وتكەن. نانباساڭىز ءوزىڭىز سۇراڭىزشى انا حاليما دەيتىن بالادان — كىم زورلادى ەكەن؟ بالانىڭ ءوزى...
بۇل اڭگىمەنىڭ ارعى جاعى ۇزاققا سوزىلار ما ەدى كىم ءبىلسىن، پروكۋروردىڭ شاقىرۋىمەن ءمالىم بولعان ءاجىعالي ۇيگە كىرىپ كەلدى دە قالامپىر بايبىشەنىڭ ءسوزى ءۇزىلىپ كەتتى. ايەل ورنىنان ۇشىپ تۇرەگەلدى، ءاجىعاليدان كورە كوزگە سەسكەنىپ قالدى.
— جولداس پروكۋرور! اعا ميليسيونەر ءاجىعالي تاتەنوۆ قاراۋىڭىزعا كەلىپ تۇر. نە بۇيىراسىز! — دەدى ءاجىعالي تىك تۇرىپ.
حاكىم ويلانىپ تۇر ەدى. ءاجىعاليدىڭ كەلۋى ونىڭ جارلىعىن تەزدەتىپ جىبەردى.
— مىنا كىسىلەردى تانيسىز عوي... — دەدى ول ءاجىعاليعا بوگەلىڭكىرەپ.
— البەتتە. شىدەرتى اۋىل سوۆەتىنىڭ ازاماتتارى: دابىل ماقمەتوۆتىڭ كەلىنى مەن كۇيەۋى. ەكەۋى دە سوزگە شەبەر ادامدار. ايلا-شارعىعا دا ولاق كورىنبەيدى، — دەدى اعا ميليسيونەر. ول بۇرىلىپ قالامپىر بايبىشەگە سۇستانا قالدى. — مىنا بايبىشە اناۋ كۇنى جالعىز قايناعاسىن اڭگىمەدەن اراشالاۋ ءۇشىن جومارتتىعىن دا كورسەتىپ قالدى.
— ءيا، جومارت كىسى كورىنەدى. ءبىزدىڭ قورادا اياعى بايلاۋلى قوي جاتىر. ەسىك الدىندا ءبىر سابا قىمىز تۇر. سونى دابىلدىڭ ساۋىنشىسى مەن قويشى بالاسىنا تابىس ەتىڭىز، سولاردىڭ ۇيىنە جەتكىزىپ بەرىڭىز. سونسوڭ ارىز ايتىپ كەلۋشىلەردى كەڭسەگە جىبەرۋ كەرەك. پاتەرگە كەلۋ جارامايدى، — دەدى حاكىم.
— جاقسى، — دەدى ءاجىعالي ارعى جاعىن سۇراماستان. ءسويتتى دە ول راقىمعاليعا يەك قاقتى. — ءجۇرىڭىز.
راقىمعالي قورقىپ كەتتى.
— مەن جاي كەلىپ ەدىم، حاكىمجان. مەنىڭ ءجونىم باسقا.
مىنا كىسىنى... — دەپ كۇبىرلەدى ول كۇيبەلەكتەپ.
— ءجۇر، وتاعاسى، تەز اتىڭدى جەك! — دەپ بۇيىردى ءاجىعالي وعان.
سىرتقا شىققان سوڭ:
— بۇل ۇيگە قاراي مەنىڭ رۇقساتىمسىز اياعىڭدى اتتاۋشى بولما. پروكۋرور سەنىڭ جەكەلەپ سويلەسەتىن اۋىلنايىڭ ەمەس، — دەدى.
راقىمعالي تەرلەپ-تەپشىپ قىزىل ىسەكتى زورعا كوتەرىپ، ارباسىنا قايتادان سالدى.
6
ءتاجىمۇراتتىڭ ءوزى-وز بولىپ، ەس بىلگەلى ەتەگىنەن ۇستاپ ەرىپ كەلە جاتقان ءبىر قاعيداسى بار ەدى. ول: «دۇشپانىڭا دوسىڭشا ەزۋ تارت تا، قوينىڭداعى جارىڭا دا سىرىڭدى اقتارما» دەگەن قاعيدا. بۇل ونى ءومىرى جەر سوقتىرىپ كورگەن جوق. ءتورت جىل باستاۋىش مەكتەپ پەن ءتورت جىلداي گيمنازيادا وقىعان كەزدە دە، وسى بوي" تۇمارداي سەنىمدى قاعيدا «كورگەندى وقۋشى» اتاندىردى. بۇل وقۋشىلىق كەزى عوي. ال، قىزمەتكە ارالاسقان شاقتا مۇنداي قاسيەت ەكىنىڭ بىرىندە بولا بەرمەيتىن نارسە ەمەس پە؟ سولاي! ءتاجىمۇراتتاي كىشىپەيىل ادام جوق. ۇلكەنگە دە، كىشىگە دە بالا سياقتى قىزمەت ەتەدى. ءومىرى قاباعىن شىتقان ەمەس، وتىرىك-وسەكپەن ءىسى جوق جىگىت» دەگەن ىزدەگەندە تابىلمايتىن، ەكىنىڭ ءبىرى قولعا تۇسىرە بەرمەيتىن سىمباتتى مىنەزدەمە ءوزى ىستەگەن مەكەمە تۇگىل ۋەزد ورتالىعىنىڭ كوپ كەڭسەسىندە ورىن الا باستاعان-دى.
ءبىر كۇنى ءتاجىمۇرات، تۇستەن كەيىن ءبىر «قاسىرەتتەن ءبىر قاسىرەتكە ۇشىراعان»، ۇزاق جىلدار بويى بىرگە قىزمەت ىستەگەن باستىعىنىڭ ۇيىنە زىپ ەتە قالدى. ونىڭ قاس قاققانداي تەز ويلاماعان جەردەن شىعا كەلەتىن ادەتى ايتانعا بۇرىننان بەلگىلى ەدى. اسىرەسە، قاباعىنىڭ ءۇستى قاتاڭ تارتقان شاقتاردا باستىعىنىڭ الدىندا جىبەكتەي ەسىلە قالاتىنى بار-دى. كومانديروۆكادان كەلگەن ءتۇنى اش كۇزەندەي بۇگىلگەن جىلماڭ ستۋدەنتتىڭ تەرەزەسىنەن شىققانىن كورىپ تۇرعانداي-اق ەرتەڭىنە ءتاجىمۇرات ونىڭ قاسى مەن قاباعىنا قارادى دا قالدى.
— ايتەكە، ءسىز دەمالىڭىز. كەڭسە جۇمىسى ەشقايدا قاشپاس. نەرۆىڭىزدى ساقتاڭىز. قايتىڭىز، قايتىڭىز! — دەپ قوياردا قويماي ۇيىنە قايتارعان ەدى.
قىزمەتتەن بوسانعان كۇنى دە ول سونى ىستەگەن.
— قىزمەت دەگەن نە، ايتەكە. ەڭ باستىسى — دەنساۋلىق. قىزمەت تابىلادى، دەنساۋلىق تابىلمايدى. تىنىعىڭىز. ءبارى ورنىنا قايتادان تۇسەدى، — دەپ دەم بەرگەن-دى.
ال بۇگىن ءتاجىمۇرات كوپتەن بەرى قۇرمەتتەپ كەلگەن باستىعىن تاعى دا قولتىقتاي ءتۇستى.
— ايتەكە، ايىپقا بۇيىرماڭىز... ەر باسىنا كۇن تۋسا ەتىگىمەن سۋ كەشەر، دەپ ومىردە اششى دا، تۇششى دا كەزدەسەر. اششىعا تىرجيىپ، تۇششىعا ىرجيۋدى ءوز باسىم جەك كورەمىن. كوپ ۇلگى كورسەتكەن، ۇزاق جىلدار بويى اقىل ايتىپ، تالىم-تاربيەگە بولەگەن اعامىز مىنا ءسىز بولاسىز. وسىندايدا ءىش پىسپاسىن دەپ مىنا شاراپتى... — دەپ، ول جالما-جان ءوزى جۇگىرىپ ءجۇرىپ، ستول ۇستىنە شىنى اياڭ اكەلدى. قازان جاقتان نان مەن پياز تاۋىپ، ونى كەلتىردى. سوزگە شورقاقتاۋ جانە قاپەلىمدە بەت قايتارىپ تاستاي المايتىن ايتان ويلانىپ ۇلگىرگەنشە اراقتى شىنى اياققا قۇيىپ جىبەرىپ، قولىنا ۇستاتىپ تا سالدى. ءسويتتى دە:
— ايتەكە، كانە، ءومىر ءجىبىنىڭ الدەقالاي تۇيىنشەكتەلگەن جەرى جازىلىپ جىبەكتەي ەسىلىپ كەتسىنشى! — دەپ شىنى اياقتى كوتەرىسە بەردى.
— جاقسى لەبىزىڭە الدىريزا بولسىن، ءتاجىمۇرات. ال، مىنانى مەن ىشپەيتىن ەدىم، — دەپ ايتان قۇيىلعان اراققا ەلجىرەگەن ءبىر قيماستىق جۇزبەن قاراي قالدى.
— جوق، ايتەكە، ءىشىپ جىبەرىڭىز. تۇك تە ەتپەيدى، ءىشىپ جىبەرىڭىز. ماس بولۋ ەمەس، اشەيىن ءبىر كوڭىل كوتەرۋ نيەتى عوي. ايتپەسە، ەتەك-جەڭىن ءتۇرىنىپ كىرىسەتىن ماسكۇنەم جوق.
— بۇل دا راس ءسوز. ماسكۇنەم قازاقتى ءازىر كورگەنىم جوق. ال، جاقسى، بولسىن...
جاتاعان كەلگەن كەڭ شىنى اياقتىڭ ورتا شەنىنەن اسىرىڭقىراپ قۇيعان اراقتى اقباسوۆ ساسپاي كوتەرىپ، اقىرىنداپ جۇتىپ ءبىتىردى دە، كوكجال پيازدىڭ ءبىر قاباتىن سىدىرىپ الىپ ناسىباي اتقان ادامشا قوس تاناۋعا كەزەك-كەزەك باستى. الدە پيازعا، الدە اراققا ەلتىپ ول كوز جۇمعان كۇيى ءسال ۋاقىت وتىرىپ قالدى. ءتاجىمۇرات ازعانا ەرىن تيگىزگەن ءوز شىنى اياعىن جەرگە قويا سالىپ، بۇرىنعى باستىعىنىڭ بوساعان ىدىسىن ءمولدىر قالپىنا قايتادان كەلتىردى. مۇنى كوز جۇمىپ ەلتىپ وتىرعان تەرگەۋشى ەلەڭ قىلماستان وتىرا بەردى.
— ءومىردىڭ ءوزى ورمەك سياقتى. جوق جەردەن ءجىبى تۇيىلگەنىن باستان-اق سەزىپ ەدىم، — دەدى ءتاجىمۇرات ايتارىن الىستان مەڭزەپ. ءوزى ۇيالماعان ادام، كىسى بەتىن شيەدەي قىلادى دەپ، ءوز باسى شىرمالعاننان كەيىن وزگەنى دە شىرماعان.
ايتان كوزىن اشىپ جىبەردى. ءبىراق ءتاجىمۇرات ونىڭ ەلەڭ ەتكەنىن بايقامادى ما، الدە ەلەمەدى مە، ءسوزىن سول جۇمباق ادامنىڭ ماڭىندا ءورىپ، ءجۇزىن جوعارى كوتەرمەستەن سويلەي بەردى.
— ...سونداي ادامدار بولادى. وزگەلەر دە وزىممەن بىردەي بولسىن دەيدى. راس، مەنى كىنالايدى ەكەن — باسقانى دا سولاي ەتسىن دەگەن وي ولاردىكى. ءبىراق ءبىز ولاي جىبەرەمىز بە ونى. ءبىز دە ادامبىز عوي. اقتى-قارانى ايىرادى دەپ قويدى عوي ءبىزدى ءىس باسىنا...
— ءتاجىمۇرات، سەن نە جونىندە؟
— ...ادام بۇزىق بولىپ تۋمايدى. ومىردە باردان ۇلگى الادى.،.
— ءتاجىمۇرات، مەن سوزىڭە تۇسىنبەي وتىرمىن.
— جوق-اۋ دەيمىن، ايتەكە، مىنانى الىپ جىبەرەيىكشى.
— قۇرعىرىڭ ماس قىلار. ءىشتى ىپ-ىستىق ەتىپ جىبەردى.
— تۇك تە ەتپەيدى، ايتەكە. ماس بولۋ ەمەس، اشەيىن ءبىر كوڭىل كوتەرۋ عوي.
— بۇل دا راس... سەن نە جونىندە؟
— ايتەكە، الدىمەن الىپ جىبەرەيىك.
بۇل جولى دا قولقالاپ ىشكىزدى ءتاجىمۇرات. ءبىراق ءوزى اۋىز تيۋمەن عانا تىندى. قىزا باستاعان ايتان ونىڭ ءسوزىن دە قىزا تىڭداۋعا كىرىستى.
— نە جونىندە، ايتساڭشى، بالا، — دەدى ول ءتاجىمۇراتقا قاباعىن شىتىپ.
— الگى مايماقوۆ جونىندە. ءتاڭىر العىر ادەيى شاتاستىرعان عوي، كەتسەم بىرگە الا كەتەيىن دەپ. ءبىراق ءبىز دە ادامبىز عوي، اقتى-قارانى ايىرادى دەپ قويدى عوي ءبىزدى ءىس باسىنا.
— ول اتاڭا نالەت، قاس قىلدى، قاس قىلىپ ىستەدى...
— البەتتە، قاس قىلماسا سولاي ەتە مە؟ ءوز اتىم دەپ باسقانىڭ ات-ارباسىن جەگىپ جىبەرە مە؟!
— كورسەتەرمىن مەن وعان كورىمدى.
— مەن كورسەتتىم، ايتەكە، وعان كورىمدى.
— كورسەتپەگەندە؟
— «قاس قىلىپ ىستەدىم، تەرگەۋشىنى قولىما ءتۇسىرۋ ءۇشىن ىستەدىم: ءوز باسىمنان قورىققاننان تال قارما دىم. قيىن-قىستاۋ كەزەڭ كەلگەندە جاردەمشى بولسىن، كومەكتەسسىن دەپ تەرگەۋشىگە ادەيى قارماق سالدىم» دەپ جازعىزدىم تەرگەۋ اكتىسىنە.
— ە، سويتپەگەندە. مەندە تىرناقتاي جازىق جوق. تەك انا ءجۇنىستىڭ بالاسىنىڭ ىستەپ وتىرعانى!..
ءتاجىمۇرات ءمۇلايىمسي قويدى.
— جازىعىم جوق ەكەنىن بىلە تۇرا ىستەدى ءجۇنىستىڭ بالاسى... ا، ءتاجىمۇرات، ساعان تاپسىردى ما مايماقوۆتىڭ ءىسىن؟
— ماعان تاپسىردى، ايتەكە. سىزگە كىر جۇقتىرمايمىن قولدان كەلسە. مەن ادىلەتكە عانا جۇگىنەتىنىمدى ءسىز بىلەسىز عوي.
— ە، سويتپەگەندە. مەندە تىرناقتاي جازىڭ جوق. الگى قاتىننىڭ «قىراعىلىق كەرەك ەدى، پالەن-پاقتۋان ەدى» دەۋى اشەيىن قىزىل ءسوز. مەن ارىز جازامىن. گۋبەرنيالىق جەرگە، ءتىپتى كرايعا جازايىن دەپ وتىرمىن. ءجۇنىسوۆتىڭ پالە جاۋىپ وتىرعانىن ايتام.
ءتاجىمۇرات قۇلاعىن تىگە قويدى دا، الدەنەنى ماقۇلداعانداي باس يزەدى.
— سەن ارىزعا شەبەر ەدىڭ، ءتاجىمۇرات. ەلدىڭ ارىزىن كوپ جازاسىڭ...
— قايدا جازۋدى ءسىز البەتتە مەنەن گورى جاقسى بىلەسىز. ال، مەن بولسام ارىزدى الدىمەن ۋاتكوم پرەدسەداتەلى الەن الەۋوۆتىڭ اتىنا باعىشتار ەدىم، — دەدى ءتاجىمۇرات اڭىرىن عانا.
— نەگە؟
— بىرىنشىدەن، بۇل كىسى تەز شەشەدى. ەكىنشىدەن، ءجۇنىسوۆتىڭ ءبۇل ىسىنە ريزا بولماۋى كەرەك. «قاجىنىڭ بالاسى بولعان سوڭ اسىرا سىلتەيدى، جاقسى اتاق الۋعا ۇمتىلادى» دەپ وتىرعانىن ەسىتتىم. ۇشىنشىدەن، بۇل كىسى دە داۋلەتوۆ سياقتى كرايكوم مۇشەسى، قۇدىرەتى كۇشتى...
— جاز، — دەدى ايتان، ستولدى جۇدىرىعىمەن ءدۇرس ەتكىزىپ. — جاز، مەن ايتايىن.
ءتاجىمۇرات جۇگىرىپ ءجۇرىپ ەكىنشى بولمەدەگى ستولدان قاعاز بەن قالام-ساۋىت الىپ كەلىپ، جالما-جان ارىز جازۋعا كىرىستى.
— «كرايكوم مۇشەسى، ۋاتكوم اعاسى الەن الەۋوۆ جولداسقا!» دەپ جاز! — دەدى ايتان.
— جازدىم: «جىمپيتى ۋەزدىك اتقارۋ كوميتەتىنىڭ پرەدسەداتەلى الەۋوۆ جولداسقا...»
— دۇرىس. ەندى... ىم... كەڭەس وكىمەتى ورناعاننان بەرى ادال قىزمەت ەتىپ كەلەمىن... جازدىڭ با؟
— جازىپ جاتىرمىن: «بوستاندىق كوكسەگەن قازاقتىڭ كوزى اشىق ازاماتتارى جاڭا وكىمەت ورناعان كۇننىڭ ەرتەڭىندە-اق ەزىلگەن ەلىنىڭ ەڭسەسىن كوتەرۋگە كىرىستى. ءبىرى — ەڭبەكشى بۇقارانىڭ ءوقۋ-بىلىم ءىسىن قولعا السا، ەكىنشىسى — مەشەۋ ەلدىڭ جەر مەن سۋىن دۇرىس پايدالانۋىنا كۇش سالدى. ءۇشىنشىسى — دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسىندا قايرات كورسەتسە، ءتورتىنشىسى — اكىمشىلىك، سوت قۇرىلىس جۇيەسىندە ەڭبەك ەتە باستادى. مىنە، سول يگىلىكتى ىستەردىڭ ءبىر ۇلكەن تارماعى بولعان سوت-تەرگەۋ قۇرىلىسىندا قال-قادارىمشا قىزمەت ىستەپ كەلگەندەردىڭ ءبىرى مەن ەدىم. جەتى-سەگىز جىل ۇزبەي تەرگەۋشىلىك مىندەتىن اتقاردىم. جوعارعى باسشى مەكەمەلەر تاراپىنان دا، جەرگىلىكتى ورىنداردان دا وسى ۇزاق ۋاقىت ىستەگەن ىستەرىمە ابىرويلى باعا الۋمەن كەلدىم.
وتكەن ايدىڭ 16 جاڭاسىندا قىزمەت بابىمەن شىدەرتى اۋىل سوۆەتىندە بولىپ، سىرقاتتىعىم سەبەپتى سالت اتپەن جۇرە الماعان سوڭ اۋىلنايدىڭ ات-ارباسىن قالاعا جەگىپ كەلىپ ەدىم. مىنە، سول ات-اربانى «اۋىلنايدىكى ەمەس، بايدىكى ەكەن، سۇراپ جەكپەپتى، پاراعا الىپتى
الدەكىمنىڭ تاراتقان وسەگى ەردى. اربانىڭ بايدىكى، كەدەيدىكى ەكەنىن، بولماسا اۋىلنايدىڭ وزىنىكى ەكەنىن وسى كۇنگە شەيىن ايىرعانىم جوق. اۋىلناي ازىرلەدى، مەن ءمىندىم. بار اڭگىمە وسى عانا. ءبىراق ءىس ناسىرعا شاپتى.
«وي سەنى مە!» دەپ ماعان كوزىن الارتىپ كەلگەن پروكۋرور تارپا باس سالدى. ۇستىمنەن گۋبەرنياعا مالىمدەمە جازدى، ايىپسىز ورنىمنان العىزدى. — تەرگەمەي، تەكسەرمەي ءجۇنىسوۆ پروكۋرور نەگە بالە جابادى؟ — دەپ سۇرارسىز. بۇعان ءبىر-اق جاۋاپ بار دەپ تۇسىنەمىن، ويتكەنى ءجۇنىسوۆ كەڭەس وكىمەتى ورناماستان بۇرىن وقىعان قازاق ازاماتتارىنىڭ ءبارىن زيالى، بايشىل دەپ قارايدى.
ءجۇنىسوۆتىڭ جاپقان جالاسىنان ادال قىزمەتكەرىڭىزدى اراشالاپ الادى دەپ سەنەمىن.
ۋەزدىك حالىق تەرگەۋشىسى ايتان اقباسوۆ».
تىڭداپ وتىرعاندا سەمىز تەرگەۋشىنىڭ تەرشي تۇسكەن سەمىز بەتى ەلجىرەي قالعان ەدى. ال، ءتاجىمۇرات ارىزدى وڭىپ شىققاننان كەيىن ول سۇستانا ءتۇستى.
— ءوز ويىم دا وسى. تاپ وسىلاي ەتىپ جازارمىن دەپ ويلاپ ەدىم. ۇستىنەن ءتۇستىڭ. ال، اناۋ مارقا مەن سابا قالاي بولار ەكەن؟ ارتىق بولماس پا؟ مارقانى جەۋىن جەيدى عوي، قىمىزدى دا ىشەدى. تەك تۋىسقانى اكەلدى دەگەن جەرى ارتىقتاۋ ما قالاي؟ — دەدى ايتان.
— ارتىڭ ەمەس، ايتەكە. اكەلگەنى راس. «مەن ءوز كوزىممەن كوردىم» دەپ ءاجىعالي ميليسيونەر ايتتى. دابىلدىڭ كەلىنى كورىنەدى كەلگەن، قالامپىر دەگەن.
— بىلەم، — دەدى ايتان، — ول اۋىزدى بايبىشە. ول اكەلەدى، جارايدى ولاي بولسا.
ايتان ارىزدى ءتورت بۇكتەپ قالتاسىنا سالدى دا، ەندى ءتاجىمۇراتقا ورتا ستاكان اراقتى ءوزى قۇيىپ ۇسىندى.
— ايتەكە، مەنى قويىڭىز، ءوزىڭىز ءىشىڭىز. ءسىز ۇيدەسىز عوي. مەنى ءقازىر ءجۇنىسوۆ شاقىرىپ قالۋى مۇمكىن. اۋىزدان اراڭ ءيىسى شىعىپ تۇرسا شاتاق بولادى. دابىلدىڭ ءىسىن دە، مايماقوۆتىڭ ءىسىن دە ماعان تاپسىرعانىن ايتتىم عوي، — دەدى.
ايتان قىستامادى.
— ساعان تاپسىرسا جاقسى بولعان ەكەن، ءوزىم دە وسىلاي بولادى عوي دەپ شامالاپ ەدىم، — دەدى ول.
«ماقتانعانىڭا بولايىن. الەكساندر پاتشانىڭ ەسكەرتكىشىندەي قاۋقيعان بيشارا... دەدى ىشىنەن ءتاجىمۇرات شىعىپ بارا جاتىپ.
ءسويتىپ، حاكىمنىڭ ۇستىنەن جازىلعان ارىز دا، اقمەتشەنىڭ ايتقان تىلەگىندەي، ءبىر ارناعا قۇيىلدى. الەن الەۋوۆتىڭ قولىنا ءتيدى.
ونىنشى تاراۋ
1
حاكىم اكباردىڭ كىم ەكەنىن دە اشتى. — جولداس ششيتوۆ، مەن ساعان ءبىر ساۋال بەرگەلى كەلدىم، — دەدى حاكىم كۇلىپ گپۋ ناچالنيگىنە. — اسا قيىن ەمەس، الايدا ويلاندىراتىن ساۋال.
ول ششيتوۆپەن كوبىنە-كوپ قازاقشا سويلەسەتىن، ويتكەنى بۇل قازاق اۋىلدارىمەن ىرگەلەس سەلەنيەدە تۋىپ-وسكەن بەلگىلى ەگىنشى شارۋانىڭ بالاسى ورىسشا سويلەگەن قازاقتى جاراتپاي قالاتىن ەدى دە، قاتە سويلەگەن جەرىن قازاقشالاپ جوندەپ وتىراتىن، ونىڭ ۇستىنە ءتىپتى كەيبىر ماقال-ماتەلدەرىمەن ءسوزىن ورنەكتەپ سويلەۋگە قۇمار بولاتىن.
— ايتىپ، كور، شاما كەلسە جاۋاپ بەرىپ باعايىن. ءبىراق سەن، حاكىم، چەكيست ايتييەۆتىڭ ۋاعىندا دا ىستەگەن جىگىتسىڭ، ونىڭ ۇستىنە پروكۋرورسىڭ، مەنى جاڭىلدىرايىن دەپ وتىرعان جوقسىڭ با؟ — دەپ نيكولاي ششيتوۆ قازاقشا ساقالىن سيپاپ جىميا ءتۇستى.
«وسى سايتان نەگە ساقال قويادى ەكەن؟» دەپ ويلادى دا حاكىم، ول ويىن تۇپتەمەي، جالما-جان ىلكى اڭگىمەگە كەشتى.
ەگەردە مەنىڭ ورنىمدا سەن بولساڭ، نيكولاي، ساعان قۇنىسكەرەي شىعان كەزدەسسە، ونى سەن كامىل تانىساڭ، سوندا سەن نە ىستەر ەدىڭ؟ — دەدى حاكىم.
— حيترىي ساۋال، — دەدى ششيتوۆ، بۇل جولى «سۇم» دەگەن ءسوزدى بىلە تۇرا قولدانباي، قازاقتاردىڭ حيترىي دەگەندى كوبىرەك ايتاتىنىنا ەلىكتەپ. — مەنىڭ قۇنىستى ۇستاي الماعانىما جوريا وسپاق اجۋا جاسايسىڭ، ا؟
ششيتوۆتىڭ بۇل سوزىنەن حاكىم ناعىز قۇنىستىڭ قولعا تۇسپەگەنىن انىق ءبىلدى...
— جوق، نيكولاي، سەنى اجۋالاپ مەن سونشاما... — ول ءسوز جۇبىن ءدال كەلتىرە الماي بوگەلە ءتۇستى دە، قايتادان باستادى، — جوق، نيكولاي، سەنى اجۋالاپ قايتەيىن. بۇل ماسەلە ءازىل-قالجىڭدى كەرەكسىتپەيتىن نارسە عوي. مەنىڭ ساۋالىم شىن ساۋال. مەن سەنىڭ سونداي جاعدايدا نە ىستەيتىنىڭدى بىلگىم كەلىپ ەدى.
— ەگەردە قۇنىستى كەزدەستىرسەڭ نە ىستەر ەدىڭ دەيسىڭ بە؟
— ءيا.
— بۇل ماسەلە مەنىڭ تالاي باس قاتىرعان ماسەلەم. ونىڭ ەڭ قىسقا جولى — بۇل دىننەن بەزگەن شىعاندى سوتتاۋ كەرەك.
حاكىم ششيتوۆتىڭ سوزىنە بىردەن تۇسىنبەي قالدى دا، ءبىراق جاۋاپ قايتارۋعا تەز جارماسپاي، ءبۇل ءسوزدىڭ ماعىناسىن ويلاڭقىراپ الۋ ءۇشىن تەمەكى وراۋعا كىرىستى. ول تەمەكىسىن وراپ بولىپ، تۇتاتقانشا ششيتوۆ تاعى دا:
— ونى نە دە بولسا سوتتاۋ كەرەك، — دەدى.
حاكىم بۇل كوپتى كورگەن چەكيستىڭ ويىن ەندى بولجاعانداي بولدى.
— سىرتتان سوتتاۋعا ماتەريالى جەتكىلىكتى، ەكەنى راس، الايدا قولعا تۇسىرگەن دۇرىسىراق بولار ەدى.
— ول تىرىلەي قولعا تۇسپەيدى، — دەدى ششيتوۆ، ارعى جاعىن اشپاي.
«مەن كامىل تانىسام، كەزدەسكەن جەردە اتىپ تاستار ەدىم» دەگەن قورىتىندىنى حاكىم وعان ايتقىزبادى. ول ەندى انا قولدا وتىرعان ادامنىڭ كىم ەكەنىن، ونى ششيتوۆتىڭ نەگە ۇستاعانىن انىقتاۋعا بەت بۇردى.
— سولاي ەكەن... — حاكىم ادەتىنشە تەرەزەدەن الىسقا كوز جۇگىرتىپ الۋ ءۇشىن موينىن بۇرىپ ەدى، ءبىراق ششيتوۆتىڭ كابينەتى الىسقا كوز تۇسىرمەيتىن تۇكپىردە ەكەنىن، جالعىز عانا تەرەزەسى اۋلا جاڭقا شىققانىن بايقاپ، ۋەزدىك گپۋ ناچالنيگىنە ءجۇزىن قايتا تىكتى دە: — الگى قولعا تۇسىرگەن شارۋا اقمەتشەنىڭ كىمى؟ — دەدى.
ششيتوۆتىڭ قارا قوشقىل تارتقان بەتى ءبۇل جولى تومسارا قالدى. ول ەندى قازاقشا ساقال سيپاۋىن دا قايتالامادى. ورنىنان تۇرەگەلىپ تەرەزە الدىنا باردى دا، حاكىمگە تۋرا قاراماستان:
— اقمەتشە ءبىزدىڭ بارىمىزدەن دە ءتىس قاققان، وتە ويلى جانە ەڭ قيىن جەرى: ول الداعى ءىسىن بىرنەشە جىل بۇرىن ويلاپ، ءپىشىپ، ۇساق-تۇيەك نارسەلەرگە دەيىن كۇدىكسىز ەتىپ جوبالايتىن كىسى: مەنىڭ ويىمشا بۇل شارۋا اقمەتشەنىڭ ءبىزدى الداۋعا قويعان قاراقشىسى، كادىمگى ەگىننىڭ باسىنا قۇس ۇركىتۋ ءۇشىن قوياتىن قاراقشى سياقتى، جالعان قۇنىسى. قاراقشى جالعىز عانا قۇس ۇركىتۋ ءۇشىن قويىلمايدى، ۇرىعا دا قويىلادى. انا شالقار ساگاسىندا ورىمبەك قاجى دەيتىن شال بار عوي، سول شال قاربىز، قاۋىنىن ۇرىدان ساقتاۋ ءۇشىن قاس قارايعانشا قاقىرىنىپ، تۇكىرىنىپ ءوزى باقشاسىنىڭ باسىندا شوشايىپ تۇرىپ الادى ەكەن دە، تۇندە قوس تاياقتى جەرگە قاداپ، ۇستىنە شەكپەنىن جاۋىپ، باسىنا جامان ەسكى بوركىن كيگىزىپ كەتەدى ەكەن. جۇرت ونىڭ بۇل قۋلىعىن تۇسىنبەي، تۇندە ۇيىقتاپ الىپ ەر¬تەمەن ۇيىنە قايتقان شالدى كەرگەندە: «ورەكەڭ ءتۇنى بويى كوز ىلمەي باقشاسىن قاراۋىلداپ شىعادى» دەيتىن كورىنەدى. مىنا اقمەتشە قۋ دا سونىڭ سىڭارى ما دەيمىن. «اكباردى ۇستاسىن ۇستاعىشتار. مەن قۇنىستان اۋلاقپىن، قۇنىستا مەنىڭ، مەندە قۇنىستىڭ شارۋاسى جوق دەۋ ءۇشىن شىعار»، — دەدى ول حاكىمگە، اۋلا ىشىنەن الدەنەنى باقىلاپ تۇرعان ادامشا، تەرەزەدەن كەزىن الماي.
حاكىم باسىن شايقادى. ول ششيتوۆتىڭ ۇستاعانى باسقا كىسى ەكەنىن اڭعارۋى بىلاي تۇرسىن، ءبۇل ۇستالعان ادامنىڭ اتى دا اكبار ەكەنىن ءبىلدى.
— نار جەگىپ، اتىن قابىرعاعا بايلاعان ناعىز اكبار ماعان كوپىرلى اڭقاتىدا كەزدەستى، — دەپ ول ششيتوۆقا اناۋ كۇنگى قۇنىستى كورگەنىن ايتىپ بەردى.
— ال، مەن ساعان ناعىز اكباردىڭ قانداي ەكەنىن كورسەتەيىن، — دەپ ششيتوۆ جالما-جان كابينەتتىڭ ەسىگىنەن باسىن شىعاردى دا، الدەكىمگە يەك قاققانداي بولدى. — انا شىعاننىڭ ءوزى قولعا تۇسسە ونى بۇل جەردە ۇستامايمىن عوي، ال مىناۋ قۇلپى جوق بولمەدە وتىر، — دەپ كۇلدى ول پروكۋرورعا بۇرىلىپ.
ۇزىن بويلى، ءسىڭىرلى، بەت ءالىبى ءبىر قاراعاندا قۇنىسقا مىقتاپ ۇقسايتىن، بۇل دا تۇيە ءجۇن شەكپەندى، كەبىس-ماسىلى، ەڭگەزەردەي قارا كىسىنى ەرتىپ كەلگەن گپۋ قىزمەتكەرى حاكىمگە چەست بەرىپ، قايتادان شىعىپ كەتتى.
ششيتوۆتىڭ سوزدەرىنە، اقمەتشەنىڭ ءىسى مەن ومىرىنە وي جۇگىرتىپ وتىرعان پروكۋرور اكبارعا بىردەن كوز تىكپەي بىرەر مينۋت كىدىردى دە، سونان كەيىن شارۋاعا قاراپ:
— ءسىزدىڭ اتىڭىز كىم ەدى وسى؟ اۋزىما تۇسىرە الماي وتىرعانىم. كوپتەن كورمەگەن سوڭ ادامنىڭ جادىنان شىعىپ كەتەدى ەكەن، — دەدى.
شارۋا قىسىلىپ قالدى. مۇنداي ۇلكەن ادامداردىڭ ءوزىن نەگە جاۋاپتايتىنىن، نە ءۇشىن وڭاشا جاتقىزىپ، جۇرت كوزىنە تۇسىرمەي وڭاشا ۇستاپ وتىرعانىنا كوزى جەتپەگەن بۇل ادام مىقتاپ قورقىپ قالعان بولۋى كەرەك. ول ءسال ۋاقىت سويلەي الماي، تۇلا بويى دىرىلدەپ كەتتى دە، حاكىمگە جالىنعانداي جالتاڭ-جالتاڭ قاراي بەردى.
«ناعىز ەگىن باسىنا قۇس ۇركىتۋ ءۇشىن قوياتىن كيىز قاراقشى سياقتى ەكەن. ششيتوۆتىڭ سيپاتتاماسى ءدال. ەگەردە ءبۇل ناعىز قۇنىس بولسا — كەزىمەن اتىسا قاراپ، سوزدەن ەرىم ورە باستار ەدى» دەپ ويلادى حاكىم، اكباردىڭ جاۋابىن كۇتىپ وتىرىپ.
— سەن مىنا كىسىنى تانيسىڭ عوي. ءبۇل حاكىم ءجۇنىسوۆ دەيتىن پروكۋرور، سەنىمەن سويلەسىپ، كەرەك سۇراۋلارىنا جاۋاپ الىپ، ءوزىڭدى اۋىلعا، بايبىشەڭنىڭ جانىنا قايتارۋعا كەلىپتى، — دەدى ششيتوۆ شارۋاعا ءجۇزىن اسا جۇمسارتپاستان.
شارۋا باسىن شايقادى.
— تانىمايسىڭ با؟
شارۋا باسىن يزەدى.
— سەن اقمەتشەنىڭ جاقىن قۇداسىسىڭ عوي؟ نەگە ۇندەمەيسىڭ، قورىقپا. نيكولاي جازىقسىز ادامدى بوسقا جازعىرمايدى، — دەدى حاكىم شارۋاعا.
— اسا جاقىن قۇداسى ەمەسپىن، — دەدى شارۋا ءالى دە داۋسى دىرىلدەپ. — ءبىزدىڭ جاقىن اعايىننىڭ قىزىن الىپ وتىر سارسەن. قارىنداسىمىز.
— ا-ا، — دەپ سوزىپ قويدى حاكىم. — سارسەن اقمەتشەگە جاناما اعايىن.
— قۇدا دەيمىز، اقاڭدى.
— ءيا. قۇدا.
— سول سارسەن جاعىنان.
— دۇرىس، دۇرىس. سىزدەر ەسەنتەمىرمىسىز؟
— جوق. ءبىز ەسەنتەمىر ەمەسپىز، كەتەمىز.
— ىمم، — دەدى حاكىم قۇنىستىڭ «كەتەمىن» دەگەنىن ەسىنە ءتۇسىرىپ. — «شەگەن قۇدىققا» قاي جىلى كەلىپ ەدىڭىز؟
شارۋا حاكىمنىڭ جىلى جۇزبەن رۋىن سۇراعانعا ريزا بولىپ كەتتى.
— ءبىزدىڭ ەل ەگىن ەكپەيدى عوي. تاۋىڭ جىلعى كۇيزەلىستە اقاڭ قۇدانى ساعالاپ كەلىپ قالدىق تا، بۇل جاقتا كۇن كورىس جاقسى بولعان سوڭ ورنالاسا باستادىق. قىس مالدى تومەن ايداعاندا ەل تابانىندا بولىپ، مۇندا جازعا قاراي قايتامىز، — دەدى ول ەندى بىردەن-ەكى شەشىلە سويلەپ.
حاكىم ونىڭ بويى ۇيرەنە باستاعانىن بايقاپ وزىنە كەرەك جاي-جاپساردى انىقتاي ءتۇستى.
— تومەنگە تۇيەدەن باسقا جىلقى دا ايدايسىزدار ما؟
— جوق، جىلقىنىڭ كوبى سول جاقتا. قىسى-جازى سوندا بولادى. بۇل جاقتان تۇيە بارادى. اقاڭنىڭ ول جاقتا دا ەلۋ-الپىس نارى بار، — دەدى شارۋا.
— وندا جىلقى كوپ بولماس؟
— اسا كوپ ەمەس قوي، ەكى ايعىر ءۇيىر.
«ول جاقتا ەكى ايعىر ءۇيىر جىلقىسى، ەلۋ-الپىس تۇيەسى بولسا، مالىنىڭ تەڭ جارىعا جاقىنى سوندا بولدى عوي. مۇمكىن باسقا جاقتا دا قىزىل نارلار مەن دونچاكتار بار شىعار» دەپ ويلادى حاكىم.
— سىزگە قۇنىس قانداي جاقىن؟ — دەدى حاكىم مال جونىندەگى اڭگىمەنى تۇجىرۋعا بەت الىپ.
شارۋا ۇرەيلەنە ءتۇستى، ول جاۋاپ ورنىنا باسىن شايقادى. پروكۋرور ونىڭ بۇل وزگەرە قالعانىن «قورىقتى ما» دەپ ويلاپ وعان اقىل بەرە سويلەستى.
— ءسىز ونىڭ مۇمكىن، بىزدەن سەسكەنگەننەن اتىن دا اتاعىڭىز كەلمەيتىن شىعار. ول ءبىر قىلمىستى ادام. ونان جۇرتتىڭ ءبارى ات-تونىن الا قاشادى. ءبىراق ءسىز اڭگىمەنى بىزدەن جاسىرماۋىڭىز كەرەك جانە پالەسى تيەدى دەپ شوشىماعانىڭىز جون. اركىم وز باسىنا عانا جاۋاپتى. ءسىز قۇنىس ءۇشىن ايىپ تارتپايسىز، — دەپ تەمەكىسىن تۇتاتتى.
— مەن ونىڭ اتىن عانا بىلەم. ومىردە كورگەن ادامىم ەمەس. ءبىز كەتە، ول قىزىلقۇرت بولۋى كەرەك جۇرتتىڭ ايتۋى. ەلىمىز دە باسقا، جەرىمىز دە باسقا، — دەپ شارۋا جالىنىشتى پىشىنمەن حاكىمگە مۇڭ شاققانداي بولدى.
— اتىڭىزدى ايتپادىڭىز عوي، — دەدى حاكىم شارۋاعا، ءسويتتى دە باسقا سۇرارىم جوق دەگەندەي ششيتوۆقا كوز توقتاتتى.
— اتىم — اكبار. ءبىز التى اعايىندىمىز، مەن ورتانشىسىمىن اكەمنىڭ. مەنەن ۇلكەن جاپپار دەگەن اعامىز ءقازىر ەلدە اقاڭنىڭ مالىنا باس-كوز بولىپ تۇرعان.
حاكىم اكباردىڭ اڭگىمەسىنەن: «بۇل شىن اكبار جيىرما ءبىرىنشى اشتىق جىلى اقمەتشەنىڭ اۋىلىنا كوشىپ كەلگەن ەكەن، مۇنىڭ قۇنىسپەن ەشبىر ارالاسى بولماۋى مۇمكىن، ون سەگىزىنشى جىلعى جانشانىڭ قارۋىن تاسىعان كەرۋەننىڭ باسىنداعى ۇزىن قارا سول شىعاننىڭ ءوزى بولۋعا ءتيىس؛ بۇل شارۋا دا، ونىڭ اعاسى دا اقمەتشەنىڭ شارۋاسىن شارۋالاۋمەن جۇرگەن ادامدار بولدى»، — دەگەن قورىتىندىعا كەلدى.
— مەن دە بۇل اكبار ەلامان ۇلىن ادال شارۋا دەپ سانايمىن. بىرنەشە كۇن وڭاشا سويلەسىپ، وسىنداعى ءبىر ساۋداگەر جونىندە كۇماندى، كۇماندى جايلاردى تۇسىنىستىك. ەندى ەلىنە قايتارۋعا بولادى عوي، جولداس پروكۋرور، — دەدى ششيتوۆ ونان شىن رۇقسات سۇراعان پىشىنمەن.
— البەتتە، — دەدى حاكىم باسىن يزەپ.
ششيتوۆ الگىندەگى اكباردى ەرتىپ كەلگەن قىزمەتكەرىن شاقىرىپ الدى دا:
— ەلامانوۆتى اۋىلىنا جەتكىزىپ سالىڭدار، — دەپ جارلىق بەردى.
قىزمەتكەر:
— قۇپ بولادى! — دەپ قۇلاق قاقتى دا، اكبارعا بۇرىلىپ، — ءجۇرىڭىز، وتاعاسى، — دەدى.
حاكىم مەن ششيتوۆتىڭ مۇنان ارعى اڭگىمەسى اقمەتشەنىڭ قۇنىسپەن قاي تۇردە جولىعىپ ءجۇرۋى جايلى بولدى...
2
تالاي بۇزاۋىن ءولتىرىپ، تالاي قوزىسىن ارقالاپ كەتكەن تابانداعى اۋىلعا تۋرا سوعا الماي، قىر استىنان سىعالاپ، اۋلاقتا جورتقان اش بورىدەي ءبىر كۇنى بوز اتپەن جەلگە قارسى اياڭداپ قۇنىس كەلە جاتتى. ونىڭ باس پانالار قۇمى قاراتوبەدەن ءارى جاتسا دا، ايىندا-اپتاسىندا توبە كورسەتەر جەرى ءازىر مولدى. سونىڭ ءبىرى ەڭ كەمى ەكى ايدا ءبىر سوعىپ وتەتىن «شەگەن قۇدىق». ءبىراق ونىڭ كەلىپ كەتكەنىن ءبۇل جەردە كورەتىن-بىلەتىن ادامنىڭ ءوزى جوققا ءتان: ءتىپتى ونى كورگەن جان «كوردىم» دەپ، بىلگەن ادام «ءبىلدىم» دەپ ءتىس جارعان ەمەس. ونىڭ نە ءۇشىن «شەگەن قۇدىققا» سوعاتىنى دا بيماعلۇم سياقتى. سوندا دا ونىڭ وتكەن ايدىڭ اياق كەزىندە ۇلكەن قالاعا جۋىڭ ماڭدى دا شارلاپ ەتكەنى انىق. ول ۋەزدىك پروكۋرور حاكىم ءجۇنىسوۆتىڭ دە جولىن كەسكەنى بەلگىلى ەدى. ال، ءقازىر مۇمكىن سول ءجۇنىسوۆتىڭ الدىنا جۇگىنگىسى كەلدى مە كىم ءبىلسىن، بەت الدى ايتەۋىر ۋەزد ورتالىعى.
سوڭعى كەزدە وتكەن كۇندەرىن كوبىرەك ەسكە ءتۇسىرىپ، ول ات ۇستىندە ويعا كەتەتىن دە جايى بارداي، قالعىعان ادامشا كەلە جاتادى. اندا-ساندا: «سولاي، وكىمەت قۇرىعى ۇزىن» دەيدى وزىنە-وزى. بۇل اڭقاتى باسىنداعى ايتقان حاكىمنىڭ ءسوزى ەدى. «وكىمەت قۇرىعى ۇزىن بولسا — نەگە سالمايدى ونى مويىنعا؟ تورۋشى توسقاۋىلدىڭ ءىزىن سۋىتقالى ەكى جىلدان استى. نە قىردا، نە ويدا اڭدۋشىنىڭ سىبىسى بىلىنبەيدى» دەدى ول تاعى دا ەزىنە. — «الدە كەشىرمەك پە؟.. جوق! جاراسى جەڭىل باس جارۋ ەمەس، قول سىنىپ، كوز شىعۋ دا ەمەس. كوپ ادامنىڭ قازاسى، كوپ جاننىڭ قانى توگىلدى ەگەسپەن. الايدا بۇعان كۇنالى مەن بە ەكەم؟ مەن ەرۋلىگە قارۋلى ءىستى قولدادىم...» — جەلگە قارسى ءجۇرىپ كەلە جاتىپ ويلاپ ەدى ول مۇنى.
ونىڭ بەت الدى قاراتوبەدەن جىمپيتىعا اساتىن قارا جول، ول وسى جولدى قيالاپ كەلىپ كەسىپ وتپەكشى بولدى. وكشە ارتى ۇلكەن قۇم، جيىرما-وتىز شاقىرىمسىز ەل توبەسى كورىنبەيتىن قۇلا دالا. بوز ات ارشىنداي اياڭداپ كەلەدى، وقتا-تەكتە بولماسا ونى جورتاققا كوتەرمەي يەسى جايىمەن كەشتەتىپ، ەل ماڭىنا ويىسپاقشى.
كۇن ەڭكەۋدەن الدەقاشان قۇلاپ كەتكەن، ءبىراق ەتەك جەلپىر جەل تۇرماي، تىمىرسىق وراپ دەمدى بۋىپ تۇرعانداي قاپا. جالعىز اتتىلى جول الابىنا قاراي ءسۇيىر قۇيىمشاقتانىپ سوزىلعان قۇمايتتان اسا بەرگەندە عانا ەڭقۋ استىنان قاعۋ جەلپىدى. قيالاپ كەلىپ ول سول اياڭمەن جول تەپسەڭىنە ىلىكتى. جولعا ءتۇسىپ جورتۋ ەلسىز جەردە ءقاۋىپتى بولا بەرمەسە دە، ۇيرەنشىكتى ادەتىمەن ول ۇزەڭگىگە شىرەنە كوتەرىلىپ توقتاپ تۇرىپ، وڭدى-سولدى كوزبەن ءشۇيدى. الدىندا سوناۋ بۇلدىرتى قىرقاسىنا شەيىن كوز سۇرىنەر بۇدىر جوق، ال، ارت جاقتا جالعىز نوقات قاراسىن قىبىرلايدى.
«ساۋداگەر نوعاي، ءجا پوشتاباي» دەپ ءتۇيدى قۇنىس قاراسىندى. اياڭمەن ءبىراز جەر ءجۇرىپ كەلىپ، اتتىلى تاعى دا ارتىنا قارادى دا: «ساۋداگەر بولسا اڭىرىن جۇرەر ەدى، مىناۋ قاراسىن كوزگە ءىلىنىپ قالدى، ءتىپتى پار جەككەن اربا. پوشتاباي بولۋى نەعايبىل» دەپ ول جولدان ءجۇز قادامداي شەتكەرى شىعىپ اتىنان ءتۇستى. يەسىنىڭ نيەتىن سەزگەندەي ات تۇيەشە شوگىپ، قوس تىزەرلەي قالدى. قۇنىس ونىڭ قۇلاعىنىڭ ءتۇبىن ءبىر قاسىپ ءوتتى، بۇكتەۋلى قامشىمەن اقىرىنداپ ونى مويىنعا قاعىپ قويدى. ات اۋناۋعا ازىرلەنگەندەي اياقتارىن كەرىپ كولبەي ءتۇستى. مۇنان كەيىن ات يەسى جۇرەسىنەن وتىرا قالىپ اربالىعا كوزىن تىكتى. اربالى ءالى دە ارەگىرەكتە ەكەن، ءبىراق مۇنىڭ پوشتاباي ەكەنى انىق-اق سياقتى، ءتىپتى جۇرەسىنەن وتىرعان ادامنىڭ قۇلاعىنا الىستان تالىپ جەتكەن قوڭىراۋ داۋسى سياقتى نازىك دىبىس تا شالىنىپ قالدى. اربالى جاقىنداي ءتۇستى. بىردەن-ەكى ول جىعىلىپ جاتقان اتتى، قاسىنداعى جۇرەلەپ وتىرعان يەسىن انىق كوردى بىلەم، ەكى كوزىن الماستان قارادى. اربالى ناعىز دەڭىنە كەلگەنشە قۇنىس باسىن جوعارى كوتەرمەستەن، بەينە ءبىر ولىكتىڭ باسىنا دۇعا ەتىپ وتىرعان ادامشا وتىرىپ قالدى. اڭ-تاڭ بول¬تان اربالى جولاۋشى اتىنىڭ دەلبەسىن ءسال تەجەي ءتۇسىپ، دەڭىنەن ءوتىپ بارىپ كىدىرۋگە اينالدى. قاراسىن كورسە توقتاي قالۋعا ۇيرەنگەن اتتار دا شوڭقيىپ وتىرعان ادامدى كورىپ ءىلبي ءتۇستى. جولدان ەكى ءجۇز قادامداي جەردە وتىرعان كىسى ورنىنان تۇرەگەلىپ، اياعىن شويناڭداي باسىپ، قارسى جۇرگەندە اتتار ءبىرجولا توقتاۋعا دا بەت الدى. قىردىڭ بۇل اككى بولعان جىلقىلارى: «اسسالاۋماعالايكۋمنەن باستاپ، قاي جەر، قاي رۋ، قاي جاقتان كەلە جاتقانىن سۇراسىپ ۇلگىرگەنشە ءبىر تىنىستاپ الايىق» دەدى بىلەم، شويناڭداعان ادام كەلىپ جەتكەنشە، توقتاپ تا ۇلگىردى. ءبىراق اربالى سەرەيگەن كىسىنىڭ تۇرىنەن سەسكەنسە كەرەك، ول بەس — جيىرما قادامداي جەر قالعاندا اتتاردى شىبىرتقىمەن وسىپ-وسىپ جىبەرىپ، cap جەلىسپەن بوگەلمەي اسا بەردى. اربالىنىڭ جەدەل نيەتىنە باسقا ءادىس ەسەر ەتپەس دەگەندەي قۇنىس جىلامسىراعانداي ءمۇلايىم داۋىسپەن:
— ازامات، ءبىر اۋىز سوزگە باقساڭ، مۇگەدەك جولاۋشىمىن، — دەدى.
— نەمەنە؟ قانداي مۇگەدەكتىك؟ — دەپ ايقايلادى اربالى قاتال ۇنمەن. ءسويتتى دە، ول جاياۋ جولاۋشىعا قۇلاعىن قولىمەن قالقالاي توستى.
— ازامات، مەن ءبىر كەنەتتەن قازاعا ۇشىراپ قالعان جولاۋشىمىن، — دەدى قۇنىس دىرىلدەگەن داۋىسپەن، اتى جاتقان جاققا قاراي قولىن شوشايتىپ. — بۇگىن ەرتەدەن جاتالاقشىپ شىعىپ ەدى، اتىم وسى جەرگە جەتتى دە جىعىلدى. انە جاتىر!
دەلبەسىن ءسال تەجەي تۇسكەن پوشتاباي:
— ونى نە قىل دەيسىڭ؟ ءوزىڭ كىمسىڭ؟ — دەپ ايقايلادى.
قۇنىس وعان شويناڭداعان كۇيى ەرە سويلەپ كەتتى.
— قاراباۋدىكىمىن. اۋىلنايمىن. قالاعا بارامىن: ازامات جىگىت، ىلەستىرە كەتسەڭ. جاياۋ قالدىم، — دەپ داۋىستادى.
شىن ءمۇلايىم ادامنىڭ داۋسىمەن جىلارمان كۇيدە شويناڭداي باسىپ كەلە جاتقان ادامعا ونىڭ جانى اشىعانداي بولدى. ءبىراق جولدا توقتاۋعا بولمايتىنىن، اسىرەسە، ميداي دالادا ەشكىمگە جولىعۋعا جارامايتىنىن ويلاپ ول ات دەلبەسىن قىتا ءتۇستى.
— ازامات، مۇسىلمانسىڭ عوي. مىنا كۇيمەن قالاعا قالاي جەتەمىن. اقىسىن تولەيىن. ارباڭا مىنگىزە كەت.
ەكى ويلى پوشتاباي، «اڭىسىن تولەيمىن» دەگەن سوزگە ەردى مە، الدە شىنىمەن ايادى ما، ايتەۋىر، كۇلىپ:
— قانشا بەرەسىڭ؟ — دەپ ايقايلادى.
— قانشا الساڭ دا ال، ازامات، — دەگەن جاۋاپ جەتتى ونىڭ قۇلاعىنا.
— سوندا دا قانشا؟
— ءوزىڭ ايت، ازامات. نە ايتساڭ — سول بولسىن.
— جيىرما مانەت بەرسەڭ مىنگىزەيىن.
— ەر-توقىمىمدى ال.
— اي، ەر-توقىمىڭ دا وزىڭە، ءوزىڭ دە وزىڭە. ەش نارسەنىڭ دە كەرەگى جوق ماعان. مەن پوشتا ايداۋشىمىن. ادام مىنگىزۋگە بولمايدى.
— بىلەمىن بولمايتىنىن. قالاعا جاقىنداعاندا ءتۇسىپ قالايىن. ازامات، قول ۇشىن بەرە كەت. مەن دە ءبىر كادەڭە جارارمىن.
پوشتاباي از ويلانىپ، اتىنىڭ باسىن تەجەي ءتۇستى دە:
— جارايدى، — دەدى.
— راقمەت، ازامات. مەن ەر-توقىمىمدى الىپ كەلەيىن.
قۇنىستىڭ شويناقى مۇلدەم جازىلىپ كەتكەندەي بولدى. ول ۇزىن-ۇزىن ادىمداپ، اياعىن تەڭ باسا ۇمتىلدى.
— تەز، كۇتۋگە ۋاقىت جوق، — دەپ پوشتاباي تاقىمىن جازباقشى بوپ اربادان قارعىپ ءتۇستى. ەر-توقىمدى ەبەدەيسىزدەۋ قولتىقتاپ، شەكپەنىنىڭ ەتەگىن جەلگە كەرە قۇنىس تا جەتتى. ول ءۇنسىز-تۇنسىز جۇگىن ارباعا ىرعاي ۇرىپ ءوزى دە ءمىنىپ الدى.
— اي، وتاعاسى، سەن ارباعا اياعىڭ ىلىككەننەن كەيىن، «مىنا ات-اربا ەندى وزىمدىكى» دەپ ويلاپ قالعاننان ساۋمىسىڭ. كورمەيسىڭ بە، مىناۋ مەنىڭ ورنىم عوي. ارەگىرەك، انا ارتقى قالقانعا تاياۋ وتىر. سونسوڭ، — دەپ پوشتاباي ونىڭ استىنا باسىپ العان ۆينتوۆكانى سۋىرىپ الىپ، وزىنە تامان سالماقشى بولىپ ەدى، «اتى ولگەن جولاۋشى» ەتەگىن باسىپ قالىپ، ورنىنان تۇرا الماي قالعان ادامشا وزىنەن-وزى كۇيبەڭدەي قالدى.
— سەنىڭ، ازامات، ءسوزىڭنىڭ جانى دا بار، — دەدى ول پوشتابايعا ءبىر نارسە بەرۋگە ىڭعايلانعانداي شەكپەنىنىڭ جەڭىن سىبانىڭقىراپ. «بۇل ورىن ماعان جايلى ەكەن»، — دەپ كۇزەندى ىنىنەن قۋىپ شىققان كىرپىدەي، — مەنىڭ دە ءبىر جايسىز وتىرىپ قالاتىن ادەتىم بار. سەن ءوزىڭ ول مىلتىقتى قوزعاپ اۋرە بولما، ويتكەنى ماعان دا ءبىر وسىنداي قارۋ كەرەك بولىپ قالدى.
دەلبەسىمەن بولىپ «اقساق» جولاۋشىعا ءجۇزىن بۇرماي سويلەگەن پوشتاباي «شىن ايتا ما مىنا مالىعۇن» دەپ وعان جالت قاراپ ەدى، ءوز كوزىنە ءوزى نانباستاي جايدى كوزى كوردى. اتى ولگەن «بيشارانىڭ» قولىنداعى كىشكەنە اق ناگاننىڭ اۋزى تۇپ-تۋرا ونىڭ كەۋدەسىنە قاراپ تۇر. پوشتاباي ناگاننان بۇرىپ كوزىن جوعارى كوتەردى: ءوڭى قارا قوشقىل تارتقان قاراقۇس كوزدى قۇنىستىڭ ءىرى دەنەسى دە تىزەرلەي كوتەرىلىپ، جاڭا عانا وتىرا بەرگەن مۇنىڭ ۇستىنە شوگە كەتكەندەي ءتونىپ قالعان. پوشتاباي جاسىپ، ىعۋدىڭ ورنىنا باسىن شايقادى.
— مەن قۇنىسپىن. قيمىلداساڭ ولەسىڭ! — دەدى اتاقتى جول توسۋشى، ارلان قاسقىردىڭ گۇرىلىندەي، جان تۇرشىگەرلىك ءارى جۋان، ءارى قارلىققان تارعىل ۇنمەن.
پوشتاباي تاعى دا باسىن شايقادى.
— قۇنىس ەكەندىگىڭە مەنىڭ شاگىم بار...
«قۇنىسپىن» دەگەن سوزگە ول سەلت ەتە تۇسسە دە سىر بەرمەدى، ءۇنىن دە وزگەرتپەۋگە تىرىستى.
— شاگىم بار، وتاعاسى، ۇلكەن شاگىم بار، — دەدى پوشتاباي قايتا قايىرىپ.
جاسى وتىزدان اسقان، دەمبەلشە كەلگەن بۇل قارا كىسىنىڭ جاۋىرىنى، بەلى ءبىرتۇتاس، ساندال سياقتى، جازىق جانە جالپاق ەدى. ونىڭ بەتى دە دەنەسىنە ۇيلەستىرە جاساعانداي جاپ-جالپاق ماڭدايى تايپەك، كوزدەرى ۇلكەن، قۇلاقتارى كىشىرەك، ءبىراق سىرعالىعى قيىقسىز ۇزارىپ بارىپ، شىقشىت تەرىگە ۇلاسىپ كەتكەندىكتەن ءىرى كورىنەدى. ال، ءوزى ەتتى، ءىرى دوڭگەلەك بەتكە ورتا قول مۇرىن ازدىڭ ەتىپ تۇرعانداي: ونىڭ ۇستىنە، قالىڭ بولماسا دا قارا مۇرت جاپقان كولەمدى اۋىز، ول مۇرىندى ءاناعۇرلىم كىشىرەيتىپ كورسەتىپ، ءتىپتى پۇشىق پا ءوزى دەپ قالعانداي. «وسى كىم ەدى؟» دەپ ويلاپ قالدى قۇنىس، ونىڭ ىقپاستان باسىن شايقاپ جانە «سەنىڭ قۇنىس ەكەنىڭە شاگىم بار» دەگەن سوزىنە، بۇرىن كورىپ جۇرگەندەي تانىس كەۋدەلى تۇرىنە تۋرا قاراپ تۇرىپ:
— شاگىڭدى سوڭىنان جۇرتقا ايتارسىڭ. ال ءقازىر اربادان ءتۇس تە، ون قادام شەتكە شىعىپ تۇر.
— ايتتىم عوي شاگىم بار دەپ...
— ءسوزدى قىسقارت، قانىڭ توگىلمەسىن دەسەڭ اربادان ءتۇس.
— اربادان مەن تۇسەيىن. تۇسپەيدى دەپ ساسپا. ويتكەنى سەن قۇنىس ەمەسسىڭ عوي، اداممەن ادامشا سويلەسەتىن.
قۇنىس ونىڭ مىنا سوزىنە نامىستانا باستادى.
— سەن كىمسىڭ ءوزىڭ، مۇنداي سالماقتى ءسوز ايتا بىلەتىن؟
— سەن قۇنىس ەمەسسىڭ. ال، مەن كادىمگى ءوزىڭ ەستىگەن، جاۋىرىنىم جەرگە ءتيىپ كورمەگەن، ءبىراق قۇنىستى ءبىر سىلكي الماي جۇرگەن جولمۇقانمىن. نە كەرەك وزىڭە؟ انا ويىنشىعىڭنىڭ اۋزىن باسقا جاققا بۇر دا، كەرەگىڭدى ايت. مەن بەرەيىن. ات پا ساعان كەرەگى؟
قۇنىس ءمۇدىرىپ قالدى. جولمۇقاننىڭ ەر كەلبەتىنە دەن قويعانداي بولدى. جانە ونىڭ پالۋان ەكەنى، اتاعى ون ەكى بولىسقا تەگىس تاراعان بەلگىلى جولمۇقان ەكەنى وعان ءبىر ءسات سۋ سەپكەندەي اسەر ەتتى. جاۋدىڭ مۇدىرگەنىن كورىپ جولمۇقان ونى جەرلەي باستادى.
— بۇركىت قارتايسا تىشقانشىل دەگەن. سەن قۇنىس بولساڭ بۇل سياقتى تىشقانشىلىق حالگە كەلمەيسىڭ. پوشتانىڭ ماشتەگىن الىپ، حات سالعان قاپشىعىن جاعۋ قۇنىستىڭ اتىن بىلعاعاندىق قوي، وتاعاسى. ونى ءوزىڭ بايقاماي قالعان شىعارسىڭ.
جيىرما جىلدان استام، ونىڭ ىشىندە ەلدەن جىراق ون جىل بويى سان رەت قارۋلى دا، قارۋسىز دا جاندارمەن شايقاسقان باس كەسەر قۇنىس مىنا سياقتى ءمىز باقپاي قارسى العان جالپاق دەنەلى، ەر كەلبەتتى، سوزگە دە، قيمىلعا دا باتىل ادامدى ءبىرىنشى رەت كەزدەستىرىپ ەدى. بەتپە-بەت كەلگەندە كوبى ونىڭ سۇسىنان ۇركىپ، كوبى جۇرت اۋزىنا جايىلىپ كەتكەن مەرگەندىگىنەن تايسالىپ، كوبى جان بەزەر، قارا جۇرەك، قان ىشەرلىگىنەن قورقىپ، جەلدەن ىققان قاڭباقتاي دوڭگەلەنەتىن. ال، مىناۋ وزىنەن دە اسىپ ءتۇستى. «سول جولمۇقان يت بولار، ماڭدايى ارۋاقتى ەكەن، ءبىر تايپا ەل قونارلىق قاراوبانىڭ جازىعىنداي» دەپ ويلادى قۇنىس.
— ازامات، سەن نە دەدىڭ؟ «قۇنىستى ءبىر سىلكي الماي جۇرگەن جولمۇقانمىن» دەدىڭ بە؟ سىلىكسەڭ مىنە، قارسى الدىڭدا ءتۇر سول قۇنىس. سەنى مەنىڭ سوڭىما ءتۇستى دەگەنگە مەن سەنگەن جوق ەدىم. ايتۋىڭا قاراعاندا بۇل اقيقات بولدى عوي. ءيا، اشىڭقىراپ ايت: مەنى سىلكۋشىنىڭ ءبىرى سەن بە ەدىڭ ءالى؟
— سەن شىن قۇنىس بولساڭ كورسەت قۇنىستىعىڭدى، مەنىڭ ايتاتىن ءسوزىم بار، — دەدى جولمۇقان اربادان ءتۇسىپ.
— قانداي ءسوز؟
— اۋەلى قۇنىس ەكەنىڭدى دالەلدە.
اربا ۇستىندەگى قۇنىس جىلقى سۋارعانداي «ولگەن ات جاققا قاراپ ەكى رەت «عىش-عىش!» دەپ قالىپ ەدى، اۋناپ تۇرعان اتتاي، ۇلكەن اڭ بوز الدىڭعى ەكى اياعىن قاز-قاتار سالىپ ەڭسەسىن كوتەرىپ الدى دا، دىك ەتىپ ورنىنان ۇشىپ تۇرا كەلدى.
— قارا، انا اتقا! — دەدى ول جولمۇقانعا.
جولمۇقان «عىش-عىشتاعاندا» اق اتقا كوزىن تىككەن ەدى. ەندى سىلكىنىپ-سىلكىنىپ جىبەرىپ كولدەنەڭدەي قالعان اتتىڭ ءىزىن باقتى. ەكىنشى رەت شىققان «عىش-عىشقا» ات بۇرىلىپ يەسىنە ءبىر قاراپ الىپ، قارسى ءجۇردى دە «قاسىڭداعىڭ كىم؟» دەپ تاڭىرقاعانداي، اربا مەن اتتارعا قاراپ قۇلاعىن قايشىلاي كىلت تۇرا قالدى.
— جارايدى. Aت قۇنىستىڭ اتى ەكەن. ال، ەندى سەنىڭ انا قولىڭداعى ناگاننىڭ وعى جەتپەس، كورپە استىنداعى مەنىڭ ۆينتوۆكامدى ال دا، سوناۋ تومپەنىڭ باسىندا وتىرعان قۇلادىندى اتىپ ءتۇسىر، سەنىڭ شىن قۇنىس ەكەنىڭدى مەن سوندا بىلەيىن. ايتپەسە، جول توسىپ جۇرگەن، قۇنىستىڭ اتىن جامىلىپ جۇرگەن قويانعا شاباتىن قاسقىرلار كوپ، — دەدى جولمۇقان وعان.
— مەنى سەن ءاجۋا قىلعالى تۇرسىڭ با، الدە قۇنىستىڭ بەلگىلى بوز اتىن كورە تۇرا باسقا بىرەۋ ءمىنىپ ءجۇر دەپ شىن سەنبەيسىڭ بە؟ مەن ساعان كورسەتەيىن كىممەن كەزدەسكەنىڭدى، — دەدى قۇنىس اربادان سەكىرىپ ءتۇسىپ.
— اجۋا ەمەس. ءبىر قۇنىستى تەرگەۋشىلەر قولعا تۇسىرگەلى كوپ كۇن ءوتتى. سوعان قاراپ مەن سەنىڭ كەلبەتىڭ كەلگەنمەن، وتاعاسى، ونەرىڭدى كورىپ شىن كوزىم جەتپەگەننەن كەيىن ايتىپ تۇرمىن. ال، قۇنىس بولساڭ مەنىڭ ساعان ايتارىم بار دەپ جاڭا عانا ەعلان ەتتىم عوي. شىن قۇنىستى سوڭىنا ءتۇسىپ ىزدەگەنىم دە راس. بۇل جونىندە ءسوز كەيىن.
قۇنىستى قۇنىس ەمەس دەگەنىنە شىنىمەن-اق نامىسىنا شوق تۇسكەن ۇزىن قارا جالما-جان اربا ۇستىندەگى ءوزىنىڭ جاڭا عانا استىنا باسا قالعان مىلتىقتى سۋىرىپ تا الدى. ونىڭ ۆينتوۆكانى ۇرشىقشا ءيىرىپ ۇيرەنگەن قولى شاپپاسىنىڭ قايىرا سالعان كىلتىن دە ورنىنا سارت ەتكىزدى. قاراۋىلدىڭ تۇپكى جاستىعىن دا قىل ەلى جوعارى ىتقىتىپ جىبەردى. ءسويتتى دە:
— مىناۋىڭ پوشتابايدىڭ كوسەۋى بولىپ جۇرمەسە، قۇلادىننىڭ باسىن ىزدەمەيسىڭ، — دەپ ول جارتى شەتەن جەردىڭ بويىنداي الىستا قاپەرسىز وتىرعان تۇسقا كەزەنە بەردى، شاپپا سىرت ەتتى دە، ىلەسە مىلتىق داۋسى ىستىققا بۋلىعىپ، بەينە ءبىر سىنىپ كەتكەن باقانداي شارت ءۇزىلدى. جولمۇقاننىڭ كوزىنە قۇس، توڭقالاڭ اسىپ كەتكەندەي، بىرەر دوڭگەلەنىپ تومپەنىڭ ەتەگىندە قاراۋىتىپ قالا بەردى.
— وتاعاسى، كەل كورىسەلىك. قۇنىس تا ءوزى، ات تا ءوزى ەكەن، — دەدى جولمۇقان قوس قولىن ۇسىنىپ.
ۇزىن قارا ونىڭ قولىن الدى دا، بەتىن سيپاي سالىپ:
— بۇركىتتىڭ تىشقانشى بولعانىن مەن دە جاڭا كوردىم. ءجۇزىڭدى كورمەسەم دە ونەر-كۇشىڭە قانىق ەدىم. ءبىراق سونشاما اتاق پوشتاباي دەگەن ءبىر شوكىم ارباكەشتىڭ بويىنا سيا قالعانى تاعدىردىڭ عانا ءىسى شىعار، — دەدى.
قۇنىستىڭ جۇزىندە كۇلكىدەن گورى كەكەسىن كولەڭكەسى دەرلىك تىرجىڭ تارتقان شىراي كورىنە ءتۇسىپ جوق بولدى.
جولمۇقان دا كۇلمەدى، باسىن عانا شايقاپ قويدى.
— قايىرىپ ايتقان سوزگە جاۋاپ ساپتالمايدى. سول ءۇشىن «تىشقانشى» دەگەن ءسوزدىڭ قارۋى جوعالدى. مەن، وتاعاسى، جولدا جۇرگەن بەيسەۋىت جالعىز اتتىلىنى كورگەندە-اق، بازارشى ەمەسىن بايقاپ ەم. ءبىراق نە ءۇشىن، نە ماقساتپەن جۇرگەنىنە كوزىم جەتپەدى. ءالى دە جەتپەي تۇر، مەنى نەگە قاراۋىلىڭا الدىڭ؟ — دەپ سۇرادى جولمۇقان.
— ايتتىم عوي، ماعان قارۋ كەرەك بولدى دەپ. سول ءۇشىن توقتاتتىم.
— قۇنىس قارۋسىز جۇرەدى دەپ كىم ويلار ەدى؟
— قۇنىس قارۋلى، سوندا دا باسى ارتىق قۇرال كوز شىعارمايتىن ۋاقىت.
— مەنىڭ قارۋ بەرەرىمدى قايدان ءبىلدىڭ؟
— جولمۇقان ەكەنىڭدى بىلگەنىم جوق. جولمۇقان از ويلانىپ تۇردى دا:
— ايتار ءسوزىم بار دەدىم، موينىما بورىش ەسەبىندە جۇرگەن ءسوز ەدى. تاپ كەلدىڭ، تىڭدا. ءبىر كەز ۇيىرلەپ جىلقى ايداپ الدىڭ — جەلگە كەتتى. باسشىمەن ەرەگىستىڭ، كوپ جاننىڭ باسىن كەستىڭ — ابىروي-اتاق اپەرمەدى. تەك قانا «باس كەسەر» دەگەن اتا-بابا قولداماعان اتقا يە بولدىڭ. ال، ءقازىر سوڭىڭا تۇسكەن قۋعىنشى جوق — وتكەنىڭ كەك شاقىرمايدى. بۇلاي ءجۇرىپ نە ءسان، نە سالتانات؟! بايلىققا باستان ۇمتىلعان جوقسىڭ، ويتكەنى ونىڭ قۇنى ساعان ءتۇبى تۇسكەن شەلەكپەن بىردەي. جاراسىمدى ءبىر كاسىپكە ورالار ۋاعىڭ جەتپەدى مە؟ وسىنى وزىڭە ايتسام با دەپ ەم. مىنە ايتتىم، — دەدى.
— وسى ما ايتارىڭ؟ «بەيسەۋىت اتتىلىنى كورگەندە-اق بازارشى ەمەسىن بايقاپ ەم» دەدىڭ. سوندا وسىنى ايتۋ ءۇشىن جان بەرسەم دە ايتىپ وتەيىن دەپ توقتاعانىڭ با؟ — دەدى قۇنىس قاباعىن قارا قۇسشا ءتۇيىپ.
— ءيا، بۇل جولدا ساناۋسىز جان جۇرمەيتىنىن بىلەم. جول بويىندا ىرعاي باسقانىڭدى دا بايقادىم. ات تىزەسىن بۇكتىرگەنىڭدى دە بولجادىم. ءبىراق ۇستىڭە كەلدىم، كىم ەكەن، نە دەر ەكەن دەدىم. ول بولسا وزەگىنە ءسوز، نازارىنا كوز وتەر مە ەكەن بىلەيىن دەدىم. «اداسقاننىڭ ارتى ءجون — قايتىپ ءۇيىرىن تاپقان سوڭ» دەمەك ءۇشىن ءبارى. ەنەدەن ەركەك تۋادى، ءبىراق ەلى بولسا عانا ەر. ال ول تاباندا تۇرعاندا ەركەك ۇلدىڭ ەلدەن بەزۋى ەسەرلىك.
قۇنىستىڭ قارا ءسۇر بەتى قۋقىلدانعان ءتارىزدى بولدى. مىنا قارسى الدىندا تۇرعان بەينە دالانىڭ ءوزى سياقتى جالپاق جىگىتتىڭ تايسالۋ ورنىنا، تايسالدىراتىن ءسوز وعىن سەرمەگەنى كۇتپەگەن شايقاسۋ بولدى بىلەم، بوگەلىپ قالدى. مۇنىسىن وي جيناقتاۋعا شاقتاپ، قونىشىنان اسىقپاي شاقشاسىن سۋىردى دا، تىرناق تولتىرىپ پوشتابايدىڭ كۇشىنە سەنگەندەي، شالقايعان قايسار پىشىنىنە تەسىلە قاراپ تۇرىپ، قوس تاناۋعا كەزەك-كەزەك ناسىباي جاناستىردى... ءسويتتى دە:.
— ءما، يىسكە. سەنىڭ شامىرقانار شاعىڭ، پالۋان. سوزگە دە پالۋان ەكەنسىڭ. ماڭدايىڭا قاراپ ءوزىم دە: مىناۋ بوس جاتقان جازىڭ بولماس، ءتۇتىنى تۋرا شالقىر دەپ شامالاپ ەم، — دەپ شاقشاسىن جولمۇقانعا تاستاي بەردى.
جولمۇقان قاقپاعى سۇيەك ۇلكەن ءمۇيىز شاقشانى قاعىپ الىپ، الاقانىنا ءبىر شىمشىم ناسىباي ءتۇسىردى دە وزىنە كەرى ۇسىندى.
— ءيا، پالۋان. مەن تاپ وسىنداي ءسوزدى پىركارولدىڭ اۋزىنان دا ەستىپ ەدىم. وزەكتى ءسوز. ءبىراق ۇسىنعان باستى قىلىش كەسپەس دەگەن ناقىل ەسكىردى. مىلتىعىڭ جاڭا ەكەن، باسقانىڭ قولىندا بولسا ءسوز باسقا ەدى. جولمۇقانعا زورلىق جاساۋ، قولدان كەلسە دە كۇپىرلىك بولار. قوش! — دەپ مىلتىعىن قولىنا ۇستاتتى.
— قاتە، قۇنىس. ءسوزىڭ جاڭساق، اياعىڭدى تاعى دا شالىس باستىڭ. مىنا مەنىڭ دە تەنتەكتىگىم قۇلاق كەسۋگە تاتىپ ەدى. سوندا دا سول ايتقان پىركارولىڭ وتكەنگە سالاۋات دەپ، ارىدەگىنى قوزعاماي، بەرىدەگىنى ەلەمەي ازاماتتىق جولعا جەتەلەدى. ۇسىنعان باستى قىلىش كەسپەيدى دەگەنگە بۇل اشىق سيپات ەمەس پە! — دەپ جولمۇقان ۆينتوۆكاسىن ورنىنا قايتا سالدى.
— سەنىكى باسقا بەزبەن عوي، پالۋان.
— بەزبەننىڭ اتى — بەزبەن، وتاعاسى.
— مەنى الايدا ساعان تەڭەمەس. سەن ەل ىشىندەگى قىڭىر ءجۇرىستى عانا جان دەپ ەستىگەنمىن. ال مەن بول¬سام حۇكىمەت ادامدارىنا شۇيدە كورسەتەمىن دەپ جازدىم عوي...
— كۇناعا — جازا. ونان باس تارتۋ قاي زاماندا ءجون تاپتى؟! ءادىل قازىعا جۇگىنبەي كەتكەن جازىقتى جوق. ەردىڭ ءبىر ءىسى — ەل الدىندا تىزە بۇگۋ. تىزە بۇككەن ەرىن عانا ماڭدايىنان سيپايدى ەل. ال، اساۋعا بۇعاۋ تاستاۋ — ابىرويمەن قولعا تۇرعىزۋ ەمەس. جەر تايانعان اكەڭ بار، تايلاقتاي تارپاڭداعان بالاڭ بار. بورىدەي جورتىپ ءجۇرىپ ولاردىڭ بىرىنە يمان سالۋ، بىرىنە عيبرات بەرۋ ەكىتالاي ءىس. مەن ايتارىمدى ايتتىم، وتاعاسى. قوش بول، — دەپ جولمۇقان ارباعا سەكىرىپ ءمىندى دە، اتىنىڭ دەلبەسىن قاقتى.
ۇرىنىڭ اتى وزىنە لايىق، اربا جۇرىسىمەن-اق باسىن جەرگە ءبىر سالىپ، ءبىر كوتەرىپ تۇرعان بوز ات، يەسىنە جەتىپ كەلدى. قۇنىس ەر سالدى دا، ءبىراق اتىنا مىنبەي قارا جولدىڭ ۇستىندە تۇرىپ قالدى.
ارەگىرەك ۇزاپ شىققان پوشتاباي قىرقادان ءتۇسىپ بارا جاتىپ، موينىن بۇرىپ كەيىنگى جاققا قاراپ ەدى. قۇنىس ءالى سول ورنىندا تۇر ەكەن. «ويلانعانمەن تاۋەكەل ەتە الماي بوگەلدى» دەپ جولمۇقان باسىن شايقادى.
3
— بۇل الىبەك نەگە كەشىكتى؟ — دەپ سۇرادى حاكىم ايەلىنەن، ءىنىسىنىڭ حابار بەرمەي قويعانىنا كۇدىكتەنىپ.
ءبىراق اناۋ كۇنگى رەنجىتكەندەي، تاعى دا كوڭىلىنە كەلىپ قالا ما دەپ، مەڭدىقىز جاۋاپ بەرىپ ۇلگەرگەنشە بولماي، ول ايەلىنىڭ كەلىپ سىرتىنان قۇشاقتاي الدى: اياعى اۋىر، قيمىلى توساڭ كەلىنشەگى اينالىپ بۇرىلعانشا حاكىم ونىڭ جەلكەسىنەن ءوبىپ، قارنىنان سيپاپ ءوتتى. ايەل، الدە ەرىنىڭ مەيرىمدى مىنەزىنە بالقىپ كەتتى مە، الدە ونىڭ وتكەن رەنىشتى جۇمسارتۋ نيەتىن قوسىلا قۇپتادى ما، ايتەۋىر ونىڭ قۇشاعىنان اسىقپاي بوسانىپ، اقىرىنداپ بۇرىلىپ، اكە قاباعىن اڭدىعان بالاشا كوز قۇيرىعى كۇلىمدەپ، بەتىنە ەركەلەپ قاراپ تۇردى دا، كەنەت موينىنا اسىلا كەتتى. مۇنان بۇرىن، ءتىپتى التى، جەتى اي بۇرىن دا ول حاكىمنىڭ موينىنا سەكىرىپ اسىلاتىن ەدى. ءقازىر كۇنىنە جاقىنداپ، تولىعايىپ كەتكەن ءىشى مويىنعا اسىلۋعا جىبەرمەي ول تەك بويى جەتپەي قارمانعان ادامشا قولىن سوزا بەردى.
— الاسارىپ كەتكەنسىڭ؟! — دەپ كۇلگەن حاكىمدى ول يىلگەن كەزدە عانا قۇشاعىنا الدى. ونىڭ موينىنان، بەتىنەن، كوزىنەن قالدىرماستان ءسۇيىپ، قولىنداعى پاپكەسىن ستول ۇستىنە قويۋعا دا بوساتپاي ەسىك الدىندا تۇرىپ الدى.
— بولدى عوي ەندى، — دەدى حاكىم ايەلى ايمالاپ ءسۇيىپ، ابدەن قۇمارىنان شىققان كەزدە. — ساعىنىپ قالىپسىڭ عوي...
مەڭدىقىز سوندا دا بوساتپادى. ول ءالسىن-السىن ەرىنىڭ كوزىنە قاراپ الىپ، قايتادان ايمالادى...
— بىرەۋ كەلە جاتىر بىلەم، مەڭدىقىز، — دەپ حاكىم ەسىككە قۇلاعىن توستى.
— سىرتقى ەسىكتىڭ تەمىرىن سالماپ پا ەدىڭ؟
— قاقپانىڭ دا، ەسىكتىڭ دە سۇقپاسى سالۋلى.
— وندا مىسىق شىعار.
ءبىراق سەنەككە نىق باسىپ كىرىپ، بەرى جاقىنداعان اياقتىڭ كۇرت باسقان قاتتى دىبىسى ادام ەكەنىن جانە اياق كيىمى ەتىك ەكەنىن حاكىمنىڭ قۇلاعى انىق-اق ايىردى.
— قىردان كەلگەندەردىڭ ءبىرى بولار، — دەدى ول ايەلىنىڭ قولىن موينىنان ءتۇسىرىپ.
بۇلار ەكى ايرىلىپ ءوز ورىندارىنا جەتكەنشە ەسىك تە اشىلىپ كەتتى — ار جاعىنان ۇزىن قارا كىسى كورىندى.
مەڭدىقىز اس ۇيگە بەتتەگەن ەدى، ءبىراق ول ەسىككە جەتپەي تۇرىپ قالدى. ونىڭ ەكى كوزى ۇزىن بويلى كىسىدەن... كادىمگى الدەنەشە رەت اڭگىمە ەتكەن كىسىدەن... قۇنىستان اۋمادى. كوزى وعان قاراعان سايىن ۇلكەيە بەردى، شاراسىنان شىعىپ كەتە جازدادى.
— جوعارى شىعىڭىز، — دەدى حاكىم، ۇيگە كىرىپ قالعان بۇل تانىس ادامعا، باسقا ءسوز ونىڭ اۋزىنا دا تۇسە قويمادى.
— ايىپ ەتپەڭىز، حاكىم مىرزا... كۇتپەگەن دە شىعارسىز. الايدا سىزبەن تىلدەسۋدى ماقۇل تاپتىم. — ول
مەڭدىقىزعا بۇرىلىپ: — ءسىز شوشىنباڭىز، تانىمايتىن جانە ادام قورىققانداي ءداۋ قارا كىسى بولعانعا ۇركىپ تۇرسىز با كەلىن. سىزبەن تانىس بولماعانىممەن حاكىم مىرزامەن ءجۇز تانىسپىن، اناۋ كۇنى جولدا دامدەس بولدىڭ، — دەدى، ول ستول جانىنداعى ورىندىققا جاقىنداي ءتۇسىپ، ءبىراق وعان وتىرا قويماي.
ۇرەيى ۇشىپ كەتكەن مەڭدىقىزدىڭ قۇلاعىنا بۇل ۇزىن قارا كىسىنىڭ ءسوزى دۇڭك-دۇڭك ەتكەن الدەقايدا الىستاعى بىرەۋدىڭ دابىرىنداي بولىپ كەلدى. ول ونىڭ نە ايتقانىن ۇقپاي، «نە قىلايىن؟» دەگەن ادامشا تەك حاكىمگە باقتى.
حاكىم ءبۇل كىسىنىڭ قۇنىس ەكەنىنە ەندى شاك كەلتىرگەن جوق. ءبىراق ونىڭ نە پيعىلى بارىن، نەگە كەلگەنىن شامالاۋ وعان بىردەن وپ-وڭاي دا ءىس كورىنبەدى. اڭگىمەنى نەدەن، قالاي باستارىن بىلمەي، ول ءسال داعدارىپ قالىپ:
وتىرىڭىز. تىلدەسۋ جاقسى نيەت، — دەپ ءبىر قويدى. سونسوڭ مەڭدىقىزعا: — سەن جاتساڭ قايتەدى، باسىڭ اۋىرىپ ءتۇر عوي، الدە اس ۇيگە شىعاسىڭ با؟ — دەگەن ونىڭ ايەلىنە ايتقان جۇبانىشىن بەيتانىس قوناق وزىنشە جورىدى بىلەم.
— كەلىن شىراعىم، سەن وتىر. ەشقايدا شىقپاي-اق قوي... سەنەن جاسىراتىن ءسوز ەمەس، — دەپ بۇيرىق ەتكەندەي مەڭدىقىزعا ورىن كورسەتتى.
مەڭدىقىز جاقىن تۇرعان ورىندىققا وتىرا كەتتى. قوناقتىڭ «ەشقايدا شىقپاي-اق قوي، كەلىن» دەگەنىن حاكىم دە وزىنشە ۇقتى.
— ءسىز ءبۇل ۇيدەن قاۋىپتەنبەڭىز، — دەپ ول قوناقتىڭ جۇزىنەن سىر بەرەر نىشان كۇتىپ بوگەلىپ قالدى دا، جاۋاپ بولماعان سوڭ تاعى دا بۇل ءسوزىن سىنالاي ءتۇستى: — بۇل ۇيگە تىكەلەي جۇمىسى بار ادامدار عانا كەلەدى، مەملەكەت ورىندارىنىڭ قىزمەتكەرلەرىن رۇقساتسىز تورىمايدى. سوندىقتان قىسىلماي، كۇدىكتەنبەي، جايلاسىپ وتىرىپ اڭگىمەلەسۋىڭىزگە ابدەن بولادى.
— قاۋىپتەنسەم، سەسكەنسەم، كەلمەيمىن عوي، پىركارول مىرزا.
«ۇستىنەن ءتۇستىم. ءوز پيعىلىنان ءوزى حابار بەرە باستادى. «نەدەن سەسكەنەم» دەپ ىرشىپ تۇسپەدى» دەپ ويلادى حاكىم.
— «كەلىن، ەشقايدا شىقپا، وتىر» دەگەنىڭىزگە قاراپ ايتقانىم. ارينە، قولعا تۇسەمىن دەپ سەسكەنسەڭىز پروكۋراتۋرا مەن گپۋ-دىڭ ماڭىنا جۋىمايسىز عوي...
— ءسوز بار ما!
— مۇنان بىلاي ءسىزدى «اكبار» ءجا ۇزىن بويلى قارا كىسى دەمەي-اق قۇنىسكەرەي دەپ سويلەسەيىن. ءيا، باستاڭىز، تىڭداۋعا مەن ءازىرمىن.
قۇنىس اشىق كەتتى.
— ءسىزدىڭ مەنى تانىعانىڭىزدى انەۋگۇنى دە بىلگەنمىن. وندا ءبىراق بەت اشىسىپ پىكىرلەسۋگە بەل بايلاعان جوق ەدىم...
مەڭدىقىزدىڭ ەكى كوزى قۇنىستا عانا بولدى. ول ەندى «حاكىمگە بەت بۇرسام مىنا جارتىباس اڭسىزدا جازىم ەتىپ كەتەر» دەپ باقتى. ونىڭ ۇرەيى بۇرىنعىدان دا بەتەر ۇشا باستادى.
— ءبىراق كەلەتىنىڭىزدى بىلدىرگەنسىز... سونسوڭ ماعان قۇنىستى تانۋ قيىن ەمەس قوي. بىلەسىز بە، ون سەگىزىنشى جىلى يۋن ايىنىڭ ىشىندە تەكەدەن ون ءبىر اربا قارۋ-جاراق تيەپ قايتقانىڭىزدى!.. اقمەتشەنىڭ قىزىل نارلارىمەن.
— بولار بالا بوعىنان دەپ، سول كۇندە-اق ابىلايدان ايلانى اسىرىپ كەتكەنىڭىزدى قايتىپ ەستەن شىعارارسىز.
بۇل كىسىنىڭ انىق قۇنىس ەكەنىنە، ەندى ونىڭ اشىقتان-اشىق پانالاۋ، كەشىرىم سۇراۋ نيەتىمەن جاعالاپ كەلگەنىنە كوزى جەتكەن سوڭ حاكىم، الدىمەن وزىنە تۇمان جاعدايلاردى سۋىرتپاقتاپ تارتۋعا بەت قويدى.
— مۇنىڭ ءبارى وز الدىنا اڭگىمە... اقمەتشەنىڭ جاقىنى بولعانمەن اراشا تۇسە المايتىنىنا كوزىڭىز جەتپەي، وسى كۇنگە دەيىن سونىڭ قوراسىن كۇزەتىپ كەلگەنىڭىزگە قايرانمىن. قايراتتى عانا ەمەس، اقىلدى دا ادامسىز. سوعان تاڭمىن، — دەپ ول باسىن شايقادى.
— مەنىڭ كۇنام اقمەتشەنىڭ قوراسىن كۇزەتكەندىك ەمەس. مۇنى، حاكىم مىرزا، اڭداپ ايتىڭىز. ەشكىمنىڭ قوراسىن كۇزەتىپ كورگەن ەمەن...
قۇنىستىڭ شابىنا وت ءتۇسىپ كەتكەنىنە حاكىم ىشىنەن: «ءتۇرت، شايتان، سولاي ما ەكەن! «ەردى نامىس، قوياندى قامىس ولتىرەدى» دەپ ىرشىپ تۇسكەنىڭ كەرەك» — دەدى.
— بىلەم. ءسىزدىڭ كۇناڭىز ون توعىزىنشى جىلدان باستالدى. اۋىلسوۆەت بولىپ ءجۇرىپ وكىمەتتىڭ ەكى جىگىتىن اتىپ تاستاعان كۇننەن، ونان بەرگى جەردەگى سان ادامدى جازىقسىز ولتىرگەنىڭىزدەن باستالدى. بۇل اشىق ءىس. سولاي بولا ءجۇرىپ، تۇككە تۇرمايتىن نارسەلەر ءۇشىن اقمەتشەنىڭ توڭىرەگىنە بۇكپانتايلاعانىڭىزدى قورا كۇزەتتى دەمەي نە دەيىن. سونشاما اقمەتشە ءبىر وكىمەتكە ءسوزى وتەتىن كىسىدەي-اق. عاجاپ نارسە، ادام ءتۇسىنىپ بولمايتىن ءىس، — دەپ حاكىم تاعى دا باسىن شايقادى.
پروكۋروردىڭ جۇزىنە تۇيىلە ءبىر قاراپ الدى دا، قۇنىس ەڭسەسىن كوتەرە ءتۇستى. ونىڭ تاپ سول كەزدەگى ءپىشىنى كولدەنەڭنەن قاراپ وتىرعان مەڭدىقىزعا قومدانعان قارا قۇستىڭ توبە باسىنداعى تۇرىندەي بوپ ەلەستەدى. ۇزىن قولدارى بەينە قاراقۇستىڭ قوس توپشىسىنداي شىنتاعىنان ءيىلىپ، وراڭ تۇمسىقتى، سوپاڭ، قارا قوشقىل جۇزىندە شۇڭعىل كوزدىڭ راقىمسىز جانارى جارق ەتكەندەي بولدى.
— ادام تويعان جەرىندە جۇرەتىن يت ەمەس، ول ۇياسىن كۇزەتكەن قاراقۇستاي مەكەنىن توريدى. مەنىڭ مەكەنىمنىڭ ءبىر قابىرعاسى اقمەتشەمەن قابىرعالاس. مىنا وزىڭىزگە اقمەتشە تۋعان جيەن بولسا، ماعان ودان دا گورى جاڭىن. ويتكەنى، مەنىڭ تۇڭعىشىم ونىڭ تۋعان جيەنى عانا ەمەس، ونى باۋلىپ ۇشىرۋعا تاربيەسىن بەرىپ وتىرعان اقمەتشە ەكىنشى اكەسىندەي. ءبىراق مەنىڭ كۇنام دا باسقا، ءىسىم دە باسقا، جۇرەر جولىم دا باسقا. مەنى اقمەتشەگە، اقمەتشەنى ماعان تىركەۋ جولسىز. ال، اقمەتشەنى توڭىرەكتەۋىمنىڭ ءمانىسى دە تۇڭعىشىم ءۇشىن...
ءالى دە ايقىن ەمەس جايدىڭ ۇشىن اۋىزعا سالۋعا تىرىسىپ حاكىم:
— تۇڭعىشىڭىزعا داۋ ايتا ما. كۇنى جەتسە باستان جاق تا ايرىلادى، ونى بولەكتەۋ وڭاي عوي، — دەپ قۇنىستىڭ ويىن ارىلەتۋگە جەتەكتەي ءتۇستى.
از ويلانىپ وتىردى دا، جۇمسارعان ۇنمەن:
— قارشىعانى اقمەتشەدەن الشاقتاتۋ ءازىڭىز ايتقان تاپ سول باستان جاقتى ايىرعانمەن بىردەي. جالعىز قارىنداسى كوز جۇمىپ شارانادا قالعان نارەستەنى الدىنا الىپ كەلىپ قانا: «مىناۋ قارشىعا ءۇشىن كەشىر» دەپ باس يدىرتكەن ادام. سول نارەستە ءۇشىن ول ولگەن قارىنداسىنىڭ كۇناسىن دا، ونى رۇقساتسىز اعاسىنىڭ الدىنان وتپەي، قوزى ارقالاپ قاشقان بورىدەي ءبىر تۇندە الىپ كەتكەن مەنىڭ قىلىعىمدى دا كەشىرىپ ەدى. ال، قارشىعا ونىڭ جالعىز قىزىمەن ءبىر انانى، ءبىر ەمشەكتى سورىپ وسكەن ەگىزدىڭ سىڭارىنداي ۇلى ەدى... مەنىڭ ۇلىم ەدى. اقمەتشەنىڭ توڭىرەگىنە بۇقپانتايلاپ ءجۇرۋ ەمەس، مۇنىڭ سەبەبى وسى عوي. مۇنى سىزدەن وزگە بوتەن جاننىڭ قۇلاعى شالماعان سىر، — دەدى قۇنىس.
حاكىم باسىن شايقادى. بۇل جولى مىنا ۋاقيعانىڭ تەرەڭ سىرى شايقاتتى ونىڭ باسىن. اقمەتشە مەن ءقۇنىستىڭ بايلانىسىن وتە بۇلدىر تۇردە بىلەتىن ەدى ول. ونى كۇتپەگەن جەردەن مىنا البىرت ادامنىڭ اشىپ تاستاعانى باسقا بىرەۋ ايتسا نانعىسىز، ءتىپتى اقىلعا سيارلىق ءىس كورىنبەدى. «بۇل اقمەتشەنىڭ جالعىز قارىنداسىن الىپ قاشىپ ۇيلەنگەن بولىپ شىقتى. انا جالعىز ۇلى... وسىنىكى بولدى. باسە، وسىنداي ءبىر تەرەڭ بايلانىستىڭ بولۋى تابيعي نارسە ەدى. ال، مىنا شىن قۇنىستىڭ ورنىنا قولعا ءتۇسىپ جۇرگەن جالعان قۇنىس كىم؟ ول قايدان كەلگەن جان؟ مۇنىڭ الدە ول ءجا اعاسى، ءجا ءىنىسى مە؟ »
حاكىمنىڭ ويىن تۇتقىندا وتىرعان جاڭىلىس قۇنىس بولە بەرىپ:
— ءسىزدى قولعا تۇسىرەمىن دەپ، انا تۋىسقانىڭىزدى ۇستاعانى قىزىق ەكەن جىگىتتەردىڭ؟ — دەي بەرىپ ەدى حاكىم، قۇنىس ونىڭ ءسوزىن ءبولىپ كەتتى.
— مەن سىزگە بەرگەن ۋادە بويىنشا... جولداعى ۋادە بويىنشا كەلدىم. دقرىسى: ءسىزدىڭ بەرگەن ۋادەڭىز بويىنشا سويلەسۋگە كەلدىم. اشىپ ايتايىن: جورتىپ ءجۇرىپ عۇمىر ءسۇرۋ سالتاناتتى ءىس ەمەس. «سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ قۇرىعى ۇزىن. ونان قۇتىلىپ كەتۋ قيىن دەدىڭىز. ال، سونىمەن بىرگە ونىڭ مارحاباتى دا مول — كەشىرەدى. ماعان قۇنىس كەلسىن دەدىڭىز. مىنە كەلدىم، نە دەيسىز؟ — دەدى ول حاكىمگە.
حاكىم دە، قۇنىس تا اڭدىسا، قاراسا قالدى. ءبىراق حاكىم ەندى ارباسۋدىڭ قاجەتى جوق دەپ ءبىلدى. ول سەنىمدى ۇنمەن، سالماقتى پىشىنمەن:
— وكىمەت كەشىرەدى... كەشىرىم سۇراۋ جاعىنا ءوزىم كومەكتەسەم. قىلمىستى جولدان بەزگەنىڭىزدى ايتىپ ارىز ەتەسىز. قارۋ-جاراعىڭىزدى تاستايسىز، قولعا بەرىلەسىز، — دەدى.
— ءسىزدىڭ ەشكىم تيمەسىن دەگەن جارلىعىڭىز بولادى عوي؟
— جارلىق بولمايدى، — دەدى حاكىم. — نەگە دەسەڭىز، مەن ءوز بەتىممەن كەشىرىم بەرە المايمىن، وعان مەنىڭ قاقىم جوق. كەشىرىم بەرەتىن قازاقستاننىڭ ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى — قازاق ۇكىمەتى. مەن سول ۇكىمەت الدىنا ءوتىنىشىڭىزدى جەتكىزۋشى بولامىن.
— كەشىرىم جاساماسا قايتەسىز؟
— كەشىرىم جاساماسا قىلمىستى ىسىڭىزگە ءتيىستى جازاڭىزدى تارتاسىز. — ءسال ويلاندى دا حاكىم، — كەشىرىم جاسايدى. وعان سەنىڭىز، — دەدى.
قۇنىس باسىن شايقادى.
— ءبۇل الداپ قولعا ءتۇسىرۋ عوي، — دەدى ول كەنەت ءتۇسىن سۋىتىپ.
— ءبارىبىر قولعا تۇسەسىز. ال، مىنا ءوز ەركىڭىزبەن ءتۇسۋىڭىز — جارىم كۇنا كەشىرىلدى دەگەن ءسوز.
— مەڭ ءالى قولعا تۇسكەنىم جوق قوي، پىركارول مىرزا.
حاكىم كۇلىپ جىبەردى.
— وسى كەلگەنىڭىز — كەلگەن عوي، ولاي دەپ قايتەسىز. وكىمەتكە قىلمىس ىستەگەن ادامدى قۇرتۋ ماقسات ەمەس، قىلمىستى جويۋ ماقسات. مىسالى، ءسىزدى اتۋدان، اسۋدان كەلەر پايدا از عوي. ال، ءسىزدى قىلمىس جولىنان شىعارىپ الۋ، تەرىس پيعىلدان بەزدىرۋ، حالىققا پايدالى ىسكە قوسۋ ماقسات قوي. ىستەگەن ىستەرىڭىز بەلگىلى، ونى دالەلدەۋدىڭ كەرەگى جوق. ال، ءسىزدىڭ باسىڭىز كەرەك بولسا بۇل ءبىر وقتىڭ ءىسى عوي، — دەپ ول ورنىنان تۇرا كەلدى.
حاكىم شالبارىنىڭ قالتاسىنان سۋىرىپ الىپ، وڭ قولىن جوعارى كوتەرە بەردى — ونىڭ براۋنينگىنىڭ اۋزى قۇنىسقا قاراي بىرگە كوتەرىلدى.
— راس. مەن دە حاكىمدى قۇرتۋعا تىرىسسام الدەقاشان ىستەرىمدى ىستەگەن بولار ەدىم، — دەپ قۇنىس تا تۇرا كەلدى.
قۇنىستىڭ ۇزىن قولدارى حاكىمگە جاقىنداپ قالعان سياقتاندى، ال ول قولداردىڭ ەكەۋىندە دە كەزەگەن ناگانداردىڭ ۇڭىرەيگەن اۋىزدارى ءبىرى جوعارى، ءبىرى تومەن. دوپتەلىپ، قوسارلانا قالدى.
— اللاي!.. — دەدى مەڭدىقىز.
حاكىم براۋنينگىن ستول ۇستىنە تاستاي بەرىپ، ايەلىنىڭ باسىن سۇيەدى.
— قورىقپا، كەلىن... مەن جاسىرىنىپ كەلىپ ادام ولتىرەتىن باس كەسەر ەمەسپىن. ماعان قول جۇمساۋعا دالانىڭ ءوزى دە جەتەدى، — دەپ قۇنىس ەسىككە قاراي بەتتەدى.
— توقتاڭىز، — دەدى حاكىم قۇنىسقا موينىن بۇرىپ. ءوزى ءتۇسى كوگەرىپ، كوزدەرى شاتىناپ، ۇرەيى ۇشىپ كەتكەن مەڭدىقىزدى قولتىقتاي كوتەرىپ ەكىنشى بولمەگە اكەتتى.
ەكىنشى بولمەنىڭ تورىندەگى كروۆات اسحانادان كورىنىپ تۇرسا دا، حاكىم ادەيى ەسىكتى اشىپ تاستاپ، ءوزى تەز كەرى شىتى.
— توقتاڭىز، — دەدى ول تاعى دا قۇنىسقا، وتىر دەپ قولىمەن ورىندىقتى مەڭزەپ. — اڭگىمەنى اياقتاۋ كەرەك ەمەس پە؟ وت الا كەلگەن ايەل ەمەسسىز عوي، شالا-پۇلا ءىسىن بىتىرەر-بىتىرمەستەن ۇيدەن شىعا جونەلەتىن. ايەل ادام جانە ونىڭ ۇستىنە اياعى اۋىر ەدى انا كەلىنىڭىز، تاعام ازىرلەۋگە شاماسى كەلمەي قالدى... مىلتىقتان شوشىپ كەتتى. مىلتىق ەمەس، تۇرىڭىزدەن زارەسى كەتتى. ايەل تۇگىل ۇلكەندەر دە سەسكەنەرلىك!..
— بالانىڭ ويىنشىعىنداي انا ءبىر «تاڭق ەتەرىڭىزدى» كورسەتكەننەن كەيىن، مەندە ونىڭ بىرەۋى ەمەس، ەكەۋى بار ەدى دەگەنىم عوي. ايتپەسە سىزبەن كۇش سىناسۋعا كەلگەن مەن جوق. ايەل ادامنىڭ ءداتى نازىك، شوشىنۋى دا مۇمكىن. ال ءدام-تاعام تاتۋعا مۇرسا جوق ەكەنىن ءوزىڭىز دە شامالاپ تۇرسىز عوي، مەن جۇرەمىن، — دەدى قۇنىس وتىرماي.
بۇل شىعاننىڭ تاپا-تال تۇستە قالانىڭ قاق ورتاسىنداعى ۇيىنە جەتىپ كەلگەنى جانە تايسالماي، سەسكەنبەي، باسىنعان ادامشا كىرپىك قاقپاي سويلەسۋى حاكىمگە كوپ نارسەنى جوقتاتتى: «تەلەفون جوق ماشينا جوق، ۇدايى ءازىر تۇراتىن قارۋلى ساقشى جوق!.. گۋبەرنيالىق جەردەگىدەي مۇنىڭ تەز جولىن بوگەيتىن ميليسيا وتريادى، نە اسكەر ءبولىمى جوق! وسىنى ءبىلىپ كەلدى عوي، ءبۇل دىننەن بەزگەن. نيكولاي ششيتوۆتىڭ ءبىر ۋىس قىزمەتكەرلەرى قۇمعا شاشقان تارىداي بىتىراپ، مىنانىڭ بۇگىن ءىزىن ءجا تايپاقتان، ءجا بۇلدىرتىدان كەسىپ ءجۇر عوي» دەپ ويلادى حاكىم، باسىن شايقاپ.
— اللاي! حاكىم، بەرمەن كەلسەيشى!.. — دەپ ىڭقىلدادى ايەلى ەكىنشى بولمەدەن توڭبەكشىپ.
— ايتقانىم ايتقان. اپەرەمىن دەدىم كەشىرىمدى، اپەرەمىن. ال مىنا قاعازدى... — دەپ ول ستول جانىنا وتىرا كەتتى دە، پورتفەلىنەن بلانكالى قىزىل سىزىقتى قاعاز سۋىرىپ، وعان سيامەن قازاقشا، مونشاقتاي ءتىزىپ، جازۋ جازا باستادى. — ەشكىم كوز الارتپايدى. مەنسىز ەشكىم تيمەيدى. ال، وسى مەنىڭ ۋادەم، — دەدى ول ازدان كەيىن، شىتىرلاعان ادەمى قاعازدى قۇنىسقا ۇسىنىپ.
قاعازدى الىپ، اسىقپاي ونى تورتكە بۇكتەپ، تۇيە ءجۇن شەكپەنىنىڭ ىشكى جاعىنداعى قالتاسىنا سالىپ جاتىپ، ەكىنشى بولمەدەگى مەڭدىقىزعا يەك كوتەردى.
— انا، كەلىندى بايقاڭىز. وسىندا كەمپىر بار. كوزى قاراقتى. باياعىدا مەنىڭ بالام قارشىعانىڭ ءتىرى قالۋىنا سول سەبەپ بولدى. كارى بولسا دا سول... قولى دا ەپتى. ۇشكىرىگى دە شيپا. بۇرىش كەمپىر. بويني جاقتا تۇرادى. ەلگە شىعىپ كەتپەسە وسىندا بولۋى كەرەك، — دەدى. حاكىم اۋەلى ونىڭ نە سويلەپ تۇرعانىنا ماعىنا بەرمەي ءوز ويىمەن بولىپ ەدى. «ۇشكىرىگى شيپا» دەگەن سوزگە قۇلاعى ەلەڭ ەتە قالدى دا، باقسى كەمپىرگە جۇكتى ايەلدى كورسەتەتىنىن، بوساناردا ونىڭ باسى-قاسىندا بولاتىنىن ەندى عانا ۇقتى. ول جوق جەردەن جانى اشي قالعان قان ىشەرگە باسىن شايقادى دا، ىڭقىلى مولايعان ايەلىن جۇباتۋدىڭ قامىنا كىرىستى.
— قوش تۇرىڭىز، — دەدى قۇنىس ەسىككە ءتونىپ.
— ەرتەڭنەن قالماي كەلىڭىز. جۇمىس بىتكەن جوق، — دەدى حاكىم وعان قايرىلىپ.
— كورەرمىز، — دەپ كۇتپەگەن جەردەن كىرىپ كەلگەن قۇنىس، بيىك ەسىكتەن ەڭكەيىپ شىعىپ، جوق بولدى.
4
وسى ۋەزگە اتى ءمالىم باس كەسەردىڭ ءبۇل ءجۇرىسىن حاكىم «تاۋبەگە كەلگەندىك» دەپ ءتۇسىندى. ءبىرىنشى رەت ول الدەقالاي كەزدەسىپ قالعان ءتارىزدى. ال، مىنا كەلىسى سەز تارتۋ ەمەس، كەشىرىم سۇراۋ، كەشىرىم الۋدىڭ قامى دەپ قورىتتى پروكۋرور. ءبىراق ول قىلمىسى باسىنان اسقان بۇل سۇرقيانىڭ تەگىندىكپەن تۇرمەگە ەنۋىنە سەنبەدى. قورقىتپاي، ۇركىتپەي قارۋىن تاستاتۋدىڭ امالىن ويلادى. ءسويتتى دە ول، ءالى كۇنگە جۇرەگىنىڭ تايداي تۋلاعانىن باسا الماي، ەكى يىنىنەن دەم الىپ، بوزارىپ جاتقان ايەلىنە:
— مەڭدىقىز، مەن كەڭسەگە بارىپ كەلەيىن. دوكتورعا كىسى جىبەرەيىن. جانە الگى... — ول ايەلىنىڭ زارەسىن الا بەرمەيىن دەپ قۇنىستىڭ اتىن اتاۋعا جەڭىلدەتۋ ءسوز ىزدەدى. — الگى دىننەن بەزگەن قاي جاققا بەت الدى ەكەن، سونى بىلەيىن، — دەدى.
ايەل ەرى ۇيدەن كەتىپ بارا جاتقانىن كورىپ، ىڭقىلىن ۇدەتە ءتۇستى.
— مەنى جالعىز قالدىرما، حاكىم. مەنىڭ ءحالىم ناشار، — دەدى مەڭدىقىز كوزى ۇياسىنان شىعىپ كەتە جازداپ.
ايەلىنىڭ ۇرەيلەنە باستاعانىن كورىپ حاكىم ءسال كىدىردى دە اسا قورقۋدىڭ ءجونى جوق ەكەنىن ايتتى:
— ەشتەمە ەتپەيدى. ەندى قايتىپ بۇل ۇيگە ول سوقپايدى. سابىر ەت، وزىڭە، ءوزىڭنىڭ دەنساۋلىعىڭا قارا. سەن سابىرلى ەدىڭ عوي، — دەپ جۇباتتى ايەلىن.
«بالاسىنا جازىم بولماسا يگى ەدى» دەپ ءشۇبالانىپ، ول باسىن ۇستاپ ايەلىنىڭ قاسىندا از ۋاقىت وتىردى دا، ىڭقىلى مەن دەم الىسى ءسال سايابىرلاعاننان كەيىن سىرتقا شىعىپ كەتتى. ميليسيا ناچالنيگى مەن ششيتوۆقا ءجاي-مانىستى ايتىپ «باقىلاڭدار، ۇركىتىپ الماڭدار» دەپ تاپسىردى دا، سونسوڭ حاكىم ۇيىنە دوكتور الىپ كەلدى.
اۋرۋدى كورگەننەن-اق دوكتور:
— بولنيساعا الىپ كەتەمىن، قان كەتىپ جاتىر، — دەدى.
كۇنى جەتپەي جاس نارەستەسىنەن ايرىلۋ ءقاۋپى ءتونىپ، جۇكتى ايەلىن وتە اۋىر حالدە حاكىم اۋرۋحاناعا اكەلىپ سالدى.
ون ءبىرىنشى تاراۋ
1
اڭقاتى وزەنىنىڭ ارقا بەتى جارقاباق، وڭتۇستىك جيەگى تۇيە تايلى كەلەدى. ال، بۇل جاتاعان جاعالاۋدىڭ كەي تۇستارى بەينە ءبىر كوپ ۇستالعان كونە توستاعاننىڭ ەرنەگىندەي كەتىك-كەتىك. جازعا سالىم كوك الا تاسقىن جوعارىدان تەمەن، سوناۋ باستان بەرى شالقارعا قاراي جوڭكىلگەن كەزدە شەڭبەرىنەن شىعۋعا اسىققان سۋ كەتىك ورنەكتەردەن لىقسىپ شىعىپ، تۇبەك-تۇبەكتى كول-كوسىر ەتەدى. سول جايىلمالى جالپاق سۋ وزەك-ىزانى تەگىس تولتىرىپ، كولتاباندارعا ءبىرجولا قونىستاپ قالادى. جانە جاڭبىرسىز جىلداردىڭ وزىندە دە جاز ابدەن مارقايعانشا ءبۇيىرى ورتايماي، وزەنمەن ۇشتاسىپ ءبىرى ارنا، ءبىرى كەل بولىپ، بالىق پەن قۇستىڭ ەن جايلاۋى، كەڭ ءورىستى دارقان دالاسى بولادى دا جاتادى: قارا جەر قاردان ارىلىسىمەن-اق ءشىل مەن قىزعىش سورتاڭدى جاعاسىنا جۇمىرتقالاپ، شورتان مەن قارا بالىق ولەڭى كوگىس تارتپاي جاتىپ سۋ استىنىڭ شوكە-شولەڭىنە ۋىلدىرىعىن سەبەدى. وسىنداي ءبىر سۋلى قويناۋدى ارالتوبە دەيتىن.
سورتاڭدى ويپاتپەن كومكەرىلگەن ارالتوبەنىڭ جايىلمالى جاعاسىن قالىڭ قارا ولەڭ جاۋىپ كەتكەن. ال، ونان ءارى ورتاداعى ۇلكەن ايدىنعا دەيىن بويى بەلۋاردان كەلىپ، باسىن جارعان بيدايداي تولقىندانىپ جاتقان بالا قۇراق. قالىڭ قارا ولەڭ مەن بۇل بالاۋسا كوك قۇراقتىڭ استىندا اشادان سۋ بار دەپ ادام ويلارلىق ەمەس. ايدىننىڭ قاق ورتاسىنداعى تۇندىكتەي ارالدى نۋ قامىس جاۋىپ كەتىپتى. الىستان قاراعاندا ارال توبەسىنە ۇكى تاققان تاقياداي بولىپ كورىنەدى.
ەكى كۇندەي قىرداعى، ويداعى ۇلكەن اعا، سىيلى جەڭگەگە سالەم بەرىپ، ەلدى ارالاپ كەلگەن الىبەك، بۇگىن ىنىسىمەن سول ادەمى ارالتوبەسىنىڭ جاعاسىندا ءتۇر. جاس كەزىندە بويلايتىن جەرىن اياقپەن كەزىپ، تەرەڭىن ءجۇزىپ ءوتىپ، ارالدان جۇمىرتقا تەرەتىن، بالا قۇراقتان بالىق شانىشاتىن، سان رەت شارلاپ، ەرتەدەن كەشكە شەيىن سور سيراق بوپ جۇگىرەتىن جەرلەر. قىزعىشتىڭ قيعىلىق سالىپ ويقاستاپ ۇشقانىنا، تاۋقۇدىرەتتىڭ بەبەۋ قاققانىنا ءماز بولىپ جۇگىرەتىن جەرلەر. ال، ءقازىر ءبارى وزگەرىپ كەتكەن سياقتى. الدىمەن ارالتوبەنىڭ جاعاسىندا ۇشقان قىزعىشى، جۇگىرگەن ءشىلى كوزگە ىلىنبەيدى. تاسپيق تارتقان مولداداي مۇلگىپ، ءار جەردە بالىق اڭدىپ وتىراتىن بالىقشى دا جوق. شولپ ەتكەن بالىعى دا بايقالمايدى. ءار جاققا كەزىن تىگىپ، الىستاعى جاعانى شولىپ، ەش نارسەگە كوزى سۇرىنبەگەن الىبەك:
— كول نەگە جىم-جىرت. ءبىر قۇس جوق؟! — دەپ سۇرادى ىنىسىنەن.
— قۇس ەمەي اناۋ نە؟ — دەدى ادىلبەك وعان، ايدىنعا تاياۋ جەردەگى ءبىر شوق قۇراققا قولىن شوشايتىپ.
الىبەك كوز توقتاتىپ ۇلگىرگەنشە شوق قۇراقتان شىعا كەلگەن جەتىم قاسقالداق كورىنە ءتۇستى دە جوق بولدى. كورۋگە دە ارۋاقسىز، ۇشۋعا دا ماردىمسىز مولتاق قاناتىمەن سۋ سابالاپ جونەلەتىن بۇل قوڭىر قۇستى الىبەك قۇس دەپ ەسەپتەمەيتىن. ءبىراق ونىڭ ءبۇتىن كولدە ءبىر ءوزى قالىپ، جەكە تۇرعان اناۋ شوق قۇراقتان كورىنە بەرىپ كوزدەن عايىپ بولعانى الىبەكتىڭ ۇيتقىعىش كوڭىلىنە جوق جەردەن گۇلجيھاندى ءتۇسىردى. «سۋىق ءجۇزدى اكە مەن قارا قۇس كەيىپتى اعانىڭ ەكى ورتاسىندا تاس اراسىنا شىققان سىڭار گۇلدەي مولدىرەگەن سورلى. ۇشۋى از جانسىز ۇيدە انا قاسقالداق سياقتى ءبىر كىرىپ، ءبىر شىعىپ ءجۇر مە ەكەنسىڭ!» دەدى ول ىشىنەن. سونسوڭ ونىڭ كوز الدىنا اناۋ كۇنگى شىعارىپ سالارداعى تومەن قاراپ مۇڭايىپ تۇرعان سۋرەتى كەلە قالدى. «نەگە تەمەن قاراي بەرەدى. سويلەگەندە دە تومەن قاراپ سويلەيدى. ءبىراق سول تومەن قاراي توڭكەرىلگەن قارا قوڭىر كوزدەرىنەن قۇمارلىق شاشىلىپ جاتقانداي. نەگە تومەن قاراپ سويلەيتىنىن، نەگە تۋرا كوز تىكپەيتىنىن بىلەم. اجارلى، ولگەنشە اجارلى اقشا جۇزگە قاس پەن قاباڭ قانشاما قولمەن قويعانداي قيىلىپ تۇرسا، باداناداي ەكى كوز دە سۇلۋ بىتكەن. اتتەڭ تەك سول كوز وزىڭە قاراعاندا تۋرا تۇسپەي، وڭ يىعىڭا قادالادى. ءبىراق ونان كەلىپ تۇرعان ەشتەمە جوق. سۇلۋ سىمبات، ويلى ءپىشىن، سالماقتى لەبىز — ءبورى ورنىندا. «مەن التى كۇن ءوتىپ، جەتىنشى كۇنى قالادا بولامىن» دەپ قوشتاساردا بارلىق ءۇمىتتى جولىعۋعا ارتقان گۇلجيھاندى ەندى قاشان كورەمىن» دەگەن مۇڭدى ساۋال ورالدى ونىڭ تىلىنە.
— كول نەگە جىم-جىرت دەيسىڭ بە، الىبەك؟ — دەپ ءىنىسى تاعى دا جاۋاپ جۇپتاعانداي سوزا سويلەپ باپتانا قالدى.
— ءيا، — دەي سالدى، ويى ءبولىنىپ كەتكەنىنە رەنجىگەن الىبەك. شوق قۇراقتان كوزىن الماي، ءبىر تامسانىپ الىپ، اعاسىنا قيعاشتاي كوز تاستادى دا، ءىنىسى:
— الىبەك، سەن كولدىڭ دە، جەردىڭ دە ءمانىسىن ۇمىتا باستاعانسىڭ. كولدىڭ جازعا سالىم باستالاتىن دۋمانى الدەقاشان ءوتىپ كەتتى. ايدار تاققان الا شاپاندى بالاپاندارىن ەرتىپ اكەتىپ قىزعىشتىڭ كەڭىلى جاي تاپقالى قاشان! ءقازىر ول قيقۋىن ۇمىتىپ، ەرتەلى-كەش ءبىر-اق رەت ايقايلاپ وتەدى. وندا دا سامارقاۋ ۇنمەن، شارۋاسىنان قولى تيمەيدى قيقۋلاۋعا. ال ۇيا باسقان ۇرپەك باس ۇيرەك قىرداعى بوز جۋساننىڭ تۇبىندە. جالعىز بۇلار ەمەس، قۇس بىتكەننىڭ ءبارى جەر جەرىندە، جەكەن سۋىندا ءجۇر. ەندىگى قىزىق ەرتەڭ باستالادى. ول — كولدىڭ ىشىندەگى ويناق... اناۋ، الدەنەدەن ۇركىپ اسىعىپ جەلدەگەن ارام شاعالانى كوردىڭ بە؟ انە ورگە قاراي، تىكسايعا قاراي اسىپ بارادى. ول: «ءۇيىر-ۇيىر سارى سازان مەن شۇپىرلەگەن اق تابان شىقتى» دەپ بارا جاتىر. قىزىق كورگىڭ كەلسە ەرتەڭ تاڭ سارىدەن ماعان ەر. مەن سەنى سازاننىڭ كۇن قىزا وينايتىن وردالى ويناعىنىڭ ۇستىنەن تۇسىرەيىن، — دەدى.
— سازان ءالى شىققان جوق پا ەدى؟ — دەدى الىبەك باياۋلاۋ ۇنمەن.
— ساراتاننىڭ باس كەزى عوي ونىڭ جايىلىمعا شىعىپ اسىر سالاتىن ۋاعى. بۇگىن سوناۋ القىمنان ارالتوبەگە ءوتىپ جاتىر. شاعالا قاتەلەسپەيدى. ەرتەڭ كورەسىڭ. پايداسى جوق قۇستىڭ قيقۋىنان نە تاباسىڭ. انا بالىقتى ايت شىركىن، جەسەڭ تاماق، ساتساڭ اقشا. كاسىپ قوي تۇرعانىمەن.
— كورسە بولار ەدى. شانىشقى بار شىعار؟
— ءبىر ەمەس، ەكەۋىن تاۋىپ بەرەيىن، ۇيىقتاپ قالماساڭ.
— سەن وياتپايسىڭ با؟
— وياتام عوي. ءبىراق كۇن شىققانشا شوق قوعانى بەتكە ۇستاپ، يەك-يەككە تيمەي قالشىلداۋعا تۋرا كەلەر.
— قالشىلداسام دا كورۋىم كەرەك. مەن ومىرىمدە سازاننىڭ ويناعىنىڭ ۇستىنەن شىعىپ كورگەن ەمەن، — دەدى الىبەك كوڭىلى سەرگي ءتۇسىپ.
— سەن ويناعىن كور، مەن ءوزىن شەتىنەن شانشىپ، كوزىنەن تىزەيىن، — دەدى دە ادىلبەك اعاسىنا قاراپ باسىن شايقاپ قويدى. — سەن باياعىدان سولاي، قىزىعىنا قارايسىڭ. قۇستىڭ شۋلاعانى دا قىزىق ساعان. بالىقتىڭ ويناعى دا، انا قۇراقتىڭ سۋىلداعانى دا سەنىڭ قۇلاعىڭا قىزىق بولىپ ەستىلەتىن شىعار دەيمىن.
الىبەك ۇندەمەدى. ءبىراق ول دا باسىن شايقادى. ول «ساعان دۇنيەنىڭ ءبارى تەك پايدالى بولسا عانا جاقسى» دەپ ويلادى بىلەم.
— مامام شايىن ازىرلەگەن شىعار، قايتايىق، — دەدى ادىلبەك اعاسىنا.
ۇيگە قاراي بۇرىلا بەرىپ الىبەك تاعى دا شوق قۇراققا ءبىر قاراپ ەدى، ۇزاق كۇن بوي تاسادان ءبىر شىقپاي قويعان قاسقالداق شوق قۇراعىنان ءارى ۇزاي ءجۇزىپ بارا جاتىر ەكەن. «ادەمى قۇس ەمەسسىڭ، — دەدى الىبەك ىشىنەن. — ءتۇرىڭ دە ءتۇر ەمەس، قاسقا ماڭداي. ۇشقانىڭ دا ۇشقان ەمەس. مولتاق قانات. سۋدى سابالاپ بىتەسىڭ» دەپ جەرلەدى ول كوڭىلىنىڭ قوشى جوقتىعىنا ايىپتى سول قاسقالداقتاي.
اعايىندى ەكەۋى اتبۇلاقتىڭ بويىنداعى ۇيگە قاراي ءجۇرىپ كەلە جاتتى.
— ەسىڭدە مە، الىبەك، باياعى ەكەۋىمىزدى شۇعىلدىڭ قارا بۋراسى قۋاتىنى؟ تاپ مىنا جەر، — دەپ ادىلبەك ءبىر كىشكەنە جىلعانىڭ جيەگىندە اينالاسىن ءشوپ بۇركەپ، ءتۇبى تەگىستەلە باستاعان شۇڭقىردى كورسەتتى. — بۇل سەنى ىشىنە سۇلاتا سالىپ، ۇستىڭە قارا قاڭباق تاستاي جونەلگەن جەر وشاق، ءسويتىپ امان قالدىڭ-اۋ سوندا ولىمنەن.
الىبەكتىڭ ارقاسى مۇزداپ جۇرە بەردى. ونىڭ قاباعى دا تىرىسا باستادى، ءوڭى دە بوزارىپ كەتتى.
— نەمەنە، قورقىپ كەتتىڭ بە قارا بۋرانى ايتقانسىن. باياعىدا سەنىڭ ءتىلىڭ بايلانىپ، ءۇش كۇنگە دەيىن دىبىسىڭ شىقپاي قالعان، — دەپ كۇلدى ادىلبەك ونىڭ بەتىنە قاراپ.
الىبەكتىڭ كورە كەزگە دەنەسى دىرىلدەپ، ءسوزىن دۇرىس ايتا الماي قالدى.
— ايتپاشى... قۇ-قۇرسىن، — دەدى ول تۇتىعا باستاپ.
ءىنىسى ەكىنشى قايتىپ بۋرانى اڭگىمە قىلمادى. ول تەك الىسىراقتاعى اتتىلىنى تانىماي كوزىن تىگىپ كەلە جاتتى دا، ازدان كەيىن اعاسىنا:
— قۇرداسىڭ كەلە جاتىر. شولاق بەلسەندى، ورتاقشىل قۇرداسىڭ، — دەدى بوراتىپ كەلە جاتقان اتتىلىنى كورسەتىپ. — ءوز اتى بولسا قانداي كۇيتتەر ەدى، قۇرىشتىڭ جىلقىسىن اياسىن با، تەپەۋىن قاراشى انت ۇرعاننىڭ، يەسىن اياماسا دا، مالدى اياسايشى.
الىبەكتىڭ نازارى باسقاعا اۋدى دا، كەنەت قاباعى جادىراپ قۇرىسپاسى جازىلا باستادى.
— ول كىم؟ ورتاقشىل قۇرداسىڭ دەيسىڭ بە؟ — دەپ سۇرادى ول، تۇتىقپاستان.
— ۇزاق. كادىمگى باتىردىڭ بالاسى. قارا تاناباي، — دەدى ادىلبەك نىقتاپ سويلەپ. ونىڭ وزگەرىلە قالعان داۋسىنان بۇل جولى كەكەسىننەن گورى جەك كورۋ ءۇنى باسىمىراق ەستىلدى.
سۋىت ءجۇرىستى سالت اتتىلى تىزگىنىن تەجەپ، كول جاقتان كەلە جاتقان ەكى جىگىتكە كوز توقتاتىپ قاراپ الدى دا، قۋانىپ كەتكەن ادامداي، ات باسىن بۇرىپ الىپ، ءۇي-ۇيدىڭ سىرتىمەن بۇلارعا تۋرا شاپتى.
— جاي ما ەكەن. سونشاما قاتتى كەلە جاتقانىنا قاراعاندا وتە قاۋىرت ءىسى بار شىعار؟ — دەدى الىبەك؛
— ونىڭ قاۋىرت ءىسسىز جۇرەتىن كۇنى بار ما؟ اتىن سۋارۋعا شىقسا دا ول وزەنگە جەتكەنشە شابادى. وكشە ارتى بولىس كەڭسەسى جاڭ — «مەن اكىممىن، بولىستان كەلە جاتىرمىن» دەگەن شابىسى عوي ءبۇل، — دەپ قورىتتى ادىلبەك.
ءىنىسىنىڭ ءبۇل كەلە جاتقان اعايىنىن نەگە جەك كورەتىنىن الىبەك سۇراپ جاتپادى. سۇراعان كۇندە دە ول جاۋاپ الىپ ۇلگەرمەس ەدى. ويتكەنى، ۇزاق شابىسقا بارابار تەكىرەكپەن جەتىپ-اق كەلدى. اتىنان سەكىرىپ ءتۇسىپ، شىلبىرىن جەرگە تاستاي سالا، جۇگىرىپ كەلىپ الىبەكتىڭ قولىنا دا جارماستى.
— ال، امان-ساۋ ءجۇرمىسىڭ؟ امان قايتتىڭ با؟ — دەدى ۇزاق ەسە قۋانعان شىرايمەن، — قىزىل ۇيگە كەلگەنىڭدى سۇلەكەڭنەن ەستىپ ەدىم. بارىپ امانداسۋعا قول تيمەدى. جۇمىس كوپ. اۋىلعا ەزىڭنىڭ كەلگەنىڭ جاقسى بولدى.
كوپتەن كورمەگەن قۇرداسىن الىبەك تە الىستان كۇلىپ، قۋانا قۇشاقتادى. ەكەۋى «قانداي بولعانسىڭ ءوزىڭ» دەگەندەي، ءبىرىنىڭ-بىرى ءجۇز كەلبەتىن، بويىن، كيىمدەرىن دە اۋدارىستىرا، توڭكەرىستىرە قارادى. حاكىمگە ۇقساعان الىبەكتىڭ بويى ۇزاقتان ءسال سۇڭعاقتاۋ ەدى دە، ءبىراق دەنەسى ءاناعۇرلىم جۇقا، بەت ءالىبى دە سوپاقشالاۋ جانە قىزىل شىرايلىدان گورى اق قۇبا دەرلىك بولاتىن. ال، ۇزاق ناعىز دوڭگەلەك ءجۇزدى، قىزىل كۇرەڭ شىرايلى، دەنەسى وتە تىعىز، قۇيىپ قويعانداي، ءارى توپشىلى.، قايراتتى جىگىتتىڭ ءپىشىنىن كوز الدىنا كەلتىرەتىن. ماڭدايى جازىق، مۇرنى سۇلۋشا كەلگەن، قاباق ءۇستى قالىڭ ەمەس، ۇدايى جىلى شىراي بەرەتىن كۇلىم كوزدىلەۋ ەدى. وسى سياقتى كورەر كوزگە اشۋشاڭدىقتان اۋلاق، جۇمساق رەڭدى جىگىت ىشتەي وتە بەرىك، قادالعان جەرىنەن قان الار، قايسار بولاتىن.
— ىمم، جۇمىسى كوپ... دۇنيەنى ءبىر ءوزى ۇستاپ تۇرعانداي، — دەپ قالدى ادىلبەك.
ادىلبەكتىڭ بۇل ءسوزى قۇلاعىنا انىق تيسە دە، ۇزاق وعان مويىن دا بۇرمادى. ونىمەن اماندىق تا سۇراسپادى. تەك الىبەكپەن بولىپ:
— وپىرم-اي، سولاي دە. الىستاعى وقۋدان كەلدىم دە. ەلدى كورمەگەنىڭە ءتىپتى كوپ جىل بولدى عوي، الىبەك، ءا؟ ءبىراق ءوزىڭ باياعى بوز الىبەك، وزگەرگەن جوقسىڭ، — دەدى.
— ءوزىڭ دە ماگان بۇرىنگىداي كورىنەسىڭ. ءۇي-ىشىڭ تەگىس امان عوي؟
— امان-اقپىز. ەل دە تەگىس امان. ءبىراق وزگەرىس كوپ...
— قاي جاقتان كەلەسىڭ؟ ءتىپتى سۋىت جۇرگەن ادامنىڭ ءتۇرى بار عوي، ءوزىڭ دە بارجيىپ كەتىپسىڭ، اتىڭ دا سۋدان شىققانداي.
— بولىستىڭ جاس ورتاقشىلدار كوميتەتىنىڭ ماجىلىسىنەن كەلەمىن. كەڭسە اششىسايدا عوي. سەن جولدا كورگەن شىعارسىڭ. ءبىزدىڭ جاس ورتاقشىلدار ياچەيكاسى دا سول جەردە، ولجاورىس اۋلىندا. كەشە بارىپ ەدىم، ءماجىلىسىمىز بۇگىن بولدى دا، سول بىتىسىمەن ەلگە قاراي شاپقانىم.
— سوناۋ اششىسايدا؟ — دەدى الىبەك تاڭدانىپ. — بۇگىن سول جينالىستان شىعىپ كەلىپ تە ۇلگەرگەنىڭ بە؟
— جينالىس باعانا ساسكەدە باستالدى دا، تۇستە ءبىتتى. اۋىلعا تەز جەتەيىن دەپ شىعا سالىپ جورتىپ كەتتىم. ءبىراز جەردى شوقىراقتاپ جەڭدىم. ونسىز بولمايدى عوي.
— جوق، سەن ۇشىپ كەلگەن شىعارسىڭ، وتىز شاقىرىم جەردەن تۇستە شىعىپ، اتپەن بەسىندە كەلە المايدى.
— مەن كەلدىم عوي، مىنە، — دەدى ۇزاق وتىز شاقىرىم جەردەن ءبىر ساعات ىشىندە جەتىپ كەلۋدى اسا بۇيىم كورمەي. — سەن الىبەك، ورتاقشىل جاستار قاتارىندا بار شىعارسىڭ؟
الىبەك تاڭ قالعان پىشىنمەن: «بۇل جەردە مەنىڭ كومسومول ۇيىمىندا بار-جوعىم نەگە كەرەك بولىپ قالدى؟» دەپ ويلادى.
— ءيا، وندا نە ايتپاقشى ەدىڭ، ۇزاق؟ — دەدى الىبەك از ءمۇدىرىپ قالىپ.
ۇزاق شەتكەرىرەك تۇرعان ادىلبەككە سەنىمسىز كوزبەن ءبىر قاراپ الىپ، الىبەككە سىبىرلاي ءتۇستى.
— بايلاردىڭ جاسىرعان مالدارىن، ەگىستىك جەلەرىن قاتتاۋعا شىقتىق. كەڭەس ۇكىمەتىنە قانى قاس كونترلار مالدارىن سالىق سالادى دەپ جاسىرسا، acتىق پلانىن بەرەدى دەپ ەگىسىن كورسەتپەيدى. بۇل اتاڭا نالەت باي-قۇلاقتاردان قۇتىلماي تىنىش تاباتىن ەمەسپىز. ءبىزدىڭ ەلدە ورتاقشىل جاستار ۇيىمىنا مۇشە حالىق ەكەۋىمىز، سەنىمەن ۇشەۋ بولدىق،- — دەدى ۇزاق ءسوز اياعىن ادىلبەككە ەسىتتىرە سويلەپ،
— سەن وسى سىرتتان كوزەيتىن بۇزىقتىعىڭدى قاشان قوياسىڭ؟ — دەدى ادىلبەك ۇزاققا داۋىستاپ.
ۇزاق ونىڭ بەتىنە جالت قارادى دا، تيىسكىسى كەلىپ داۋىس كوتەرگەن ادىلبەككە اقىرىنداپ قانا:
— بالا، سەن ونداي ءتىل تيگىزە سويلەۋدى تاستا. سەن بالاسىڭ. مەن ساعان جاسىم ۇلكەن بولا تۇرسا دا «ءاي، سەن» دەپ اكىرەڭدەگەن جەرىم جوق. ۇيات بولادى، — دەدى.
— ۇياتتى سەن ءوزىڭ بىلمەيسىڭ، سوندىقتان ماعان ونى ۇيرەتپە. بۇزىق بولماساڭ ءبىزدىڭ بەكەيدى توتەنشە سالىققا ىلىكتىرۋ كەرەك دەپ نەگە ايتاسىڭ؟
— ونى مەن ەمەس ايتقان، اۋىلدىڭ كەڭەستىڭ ماجىلىسىندە ءسوز بولعان. سەن ءوزىڭ، شىراعىم، ۇرىنۋعا قارا تابا الماي تۇرسىڭ عوي شاتىناپ.
ۇرىنۋعا قارا تابا الماي جۇرگەن مەن ەمەس، مىنا سەنسىڭ. سەنىڭ سىرتتان سىبىرلاعانىڭدى باسقا جۇرت ەستىمەي مە؟ «بەكەي مالىن جاسىرادى» دەپسىڭ. قايدا، قانە كورسەتشى، قانشا مال جاسىرىپتى؟ بەكەي كىمنەن باي، كانە، ساناشى، بەكەيدىڭ قاتارىنداعىلاردى؟ — دەپ ادىلبەك وجەكتەپ ۇزاققا جاقىنداي ءتۇستى.
جوق، دەدى ۇزاق، تاعى دا ادىلبەككە سەنىمسىز كوزبەن قاراپ. — مەنىڭ جۇمىسىم كوپ. ءبىر مينۋت توقتاۋعا دا ۋاقىتىم جوق. سەن ەلدە بولاسىڭ عوي، بىرگە ءجۇرىم، تالاي شاي-سۋ ىشەرمىز. ءقازىر مەن ءوزىمىزدىڭ اۋىلعا سوعىپ، حالىققا ياچەيكانىڭ تاپسىرماسىن بەرەمىن دە، ءوزىم ءارى قاراي تاۋداعى اۋىلعا اسامىن. ءىىىۇعىلدىڭ بالالارىنىڭ مالىن... ءيا جانە مىنا • اتىن وزىنە قايىرىپ بەرىپ، نۇرىشتىڭ باسقا اتىن مىنبەسەم، مىناسى بولدىرىپ. قالدى.
اعاسىنىڭ سوزىنەن كەيىن ويلانىڭقىراپ تومەن قاراپ قالعان ادىلبەك باسىن كوتەرىپ الىپ، تاعى دا سوزگە ارالاستى،
— اي، سەن وسى نۇرىشتان باسقا كىسىدەن ات ءمىنىپ كوردىڭ بە؟ جۋاس تۇيە جۇندەۋگە جاقسى دەپ شۇعىلدىڭ بالاسى ءسوز ايتپاعاسىن سونى عانا بىلەسىڭ بە؟ انا ورىمبەكتەن نەگە سۇرامايسىڭ اتتى؟' — دەدى ۇزاققا.
— نۇرىشتى ايايسىڭ با؟ — دەدى ۇزاق كۇلىمسىرەپ.
— سەن ورىمبەكتى ايايسىڭ با؟ — دەدى وعان ادىلبەك قادالا قاراپ.
— ايامايمىن. بايدىڭ ءبىرىن دە ايامايمىن.
— وندا نەگە الا جازداي نۇرىشتىڭ ۇستىنەن تۇسپەي قويدىڭ؟
— ونىڭ اتىن باسقالار ءمىنىپ ءجۇر.
— ورىمبەك ساعان دا، باسقاعا دا ات بەرمەيدى. ات بەرۋ تۇگىل ماڭايىنان دا جۇرگىزبەيدى. سوندىقتان وعان جولاي المايسىڭدار. ال، بايلىققا قالعاندا ورىمبەك نۇرىشىڭنان دا، نىعىمەتىڭنەن دە سورلى ەمەس. ءبىراق ول سەنىڭ جاڭىنىڭ، — دەپ ادىلبەك ۇزاقتىڭ قىتىعىنا ءتيدى.
— سەن ماعان، ادىلبەك، شىن تيىسكىڭ كەلىپ تۇر ەكەن. ءبىراق مۇنىڭنان ەشتەمە شىقپايدى. سەنىڭ سىرىڭ ماعان بەلگىلى.
— قانداي سىرىم بەلگىلى؟
— بارلىق سىرىڭ.
— ايت، ايت، جاسىرما!
— مەنىڭ اۋزىمدى قىشىتىپ قايتەسىڭ.
— ورىمبەكتى جاقتايسىڭ، جاقتامادىم دەۋگە دالەلىڭ جوق. سەنىڭ ورتاقشىلدىعىڭ سول ما؟ مەن ورتاقشىل جاسپىن، ورتاقشىل جاستار قاتارىندامىن دەگەندە ءتىلىڭ كومەيىڭدى سۋىرادى. مەنىڭ اۋزىمدى سەن دە قىشىتپا...
الىبەك ءىنىسىن يتەرمەلەپ ۇيگە قاراي جونەلتۋگە تىرىسىپ ەدى، ءبىراق ادىلبەك قارىسىپ ورنىنان جىلجي قويمادى. ول سۇزىسۋگە ءۇيىر تايىنشا بۇقاداي جەلىگىپ، ءبىر مويىنداپ اعاسىنىڭ ىرقىنا كونەر بولمادى. جوق جەردەن بايلانىسا قالعان بۇل ەكى جىگىتتىڭ ارالارىن قالايدا جۇمسارتايىن دەگەن نيەتپەن، ول ەندى ۇزاققا بۇرىلىپ:
— ۇزاق، سەنىڭ جاسىڭ ۇلكەن عوي، قايتەسىڭ، ەندى سەن ۇندەمەشى. ۇيات بولدى. ال، ءوزىڭ ۇيگە ءجۇر، تىم بولماسا قىمىز ءىشىپ كەت. سونشا جەر شاپقىلاپ تاڭدايىڭ دا قۇرعاعان شىعار، — دەپ جالىندى.
— راقمەت، الىبەك. جاڭا قادەستىكىنەن سۋسىن جۇتتىم. مەن جۇرەمىن، — دەپ ۇزاق اتىنا بۇرىلدى دا ءبۇيىرىن سوعىپ تۇرعان بيەنىڭ شىلبىرىن جيناپ، ەر قاسىنا ىلە سالىپ، ءوزى ۇستىنە ءمىنىپ تە الدى،
— سول بۇزىقتى ۇيگە شاقىرىپ... قىمىزدىڭ ساداعاسى كەتسىن، — دەدى ادىلبەك.
اتىنا مىنگەنمەن ءجۇرىپ كەتە قويۋ نيەتىنەن اۋلاڭ ەكەن. ۇزاق تىزگىنىن قىتىڭقىراپ ۇستاپ، ەر ۇستىنە جايلانىسا ءتۇستى دە ۇزەڭگىگە شىرەنە كوتەرىلىپ سويلەدى.
— الىبەك، مىنا باقا قارا بۇزىق جىگىت. ءىنى سەنىكى، ويتپەگەندە مۇنى الدەقاشان قارا تىزىمگە ىلىكتىرەتىن ەدىم. حاكىمنىڭ كوڭىلىنە قاراپ، سونى سىيلاپ ۇندەمەيمىز. بولماسا مۇنىڭ ىستەپ جۇرگەنى ناعىز تابى جات ادامنىڭ، بايۋعا عانا ۇمتىلعان ادامنىڭ ءىسى. اناۋ كۇنى دابىل بايدىڭ اۋىلىنا ءتۇسىپ، سونىڭ قىزىن الىپ بەرەمىن دەگەن راقىمعاليعا كىسى سالىپتى. دابىلدىڭ الپىس اتانعا جۇك ارتىپ، اڭ وتاۋمەن ۇزاتاتىن قىزىنا ۇيلەنبەكشى. مۇنى مىرزا دەمەي نە دەيسىڭ؟ بايۋعا ۇمتىلعان ەمەي ءبۇل نە؟ ايتىپ تۇرعان ءسوزىنىڭ كەسىرى مىناۋ. ورتاقشىل جاستار ۇيىمىنىڭ وزىنە دە ءتىل تيگىزەدى، ونىڭ مۇشەسى ماعان دا ءتىل تيگىزەدى. ءبىر ەمەس، ەكى ەمەس، وسىمەن ءۇشىنشى رەت مەنىمەن بايلانىسىپ سوزگە كەلدى. كوڭىلىڭە كەلمەسىن، مەن ۇنى اۋىزدىقتايمىن — انا باي قايىن اتاسىنىڭ كوشىنە مىنگىزىپ جىبەرەمىن. حاكىم كوممۋنيست، ول بارىمىزگە ورتاق، ءادىل اعا. سەن دە ورتاقشىل جاستار مۇشەسىسىڭ. مىنا كىشكەنە مىرزاعا ارا تۇسە المايسىڭدار. ەكەۋىڭ دە ارا تۇسە المايسىڭ. مۇنى جاقسىلاپ ۇعىنۋ كەرەك. بەكەيدىڭ مالىن جاسىرىپ جۇرگەن دە وسى. مەن بۇل باقا قارانى... جانە كەشە عانا جىمپيتىدان ەكى كوك اربا، ءبىر ماشيناسى جەتپەيتىندەي، تاعى دا ءبىر شوپ شاباتىن ماشينا اكەلدى. ويدى-قىردى ماياعا تولتىرىپ بولدى. بۇل قۇلاق ەمەي نە؟ انا نۇرىشتان دا، نىعىمەتتەن دە وسى زياندى، بۇل جيىرما سەگىزگە دە ىلىگەدى، — دەپ ۇزاق اتىن تەبىنىپ قالدى دا جورتا جونەلدى.
— بىلگەنىڭنەن قالما، بۇزىق! ماڭىما جۋۋشى بولما! ەگەردە ەندى قايتىپ كوزىمە تۇسسەڭ مەنەن جاقسىلىق كورمە! — دەپ ايقايلادى ادىلبەك جۇلقىنىپ.
ۇزاق ارتىنا قاراماستان cap جەلىپ ارالتوبەنىڭ سىرتىنا قاراي اسا بەردى. ەرتەدەن بەرى كوڭىلى الدەنەگە الاس ۇرىپ، ءبىر مۇڭايىپ، ءبىر تومسارىپ ۇيگە وتىرا الماي، كول جاعاسىنا شىققان الىبەككە ۇزاقتىڭ ءوزى دە، ءسوزى دە جەر استىنان شىققانداي، توسىن كورىندى. ول تومەن قاراپ تۇردى دا، ىنىسىنە:
— ساعان نە بولعان، ءادىلجان. مەنىڭ بايقاۋىمشا سەن جولسىز ۇرىندىڭ. ول بەلسەندى بولسا، ورتاقشىل بولسا، بۇل ونىڭ ءوز جۇمىسى. بۇل ءۇشىن وعان سەنىڭ ىلىك قويۋعا حاقىڭ جوق. جانە ول الەۋمەت ءىسىن، ۇكىمەت ءىسىن اتقارىپ ءجۇر عوي، — دەپ ەدى، ادىلبەك ەندى اعاسىنىڭ وزىنە باس سالدى.
— ونى ۇكىمەت ىسىنە قوسقان ەشكىم جوق، وزىنەن-وزى اتقا ءمىنىپ شابۋىلداپ ءجۇر. تىرنادان اكىم بولسا، باسىڭنان قيقۋ كەتپەيدى دەپ، وسىلاردى باسقا سەكىرتەتىن جاڭاعى سەنىڭ ءسوزىڭ. نەگە جايىڭا ءجۇر دەمەيسىڭ. قورقاسىڭ با؟ كىم ول سونشاما ماعان اكىرەڭدەيتىن؟! ماشينا السام مەن ءوز اقشاما الدىم. كىسى جالداپ بايىپ وتىرعانىم جوق، ءوز ەڭبەگىم. بەكەڭنىڭ مالى دا ۇرلاپ العان مال ەمەس، ءوز تاپقانى. ماعان ءتيىپ كورسىن قولىنان كەلسە. مەنىڭ كىمنىڭ قىزىن الاتىنىمدا ونىڭ شارۋاسى جوق. قاپ، ءوزىن اتىنان اۋدارىپ الىپ، ءبىراز تىزەرلەگەندە بولاتىن ەدى، — دەدى.
الىبەك ۇندەمەدى. ءومىرى دەگەنىنە كونبەي كەلگەن ىنىسىنە ول اقىل ايتا المادى.
«...قارا بۋرا شاپتىعىپ، قۇيرىعىمەن ساۋىرىن سارت-سۇرت سابالاي ءتۇستى. ءبىر كەز جۇرەلەپ جاتا قالىپ ءتوس تابانىمەن ەكى-ۇش سارجان جەر جورعالادى دا، قايتادان ۇشىپ تۇرەگەلدى. جەر باۋىرلاپ جورعالاعان جەرى قازىپ تاستاعان ورداي بولىپ قالا بەردى. الىبەك انىق تانىدى: بەكەيدىڭ تۇيە ءجۇن تىماعىنداي، الدىڭعى وركەشى مىجىرايا جاپىرىلعان، ءبۇتىن ومىراۋى مەن تىزەسىن جالبىر قارا شۋدا جاپقان، كەۋدەسى جۋان، قۇيىمشاعى شومەيگەن كادىمگى شۇعىلدىڭ قارا بۋراسى. ادىلبەكتى كورە سالىپ جىندانعان باقسىداي، اۋزى-باسى كوپىرىپ، جەڭدەي قىپ-قىزىل قولقاسى قول بويى ءتۇسىپ، ادام الارداي، ايباتتى ايۋان ۇمتىلا ءتۇستى. قاشا جونەلگەن ادىلبەكتى قۋىپ كەلەدى. جەتەدى-اۋ! ەندى جەتەدى! ويپىرم-اي!
اتا قازداي ۇزىن موينىن العا قاراي سوزا ءتۇسىپ، ەسپە جەلىسپەن زۋلاعان بۋرا اۋانى ىسقىرتا جارىپ كەلەدى. ءبىر كوش جەردى كوزدى اشىپ-جۇمعانشا بولماي الىپ قويارلىق. ادىلبەك پەن ەكى اراسى كورە كوزگە قىسقارىپ بارادى. سەرىپپەدەي جازىلعان ۇزىن سيراقتار قارا جەردى جەمىرىپ بارا جاتقانداي زۋىلدايدى. بۋرا جەتىپ قالدى. ادىلبەكتىڭ ادىمى اشىلماي، دىمى قۇرىپ، بۋىن-بۋىنى دىرىلدەپ كەتتى. جاقىنداعان بۋرانىڭ گۇرىلدەگەن داۋسى الىستا تۇرعان الىبەككە دە ەستىلدى. ءبىراق الىبەك جۇگىرەيىن دەسە جۇگىرە المايدى. قولىنداعى مىلتىعىن كەزەنەيىن دەسە، ەكى قولى جوعارى كوتەرىلمەيدى. «سەن اتشى، ۇزاق. تەز، ءما؟ ۇستا مىلتىقتى. ولتىرەدى، تاپايدى ءادىلجاندى! اپىرماي، جەتتى-اۋ» — دەپ قىسىلادى الىبەك. ءبىراق ۇزاق تىپىر ەتەر ەمەس. «تاپتاسىن!» دەيدى. — وزىنە سول كەرەك، بۇل باقا قارانىڭ! باييمىن دەپ شۇعىلدىڭ قارا بۋراسىن ساتىپ الىپ نەگە كەرەك ەدى! مۇنى بايلىق ولتىرەدى! مەن بۇل باقا قارانى اراشالامايمىن. سەن دە اۋرە بولما، الىبەك. مۇنداي مىرزا سىماقتى اياماۋ كەرەك. مەيلى تاپاي بەرسىن!» دەيدى. ويپىرم-اي، ساعان نە بولعان! ويپىرم-اي! ويپىرم-اي!..»
— تۇر، الىبەك، تاڭ ساز بەرىپ كەلەدى. بۋلىعىپ جاتىرسىڭ عوي ءوزىڭ. ءتۇر، بالىققا بارامىز، — دەدى ادىلبەك اعاسىن جۇلقىلاي وياتىپ.
— نەمەنە؟.. نەمەنە؟!. — دەپ الىبەك وياتىپ تۇرعان ىنىسىنە جارماسا كەتتى. ول كوپكە دەيىن ەسەڭگىرەپ قالعان ادامشا تەڭسەلىپ، قايدا باراتىنىن، نە ىستەيتىنىن تۇسىنبەي، تەك قانا ءىنىسىنىڭ سىلتەۋىمەن شالا كيىنىپ، سوڭىنان ەرىپ جۇرە بەردى. ەكەۋى دە ءۇن قاتپاستان، قۇپيا ءبىر ۇلى ىسكە اتتانعانداي، ۇيدەن ۇزاق شىعىپ كەتكەنشە اياقتارىن ەپتەپ باسىپ، دىبىسىن بىلدىرمەۋگە تىرىسىپ كەلە جاتتى. شامامەن قيالاپ كەلىپ، ارالتوبەنىڭ وزەن بەتتەگى ۇلكەن تۇبەگىنە اپاراتىن جالعىز اياق جولعا ءتۇستى. بۇل جولدىڭ قاي جەردەن شىعاتىنىن، قاي تۇسقا اپاراتىنىن الىبەك ۇمىتىپ قالعان-دى. ول ۇمىتپاسا دا ءوز بەتىمەن كەلىپ جولدى دا، ول جولدىڭ اپاراتىن جەرىن دە تاۋىپ الۋ ارەكەتىنەن الىس بولاتىن. ونىڭ ويى كەشەدەن بەرى «ءبۇل قالاي؟» دەگەن سۇراقپەن الىسۋدا ەدى. جاتار الدىندا ول كۇندىزگى ۇزاق قۇرداسىنىڭ ادىلبەككە: «سەنى حاكىم دە، مىنا الىبەك تە اراشالاپ الىپ قالمايدى. بۇلاردىڭ ءبىرى كوممۋنيست، ءبىرى ورتاقشىل» دەگەن سوزىمەن بولعان. سول سوزگە جاۋاپ تابا الماي، مۇنىڭ ءمانىسىن ىنىسىنە دە ۇقتىرا الماي شارشاعان. ادىلبەك نە قىلمىس جاسادى؟ شارۋاسىن ۇلعايتسا، ءتىپتى بايىسا ونان كەلەر-كەتەر نە بالە بار؟» دەپ ويلاعان ەدى ول ءبىر كەز. ءبىراق بۇل وڭاي جاۋاپتىڭ ەكىنشى ءبىر جاعى ونى تاعى دا باسقا جاققا جەتەكتەپ، ءتىپتى الدى-ارتى تۇيىق كەپتەلىسكە الىپ كەلىپ تىرەگەن. «حاكىم ۇلكەن قىزمەتكەر. بەدەلى كۇشتى، اتاعى زور، جۇرت الدىندا قۇرمەتتى ادام. كوممۋنيست. كوپتەن كوممۋنيست. ول ون سەگىزىنشى جىلدان باستاپ جاسىرىن جۇمىستارعا ارالاسىپ، كەڭەس ۇكىمەتىن ورناتۋ جولىنا بارىن جۇمساعان ادام. كەدەي شارۋاعا تەڭدىك اپەرەمىن دەپ كۇنى-تۇن جورتقان جان. قازىردە سول كوپ شارۋانىڭ ماقساتىن كوزدەپ ءادىل زاڭىن سوعان جۇمساپ جاتىر. ول ءومىرى بايدىڭ ءسوزىن سويلەمەك ەمەس. ال «ورتاقشىل» مەن شە؟ مەن دە سولاي عوي... وندا ۇزاقتىڭ ايتقانى ءدال ەمەس پە؟
سوندا... سوندا... ماعان اناۋ اقمەتشەنىڭ ەلىندەگى ۆوليسپولكوم، ۆولكوم، ۆولجاسكوم باسشىلارىنىڭ ايتقانى شە؟! ونىڭ ۇستىنە حاكىمنىڭ: «بالالار كوپ نارسەنى ءالى تۇسىنبەيدى» دەگەنى قايدا؟ مىنە، وسى عوي تۇسكە دە كىرىپ، قايداعى ءبىر باياعى كىشكەنە كۇنىمدەگى قارا بۋرانىڭ قۋعانى قايتادان ەنىپ جانىمدى تۇرشىكتىرگەن...
اعايىندى ەكەۋى سۋ جاعاسىنا كەلگەننەن كەيىن دە الىبەك شىم-شىتىرىق ويدىڭ قۇشاعىنان شىعا المادى.
— ەكەۋىمىز ءبىر جەردە بولساق، بىرىمىزگە ءبىرىمىز كەسەل جاسايمىز... سازان ساق بالىق. كورىنىم جەردەگى كولەڭكەنى دە كورەدى، كوش جەردەگى دىبىستى دا سەزەدى. سەن وسى جەردە قال. مەن اناۋ قويناۋعا كەتەمىن. ول جەر ءبىر ءۇمىتتى جەر. قاسىڭا كەلگەنىن شانىش تا، تىزبەگىڭە تىزە بەر. ال، توڭساڭ جاعاعا شىعىپ جىلىنىپ الاسىڭ عوي، — دەگەن ادىلبەكتىڭ ءسوزىن دە اسا زەر سالماي تىڭداپ:
— جارايدى، جۇرە بەر، — دەدى.
ادىلبەك ءوز جونىنە كەتتى. ەتىگىن شەشىپ، بالاعىن ءتۇرىنىپ، الىبەك ءىنىسىنىڭ كورسەتكەن جەرىنەن شانىشقىسىن قولىنا ۇستاي كەلىپ سۋعا اياق سالدى. كوپتەن سىز باسپاعان جۇپ-جۇمساق تابانىنان ءشوپ جامىلىپ جاتقان جىپ-جىلى سۋ دا مۇزداي ءتيىپ، الىبەك، دەنەسى تۇرشىگىپ تۇرا قالدى. ءبىراق ءا دەگەنشە ادىم جەر جۇرگەننەن كەيىن سۋ جىلىنىپ بارا جاتقان سياقتى بولدى. بيىكتىگى تىزەدەن اساتىن قالىڭ قارا ولەڭدى جاعالاپ كەلىپ، ول «وسى ءبىر اشىقتان بالىق انىق كورىنەر» دەپ ءشوبى ءارى سەلدىر، ءارى الاسا بىتكەن جەردە تۇرىپ قالدى. الا-كولەڭدە سۋ بەتى بەينە ءبىر قارا اينانىڭ جۇزىندەي جىلتىراپ جاتىر. قىبىر ەتكەن نە جان يەسى، ءشوپ باسىن شايقاعان نە ءبىر جەل دە جوق. بەرگى جاعى ولەڭدى، ارعى جاعى بالا قۇراقتى مۇلگىپ جاتقان جايىلما. الىستاعى ايدىننان عانا اندا-ساندا الدە قۇستىڭ، الدە ۇلكەن بالىقتىڭ سالدىر ەتە قالعان دىبىسى شىعادى دا، ىلەسە جوعالىپ كەتەدى. كەشىكپەي شىعىس بەت بوزارىپ، باتىس جاقتىڭ قارا كولەڭكەسىن ارەگىرەك ىسىرىپ ءتۇستى. قيمىلسىز ۇزاق تۇرعان الىبەك جان-جاعىنا كەزەك قاراپ ايدىندى دا، ارالدى دا، ءتىپتى الىستاعى قىستاۋلاردى دا الدەنەشە رەت كەزبەن ارالاپ ءوتتى. اينالا تىم-تىرىس. تاعى دا الگى الىستاعى سىبدىر قۇلاققا شالىندى. بولماشى دىبىس وعان كۇندىزگى شوق قۇراق جاقتان كەلدى. «باعاناعى قاسقالداق، — دەدى ول وزىنە-وزى كۇبىرلەپ، جەكسۇرىن، كورۋگە اجارسىز...»
ءبىر كەزدە سەلدىر ولەڭدى سۋدىڭ بەتى قايماقشي ءتۇسىپ كەي جەرى شىمىرلاعانداي بولدى دا، كەنەت تىنا قالدى. سۋعا تۇسكەن كولەڭكەنى دە، بەيسەۋىت قيمىلداعان قىبىردى دا الىستان سەزىپ سۋدىڭ ءدىر ەتكەنىن اڭديتىن بالىق ساقتىعىن الىبەك بىلمەيتىن. ول تۇنىمەن قوعاجاي مەن قۇراقتىڭ، سەلدىر ولەڭ مەن شولەڭ ءشوپتىڭ تۇبىنە تولىپ، قىر ارقاسى سۋدان شىققانشا تايىزعا ورمەلەيتىن، تەك قانا كۇننىڭ كوزىن كۇتىپ تۇرعان اينالاسىنىڭ ءبارى سارى سازان ەكەنىن دە اڭعارعان جوق-تى. سۋعا ۇڭىلە قاراپ الىبەك تە تىندى. «مۇمكىن، بالىق شىعار» دەگەن ويمەن نەمكەتتىلەۋ ەتىپ ول شانىشقىنى بولەك تۇرعان ءبىر شوعىر ولەڭنىڭ تۇبىنە پىسىپ قالدى. شانىشقى شوپكە پىرس ەتتى دە، اينالانىڭ ءبارى قوزعالىپ، ءبۇتىن ولەڭدى، ولەڭسىز جەر تۇتاسىمەن ىركىلدەي جونەلدى. سۋ استى شايقالىپ، قارا ولەڭ تەپ-تەگىس تەرەڭگە قاراي جاپىرىلىپ كەتىپ، قايتا تۇردى...
ارى-بەرى ءۇنسىز تۇردى دا، الىبەك اقىرىنداپ جاعاعا شىقتى. بۇل كەزدە ادىلبەك سۋ بەتىنە ەڭكەيىپ، قوس قولداپ قوعا ءتۇبىن ءتىنتىپ جاتقان سياقتاندى. از-مۇز دىرىلدەگەن دەنەسىن جىلىتۋ ءۇشىن الىبەك اياڭداي باسىپ، قۇرلىقپەن جاعالاپ ادىلبەكتىڭ تۇسىنا كەلدى. تاڭ اپپاق اتىپ كەتكەن. قادالىپ قاراپ تۇرعان ءىنىسىنىڭ كوز تىككەن قوعاجاي ولەڭگە شەتتە تۇرىپ الىبەك تە قارادى. ۇزاق قارادى. ءبىر كەز وعان قوعاجاي ءشوپ ءدىر ەتكەندەي بولدى دا، ادىلبەكتىڭ كەزەنگەن ۇزىن شانىشقىسى نايزاداي سارت ەتە قالدى. ول جالما-جان شانىشقىنى سۋدىڭ تۇبىنە تىرەپ، ءوزى ەڭكەيىپ قوس قولىن قولتىعىنا دەيىن سۋعا تىعىپ الدەنەنى ۇستاپ جاتتى. «سازان» دەدى ىشىنەن الىبەك. ازدان كەيىن ادىلبەكتىڭ سوڭىنا ەرىپ جۇرگەن ۇزىن تىزبەگىنىڭ سۋ استىنداعى ۇشى ويقان-تويقان بوپ تۋلاپ، ماڭىنداعى شوپ-شولەڭدى تاس-تالقان قىپ جاپىرا باستادى. بالىقشى وعان قاراماستان ءۇنسىز-قيمىلسىز شانشىلىپ تۇرىپ قالدى. ول ەكىنشى ءبىر شوعىردىڭ ءتۇبىن اڭدىپ، سۋدىڭ استىنداعى سارى سازاننىڭ كوزگە ىلىگەر-ىلىكپەس قىبىرىن اڭدىدى.
«ۇزاق... قالايشا تەز وسكەن. قانداي بەرىك. بۇل دا ۆولكوم شىنعالييەۆ سياقتى. ونان دا وتكىر. جاسىندا دا وتە پىسىق ەدى. ەلدەگى تاپ كۇرەسى دەگەن وسى ەكەن! ءبىز قوعام تانۋ كىتابىنان بىلسەك، بۇلار قاناۋشى تاپتى ءوز قولىمەن تىزىمدەپ، مالىن ءوز قولىمەن قاتتاپ سالىق سالىپ ءبىر شىبىقپەن ايداپ جاتىر. اعايىندىق ۇعىم ادامدىق ۇعىمعا جول بەرگەن... گۇلجيھان شە! ول قانداي كۇيدە ەكەن؟! مىنا قىم-قيعاش تارتىستىڭ ىشىنەن تەز الىپ كەتسە، الىستاعى قالادا، تەاترلى، كينولى قالادا، جاقسى كيىنىپ، جاقسى تۇراتىن قالادا بىرگە جۇرسە. ءوزى اقىلدى، ءوزى ءبىلىمدى، ءوزى دومبىراشى، ءانشى جانە سۇلۋ. اتتەڭ تەك... ءبىر كوزى قىرىن قارايدى. جۇرت...»
ءىنىسىنىڭ بالىق شانىشقان قىزىعى دا الىبەككە ەسەر ەتپەدى. ەرتەڭگى تۇنىق اۋا كورىنىسى سۇلۋ كول باسى، الىستان شىققان كۇن دە ونىڭ كوڭىلىن كونشىتپەدى. ءوڭى سۇرعىلت تارتىپ، جولدا بىرەر رەت قانا ىنىسىمەن ءتىل قاعىسىپ، تىزبەككە تىزگەن سارى سازانداردى قولداسىپ ول ۇيگە قايتتى.
3
— جاڭا سۇلەيمەن اكەلىپ تاستادى مىنا حاتتى، — دەدى بالىم كەمپىر بالىقتان قايتقان ەكى بالاسىنا شايىن ازىرلەپ جاتىپ. الىبەك شەشەسىنىڭ قولىنان حاتتى الا-سالا كونۆەرتىن اشىپ جىبەردى.
«شىراق!
سەن اۋىلعا ءجۇرىپ كەتكەلى، مىنە، بۇگىن ءبىر جۇماعا جۋىڭ ۋاقىت ءوتتى: ءبىر جۇما ۇزاق ۋاقىت ەمەس، الايدا سەنىڭ قايدا جۇرگەنىڭدى انىق بىلمەي، تەك قانا بولجالمەن سىرتتان ءپىشىپ وتىرعان ماعان وتە ۇزاق ۋاقىت سياقتى كورىنەدى. ونىڭ ۇستىنە وسى ءبىر جۇمانىڭ ىشىندە وتكەن كەيبىر كوز توقتاتار جاڭالىقتار مەن بولىپ جاتقان ۋاقيعالارعا قاراعاندا بۇل ءبىر جۇما ءبىر ايعا، ءتىپتى ءبىر جىلعا دا تاتىرلىق وزگەرىس ەنگىزدى. سوعان كورە سەنىڭ قالادان كەتكەنىڭ اسا الىس قالعان سياقتانادى، كەپ زامان حابار-وشارسىز جۇرگەن شەتتەگى كەزدەرىڭە ۇستايدى، ساعىندىرادى، تەزىرەك ورالۋىڭدى كەرەكسىتەدى.
ويلاپ قاراشى: از كۇندە كوپتى كورىپ، الدەقانداي اڭگىمەلەرگە ايعاق بولعانىمىزعا مىنا تومەندەگى جايلار كۋا ەمەس پە؟! سەن كەتكەن كۇننىڭ ەرتەڭىنە-اق كىشكەنە قالامىزدىڭ بار ىنتا-نازارى قازاننان كەلگەن تاتار ارتيستەرى مەن ولاردىڭ ويىنىنا اۋدى. اتاقتى ارتيست ورالسكيي مەن فاتيما حانىمنىڭ ەسىمدەرى ءقازىر ەڭكەيگەن شال مەن ەڭبەكتەگەن بالانىڭ اۋزىندا دەسە بولارلىق. وركەنى وسكىر تاتار حالقىنىڭ ءانى مەن ءبيى، ادەبيەتى مەن مادەنيەتى ءبىزدىڭ بەسىكتەن باستاپ قاز-قاز تۇرعان سابيلىك زامانىمىزدان بەرى بويعا ءسىڭىپ قالعان جان ازىعىمىز عوي. «بيبيسارا» مەن «عاليا بانۋ» ءانىن ۇيىپ تىڭداپ، تاڭدايىن قاعىپ، تامسانىپ قوشەمەتتەمەيتىن قازاق كەمدە-كەم شىعار-اق. بۇل ءبىزدىڭ ءۇن اتاسى مۇحيتتىڭ جان تۋلاتار جارقىن اندەرىمەن بارابار تۇسەدى، ميللات بايلىعى ەمەس پە؟! وي، نەسىن سۇرايسىڭ، فاتيما حانىمنىڭ ساحنادا تۇرعان سۇلۋ ءپىشىنى مەن بۇلبۇل داۋىسى ءالى قۇلاعىمدا، ءالى كوز الدىمدا! ولار ءالى كەتكەن جوق، ءالى دە ءبىر جۇماداي بولادى دەسەدى. ال، كەلگەن كۇننىڭ ەرتەڭىنە بەرگەن، بەرگەن ەمەس-اۋ، ويناعان ويىندارى بەينە ءبىر ەرتەگى سياقتى. «باقىت ىزدەۋشىلەر» دەيتىن تاتار جازۋشىلارىنىڭ شىعارعان ءبىر پەساسى بار ەكەن. بۇل پەسانىڭ ۋاقيعاسىن ايتايىن با، ماعىناسىن ايتايىن با، الدە ويناپ كورسەتكەن ارتيستەردىڭ شەبەرلىگىن ايتايىن با... جوق، مەن مۇنى اۋىزبەن ايتىپ، ءجا حاتپەن جەتكىزۋگە شامام كەلمەيدى. مۇنى سيپاتتاۋ ءۇشىن بەيىمبەتتەي جازعىش بولۋ كەرەك. اجەمنىڭ ەرتەگىسىمەن اۋىزدانىپ، اۋىلدىق مەكتەپتىڭ بەرگەن تاقىل-تۇقىل بىلىمىمەن عانا ومىرگە كوز اشقان ءبىزدىڭ ادى-بۇدىر حات جازارلىق ونەرىمىز مۇنى جەتكىزە سيپاتتاي المايدى، سيپاتتار ەدى — وعان شاماسى كەلمەيدى. مۇنى سوندىقتان تەك اركىم كوزبەن كەرىپ، وز قۇلاعىمەن تىڭداۋى كەرەك.
كەل، شىراق، تەز كەل!
الدا تاعى دا «عاليا بانۋ»، «باشماعىم» پەسالارى بار. تەزىرەك كەل! ءبىز شولپان ەكەۋمىز بارىپ كوردىك. حاكىم ءبىر كۇن باردى دا، تاعى دا تىعىز قارايتىن ىستەرى بولىپ، كەش قولى بوسامادى.
شولپان دەمەكشى، سورلى شولپاننىڭ باسىنا بۇلت ءتونىپ تۇرادى... بيشارانىڭ ارعى ءومىرىن سەن جاقسى بىلەسىڭ عوي، شىراڭ. ونىڭ جاس كەزىنەن بەرى تارتقان حاسىرەتى ازداي-اق، تاعى ءبىر اۋىر ۋاقيعا كەزدەستى وعان. ويلاماعان جەردەن كەزدەستى. جۇرت الدىندا، حالىق الدىندا... وتە اۋىر ۋاقيعا. مۇنداي نارسەلەردى حاتتا جازۋ دا كەلىسسىز. ءبىراق، ساعان شەت-پۇشپاعىن ءبىلۋ ارتىق ەمەس... ايتان اڭگىمەگە ءىلىندى. بۇل اڭگىمە ءقازىر تەك جىمپيتى قالاسىنىڭ عانا شەڭبەرىندە ەمەس، ودان تىسقارى جايىلارلىق اڭگىمە بولىپ كەتپەسە نە قىلسىن! اڭگىمە بىلاي: اناۋ كۇنگى كەنجەبالانىڭ وگىز ارباسىنا اسىلىپ كەلگەن كىشكەنە قۇرماشتىڭ ەلدە اپاسى بار ەكەن. ول بيىل ون التىدان ون جەتىگە قاراعان عانا بالا كورىنەدى. ال، وسى بالانى جاسىنا جەتپەي، كادىمگى دابىل باي... توقالدىققا الىپ قويىپتى. سۇمدىق! الپىستان اسقان ادام ون التىداعى قىزدى، ەسىگىندە جۇرگەن پاناسىز قىزدى ايەل ەتكەن! قاي جولمەن، قالاي «تيگەن» دەسەيشى! قىزدى الداۋ، ارباۋ، قورقىتۋ، باسىن اينالدىرۋ ءقازىر ونەرگە اينالىپ بارا جاتسا كەرەك. جاسىنان جەتىم قالعان سورلى قىزدى جالماۋىز كەمپىر سياقتى ءبىر باقسى ايەل ءۇش كۇن، ءۇش ءتۇن قاراڭعى ۇيدە جاپادان-جالعىز ۇستاپ: «اللانىڭ ءامىرى، پايعامباردىڭ سۇندەتى، ارۋاقتى اتانىڭ بۇيرىعى، اتا-بابالاردىڭ تىلەگى دەپ ەسىنەن الجاستىرعان. «دابىل بايدىڭ ايەلى بولۋدى تاعدىر دا، لاۋحەل-ماحفۋز كالامدا جازعان» دەپ بىرنەشە كۇن سارناعان... اقىرىندا نەكەسىن قيىپ، جۇيكەدەي بالانىڭ باسىنا اق جاۋلىق تارتقىزىپ بوساعا اتتاتىپ، نە كەرەك دابىلعا «حالال جۇپتى» ەتكەن.
وسى قىزدىڭ ءىسىن زەرتتەپ كەلۋدى ايتانعا تاپسىرعان ەكەن حاكىم، اناۋ اڭقيعان بايعۇس بۇزىق اۋىلنايدىڭ الداۋىمەن «قىز ءوز ەركىمەن ءتيىپتى، جاسى جيىرمادا ەكەن، زاڭعا حيلاپ جەرى جوق ەكەن» دەپ قورىتىندى شىعارعان. مۇنى ءبىزدىڭ حاكىم ءبىلىپ قالىپتى. ايتان دابىل بايدىڭ جۇيرىك جيرەن اتىن جەگىپ قايتىپتى... ول بيشارا مۇنى پاراعا الدى ما، الدە ونى الداپ قولعا ءتۇسىردى مە، ايتەۋىر نە كەرەك، بۇل ءىس ۋكومنىڭ، ۋاتكومنىڭ الدىنا قويىلعان. گۋبەرنياعا حاكىم تەلەگرامم بەرىپ، ايتاندى ورنىنان بوساتۋعا سانكسيا العان با، قالاي (مۇنى ماعان اشىپ ايتپادى)، ايتەۋىر ءقازىر اقباسوۆ تەرگەۋشى ەمەس. شولپان ادام بەتىنە قاراي المايتىن حالدە. بۇل سورلى ايەلدىڭ باسىنا تونگەن قارا بۇلت ەمەس پە؟
شىراق، حاتىم ۇزارىپ بارادى. قىسقارتايىن، ايتايىن دەگەنىم ءبىر-اق اۋىز ءسوز ەدى جانە ول ءوزىڭ مەن گۇلجيھان جونىندە ەدى... ال، مىنا تولىپ جاتقان جاڭالىقتار مەن وقيعالار الدەنەشە اۋىز سوزگە اينالىپ، ءبىر بەت جازۋدىڭ ورنىنا ەكى-ۇش بەتتىك اڭگىمە بولىپ كەتتى.
ەسىڭدە مە، «اقمەتشەنىڭ اماناتى» دەگەن سوزگە حاكىمنىڭ قۇلاعىن تىگە قالعانى؟ بۇل سەن كەلگەن كۇنگى شاي ۇستىندەگى اڭگىمە ەدى عوي. مىنە، سول اڭگىمەنى ۇناتپاعانىن حاكىم ماعان سەن كەتكەن كۇننىڭ ەتەڭىندە-اق ءسوز قىلدى. ال، سەنىڭ «اقمەتشەنىكىنە كەتكەنىڭدى ەستىپ، «وسىنىڭ ءبارى سەنىڭ ءىسىڭ» دەپ مەنى كىنالادى. بۇل قولايسىز كىنانىڭ نەمەن تىنعانىن مەن ايتپاي-اق قويايىن، مۇنى كەيىن ەستىرسىڭ، ءوزىڭ كەلگەن سوڭ ايتارمىن. سوندىقتان تەز كەل. تەز كەلمەسەڭ بولمايدى. بۇل اڭگىمەنىڭ اياعى كەلىسسىز جاعدايعا سوقتىرماسا دەپ قورقامىن. ويتكەنى، حاكىم... ايتۋعا دا اۋزىم بارمايدى. ۋەزدىك جاستار كوميتەتىنە ايتىپ قويىپتى، مەن «مۇنىڭ قاتالدىق» دەپ شىر ەتە قالىپ ەدىم، «جوق، بۇل ادىلدىك. مەن الىبەكتى جاۋدىڭ قولىنا بەرگەنىم جوق، ءوزىنىڭ كوممۋنيستىك جاستار وداعىنا بەردىم. سولار شىعارسىن ءادىل بيلىكتى — تەگى جات، نيەتى جات ادامنىڭ قىزىنا ۇيلەنەتىن بولسا اشىق ايتسىن — ۋەزدىك كوميتەت ماقۇل دەر مە مۇنىسىن، الدە تەرىس دەپ تابار ما، كورسىن» دەيدى. بۇعان مەن نە ايتام، حاكىمنىڭ قورىتىندىسىنا قارسى مەن قانداي دالەل، قانداي كۇش كورسەتە الارمىن! سوندىقتان ەكەۋىمىز بۇل اڭگىمەنى ۋەزدىك جاستار كوميتەتىنە بىرىگىپ تۇسىندىرەيىك. ۋكومولدىڭ حاتشىسى حاكىم مۋسين عوي. ول سانالى ازاماتتارىمىزدىڭ ءبىرى. تۇسىنەر، قولدار. قىزدا، سەندە نە جازىق بار سۇيگەننەن وزگە... اڭگىمە اشىققا كەتتى، تەز جەتپەسەڭ بولمايدى. مەن كوپ ويلادىم. حاكىمنىڭ بۇلاي ەتۋى ناعىز كوممۋنيستىك قوي دەپ ويلايمىن. قورقاتىن ەش نارسە جوق، اڭگىمەنى اشىق قويامىز. شەشەمە كوپ-كوپ سالەم. قايناعا مەن جەڭەشەمە، كەنجەبالاعا ارناۋلى سالەم.
مەڭدىقىز.
17/VI. 28 جىل
بەتى-قولىن دا جۋماستان، حاتقا جارماسقان كۇيى، الىبەك تۇرەگەلىپ تۇرىپ وقىپ ەدى، ەڭ سوڭىنداعى «مەڭدىقىز» دەگەن سوزگە تىرەلگەندە ونىڭ حات ۇستاعان قولى تومەن جىلجىدى دا، كوزدەرى قارسى الدىنداعى شاپشاڭداپ ءىشىن جارىپ جاتقان ادىلبەك قولىنداعى سارى سازانعا ءتۇستى. ءبىراق ول ءىنىسىنىڭ نە ىستەپ جاتقانىنا كوز تىكپەدى بىلەم، تۇمسارعان ءجۇزى ونان دا ءارى اسىپ، وشاق جاققا بقرىلدى.
— نە جازىپتى؟ — دەدى ادىلبەك، باسىن جوعارى كوتەرمەستەن ءوز ىسىمەن بولىپ.
— اماندىق... بارىڭە سالەم ايتىپتى، — دەي سالدى اعاسى بوساڭ ۇنمەن.
ادىلبەك باسىن كوتەرىپ اعاسىنىڭ قولىنداعى حاتقا جانە ونىڭ وزگەرگەن پىشىنىنە ءبىر كوز تاستاپ الىپ، قايتادان بالىعىنا كىرىستى.
— اماندىقتان وزگە دە ءبىر ءمان-جاي بار عوي شاماسى، باياعى نانعا وكپەلەپ تومسارىپ قالاتىنداي بوزارىپ كەتىپسىڭ، — دەدى اعاسىن قىرلاپ.
— جۇمىسىڭدى ىستەي بەرسەيشى...
— دەگەنمەن، مەڭدىقىزدىڭ نە جازعانىن ءبىلۋ ماعان دا تەرىس بولماس ەدى، — دەپ ءبىر قويدى ءىنىسى، ءىشىن جارىپ تازارتقان سازاننىڭ ەندى پىشاقپەن قابىرشاعىن اشىپ جاتىپ.
الىبەك ۇندەمەدى. ونىڭ تومسارعان ءپىشىنى وزگەرىپ، ەندى قاباعى شىتىلا باستادى. الدەنەنى تەز ويلاپ، ەندى ءبىر تۇيىنگە تىرەلگەن ادامشا ونىڭ قىرتىسسىز جۇقا ماڭدايى كەشتىعۇرىم شىبىن-شىركەي تولقىتقان تىمىق وزەننىڭ بەتىنە ۇساپ كەتتى، قاباق ۇستىنە مايدا تولقىن جيىرىلىپ، جىڭىشكە قاستار جۇمارلانا باستادى.
«ورنىنان تۇسسە، تەرگەۋشى ۇيىندە وتىر ەكەن عوي... — دەگەن وي كەلدى ستۋدەنتكە الدىمەن. — نە ماعىنا بار قالاعا بارىپ!»
— ءيا، — دەدى تاعى دا ءىنىسى ونىڭ ويىن ءبولىپ: — سالەم ايتىپتى دەيسىڭ بە مەڭدىقىز؟ اليك سالەم، سالەمەت بولسىن. باسقا نە جازادى؟ تۇنەۋ كۇنى جازعا سالىم ماعان دا تاپ وسىنداي، بىرنەشە بەتكە تولتىرىپ ۇزىننان ۇزىنشۋاق ءبىر حات جازعان. جەڭگەمىزدىڭ تۇلا بويى تولىپ جاتقان اقىل: «كەنجەبالا، سەن وقۋىن كەرەك. بۇل وقۋ از. سەن قاتارلى جۇرتتىڭ ءبارى ۇلكەن وقۋعا كىرىپ جاتىر. بۇدان بىلاي قاراي ۇيلى-كۇيلى بولاسىڭ دا وقي الماي قالاسىڭ»، دەپ نە كەرەك باياعى وڭۋ جونىندەگى ۇزىن سۇرە جازعانىنىڭ ءبارى. مىنا حاتىندا دا ساعان اقىل ايتا ما، الدە گۇلجيھان جونىندە مە؟ كوپ جازىپتى عوي... ويعا سالدى عوي ءوزىڭدى جەڭگەڭ.
«...حاكىم جاستار كوميتەتىنە ايتقان! تاپقان ەكەن اقىل بەرەتىن ادامداردى! جاستار كوميتەتىنە ايتسا انا شىنعالييەۆ وڭدىرار! اقمەتشەنىڭ اۋىلىنا بارا جاتقاننىڭ ءوزىن ءسوز قىلدى. ەگەردە الىبەك اقمەتشەنىڭ قىزىنا ۇيلەنەدى دەپ ەسىتسە قاۋعابايلار جەر-دۇنيەنى باسىنا كوتەرەر: «دولوي كومسومولدان! دولوي مەكتەپتەن! تەگى جات ادامنىڭ قىزىن العان مىرزالارعا ورىن جوق» — دەپ...
— نە دەيسىڭ، ءادىل؟ — دەدى الىبەك ىنىسىنە.
— نە جازىپتى جەڭگەڭ دەيمىن.
— ا، مەڭدىقىز با؟ مەڭدىقىزدىڭ جازعاندارى كوپ. ونىڭ ءبارىن ايتىپ جەتكىزەرلىك ەمەس. سەن مەنى نەگە بوزارىپ قالدىڭ دەيسىڭ بە، ءادىل؟ مەن جۇرمەكشى بولىپ تۇرمىن. سونى ويلانىپ قالدىم.
— ءيا، قالاعا ما؟
— قالاعا، قىزىلورداعا. قىزىلوردادان دا ءارى الماتىعا.
ادىلبەك اعاسىنىڭ جۇزىنە قادالا قالدى.
— ول جاقتان حابار كەلىپ پە، تەز قايتسىن دەگەن؟
— جوق. حابار كەلمەسە دە ءجۇرىپ كەتۋىم كەرەك. بۇگىننەن باستاپ جول قامىنا كىرىسپەسەم بولمايدى. بيلەتكە ليتەرىم بار...
ادىلبەك باسىن شايقادى.
— ماعان بەرشى مەڭدىقىزدىڭ حاتىن. وقيىن.
— وقيسىڭ عوي سوڭىنان. ءقازىر قايتەسىڭ. انا بالىعىڭدى ارشي بەر،
— بالىق ارشىلار دا، بالىڭ اۋلانار دا. مەن سەنىڭ كۇرت وزگەرگەن مىنەزىڭە تۇسىنبەي تۇرمىن. ال، الماتىعا ءجۇردىڭ. گۇلجيھاندى قايتەسىڭ؟
الىبەك سوزبەن بۇعالىقتاپ بۇلتارتپايتىن ىنىسىنە جاۋاپتى تەز تاپتى:
— وڭىپ ءجۇرىپ كىسى ۇيلەنبەس بولار، — دەدى ول قارسى جاۋاپ قاتتىرمايتىن اقىلدى اعالىق ۇنمەن.
سان ادام ايەلىمەن كەلىپ كينودا وقىپ جۇرگەنىن، ولاردىڭ كەلىنشەكتەرى دە ءبىرى كۋرستا، ءبىرى ورتا مەكتەپتە وقيتىنىن، كەيبىرەۋى ءتىپتى جەڭىل-جەلپى جۇمىستا جۇرگەنىن ول جاقسى بىلسە دە، ادىلبەككە وڭۋدى ۇيلەنۋ جولىنداعى وتكەلسىز وزەن ەتىپ كورسەتتى.
از ويلانىپ تۇردى دا ادىلبەك تە بەت بەرمەدى.
— گۇلجيھان دا وڭۋعا ءتۇسۋى كەرەك. تاپ سول سەنىڭ الگى بولاشاق ۋنيۆەرسيتەتىڭە ءتۇسۋى كەرەك، — دەدى ول شەگەلەي سويلەپ.
كوپتەن بەرى ويلاپ جۇرگەن ويىنىڭ ۇستىنەن تۇسسە دە اعاسى باسىن شايقادى.
— سەن، ءادىل، ەش نارسەنى بىلمەيسىڭ. ءبارى ەلدەگىدەي، مىنا جايباراقات جاتقان ومىردەي دەپ ويلايسىڭ. وندا — ۇلكەن قالادا، بىرگە تۇرۋعا ءۇي كەرەك، ءۇي بولسا — ونىڭ كەرەك-جاراعى تاعى كەرەك. وقىپ جۇرگەن ادامنىڭ ستيپەندياسى تاماققا عانا جەتەتىنىن سەن كورگەن دە جوقسىڭ، — دەپ ەدى، ادىلبەك وعان ەڭ سوڭعى ءتىپتى جالتارتپايتىن اقىلىن ايتتى.
— سارى اعام ەكى جىل ماسكەۋگە كەتكەندە مەڭدىقىز مىنا ءۇيدىڭ ەكىنشى حوزيايكەسى بولىپ وتىرعان. الىپ كەل گۇلجيھاندى، سەن وقۋ بىتىرگەنشە ءوز قولىمىزدا بولادى. ماماما قولقانات جانە سەرىك بولادى. قۇدايعا شۇكىر جۇرتتان كەم ۇستاماسپىز. مەن امان تۇرعاندا، مىنا قارا-قۇرا شارۋاشىلىڭ باردا اش-جالاڭاش قالادى دەپ ويلاماي-اق قوي. اكەسى ەنشىسىن بەرمەسە دە ءجۇنىستىڭ تۇقىمى جەسىرىن باعا بىلەر. ءسوز ەمەس ايتىپ تۇرعانىڭ، — دەدى باسىن كوتەرىپ الىپ. ءسويتتى دە: — ماما، مىنا بالىقتى ارشىدىم، تاباعا سالۋىڭا دايىن، — دەپ شەشەسىن شاقىردى.
الىبەك سوز تابا الماي قالدى. اعاسىن بۇل جونىندە ەندى قايتىپ اۋزىن اشتىرمايىن دەگەن ادامشا ادىلبەك:
— ماما، مەڭدىقىز كەلىنىڭ سالەم ايتىپتى، امان-اق كورىنەدى، بۇل ءبىر حابار. ەكىنشى قۋاناتىن نارسەڭ: مىنا بالاڭ كەلىنشەگىن الىپ كەلىپ ءوز قولىڭا بەرىپ كەتەدى. سارى اعام ماسكەۋدە وقىپ جۇرگەندە مەڭدىقىز ەكى جىل ۇيدە بولىپ ەدى. ەندى گۇلجيھان دا سول سياقتى. الىبەك وقۋدان قايتقانشا ءوز قولىڭدا تۇرادى. كەلىنسىز بولمايسىڭ، ماما. بۇعان قارسى ەمەسسىڭ عوي، ا؟! — دەدى ول قۇلاعى توساڭ تارتقان ۇلكەن كىسىگە داۋسىن قاتتىراق شىعارا سويلەپ.
— اينالايىن، مەڭدىقىزىم. ادام عوي ول كەلىنىم مەنىڭ. سالەم ايتىپتى دەيسىڭ بە؟ ءومىر جاسى ۇزاق بولسىن. ەكەۋىنىڭ دە ءومىرى ۇزاق بولسىن. سەن اياعى اۋىر دەپ ەدىڭ اناۋ كۇنى، قالاي، امان-ەسەن بە ەكەن ايتەۋىر، — دەپ كارى انا بوساي باستادى. سونسوڭ وزىنە-وزى كۇبىرلەپ، كوزىن ازداپ شىلاپ الدى دا، كەمپىر: — اكەسىنە تارتسا مەنىڭ بۇل كەلىنىم دە قۇدايعا شۇكىر جامان بولماس. الىپ كەلشى ءوزىن... ءوزىمىزدىڭ تۇقىم... كوكەڭنىڭ اڭ نيەتپەن باتالاسقان اقمەتشە جيەننىڭ جالعىز قىزى. ءالجان، بەرى كەلشى.
نە قىلارىن بىلمەي ەكى ويدا قالعان الىبەك، كارى شەشەسىنە امالسىزداۋ تۇردە جاقىنداي بەردى دە، جاقسى حابارعا بال قايماقتاي ەلجىرەپ كەتكەن كەمپىر ونىڭ بەتىنەن ءسۇيدى.
— اينالايىن، — دەدى ۇلكەن انا ەمىرەنە ءتۇسىپ. — قۇداي ومىرلەرىڭدى ۇزاق ەتسىن. ءبىرىڭ اندا، ءبىرىڭ مىندا، ايتەۋىر قايدا جۇرسەڭدەر دە ماڭدايلارىڭنان جارىلعاسىن. قايتەيىن، بۇرىن مۇنداي الىسقا كەتىپ وقىعاندى سيرەك ەستۋشى ەدىك. حاكىمجانىم دا تەكەدە وقىپ، قىس كۇنى دە، جاز كۇنى دە ۇيدەن قول ۇزگەن جوق ەدى. سەن، ءالجان، جىل قۇسىڭداي كۇتتىرىپ ساعىندىرىپ بولدىڭ ايتەۋىر. شاي ءىشىپ، ۇيىقتاپ الشى، قۇلىنىم، بۇگىن تاڭ سارىدەن كەتتىڭ بالىعى بار بولعىرعا. بالىق دەگەن كوزدىڭ قۇرتى، ادامدى جۇدەتىپ، ازدىرىپ جىبەرەدى. ونىڭ ۇستىنە سەن ءادىلجانداي كونبىستى ەمەسسىڭ، جۇقاسىڭ. ءوڭىڭ دە قۇپ-قۋ. اينالايىن، قۇلىنشاعىم.
— بوزارعان بوز الىبەگىم دە. ءادىلجان ون سازان شانىشقاندا قاڭعىپ جۇرگەن جەتىم قارا بالىقتى تايداي تۋلاتىپ ارەڭ دەگەندە قۇلاقتادى دە، — دەپ كەلەمەشتەدى ادىلبەك اعاسىن.
— قويشى، ءادىلجان. ءالجان سەندەي كونبىستى ەمەس دەپ ايتىپ تۇرمىن عوي. ەرتەڭگى مۇزداي سۋعا بەلشەسىنەن كىرىپ، اۋىرىپ قالا كورمەسىن، قۇلىنىم ءادىلجان، سەن اعاڭدى بەكەر ەرتەسىڭ بالىققا، — دەدى كەمپىر الىبەكتى وزگەشە مۇسىركەپ.
— راس، ماما، مەن جۇقامىن. ادىلبەكتەي ەمەسپىن، — دەدى الىبەك شەشەسىنىڭ ءاجىم باسقان ەتسىز قولىن سيپاي ءتۇسىپ. — ءبىراق مەن دە شيراپ كەلەمىن...
سوڭعى ءسوز الىبەكتىڭ اۋزىنان كۇتپەگەن جەردەن شىعىپ كەتتى. بۇل ونىڭ قازىرگى جايىن سيپاتتارلىق ءسوز ەمەس ەدى.
مەيرىمدى انانىڭ ەلجىرەگەن ءۇنى الىبەكتىڭ جۇمساق جۇرەگىنەن جايلى ورىن تاۋىپ جاتتى. ءىنىسىنىڭ اششى-اششى كەكەسىندى سوزدەرى دە وعان قاتتى تيگەن جوق. ءبىراق، گۇلجيھان جونىندە نە ىستەۋ كەرەك؟ بۇل ءالى ونىڭ ۇشىنا شىقپاعان، ءبىر شەتىنە عانا قولى تيگەن پارومنىڭ ۇزىن ارقانىنداي ءومىر كورمەسى ەدى.
...سوناۋ الىستاعى استانادان قيىر شەتتەگى ۋەزدىك قالاعا جەتكەنشە اسىقتىرعان دا سول گۇلجيھان. قالادان اۋىلعا سۇيرەگەن دە سول. ول كوپتەن بەرگى كوزگە انىق ەلەستەمەيتىن بۇلدىر ارمانىن تاپتى دا، كوردى دە، سويلەستى دە. ىنتىق جۇرەكتىڭ ءلۇپىلىن دە تىڭدادى. كوزدەن توگىلگەن قۇمارلىقتى دا قۇشاقتاعانداي بولدى. شاتتىق ءلاززاتىنا دا بولەندى.
ءبىراق... وسىنىڭ ءبارى وزەكتى ورتەرلىك وكىنىشىمەن قاباتتاسا كەلدى: ۇلكەن اعانىڭ نارازىلىق رەنىشىنە سوقتىردى. اۋىل جاستارىنىڭ باسشىسى شىنعالييەۆتىڭ قاتتى سوزىنە ۇشىراتتى. ءتىپتى ءوزىنىڭ بىرگە وسكەن قۇرداسىنىڭ ورتاقشىلدىق نامىسىنا دا تيگەندەي بولدى.
«وڭىمنان تۋىپ كەلە جاتقان جۇلدىزىما سەندىم. كورەرمىن ءالى، الدىمەن استاناعا جەتىپ الايىن!» دەپ سەرت ەتتى الىبەك وزىنە.
ول ەرتەڭىنە قىزىلورداعا، ونان دا الىس الماتىعا ءجۇرىپ كەتتى.
ون ەكىنشى تاراۋ
1
شولپان دا تارىعا باستادى.
ايتاننىڭ اڭگىمەگە ىلىككەنى الدىمەن شولپاننىڭ بەتىنە شىرماۋ بولدى. كورە كوزگە ايتا قويماسا دا، قىزمەتكەر اراسىندا: «ايەلىنەن جاسىرىپ ەرى ونداي ءىستى ىستەي مە؟ ايتاننىڭ پارا العانى الدىمەن شولپانعا ءمالىم عوي» دەگەن كۇبىر-كۇبىر اڭگىمە شىقتى دا، كەشىكپەي بۇل اڭگىمەنىڭ اياعى «شولپاندى پارتيا جۇمىسىندا قالدىرمايدى ەكەنگە» سوقتى. بۇل شامامەن بولجاپ، سىرتتان ءپىشۋدىڭ شەت پۇشپاعى شولپاننىڭ ءوز قۇلاعىنا دا شالىنىپ قالدى. ءبىر كۇنى جۇمىستان شىققان سوڭ، كەشكە قاراي ول تەرەزەنىڭ الدىندا وتىرىپ قالىڭ ويعا كەتتى. وتكەن ءومىرىنىڭ ءبارى كوز الدىنا كەلدى.
«وتكەن وكىنىش، الداعى كۇن ھاماندا جۇمباق. ءبىر جوعارى، ءبىر تومەن ىرعايتىن سوقپاقتى جولداي، الدامىش ءومىر قىرىنان ويىنا قۇلدىراتا بەرە مە؟! ءبىر كۇنى شاتتىقپەن شارىقتاسام، ەكى كۇن قامىعۋدىڭ قۇشاعىنا دۋشار بولامىن. تارىعۋدان ءتاڭىرىم نەگە ايىرمايدى؟ نەگە مەن جۇرت سياقتى ءتورت قۇبىلام تەڭ بولىپ وتپەيمىن؟ ارماننىڭ ءبارىن تەك قانا مەنىڭ باسىما جازدى ما؟.. مەڭدىقىزدىڭ نە ارمانى بار ەكەن؟! قىز كەزىندە دە ول اۋىزعا ىلىكتى. ءارى وقىعان، ءارى سۇلۋ، ءارى اقىلدى اتاندى. قاتار قۇربىسى الدىمەن سوعان قول سوزدى. ءبىرىنشى رەت ءبىزدىڭ اۋىلعا قۇداشا بولىپ، تانىسۋعا كەلگەنى ءالى ەسىمدە. جۇرت سول كۇندە-اق ونى — ايتتىرعان جەرىنە بارماي جۇرگەن قىز. جار ونى تاڭدامايدى، ول تاڭدايدى جىگىتتى، — دەستى. اقىرى تاڭداعان حاكىمىنە قولى جەتتى. نەگە ولاي؟..
...ول ءبىر تاماشا جاز ەدى. ەل جايلاۋعا ابروشنيعا جاڭا عانا كوشىپ قونعان. قاز-قاتار تىزىلگەن اۋىل. كۇندىز سۋ باسى دارقان. كەشكە اۋىل سىرتى ويىن مەن ءان. قىزى گۇلدەي جايناعان، جىگىتى ساقاداي، ساندىكپەن بوركىن شەكەسىنە سالعان ءبىر شاق ەدى-اۋ. سول كەزدە دە مەنىڭ قاباعىمدى قايعى تورلاپ، ءجۇزىمدى مۇڭ بۇركەگەن...
حاكىمنىڭ وڭۋدان كەلگەن جىلى. سورلى زاعيپا ەكەۋىمىز قايسىمىزعا قارار ەكەن دەپ كوز استىمەن اڭدىسىپ جۇرگەن شاعىمىز. قازىردە سۇلۋ عوي، ءبىراق ول كۇندە حاكىم كورۋگە كوز كەرەك — ادامنىڭ كورىكتىسى ەدى. ۇلكەن الا كوزى قاراعاندا شاراسىنا سىيعىزىپ الىپ كەتەتىندەي سۇيرەيتىن. شەكە تامىرى كوگىلدىر تارتقان ارىق زاعيپانىڭ حاكىم قاراعاندا سۇپ-سۇر بەتى نارتتاي جاناتىن. ول تۇگىل مەنىڭ بەتىمدە دە جالىن جۇگىرىپ، جۇرەگىمدە داۋىل تۇراتىن. كوپ تۇندەر كىرپىك ىلدىرمەي ءوتتى...
قالاعا وقۋعا كەتىپ قالۋعا دا باس سەبەپ سول جاستىق وتى ەدى عوي. تۋعان اعاداي كورەتىن ورەكەڭ: «شولپان، وڭى، ۋەزگە ءجۇر. ءوزىم جاردەم ەتەمىن» دەگەندە كيىندىم دە جۇرە بەردىم. سورلى كۇمىس شەشەم، كوز جاسىن توكسە دە بوگەلمەدىم. بۇل وراز اعاي مەن قاپيزا جەڭگەيدىڭ مەرعالي ناعاشىسىنا سالەم بەرىپ كەتەم دەپ كەلگەن جولى ەدى. ساۋىق-سايراننان قولى بوساماي وتكەن سۇلەكەڭ جيەن ءىنىسى مەن جيەن قارىنداسىنا ويىن جاساپ، ءتۇنى بويى جيىلىپ ولەڭ ايتتىڭ. بۇل ويىن مەنىڭ ويىنىما اينالىپ كەتتى. ماعان جاساعان كەشتەي بولدى. ەرتەڭىنە ءقادىرلى اعا، ارداقتى جەڭگەنىڭ ارباسىنا وتىرىپ تەنتەك شولپان كەتتى دە باردى. ۇلكەننىڭ اقىلىن الماي، كىشىنىڭ دەگەنىنە كونبەي كەتتىم. قالاي وقيمىن، قايدا وقيمىن دەپ تە ويلانعانىم جوق. ويتكەنى قالادا سۇيەنىش حاكىم بار، ءۇمىت بار. الدا قول جەتپەس بيىك ءومىر بار. سول بيىككە ورمەلەۋگە كەتتىم.
حاكىم مەڭدىقىزىن تاپتى. مەن... وتاعاسىمدى.
بۇل نە؟ كۇندەگەنىم بە مەڭدىقىزدى؟ جوق، الدە ونىڭ باقىتىن كورە الماۋ ما؟ الدە مەن باسىما اڭگىمە تونگەندە جاقىنىمدى جات دەپ قاراۋعا اينالدىم با؟ جوق، ولاي ەمەس. كۇنشىلدىك تە ەمەس، كورە الماۋشىلىق تا ەمەس، ىزا بولعاندىق. تاعدىردىڭ ماڭدايعا باسقان تاڭباسىنا ىزا بولعاندىق. حاكىم مەنى سۇيمەيتىن بە ەدى! مەن ءبىر ادامعا، سۇيگەن ادامىما جار بولا المايتىن با ەدىم! تالاي ىستىق ءسوز ايتىلمادى ما؟ تالاي رەت ىنتىق جۇرەك دۇرسىلدەمەدى مە! تالاي ءۇمىتتى شاق كوز الدىنا كەلمەدى مە! ءبىراق... تاڭبا. تاعدىردىڭ باسقان تاڭباسى. جەسىرلىك تاڭباسى... ايەل دەگەن تاڭبا... اراعا ءتۇستى.
وزىمنەن ون جەتى جاس ۇلكەن وتاعاسىما، كادىمگى وسى وتاعاسىما قول ۇستاتقان دا سول تاڭبا...
شولپاننىڭ كوز الدىندا تارىققاننان تارتىلعان وتكەن ءومىر سۋرەتتەرى كىلت جوعالىپ كەتتى — ول سەلت ەتىپ، قاقپادان كىرگەن ادامعا قۇلاعىن توستى.
كىرگەن ادامنىڭ وتاعاسى ەكەنىن باسقان اياعىنىڭ دۇڭكىلىنەن-اق تانىدى. ونىڭ ءجۇرىسىن، قيمىلىن، نە ويلاپ كەلە جاتقانىن دا ايەل الىستان سەزدى. قاقپانى جاپپاستان ەرى الدەنەگە اسىعا باسىپ، ەسىك الدىنداعى باسقىشقا اياعى ءبىر-اق ىلىكتى. «سۇلۋ ايەل، جاس ايەل جالعىز وتىرماعان شىعار!»
— مىقتى كەلىنشەك، ۇيدەمىسىڭ، الدە... نەگە ۇندەمەيسىڭ. مەن كەلدىم، مىنە كەلدىم، — دەدى ايتان ەسىكتى اشىپ قالىپ.
شولپان ونىڭ جاي قالىپتاعى سالماقتى مىنەزىنەن شىعىپ كەتكەنىن ەكپىنىنەن دە، ۇنىنەن دە جاقسى ءتۇسىندى.
— جاقسى ەتكەنسىز كەلسەڭىز. وتە جاقسى ەتكەنسىز، — دەپ قالدى شولپان؛ كەكەسىن سوزگە كوشۋ بۇل جەردە كەلىسسىز بولسا دا، ايەلدىڭ اۋزىنان ەركىسىز شىعىپ كەتتى. ايتان وسىنى عانا كۇتكەندەي:
— كەلمەۋىمدى تىلەپ وتىر ما ەدىڭ؟ — دەپ بايلانىسا سۇراق قويدى.
ءبىراق شولپان جاۋاپ قاتپادى. تەرەزە الدىندا وتىرعان كۇيى، ىمىرت الدىندا قاراۋىتا باستاعان الىستاعى ءبىر قاراسىندارعا، ونان بەرگى باتىس بەتتەگى كوكجيەگىنىڭ قىزىل شۇعىلاسىنا ورالا باستاعان سوناۋ كوپىر اۋزىنداعى قىزىل ءۇيدىڭ بيىك مۇرجاسىنا كوزىن تىكتى. ءبىر ءسات قىزعىلت-سارعىش بوياۋعا مالىنعان كەشكى الەمنىڭ كوز تارتارلىق كەلبەتى ايەلدى وزىنە تارتىپ كەتكەن سياقتى بولدى. ول ەرىنىڭ ءسوزىن ەلەمەگەن پىشىندە قالدى.
— نەگە ۇندەمەيسىڭ؟ كەلمەۋىمدى تىلەپ وتىر ما ەدىڭ؟ ايت، اشىق ايت!
ۇمىتقان نارسەسى جاڭا عانا ويىنا تۇسە قالعانداي، شولپان وعان جالت قارادى دا، بارجيعان تۇرىنەن شوشىپ كەتتى.
— وتاعاسى، جەتپەگەنى ەندى وسى عانا ەدى، — دەدى ايەل جيرەنە قاراپ. — ماس بولىپ، كوزى-باسى ءىسىنىپ، كوشەدە قۇلاپ جاتۋ عانا قالدى.
— ە، اقىل ايتۋعا كىرىستىڭ بە؟
— جاسى كەلىپ قالعان ادامعا اقىل ايتۋ وڭاي جۇمىس ەمەس. سوندا دا ءجونى كەلگەن سوڭ ۇندەمەۋگە بولمايدى. ءىسى تەرىس، كۇنالى ادام عانا جەزدەي مايىسىپ، وسىنداي كۇيگە ۇشىرايدى.
— ىمم، سەنىڭشە مەن كۇنالىمىن! حاكىم اعاڭ دا سولاي دەيتىن شىعار! ەكەۋىڭنىڭ پىكىرىڭ ءبىر جەردەن شىعادى... سولاي! پىكىرلەس ادامدار...
— مىنا مىنەزىڭىز وزىنەن ءوزى-اق سول پىكىردى دالەلدەپ تۇر عوي.
— سوتتاڭدار مەنى! قاماتىڭدار! سونسوڭ ءبارى دە بىتەدى. تىنىش بولاسىڭدار.
— وتاعاسى، اقىلعا ورالعان جون. ءسىز بالا ەمەسسىز. الدىمەن سونى ويلاۋ كەرەك. ءسىزدى سوتتايمىن دەگەن ادام جوق.
— وندا نەگە ورنىمنان الادى؟ اعاڭ نەگە تەرگەپ، انىعىنا جەتپەيدى؟
شولپان ورنىنان تۇرەگەلىپ ەرىنە جاقىنداي ءتۇستى.
— شەشىنىپ، جۋىنىڭىز.
— سونان كەيىن؟
— سونان كەيىن... سويلەسەمىز.
— ءقازىر-اق ايتا بەرۋگە بولادى، ايتاتىنىڭدى...
شولپان شىداي المادى. بىرنەشە كۇننەن بەرگى ىركىلىپ كەلگەن ءسوز وزىنەن-وزى اعىتىلا بەردى.
— زاڭ قىزمەتكەرىنىڭ ۇلگىلى بولۋى كەرەك ەكەنىن بۇرىن ءوزىڭىز اۋزىڭىزدان تاستامايتىن ەدىڭىز. ەسىڭىزدە مە: ءتاجىمۇراتتى «ەلدىڭ جۋاندارىمەن كوپ سويلەسەسىڭ» دەپ تالاي جازعىرعانىڭىز؟ ال وسى ساقتىق،.وسى قىراعىلىق كەشە سىزدەن نەگە قول ءۇزىپ كەتتى؟ نە نارسەنىڭ كۇيىگىمەن بارىپ دابىلدىڭ باتپاعىنا باتتىڭىز؟ تاپ كۇرەسىندە بولاتتاي بولۋدى كومسومولدار دا بىلەدى. ۋەزدىڭ باستى ءيۋريسى كەز كەلگەننىڭ جەتەگىندە كەتكەنىن قالاي دەپ تۇسىنۋگە بولادى؟ قياناتقا، جاماندىققا بارمايتىنىڭىزدى مەن بىلەمىن، مەن سياقتى جاقىن دوستارىڭىز عانا بىلەدى. ال جالپى جۇرت نە دەپ ويلايدى؟ دابىلدىڭ جۇيرىك جيرەن اتى مەن جۇمساق ارباسىن مىنۋگە، جەگۋگە بولار دا ەدى، ءبىراق ءىسىن قاراي بارعان تەرگەۋشىنىڭ بايدان ات سۇراۋى پارانىڭ ءبىر ءتۇرى بولىپ تابىلماي ما؟ «اڭداماي، بايقاماي، الدانىپ قالىپتى» دەپ حالىق كەشىرەر مە مۇنى؟! بۇل جۇمىستى باسقا ادام، باسقا تەرگەۋشى ىستەپ كەلسە — ءوزىڭىز قالاي دەپ باعالار ەدىڭىز؟ وتاعاسى، ءسىز بالا ەمەسسىز، ءبىلىمدى ادامسىز. ءبىزدىڭ كورگەنىمىز ءسىزدىڭ بىلەتىنىڭىزدىڭ، كورگەنىڭىزدىڭ جارتىسىنداي دا جوق. وسىنى بايقامايسىز، جانە الدەكىمگە وكپەلەيسىز، الدەكىمدى ايىپتايسىز. ءوز كىناڭىزدى ءوزىڭىز بىلمەيسىز. كىنا دەمەكشى، جۇرت ءقازىر الدا-جالدا ءسىزدى مالعا ساتىلدى دەپ ايىپتاۋدان اۋلاق. ات پەن اربانىڭ قالاي كەلگەنىن، كىم بەرگەنىن، بۇزىق مايموكيننىڭ كىم ەكەنىن باسشى قىزمەتكەرلەردىڭ ءبارى ءتۇسىندى. ءبىراق سىزگە كەشىرىمسىز كۇنا: جات پىكىرلى، قارا نيەتتى ادامدارعا قول جاۋلىق بولىپ كەتكەنىڭىز. مىنا سياقتى اۋىلدا تاپ كۇرەسى ورتتەي قاۋلاپ تۇرعاندا سوۆەت زاڭىنىڭ ايبىندى ابىرويىن ءتۇسىرىپ العانىڭىز. الپىستاعى شالعا ەسىگىندە كۇڭ بولىپ جۇرگەن جەتىم قىزدى قول-اياعىن بايلاپ بەرۋدى كىم كەشىرەر؟! قالاي كەشىرەر؟..
— جەتتى! جەتتى!.. مەن ونى بىلمەي قالدىم، كوڭىلشەكتىككە سالىندىم. ادامعا نانۋ مەن سەنۋ جەتتى مەنىڭ تۇبىمە...
ايتاننىڭ داۋسى بۇزىلىپ كەتتى. ايەلىنىڭ ءسوزىن اقىرىنا دەيىن تىڭداۋعا شاماسى كەلمەدى. تورگى بولمەگە ەنىپ، الدە مىرسىل، الدە گۇرسىل تارىزدەنگەن ءبىر دىبىس بەردى. شولپان ءسوز كەسەگىن تەكشەلەي بەردى. ونىڭ ءۇنى دە قوڭىر قالپىنا جاڭا عانا تۇسكەندەي بولدى.
— ونى ەشكىم كەشىرە المايدى. اكەسى ون سەگىزىنشى جىلى شۇعىل بايدىڭ اتى ءۇشىن حان جىگىتتەرىنىڭ — تاپ سول مايموكيكدەردىڭ قولىنان قازا تاپقان، قارعاداي باسىنان جەتىمدىكتىڭ.اششى زارىن تارتقان، بەتى-قولى جارىلىپ جەبىر بايدىڭ سيىرىن ساۋۋمەن كۇنى وتكەن پاناسىز، قورعانسىز-جەتىم قىزدى ايۋاننىڭ قولىنا ۇستاپ بەرگەن ادامدى قالايشا جارلىنىڭ جاقتاۋشىسى دەر؟ بىلمەدىم دەيسىز، بىلمەسەڭىز نەگە مويىندامايسىز قاتەلەسكەنىڭىزدى؟! «حاكىم اعاڭ» دەپ كەكەتەسىز. حاكىمنىڭ بۇل جەردە قانداي جازىعى بار؟! «سوتقا بەرىڭدەر» دەيسىز، سوت الدىندا نە ايتار ەدىڭىز؟! «مىقتى قاتىن» دەپ مەنى ءمۇجيسىز، مەنىڭ مىقتى بولعانىم كىمگە زيان بولدى؟ مىقتى ەمەس، ءالسىز، دارمەنسىز، بويى ءوسىپ، بۇعاناسى قاتپاعان انا قىزدى، ون التى جاسار قىزدى، تورعاي العان تۇرىمتايداي تىرناعىنا ءبۇرىپ جاتىر. مەنى دە بۇرمەكشى بولعان. جەتتى دارمەنسىز بولۋ قازاق قىزىنا. وزىنەن قىرىق بەس جاس ۇلكەن، قۇلاعىنىڭ ءجۇنى كەرە قارىس، كوزىنىڭ الدى ىرىڭدەگەن، مۇرنىنان اققان سۋىن تىيا المايتىن مىجىرايعان دابىلداردىڭ مىرجىق قولى ءسابي دەنەنى سيپاۋى جەتەر. مۇنان بىلاي ونى بولعىزباسپىز، ەشكىم ەندى ونداي تەڭسىزدىكتى، ونداي اياۋسىز ايۋانشىلىققا جول بەرمەس...
وتاعاسى تورگى بولمەدەن ەشبىر دىبىس بەرمەگەننەن كەيىن شولپان تەرەزە الدىنان تۇرەگەلىپ، ستولعا باردى دا ارىز جازۋعا كىرىستى.
ۋەزدىك پارتيا كوميتەتىنىڭ
حاتشىسى داۋلەتوۆ جولداسقا!
بولشيەۆيكتەردىڭ رەسەيلىك
كوممۋنيست پارتياسىنا! 1922 جىلدان
مۇشە شولپان اقمەمبەتوۆادان
ءوتىنىش
ءوتىنىش باسىندا ەسىڭىزگە سالاتىنىم: شارۋانىڭ قىزىمىن. اۋىلدىڭ مەكتەپتە وقىپ حات تانىدىم. ەسكى عادەت بويىنشا ەس بىلمەيتىن كەزدە اتالارىمىز قۇدا ءتۇسىپ، جاسىم ون التىعا جەتەر-جەتپەستە بولاشاق ءۇيىمنىڭ بوساعاسىن اتتادىم. ءبىراق ءبىر جىل وتاسقاننان كەيىن جاس قوساعىم دۇنيە سالدى دا، ون جەتىگە كەلمەي جەسىر اتاققا يە بولدىم. بۇل ازداي-اق ەل جيىلىپ باس قوسىپ جەسىردى ەلدەن جىبەرمەۋ ءۇشىن ون جاسار قاينىما قوساقتادى. ءسويتىپ جاس شاعىم تورعا تۇسكەن تورعايداي بۇيىعىپ، ۋھلەۋمەن ءوتتى. تەك قانا ون سەگىزىنشى جىلعى توڭكەرىس تولقىنى الدىمەن مەنى سۇيرەپ جاڭا جاعاعا الىپ شىققانداي بولدى. ءبىر جىلداي اۋىلدىق سوۆەتتىڭ قاعازىن حاتتاپ حاتشىسى ەسەبىندە جۇمىس ىستەدىم. جيىرماسىنشى جىلى ۋەزد ورتالىعىندا ءبىر جىلدىق مۇعالىمدەر كۋرسىندا وقىپ شىعىپ، ەكى جىلعا جۋىق قىزدار ينتەرناتىندا تاربيەشى بولدىم. جيىرما ەكىنشى جىلى ورال قالاسىنداعى التى ايلىق ايەلدەر كۋرسىن بىتىرگەننەن كەيىن قىزدار ينتەرناتىن باسقارۋشى بولىپ تاعايىندالدىم. از-مۇز ىستەگەن جۇمىسىمنىڭ ناتيجەسىندە جيىرما بەسىنشى جىلى ۋەزدىك پارتيا كوميتەتى نۇسقاۋشى ەتىپ الدى. سونان بەرى ايەلدەر اراسىنداعى ساياسي تاربيە جۇمىسىنا جەتەكشى بولىپ كەلەمىن. جۇكتەلگەن جۇمىستى قولدان كەلگەنشە ادال اتقارۋ جولىندامىن. ءبىراق قازىرگى كۇننىڭ وزىندە ءبىلىم ازدىعى كورەر كوزگە بەلگىلى بولىپ كەلەدى. ال الداعى ۋاقىتتا ورتا ءبىلىمسىز قانداي قىزمەت بولسا دا قيىندىق كەلەتىنى وزىنەن-وزى ايقىن. سوندىقتان سىزدەن وتىنەتىنىم: مەنى قىزىلورداعا، ولكەلىك ايەلدەر ءبولىمىنىڭ قاراۋىنا جىبەرىڭىز. ءومىر بويى ارمان ەتىپ كەلە جاتقانىم: ورتا دارەجەلى ءبىلىم الۋ — مەكتەپ ءبىتىرۋ. ءجا تەحنيكۋم، ءجا رابفاكقا تۇسۋگە جاسىم ءالى وتكەن جوق دەپ ويلايمىن (تۋعان جىلىم 1901 جىل). قىزمەتتەن بوسانۋعا، وقۋعا سۇرانۋعا تاعى ءبىر سەبەپ: وزىڭىزگە بەلگىلى، ءۇي ىشىمدە بولعان كەيبىر قولايسىز جاعدايلار. وسىنى دا ەسكە الارسىز دەپ سەنەمىن. ويتكەنى ەرىمە دە، وزىمە دە بۇل جەردە قىزمەت ىستەۋگە قيىندىق تۋدى.
ءوتىنىش يەسى ش. اقمامبەتوۆا. وسى جىلدىڭ 15 ءيۋلى».
2
حاكىم ۋەزدىك پارتيا كوميتەتىنىڭ حاتشىسى داۋلەتوۆتى بىلىمدىلىك جاعىنان دا، ءىس تاجىريبەسى جونىنەن دە قاتارىنان وزات شىققان ادام دەپ باعالايتىن. ونىڭ ون جەتى جاسىنان باستاپ ساياسي قىزمەتكە ارالاسىپ، بولىستىق، ۋەزدىك، گۋبەرنيالىق پارتيا ۇيىمدارىندا ۇزدىكسىز جاۋاپتى قىزمەتتە بولعانىن جاقسى بىلەتىن. سوڭعى جىلداردا داۋلەتوۆ قازاق وكىمەتىنىڭ مۇشەسى بولىپ سايلانعان. بۇل الەۋمەتتىك ساتىداعى جوعارعى دارەجەسىنەن وزگە، ونىڭ ءىرى مامان بولۋعا بەت العانى حاكىمگە جاقىندا عانا ايان بولىپ ەدى. باقسا: عابدول داۋلەتوۆ سارىتاۋ قالاسىنداعى اۋىل شارۋاشىلىق ينستيتۋتىنىڭ اقتىق كۋرسىن تىڭداپ شىعىپ، عىلىمي ديپلوم قورعاۋعا ءبىر جىل مۇرسا العان ەكەن. ونىڭ اۋەلدەن ۇناتقان ماماندىعى اگرونوميا عىلىمى دا، ال زەرتتەپ جۇرگەنى قازاقستاننىڭ باتىس ولكەسىندە اۋىل شارۋاشىلىعىن وركەندەتۋ جولدارى بولىپ شىقتى. ءسويتىپ ۋەزدىك پارتيا كوميتەتىنىڭ حاتشىسى بولىپ كەلگەن بۇل جاس عالىمنىڭ الدىندا ماركس پەن ەنگەلستىڭ، لەنين مەن پلەحانوۆتىڭ كىتاپتارىمەن قاتار، تيميريازيەۆتىڭ، ۆاۆيلوۆتىڭ، تۋلايكوۆتىڭ ەڭبەكتەرى بەتى جابىلماي ونە بويى اشۋلى جاتادى ەكەن. ءبىر عاجابى: داۋلەتوۆ لەنيننىڭ ەڭبەكتەرىن تۇتاس وقىعانى بىلاي تۇرسىن، ول كوسەمنىڭ قاي جىلى نە جازعانىن جانە قانداي جاعدايدا جازعانىن دا بەس ساۋساعىنداي بىلەدى. مۇنى حاكىم ءوز كوزىمەن كورىپ، ءوز قۇلاعىمەن ەستىپ ءجۇردى. ءبىر كۇنى داۋلەتوۆ حاكىممەن اڭگىمەلەسىپ وتىرعاندا شولپان كىرىپ كەلىپ:
— عابدول اعا، مەن كووپەراتيۆ جايىندا ايەلدەر جينالىسىندا نە ايتامىن، ءوزىم ەشتەمە بىلمەيمىن بۇل جونىندە، — دەپ ەدى، عابدول ونان:
— ءسىز ورىسشا بىلەسىز بە؟ — دەپ سۇرادى.
— تۇسىنەمىن، ءبىراق جاقسى سويلەي المايمىن، — دەدى شولپان.
— تۇسىنسەڭىز كوسەمنىڭ جەر ءبولىمى قىزمەتكەرلەرىنىڭ I سەزىندە سويلەگەن ءسوزىن وقىڭىز. بۇل بيىلعى شىققان سوڭعى تومىندا. مەن ءوز قۇلاعىممەن تىڭداپ ەدىم بۇل ءسوزىن. وسىعان قوسىمشا سول تومنىڭ 173 — 182 بەتتەرىن قاراڭىزشى. سوندا ءسىز كووپەراتيۆ جايىندا تولىق ماعلۇمات الاسىز، نە ىستەۋ كەرەك ەكەنىن كوز الدىڭىزعا الىپ كەلەدى، — دەگەن.
«ءبارىن جاتقا سوعادى، قالاي ۇمىتپايدى. ءوزىمىز كۇندەلىكتى جۇمىسپەن باسىمىز قاتىپ جۇرگەندە، وقىعان كىتابىمىزدىڭ اتى دا جادىمىزدان شىعىپ كەتەدى. بۇل كىسى كىتاپتىڭ بەتىنە دەيىن كورسەتەدى. الدە لەنيندى كۇندە وقي ما ەكەن» دەپ تاڭدانعان ىشىنەن. شولپان كەتكەننەن كەيىن ول داۋلەتوۆتان:
— عابەكە، ءسىز لەنيننىڭ سويلەگەنىن ءوز كوزىممەن كورىپ، ءوز قۇلاعىممەن تىڭدادىم دەدىڭىز. قانداي جاعدايدا سويلەگەنى، ارينە، ەسىڭىزدە قالعان شىعار، — دەدى، ۋكوم حاتشىسىنىڭ مۇنى ۇمىتپاعانىنا شاك كەلتىرمەسەم دە، سىپايى تۇردە سوزگە جەتەكتەي سويلەپ.
— ءسىز كوسەمدى كورگەن جوقسىز با؟ — دەدى داۋلەتوۆ تاڭ قالعانداي پىشىنمەن.
— جوق. مەن وقۋعا بارعان جىلى ول كىسى قاتتى سىرقات ەدى. جيىرما ءۇشىنشى جىلدىڭ كۇزى ەدى ول.
— سولاي ما ەدى. مەن ءسىزدى ماسكەۋدە جيىرما ەكىنشى، جيىرما ءۇشىنشى جىلدارى وقىعان ەكەن دەپ ەدىم.
داۋلەتوۆ سۇق ساۋساعىمەن ستولدى ازداپ تىقىلداتا ءتۇستى. ونىڭ ويلانىپ قالعانىن حاكىم تۇسىنە قويدى دا، قىزىق اڭگىمەگە قۇلاعىن تۇرە قالدى. تاماشا كىسى دەپ ويلادى حاكىم ىشىنەن. باعانادان بەرى لەنيننىڭ اتىن ءبىر اتاعان جوق. ەكى-ۇش رەت اتاۋعا تۋرا كەلسە دە «كوسەم» دەۋمەن بولدى. بۇل قالاي ەكەن؟ اسا ۇلى ادام بولعان سوڭ اتىن اتاۋدى كەلىسسىز دەپ ويلاي ما ەكەن؟..
— كوسەمنىڭ قانداي جاعدايدا سويلەگەنى، ارينە، تىڭداۋشىعا قىزىق زات قوي. ءبىراق ول كىسىنىڭ قاي جەردە، قالاي سويلەگەنىن سيپاتتاپ كوز الدىڭا كەلتىرۋ ءۇشىن تىلگە دە وتە جۇيرىك بولۋ كەرەك. اسىرەسە، ءاربىر ءسوزىن ءوزى ايتقانداي ەتىپ بەرۋ، قيمىلىن، ءجۇز قۇبىلىسىن بۇلجىتپاي سالۋ ءبىزدىڭ قولىمىزدان كەلمەيدى.
— ارينە، ارينە. تەك جالپى ماعىناسىن، ۇزىن ىرعاسىن شامامەن ايتساڭىز بولعانى.
— ...جۇرتتىڭ كوسەمدى ىشىنەن تىنىپ كۇتكەنى، ول ساحناعا شىعا كەلگەندە ءبۇتىن زالدىڭ دۋ قول ۇرعانى، كوز قۇيرىعى كۇلىمسىرەي ءتۇسىپ، «بولدى» دەگەندەي سۇق قولىن شوشايتا قالىپ تومەن سىلتەپ، قوبالجىعان جۇرتتى كىلت توقتاتا قويعانى اۋىزبەن ايتىپ جەتكىزەرلىك زات ەمەس. ال، اپ دەگەندە سوندايلىق جاتىق باستاپ، بىردەن-ەكى ءۇنىن دە، ءسوزىن دە ورلەتە بەرگەنىن، شەگەلەپ تاستاعانداي ءارى دالەلدى، ءارى ماعىنالى ءسوز جۇيەسىمەن سونشاما جۇرتتى سەلت ەتكىزبەي ۋىسىنا سىيعىزىپ العانىن سيپاتتاپ بولمايدى. ەڭ كەمى ەكى ساعات سويلەگەن شىعار. ءبىراق سول ەكى ساعات باياندامانى جۇرت ەكى مينۋتتە بىتىرگەندەي سەزدى-اۋ دەيمىن. ويتكەنى، «تاعى دا ايتا بەرسە ەكەن» دەگەن تىلەكتە قالدىق. جانە ونىڭ ەڭ عاجابى ول زالدا، كادىمگى ۇلكەن تەاتردىڭ ءزاۋلىم زالىندا لىق تولىپ وتىرعان جالعىز عانا كوممۋنيستەر ەمەس، سول كەزدەگى بارلىق پارتيانىڭ بار ۋاكىلدەرى وتىردى. سونىڭ بىرەۋى اۋزىن اشىپ — نە ءبىر رەپليكا، نە ءبىر نارازىلىق ءپىشىن كورسەتكەنى بولعان جوق. كادىمگى شىبىن ۇشپاس شىم-شىم وتىرىس بولدى. ءبىرىنشى رەت دۇنيەگە كەلگەن، ءبىرىنشى جۇمىسكەر مەملەكەتىنىڭ بۇل ءبىرىنشى جۇمىس ەسەبى ەدى عوي. وعان نارازى ادام — قارسى ادام جوق بولعاندىقتان ەمەس. كوسەمنىڭ بولات ءسوزىنىڭ بولات دالەلى عوي تىپىر ەتكىزبەگەن. ايتپەسە ونىڭ ىشىندە قارسى تاراپتىڭ قارىسپا ادامدارىنان وزگە جاي قالىپتا تارتىپكە كونبەيتىن تەنتەك ماتروستار مەن سوتقار سولداتتار دا از بولعان جوق. ءتىپتى جاپساردان ىسقىراتىن كادىمگى جۇگەنسىز ستۋدەنتتەردىڭ ۋاكىلدەرى دە تولىپ وتىردى. سونىڭ بىرەۋى ءبىر دىبىس شىعارا العان جوق كوسەم سويلەپ تۇرعاندا. وسىنداي بەدەلدى، وسىنداي العىر، وسىنداي بىلگىر دانا كىسىنىڭ جانە ءبۇتىن مەملەكەتتىڭ تاعدىرىن ءوز قولىنا ۇستاپ تۇرعان ادامنىڭ تاڭ قالدىراتىن ءبىر قاسيەتى بار. ول كوسەمنىڭ: ارقادان يۋدەنيچ، وڭتۇستىكتەن دەنيكين، سيبيردەن كولچاك باس سالىپ، اياعىنان جاڭا عانا قاز-قاز تۇرعان مەملەكەتتى جوق ەتۋگە وق جاۋدىرىپ جاتقاندا اسكەرلىك ءتارتىپتى قولدانباي، بۇقاراشىلدىق ءداستۇردى بۇزباۋى...
حاكىم قوزعالا ءتۇستى. «توڭكەرىس زاڭىنىڭ ءبىر قىلاپسىز كورىنىسىن بايان ەتەر» دەگەن وي كەلدى وعان.
— ...سول كەزدە ءبىز كەڭەس ۇكىمەتىمەن ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايتىن پارتيالاردى بار دەپ ويلاعان جوق ەدىك. باقساق، سول سەزدە مەنشيەۆيكتەردىڭ، سولشىل اسەرلەردىڭ، بۋند پارتياسىنىڭ، تاعى دا باسقا بىر-ەكى بۋرجۋازياشىل پارتيالاردىڭ ۋاكىلدەرى وتىرىپتى. بۇلار كوسەمنىڭ بايانداماسى بىتىسىمەن وزدەرىنىڭ نارازى پىكىرلەرىن جايىپ سالدى. اسىرەسە، بۋندنىڭ ۋاكىلى فرۋمكينا دەيتىن ايەل كوسەمگە تۋرا باس سالدى. ءوزى دە ءبىر كورۋگە ناعىز قارا جىلانداي ادام ەكەن. جاسى وتىزدىڭ و جاق، بۇ جاعىندا عانا بولۋى كەرەك. جاس تا، كوركەم دە جانە سوزىنەن جالىن شارپىپ تۇرعان ءبىر بالە. مۇنداي سوزدەن بوران بوراتقىش ادامدى كورگەن ەمەن...
— ءيا، نە ايتتى؟ اسەرلەر و باستان شابۋىل جاساپ كەلدى عوي لەنينگە.
— ...سوۆەت ۇكىمەتى تەك چك-نىڭ كۇشىمەن تۇر. لەنين ءسوز ەركىندىگى دەگەندى، ءتىل ەركىندىگى دەگەندى بىلمەيدى. وزىنە قارسى شىققان ادامدى اتتىرىپ، استىرىپ جاتىر... — دەپ سوقتى ول قارا جىلانداي، قارا سۇر ايەل. كوسەم وعان: «ءتىل ەركى جوق دەيسىز بە؟ مىنە، سويلەپ تۇرسىز عوي! بۇل ءوزىڭىزدى-وزىڭىز شاپالاقپەن جاققا سوعۋ ەمەس پە؟ وسىعان دا مەن كىنالىمىن با؟» — دەپ كۇلەدى.
— قاتىرعان ەكەن، — دەدى حاكىم.
— ساقالى بەلىنە تۇسكەن جانە اپپاق قۋداي، دەنەسى شۇڭكيگەن مەنشيەۆيك مارتوۆ تا سونى ايتتى. ءبىراق ول فرۋمكينا سياقتى تۋرا ايتپاي، الىستان وراپ، مايدالاپ، سىپايىگەرشىلىك پەن «كورگەندىلىككە» سالىنا سويلەدى. وسىنداي جاعدايدا بۇقاراشىلدىق داستۇرگە شاڭ تيگىزبەگەنى كوسەمنىڭ ەڭ باستى دانىشپاندىعى عوي. تاسپەن ۇرعاندى اسپەن ۇر دەگەندەي، اشىق جاۋلارىنىڭ ءوزىن دە شەكسىز ادىلدىگىمەن جەڭگەن كىسى عوي. ۇكىمەت كۇشى سول اسەرلەر مەن مەنشيەۆيكتەردىڭ قولىندا بولسا، ولار ەڭ الدىمەن بۇقاراشىلدىق ءداستۇردى جوق ەتەر ەدى، — دەپ عابدول داۋلەتوۆ ستولدى ساۋساعىمەن تىق-تىق ەتكىزە قالدى.
— راقمەت، عابەكە، ۆلاديمير ءيليچتىڭ ءسوزىن الدەنەشە رەت تىڭداعانىڭىزدى سىرتىڭىزدان ەستىپ ەدىم، ءبىراق ءوز اۋزىڭىزدان ەستۋ باسقاشا عوي. ۇلكەن راقمەت، — دەدى حاكىم، قاتتى ريزا بولعان پىشىنمەن.
حاكىمگە بۇل اڭگىمە مىقتى اسەر ەتتى. داۋلەتوۆتىڭ ءىرى بولشيەۆيك ەكەنى ونىڭ كوز الدىنا بۇرىنعىدان دا ايقىن ەلەستەدى. «ءبىز ۇيرەنۋىمىز كەرەك. بار جاعىنان دا قىلاپسىز بولۋدى ۇيرەنۋىمىز كەرەك. لەنيندى كورگەندەردى ۇلگى ەتۋىمىز كەرەك» دەپ قورىتتى ىشىنەن.
3
بيۋرو ماجىلىسىندە اتقارۋ كوميتەتتەرى مەن پارتيا كوميتەتتەرىنىڭ اۋىلدى سوۆەتتەندىرۋ جونىندەگى جۇمىستارىن تىڭداعاننان كەيىن، داۋلەتوۆ جەرگىلىكتى ۇيىمداردىڭ ۇسىنىستارىن جاريالاپ ءوتتى. ول ۇسىنىستاردىڭ ءبىرى قوسشى ۇيىمىنا مۇشە كەدەيلەردىڭ: «بىرىگىپ ارتەل. بولامىز. كووپەراتيۆتەن اۋىل شارۋاشىلىعىنا كەرەكتى قۇرال سايمان سۇرايمىز» دەگەن توقتام-تىلەگى ەكەن.
بۇل جونىندە كىمنىڭ قانداي پىكىرى بار، وسىنى ورتاعا سالايىق. بۇل سياقتى ءمانى زور ساياسي ماسەلەگە بيۋرو مۇشەلەرى مەن كانديداتتارى ەرەكشە كوڭىل اۋدارۋىن سۇرايمىن، — دەدى داۋلەتوۆ.
قاراباي كوزەيەۆتىڭ سوزىنەن كەيىن، اناۋ كۇنگى ءوزىنىڭ سويلەسكەن «عالىمىنا» الەۋوۆ شاڭ تيگىزبەۋگە تىرىستى.
— اقمەتشەنى زياندىلاردىڭ قاتارىنا قوسۋ قاتە، — دەپ باستادى ءسوزىن، — بۇل اسىرا سىلتەۋ بولادى، جولداستار. ەڭبەكشىنىڭ ەڭبەگىن قاناپ كەلگەن، تەگىن بايىپ، مالىنىڭ باسىن وسىرۋگە تىرىسقان، باسقاعا شابىندىق، ەگىستىك جەردىڭ شۇرايلىسىن بەرمەي كەلگەن باي مەن بەكتى اۋىزدىقتاۋعا، كەرەك جەرىندە ولاردى جەر اۋدارىپ جىبەرۋگە، مال-مۇلكىن ورتاعا سالۋعا كىم قارسى؟ ەشكىم دە قارسى ەمەس. ال مىنا سياقتى ءارى ءبىلىمدى، ءارى سول ءبىلىمىنىڭ جەمىسىن جۇرتقا ۇلگى ەتىپ وتىرعان ادامدى، قازاقتىڭ قارا بايىرعى مالىن اسىلداندىرىپ، قول جەتپەس باعالى تۇرگە اينالدىرىپ وتىرعان ىلۋدە بىرەۋ اقمەتشەنى دە قولعا الۋ اقىلدى ءىس ەمەس. بۇل قولدا بار باعالى مۇلىكتى جەلگە جىبەرۋ بولادى. ويلاڭىزشى، مۇنىڭ مالىن الىپ كەدەيلەرگە ۇلەستىرگەندە مۇنان كىمگە پايدا؟ جەردەن تاۋىپ العان مالداي ونى سايىپ، ساتىپ العان كەدەيلەر اپ-ساتتە اپ-ساپ قىلادى. بۇل اناۋ-مىناۋ مال ەمەس — اسىل تۇقىمدى مالدار. مۇنى يەسىنىڭ قولىنان، كادىمگى ماپەلەپ ءوسىرىپ وتىرعان ماماننىڭ قولىنان كەتكەن سوڭ بۇل مالدىڭ تۇقىمى قۇريدى، جوعالادى. سوندىقتان اقمەتشە مۇشامەتشەۇلىن ءبىز قايتا قورعاۋىمىز كەرەك. ونىڭ ءىسىن العا باستىرا بەرۋگە جاردەمدەسۋىمىز كەرەك، — دەدى الەن الەۋوۆ. «بۇل الەۋمەت بايلىعى ەمەس، جەكە باستىڭ بايلىعى عوي!» دەگەن پىكىرگە دە الەۋوۆ جاۋاپ تاپتى.
— جەكە باستىڭ بايلىعى دەپ ءبىز شەتىنەن قۇرتا بەرەمىز بە؟ «جەكەنى قۇرت» دەگەن جارلىق تا جوق. ونى جويۋدىڭ قاجەتتىگىن دالەلدەيتىن تەوريا دا جوق. جەكە مەنشىك سوسياليزم كەزىندە دە، ونان ارعى داۋىردە دە قالمايدى. ونىڭ تەك ءتۇرى وزگەرەدى، — دەدى ول. — ال، ورتاشانى بايدان ءبولىپ الۋ ەڭ باستى مىندەت. قازاق شارۋالارىنىڭ دەنى ورتاشا اۋقاتتى مەنشىك يەسىنە جاتادى.
حاكىم اقمەتشەنىڭ جەكە باسىنىڭ عانا بايۋىن كوزدەپ، مال ءوسىرۋ جونىندەگى عىلىمنىڭ تابىسىن ول ءوز مەنشىگى ءۇشىن پايدالانىپ وتىرعانىن دالەلدەدى.
— ەگەر دە اسىل تۇقىمدى جىلقىسىن: «قازىناعا سات. ءبىز مەملەكەت بايلىعىن مولايتۋ ءۇشىن مالدىڭ مول ءونىم بەرەتىن ءناسىلىن كوبەيتەمىز» دەسە، مۇقامەتشين: «الا عوي، ماعان عىلىمي داڭق تا جەتكىلىكتى. بايلىقتىڭ كەرەگى جوق»، — دەر مە ەدى. الدە ءاربىر ايعىرىنا جابايى جىلقىنىڭ ونىنىڭ قۇنىن سۇرار ما ەدى؟ مەنىڭشە، ول سوڭعى قورىتىندىعا باس ۇرار ەدى. ال ايتا كەتەتىن ءبىر باستى جاعداي: اقمەتشە مۇقامەتشە ۇلى ەرەكشە كوزقاراستىڭ ادامى. ونىڭ تۇپكى ماقساتى جەكە مەنشىكتى جويۋ ارقىلى ەمەس، شارۋاشىلىقتى وركەندەتۋ كاپيتاليستىك جولمەن عانا قول جەتەتىن نارسە دەپ تانيدى. مۇنى ونىڭ سوت الدىندا بەرگەن جاۋابى جاقسى دالەلدەي الادى. ول: «اۋىل شارۋاشىلىعى عىلىم مەن تەحنيكاعا سۇيەنگەن ءىرى مالدى فەرمالار مەن ەگىن ەگەتىن ءالدى شارۋالار تۋعاندا عانا كوركەيەدى. مىنا مەن باستاپ وتىرعان شارۋاشىلىق سياقتى ءاربىر شارۋا كورنەكتى تۇرگە اينالسا رەسپۋبليكا باييدى» دەيدى. ەكىنشى سوزبەن ايتقاندا ول جەكە مەنشىك ارقىلى عانا مەملەكەت باييدى، جەكە مەنشىك جويىلسا ءبارى جويىلادى دەمەكشى. ونىڭ كرايعا بارماي، جەكە شارۋاشىلىعىنان ايرىلماي وتىرعان سەبەبى دە وسى. تۇجىرىپ ايتقاندا ول: قاناۋ جەكە مەنشىكتىڭ قىرسىعىنان ەمەس، ناداندىقتىڭ قىرسىعىنان. عىلىم مەن تەحنيكاعا سۇيەنگەن مادەنيەتتى ەلدە باي، كەدەي دەگەن ۇعىم بولمايدى، تەگىس ورلەۋ باستالادى دەگەن پىكىردى قولدايدى. وسى پىكىرىنە ونىڭ تاجىريبەسى دە دالەل. ال بۇل زياندى، كوللەكتيۆتىك تۇرگە قارسى پىكىرىنە ونىڭ قىلمىسىن قوسساق، ەڭ الدىمەن مۇقامەتشەۇلىن ەڭبەكشىلەر اراسىنان اۋلاقتاتۋىمىز كەرەك. ون دابىلدان ءبىر مۇقامەتشين كوپ زياندى، كوپ كەسىرلى، — دەدى حاكىم.
— پروكۋرور جولداس ونىڭ قانداي قىلمىسى بارىن دالەلدەپ بەرە الار ما ەكەن؟ — دەدى الەن الەۋوۆ كەكەسىندى ۇنمەن شالقايا ءتۇسىپ.
ءبىرىنشى قىلمىسى — ول جانشانىڭ ۇكىمەتىنە قىزمەت ەتتى؛ ەكىنشى قىلمىسى — ول جۇرتقا ءمالىم باس كەسەر، قىلمىستى قۇنىس شىعانمەن بايلانىستى. بايلانىستى عانا ەمەس، قۇنىس ونىڭ قولىنداعى جاسىرىن قول شوقپارى. ونى كەرەك كەزىندە ول جەرگىلىكتى ۇكىمەت ورىندارىنا قارسى قارۋ جۇمساتۋى داۋسىز. مۇنى ششيتوۆ جولداس تا جاقسى دالەلدەي الادى.
ءسىزدىڭ بۇل جونىندەگى پىكىرىڭىز اشىق: زياندى تاپ ۋاكىلدەرىنىڭ قاتارىنا اقمەتشەنى قوسپاۋ كەرەك دەيسىز عوي! — دەپ تۇجىردى ونىڭ ءسوزىن حاكىم دە.
الەۋوۆ تە پىكىرىن ايقىنداي ءتۇستى:
جولداس داۋلەتوۆ، مەن بۇل ماماندى پايدالانۋ كەرەك دەپ بىلەمىن. مۇنىڭ اسىل تۇقىمدى مالىن جوعالتىپ الماۋ قاجەت دەپ ۇعامىن. ونىڭ قوعامعا پايدالى ءىسىن، جاساپ وتىرعان پايدالى تاجىريبەسىن بوسقا تاستاماۋ كورەگەندىك بولادى دەپ تۇسىنەمىن، — دەپ تىزبەكتەدى ول ءسوزىن.
— جاقسى، — دەدى داۋلەتوۆ ورنىنان تۇرەگەلىپ. سونسوڭ ول ءسال كىدىرىپ تاماعىن كەنەپ الدى دا، ستولعا قاراپ تۇرىپ، قورىتىندى پىكىر ايتتى. داۋسى جاي اڭگىمەنىڭ ۇنىنەن گورى جوعارىراق، ءوزىنىڭ كومەيدەن سويلەيتىن قوڭىر ءدۇمبىرلى كۇيىندە شىقتى. — بۇل ۋەزدە ورمان جوق، ءتىپتى اعاش دەگەن سيرەك كەزدەسەدى. ال مەنىڭ تۋىپ-وسكەن جەرىمدە از دا بولسا ورمان كەزدەسەدى. ونىڭ ۇستىنە رەسەيدىڭ جەرىن كوبىرەك كورگەنىم بار. ورماندى كۇتىپ، ءوسىرىپ، جەتىلدىرە بەرۋ ءۇشىن الدىمەن ونىڭ ءىنىن كەساپات، شىرىك تۇبىرلەردەن تازارتادى. ويتكەنى جاڭا. ەكپەنى قاۋلاتىپ وسىرۋگە كۇننىڭ كوزى مەن جەردىڭ ىلعالى مول بولۋى كەرەك. ال ەسكى ۇلكەن تۇبىرلەر كۇن كوزىن دە بەرمەيدى، جايىلىپ كەتكەن تامىرلارىمەن جەر قىرتىسىن دا ءبىر ءوزى يەمدەنىپ جاتادى. مىنە، تاپ وسى سياقتى جاڭا اۋىل جاساۋعا، جاڭا تۇرمىس جاساۋعا، ەسكى اۋىلدىڭ نە زاماننان بەرى دىڭكەسىن قۇرتىپ كەلە جاتقان زياندى تۇبىرلەرىن تۇبىمەن قوپارىپ تاستاۋ باستى مىندەت. ەكىنشى سوزبەن ايتقاندا، زاڭسىز قالىڭ ەڭبەكشى كەدەيلەردى ۋىسىندا ۇستاپ كەلگەن شورمانداردى مۇنان بىلاي قاراي مەكەن-جايىنان دا، ەڭبەكسىز تاپقان بايلىعىنان دا قول ءۇزدىرۋ شارت. ءقازىر پارتيا اۋىل مەن دەريەۆنيانى مۇلدە جاڭارتۋ شاراسىن جوسپارلاپ ءبىتىردى. بۇل شارالار كوسەمنىڭ 1918 جىلعى 11 دەكابردە جەر بولىمدەرى، جارلىلار كوميتەتتەرى جانە اۋىل شارۋاشىلىق كوممۋنالارىنىڭ بۇكىلروسسيالىق I سەزىندە سويلەگەن ءسوزى مەن 1919 جىلعى 4 دەكابردە اۋىل شارۋاشىلىق ارتەلدەرى سەزىندە ايتقان سوزىنە سايكەس جاسالۋدا. كەسەمنىڭ بۇل باياندامالارىندا: «ەڭبەكتى ۇيىمداستىرۋدىڭ ەڭ جوعارعى فورماسى — كوممۋنا» دەگەن پىكىر كوكتەي ەتىپ وتىرادى. سول كوممۋنالىق ەڭبەككە قۇرىلعان شارۋا عانا عىلىم مەن تەحنيكا تابىسىنا سۇيەنە الادى. دەمەك، جيىرما-وتىز ءۇي كەدەيلەر بىرىككەن كۇندە عانا كوسەمنىڭ كوكسەگەن تراكتورىن جەگۋگە ءالى كەلەدى. جاقىن اراداعى پارتيا، قوسشى، كومسومول ۇيىمدارىنىڭ بار جۇمىسى وسىنىڭ توڭىرەگىندە عانا جۇرگىزىلۋى كەرەك. سوندىقتان جەرگىلىكتى ۇيىمداردىڭ ۇسىنىپ وتىرعان ۇسىنىستارىن ۋەزدىك پارتيا كوميتەتىنىڭ بيۋروسى تولىعىمەن قولداپ، ىسكە اسىرىپ شىعۋدى ماقۇلدايدى. مۇقامەتشين، وماروۆ، دابىل ماحمەتوۆ، قۋاناي احمەتوۆتار ەسكى قاناۋشى تاپتىڭ اۋىلداعى زياندى ۋاكىلدەرى دەپ تانىلۋى ءتيىس. كانە، باسقا پىكىر بار ما تاعى دا؟
— بۇل ايتىلعان ءىرى بەكزاتتاردىڭ بۇقارادان اۋلاقتاتىلۋىنا قارسى ەمەس ەكەندىگىمدى الگىدە ايتتىم. مەنىڭ جالعىز-اق قوسىلمايتىنىم، مۇقامەتشين جونىندەگى ۇسىنىس. مۇقامەتشين ءىرى مامان، ونىڭ ىستەگەن ءىسى حالىڭ شارۋاشىلىعىنا اسا پايدالى. سوندىقتان بۇل وقىمىستى، تاجىريبەلى، وتە-موتە پايدالى مال مامانىن باسقالارعا قوسپاۋ ءجون دەپ بىلەمىن. مەن وسى پىكىرىمدە قالامىن، — دەدى سوڭىندا الەۋوۆ.
— جاقسى. ءسىزدىڭ پىكىرىڭىز بولەك جازىلادى. ولكەلىك پارتيا كوميتەتىنىڭ مۇشەسى بولعاندىقتان مۇنى سول باسشى ورىننىڭ وزىنە ءمالىم ەتەمىز، — دەدى ۋكوم حاتشىسى. — ال ۇكىمەت نۇسقاۋى قالاي، قاي تۇردە ىسكە اسىرىلىپ جاتقانىن پروكۋرور ءجۇنىسوۆ ەرەكشە باقىلايدى.
ماجىلىستەن شىعىپ بارا جاتىپ:
— داۋلەتوۆ وسىنى سونشاما نەگە قۇرمەتتەيدى؟ — دەدى قاراباي كوزەيەۆ حاكىمگە، الەۋوۆتى يەگىمەن مەڭزەپ. — بارىپ تۇرعان بايدىڭ ادۆوكاتى عوي.
— قارەكە، داۋلەتوۆ وتە اقىلدى بولشيەۆيك. ونىڭ باعىتى دۇرىس. قاتەلەسپەيتىن ادام بولمايدى. ءبىراق سول قاتەسىن ءوزى تۇسىنە مە، اڭگىمەنىڭ ەڭ قيىن جەرى وسىندا. تۇسىنسە ول تۇزەيدى، ءومىر ونى تۇزەتەدى. مىنا ءسىز بەن ءبىز تۇزەتەمىز. ولكەلىك پارتيا كوميتەتى تاربيەلەيدى، ونى دا، ءبىزدى دە، — دەدى حاكىم.
ون ءۇشىنشى تاراۋ
1
ميليسيا شاقىرىپ كەتكەن اكباردىڭ بىرنەشە كۇن ۋەزد ورتالىعىندا بولىپ، كورە كوزگە جۇدەپ، ۇرەيلەنىپ قايتقانىن اقمەتشە ەلەگەن جوق. ونىڭ ناق پىشەن ۇستىندە كوپ جۇمىسىنىڭ قالىپ قويعانىنا دا كوڭىل اۋدارمادى. ءوز جۇمىسىمەن كەشە كەتىپ، قالادان بۇگىن قايتىپ كەلگەندەي-اق اقمەتشە وعان:
— ەندى قايتىپ قالاعا بارمايتىن بولساڭ، ءشوپ باسىنا بار. كۇن اشىقتا پىشەندى جيناپ ءۇيىپ العان ءجون، — دەدى.
ال ءومىرى اقمەتشە سياقتى اتاقتى ادامنىڭ الدىندا اۋزىن اشىپ كورمەگەن جالشى اكبار قالادا نە كورىپ، نە قويعانىن بايانداي المادى. ول تەك جاۋتاڭ-جاۋتاڭ قاراپ:
— جاقسى، جاقسى، — دەگەن قىلاپسىز جاۋاپپەن، ايىپتى ادامداي، اتىن جەگىپ، ارباسىنا تورسىعىن سالىپ، قىرعا شىعۋدىڭ قامىنا كىرىسە بەردى.
ءبىر قىمبات زاتىن ۇمىتىپ كەتكەندەي، قالتاسىنا قولىن سالىپ، قايتا سۋىرىپ، ادەتىنشە ساقالىن الىستان ءبىر سيپاپ ءوتتى دە، اقمەتشە ارباعا ءمىنىپ جاتقان اكباردان:
— وسى سەن قۇنىس دەگەن قازاقتى بۇرىن-سوڭدى كورگەنىڭ بار ما؟ — دەپ سۇرادى.
اكبار شوشىپ كەتكەن جانشا، ونىڭ بەتىنە جالت قارادى. «نە دەر ەكەن» دەپ كۇتىپ تۇرعان اقمەتشە بۇل موماقان ءپىشىندى، اڭعال دەنەلى ادامنىڭ قارا قوڭىر جۇزىنەن، جەلدى كۇنگى ەسىپ وتكەن جۇردەك قارا بۇلتتاي، جاۋىپ كەتكەن ۇرەيلى قورقىنىش پەردەسىن كوردى. شارۋانىڭ ءتىلى دە سوزگە ورالا الماي قالدى بىلەم، ول تەك قورىققان بالاشا، ارباعا ارقاسىن تىرەپ باسىن شايقاي بەردى. «بۇل كىسى دە ماعان سەنبەي مە؟ انداعى اكىم دە سول سۇرقيانى مەنىڭ ءبىر تانىسىمداي-اق قايتا-قايتا سۇراعىشتاپ ەدى» دەپ قىسىلدى شارۋا. اكبار التى الاسى، بەس بەرەسى جوق بۇل شىعاندى نەگە سۇرايتىنىن، ءومىرى ءجۇزىن كورمەگەن، اتىن دا تەك الىستان ەستىگەن ول باس كەسەردىڭ نەگە كەرەك بولىپ قالعانىن بىلگەن جوق-تى. ناعىز شىنىن كوز ۇرەيىمەن ۇقتىرعان اقباردان اقمەتشە ەندى قايتىپ ءسوز تارتپادى.
— ءيا، ونى كورمەگەنىڭ جاقسى بولعان. جۇرە بەر، — دەدى.
شارۋانىڭ قالاعا بارعانى اقمەتشەگە اسا قاجەت ەمەستىگى دە، ونىڭ قۇنىستان بيحابارلىعى دا وسىنداي ءبىر-اق اۋىز سوزبەن ءبىتتى.
سول كۇنگى ءتۇن ايدىڭ ءولى اراسىندا كەزدەسەتىن ءارى جۇپ-جۇمساق، ءارى شىمقاي قارا، دالانىڭ قارا ماقپالداي تۇندەرىنىڭ ءبىرى ەدى. اقمەتشە ۇيدەن شىققان بويى شاعىن اۋىلدىڭ كۇنشىعىس جاق شەتىندەگى ايەلى دە، ءوزى دە پىشەن باسىنا كەتكەن اكباردىڭ بوس ۇيىنە قاراي ءجۇردى. قولىنىڭ وڭ ساۋساعىنداي بەلگىلى بۇل ءبىرى كىشى، ءبىرى كەۋدەلىرەك، ءبىرى بوزعىل، ءبىرى قوپ-قوڭىر، كوگەنگە تىزگەن قوزىداي تومپيىپ تۇرعان كيىز ۇيلەردىڭ ەسىگىن اقمەتشە جەتى تۇندە دە جاڭىلماي اشاتىن. داعدىلى باعىتپەن بۇل جولى دا ول كوزدەگەن شەتكى ۇيگە، اياعىنا الدە نە ءبىر ويلار وراتىلىپ قالعانداي، باس كوتەرمەستەن تومەن قاراپ ءجۇرىپ كەلە جاتتى. نە كوپ، وي كوپ، نە شەكسىز، وي شەكسىز عوي. ءبىراق سول شەكسىز شۇباتىلعان ويدىڭ ءبىر ۇشى ونى ءقازىر جۇرگىزبەي الدىن وراپ العان سياقتى: ول: «اكباردى شىن الجاسىپ شاقىردى ما، الدە تەرگەۋ ورنىنىڭ بۇل ايلاسى ما؟!
مۇنى كىم اشادى؟ داعدىلى كۇنىنە — مەيرامعا ڭار- سى ارلان ءبورى سوعار ما ەكەن، الدە ونىڭ جولىندا دا بوگەت كەزدەستى مە؟» دەگەن شىرماۋىقتاي ورالعان وي ەدى.
ەسىگىن ءتۇسىرىپ، سىقىرلاۋىعىن جىپپەن ىلە سالعان ۇلكەن اكباردىڭ وزىنە ساي كەلمەيتىن جۇدىرىقتاي كىشكەنە ۇيىنە ول تۋرا كەلىپ جەتتى. بەيۋاقتا جان جۇرمەيتىنىن بىلە تۇرسا دا، ول ۇيگە كىرمەس بۇرىن اينالاعا ءبىر كوز جىبەرىپ الىپ، ءۇيدىڭ ارت جاعىنا موينىن سوزىپ ەدى، كەرەگەگە سۇيەنگەن سىرىقتاي ۇزىن، وتە جىڭىشكە ادام بەينەسىن كوردى. ول جالما-جان باسىن كەرى تارتىپ الىپ اڭدىعان ادامنىڭ دىبىسىن باقتى. جىم-جىرت تىنا قالعان دۇنيە. كوزگە تۇرتسە كورىنبەس قارا ءتۇن. شىمقاي قارا كوك اسپان. جامىراعان ۇلكەن جۇلدىزدار جەرگە قاراي ءورىپ، سالبىراي تۇسكەن. نە قيمىلداعان قىبىر جوق، نە ءشوپ قوزعار جەل، قۇلاق ۇستار دىبىس جوق. ءبارى ىشتەن تىنىپ قالعانداي بولدى. اقمەتشە دە ءۇنسىز قالدى. ءبىر كەز ونىڭ جوققا سەنبەيتىن زارەسى تولقىپ كەتكەندەي بولدى دا، ەكى ۇشتى سەنىمسىز «الدە ەلەس، الدە ادام» دەگەن كۇدىككە تىرەلدى: «ادام بولسا بۇل كىم؟ نە قىلىپ تۇر؟». كوزىنە سەنبەي، ول جۇمىپ قالىپ قايتا اشتى دا، مازاسىز ءبىر شىبىن-شىركەيدى قاعىپ جىبەرگەندەي وڭ قولىمەن ماڭدايىن سيپاپ ءوتتى. ەكىنشى رەت مويىن سوزعاندا ءۇي ارتىندا تۇرعان ادام وعان وتە ۇزىن، توبەسى ۇزىكتىڭ ەتەگىنەن الدەقايدا اسىپ، ءوزى قاققان قازىقتاي، شانشىلىپ قالعان سياقتاندى.
— بۇل كىم؟ — دەدى اقمەتشە ءوزىنىڭ ادەتتەگى قوڭىر ءۇنىن وزگەرتپەۋگە تىرىسىپ. ءبىراق ونىڭ تۇلا بويى شىمىرلاپ كەتتى.
«ششيتوۆتىڭ جانسىزى عوي بۇل» دەگەن وي جالت ەتتى ونىڭ باسىنا. ۇيگە سۇيەنىپ تۇرعان ادام ادەيى سىنايىن دەگەندەي جاۋاپ قاتپادى دا، ورنىنان ءسال جىلجىپ شەتكە قاراي قوزعالدى. «شىنىمەن مەنىڭ سوڭىما تۇسكەن ەكەن... اكباردى جاۋاپقا الۋى تەگىن بولمادى. الدە ول ءبىر جامانشىلىققا جول سىلتەدى مە؟» — دەگەن بۇرىنعىدان دا كۇدىكتى ويلار كەلدى. نە دە بولسا تەز شەشۋ ءۇشىن بۇل جۇمباقتى:
— كىمسىڭ سەن؟ نەعىلىپ تۇرسىڭ بۇل جەردە. شىق بىلاي! — دەدى ول وكتەم ۇنمەن.
اڭدىعان ادام ءبىر ادىم شەتكە قاراي باسىپ:
— مەن، — دەدى.
اقمەتشەنىڭ تىزەسى ەرىكسىز بۇگىلىپ كەتكەندەي بولدى دا، وتىرا كەتتى. ءۇي جانىندا تۇرعان قارشىعا ەكەن.
ول بۋىنىنىڭ ءدىرىلىن باسىپ، ءسال كىدىردى دە، بالاعا دا وتىر دەپ قولىمەن يشارات ەتتى. بالا جاقىنداي ءتۇستى، ءبىراق وتىرمادى، اكەسىنەن الدەنە ءبىر بۇيرىق كۇتكەندەي قارسى الدىندا تۇرىپ قالدى.
— سەن بۇل ءۇيدىڭ ارتىندا كىمدى كۇزەتىپ تۇرسىڭ؟ — دەدى ول قارشىعاعا اقىرىن عانا.
قارشىعا ۇندەمەدى. ونىڭ جاۋاپ قاتپاعانى اقمەتشەنى ەكىنشى جۇمباققا تىرەدى.
«بۇل جەردە قانداي جۇمىسى بار؟ بۇل دا مەنىڭ تورىعان ادامىمدى سىرتتان باقىلاي ما؟» دەپ ويلادى دا:
— ۇيگە قايت. ساعان بۇل جەردە ەش نارسە جوق. ەسىتتىڭ بە؟ — دەدى ول قارشىعاعا بۇيرىق ۇنمەن.
— انا ەشكى تۇياق تۋىسقانىڭ جاۋلىق جولعا ءتۇستى، — دەدى قارشىعا تىستەنىپ.
وتىرعان اقمەتشەگە ونىڭ تىستەنگەنى ايقىن ەستىلىپ قالدى.
— ول قانداي جاۋلىق؟
— ۇيىندە كومسومول بار. قاس قارايعان سوڭ كەلدى ەكەۋى...
اقمەتشە قۇلاعىن تۇرە ءتۇستى. «ەشكى تۇياق تۋىسقانىڭ» دەگەنى تاڭقىباي ەكەنىنە كۇماندانعان جوق، ءبىراق «كومسومولدىڭ» كىم ەكەنىن ول انىقتاۋ ءۇشىن:
— قايداعى كومسومول؟ — دەپ سۇرادى.
— بولجاسكوم.
بالاسىمەن دە، اعايىندارىمەن دە كوپ سويلەسپەيتىن اقمەتشە ەندى قايتىپ قارشىعادان ەش نارسە سۇرامادى. ول از ويلانىپ العاننان كەيىن:
— بار، ۇيىقتا. جۇرتتىڭ اياعىن تىيا الماسسىڭ، — دەدى.
بالا جىگىت بۇيرىقتى ەكى ەتپەدى. ءۇنسىز-تۇنسىز بۇرىلدى دا، ءوز ۇيىنە قاراي جۇرە بەردى. ازدان كەيىن ول قاراڭعى ءتۇننىڭ تاس قوينىنا ەنىپ جوعالىپ كەتتى دە، اقمەتشە تۇساۋمەن بايلاي سالعان سىقىرلاۋىقتى بوساتىپ، قوس بوساعانىڭ ەتەك كيىزىن شەشىپ تومەن ىسىرىپ جىبەردى. ءوزى ۇيگە كىردى. كوز بوگەر جاساۋ-جيھاز جوق ءۇيدىڭ ىشىندە ول ۇزاق وتىرىپ، ساقار الدىنداعى تاۋىق شاقىرعاننان كەيىن ۇيىنە قايتتى. ونىڭ كۇتكەن قۇنىسى كەلمەدى...
ءتۇنى بويى ۇيىقتاماي تاڭ ساز بەرگەندە عانا باسىن جاستىققا قيسايتقان اقمەتشە سيىر ساسكەدە تۇرىپ، ۇلكەن ۇيىندە شاي ءىشىپ وتىردى. تۇندە كۇتكەن ادامىنىڭ كەلمەگەنى، «ەشكى تۇياق تۋىسقانىڭ جاۋلىق جولعا ءتۇستى» دەگەن قارشىعانىڭ تىستەنگەن حابارى جانە ءتۇن قاتىپ جۇرمەيتىن بولىستىق كومسومولدار كوميتەتى حاتشىسىنىڭ سۋىت ءجۇرىسى، ونىڭ كۇدىكتەنىپ جۇرگەن كوڭىلىنە قورقىنىشتى ۇرەي ەنگىزدى. «كەنەت وزگەرىس بولسا تاڭقىباي نەگە حابارلامايدى؟ تۇندەلەتىپ بولجاسكوم نەگە ونىڭ ۇيىنە ەرىپ كەلەدى؟ مۇنىڭ بۇل جۇرىسىنە قارشىعا نەلىكتەن قاستەرىن تىكتى؟ ورازانىڭ اقىرعى ءتۇنى مەن عاراپا كەشىندە جىلما-جىل بەس پارىزىنىڭ بىرىندەي، الجاسپاي توبە كورسەتەتىن قۇنىس قولدى بولدى ما، الدە دەسپىسىنەن جاڭىلدى ما؟»
بۇل سۋىڭ سۇراقتاردىڭ ول جاماندىق جاعىن توپشىلاپ كوردى: «قوسشى ۇيىمى اقمەتشەنى دە ەڭ زياندى تاپ جاۋلارىنىڭ ءبىرى دەپ تانىدى... تاڭقىباي سىر شاشار دەپ بولىستىق باسشىلار ونىڭ قاسىنا ادامىن قوسىپ جىبەردى. بولجاسكومنىڭ تۇندەلەتىپ ءجۇرۋى وسىمەن بايلانىستى.
قۇنىس قولدى بولدى، ءجا بولماسا ىزىنە تاعى دا وترياد ءتۇستى... ءقاۋىپ پەن ءۇمىتتىڭ جاعالاسىپ جۇرەتىنى ءمالىم، ول ۋاتكوم پرەدسەداتەلىنىڭ: «كوپكە ۇلگى بولارلىق مال تۇقىمىن اسىلداندىرۋ جونىندەگى يگى تاجىريبەڭىزدى قولدايمىن» دەگەنىن قالقان تۇتتى. وسى ءبىر بەرىك قالقانعا سوعىلىپ جان-جاقتان تونگەن جاۋ نايزاسى مايرىلا باستاعانداي بولدى. سوندا دا ول بالاسىنىڭ تۇندەگى تاڭقىباي جونىندەگى تىستەنىپ ايتقان ءسوزىن تۇپتەۋ ءۇشىن، شىنى اياعىن توڭكەرىپ جاتىپ:
— ونىڭ سەن قاستىعىن قايدان ءبىلدىڭ؟ — دەپ سۇرادى.
قارشىعا ويلانباستان، جاۋابىن كۇنى بۇرىن ساپتاپ قويعانداي:
— قاس ادام عانا قاس كىسىنى ەرتىپ كەلەدى، — دەدى. ءسويتتى دە: — يشان كەلە جاتىر، — دەپ مىرس ەتە قالىپ، ەتەگى ءتۇرۋلى تۇرعان ءۇيدىڭ وڭ جاعىنا قاراي يەگىن شوشايتتى. ءوزى جالما-جان ورنىنان تۇرىپ كەتتى.
بالاسىنىڭ يەك قاققان جاعىنا موينىن بۇردى دا، اقمەتشە اۋىلدىڭ ارعى جاق تۇسىنان بوز اتپەن ءىلبىپ اياڭداي تاڭ-تاماشا قالعانداي اينالاعا كوز تاستاپ كەلە جاتقان اق سالدەلى ادامدى كوردى. «مىناۋ قۋاناي يشان با؟ بۇل جارىقتىق قاي جاققا بارادى»، دەدى ول ىشىنەن. ول كوزىنە سەنبەگەندەي، قاباعىن ءتۇيىپ قايتا جازىپ، قادالا قارادى: اتتىلى بەلگىلى قۋاناي يشان سياقتاندى؛ ۇستىندە اق مۇنارا شاپان، باسىندا سالدە. ۇلكەن اتتىڭ ۇستىندەگى قوماقتى ءتۇرى دە حازىرەتتىڭ بەلگىلى ءىرى دەنەسى...
اتتىلى ادام اقمەتشەنىڭ ءوز ۇيىنەن اۋلاعىراق قونعان ءبىر شوعىر اۋىلدىڭ الدىڭعى جاعىنا شىقتى دا، شەتكى ءۇيدىڭ جانىندا ءسال كىدىرىستەپ قالدى. ۇيدەن شىققان ەكى-ۇش ەركەك وعان يىلىپ-بۇگىلىپ سالەم بەرىپ، اتاقتى ءدىن يەسىنە تاعزىم ەتە باستادى. تۇس-تۇستان جۇگىرگەن بالالاردىڭ سانى دا لەزدە مولايا ءتۇستى. اتتىلى ادام ءجون سۇراپ جاتپاستان، بىرەۋلەرگە تەك باس يزەگەندەي بەلگى بەرىپ ىلگەرى اسا بەردى؛ ەلەۋرەي قالعان جاندارعا ول بەت بۇرماستان تۋرا اقمەتشەنىڭ ۇيىنە بەتتەدى. بۇل جەرگە ەتە سيرەك كەلەتىن، ءتىپتى اقمەتشەنى ونشا جاراتا بەرمەيتىن يشاننىڭ ويلاماعان جەردەن كەلىپ قالعانى وعان تاعى دا ءبىر تۇسىنىكسىز جۇمباقتىڭ ءتۇيىنى تارىزدەنىپ كەتتى. نە دە بولسا بۇل جايدىڭ ءمانىن كەلە جاتقان قوناقتىڭ وزىنەن بىلەرمىن دەگەن ويمەن:
— قارشىعا، انا حازىرەتتىڭ الدىنان شىعىپ، تىزگىنىن ۇستا، اتتان ءتۇسىرىپ، ۇيگە كىرگىز، — دەدى دە، اقمەتشە شاي قۇرالىن جيىپ جاتقان ايەلگە: — تەز جينا دا وتاۋعا كەت، — دەدى.
— مەن اتتان تۇسىرمەسەم دە ءوزى بىردەمە ەتەر، — دەپ ءومىرى مۇنداي جايدا ەزۋ تارتپايتىن قارشىعا كۇلىپ جىبەردى.
بالاعا قاباعىن ءتۇيىپ اقمەتشە:
— بۇل ساعان ادىرايا قالاتىن انەۋگۇنگى الىبەك ەمەس، كورگەنسىزدىك جاساما، تەز قارسىلاپ ال قوناقتى، — دەپ زەكىپ تاستادى.
بالا امالسىز ۇيدەن شىعىپ كەتتى. ءبىراق اقمەتشە ءتور الدىنا تۇرەگەلىپ ءوزى كورپە-جاستىق تاستاپ، ءوزىنىڭ وتىراتىن ورنىن دا ىڭعايلاپ ۇلگىرگەنشە قوناق ۇيگە كىرىپ تە كەلدى. قۇرمەتتى قوناققا كورىسۋگە قولىن سوزا قارسى ۇمتىلعان ءۇي يەسى كەنەت توقتاي قالدى... ونىڭ يشان دەپ قارسىلاعانى قۇنىس بولىپ شىقتى. ۇيگە ەڭكەيىپ ەنگەن «قوناق» تا، ونى تۇرەگەلىپ قۇرمەتپەن قارسى الماقشى بولعان ءۇي يەسى دە از ۋاقىت ءۇنسىز تۇرىپ قالدى.
— بۇل قاي ءجۇرىس؟ — دەدى ءۇي يەسى، اتتىڭ جابۋىن جاپقان تۇيەدەي سەرەيىپ، و جەر، بۇ جەرى شاپاننان شىعىپ تۇرعان، سالدەسى دە كۇلكى ءۇشىن باسقا وراي سالعان سياقتى ەرسى كورىنگەن قۇنىستان.
اقمەتشە بۇل توسىن كەلگەن شىعاننىڭ مىنا ءجۇرىسىن دە، ءتۇرىن دە جاراتپادى. ول شۇيىركەلەسىپ، امانداسىپ جاتۋدان باس تارتىپ، ىرگەسىن بىردەن اۋلاق سالاتىن جانشا قاتال ءۇن قاتتى. و باستان-اق جىلى ءجۇزدى جاقىندىق شىرايعا ۇيرەنىپ كورمەگەن قۇنىس،
اقمەتشەنىڭ ىزعارلى ءتۇرىن كورىپ، ۇسىنا تۇسكەن قولىن كەرى تارتىپ الدى.
— مەنىڭ قاي ءجۇرىسىم، قاي ءىسىم جىمداسىپ جاتۋشى ەدى. كورىنىم جەردەن كوزگە تۇسەتىن قوجانىڭ الا قورجىنىنداي تەڭسەلگەن، بۇل دا ءبىر ءجۇرىس-تاعى، وتاعاسى، — دەدى ول، ەبەدەيسىزدەۋ تۇردە تورگە تامان جىلجي ءتۇسىپ، رۇقساتسىز ءجا وتىرا كەتۋدىڭ، ءجا سازارىپ تۇرىپ قالۋدىڭ ءجونىن تاپپاي. ول ەسىك جاقتاعى قارشىعاعا موينىن بۇرىپ: — كەل بەرى، بالا، سەن دە ۇركىپ تۇرسىڭ با؟! كەل، كەل! — دەدى.
ءجۇزى جايناي تۇسكەن بۇل قاراقۇستىڭ بالاپانىنا ۇقساس سيدا قارا جىگىت ىلگەرى اتتاي ءتۇستى دە، رۇقسات كۇتكەندەي اقمەتشەگە كوز قيىعىن سالىپ، كىدىرىپ قالدى.
— بۇل ءجۇرىس وزىنەن دە، وزگەدەن دە ءبىرجولا بەزگەن جاننىڭ ءجۇرىسى. سوندىقتان... — دەي بەرىپ ەدى اقمەتشە سوزىپ سويلەپ، قۇنىس ونى ءبولىپ كەتتى.
— سوندىقتان ات ءىزىن اۋلاق سالساڭ ەتتى دەمەكسىز عوي؟
— سوندىقتان ۇستارا تيمەگەن مۇرت پەن ساقالعا سالدەنىڭ كەرەگى نە؟ تۇيە ءجۇن شەكپەننىڭ ۇستىنەن تىزەدەن كەلمەيتىن شاپان جامىلىپ، دۋاناشا سەلكىلدەگەنشە ءجۇنىستىڭ بالاسىنىڭ الدىنا تىزە بۇككەنىڭ ارتىق ەدى. ول، بالكىم...
اقمەتشە بۇل جولى ءسوزىن تاۋىسپاي، ادەيى بوگەلدى. قۇنىس تاعى دا اۋزىنا كەلىپ قالعان ءوز بولجالىن ايتىپ سالدى.
— ول، بالكىم، كەشىرىم اپەرەر ەدى دەمەكسىز بە؟ — دەدى ول، بۇل جولى بولماشى ەزۋ تارتىپ.
ءبىراق اقمەتشە ءتۇسىن دە بۇزبادى، ءۇنىن دە جۇمسارتپادى.
— ...ول، بالكىم، ساعان كەشىرىم اپەرەمىن دەپ جىبەكپەن بەتىڭدى جەلپىپ، «اداسقاننىڭ ايىبى جوق» دەپ ارقادان قاعىپ وتىرىپ، ون جىل بويى ىستەگەن ءىسىڭدى، كورگەن-بىلگەنىڭدى، كىممەن جولىعىپ، كىممەن قاباڭ قاعىسقانىڭدى جىپكە ءتىزىپ، تىلەكتەس، سىبايلاس بىتكەننىڭ ءبارىن جيىپ الىپ، بىرەۋىن رۋمعا، بىرەۋىن قىرىمعا، ەندى بىرەۋلەرىن و دۇنيەنىڭ تورىنە قولىمەن اپارىپ وتىرعىزىپ تىنىش بولار ەدى. سوندا اڭگىمە ۇزاققا سوزىلماي، تەز بىتەر ەدى.
قۇنىس تانىمايتىن ادامىنداي، اقمەتشەنىڭ بەتىنە توماعاسىن سىپىرىپ العان بۇركىتشە شۇيىلە قالدى. ونىڭ جانارىنان وت ۇشقىنداپ، ءزار شاشىلىپ جاتقانداي بولدى. ءبىراق اقمەتشە ءجىبۋدىڭ ورنىنا، ەندى ءتۇسىندىڭ بە دەگەن كىسىشە قاباعىن تۇيە ءتۇسىپ:
— وتىر! — دەپ بۇيرىق ەتتى.
بەت تامىرى كورە كەزگە جىبىرلاپ كەتكەن قۇنىس، ءتىپتى بىردەن-ەكى ءدىرىلى كۇشەيە باستاعان ءسىڭىرلى بىلەگىن تۇرىنە ءتۇسىپ، قولىن قانجاردىڭ قىنابىنا اپارىپ، قايتادان كەرى تارتتى: بار قانى ىشكە تارتىلىپ، باس سالار جاۋى الدىندا تۇرعانداي اشۋ كەرنەپ كوگەرىپ جۇرە بەردى.
— وتىر! — دەدى اقمەتشە وعان ەكىنشى رەت. ءسويتتى دە ءتۇسى دە، ءتۇرى دە وزگەشە بۇل ەكى ادامنىڭ ءسوزى مەن قيمىلىنا باعىپ قالعان قارشىعاعا: — قىمىز ءقۇي! — دەپ يەك قاقتى.
قۇنىس بىردەن-بىرگە جىعىلىپ بارا جاتقان جانشا، تىزەرلەي بۇگىلىپ، ءبىر جانباستاي كەلىپ، ءتور الدىنداعى كورپەگە تۇيەشە شوكتى. ول ەشكىمگە قارامادى. ەكى كوزى تەسىپ جىبەرەردەي-اق تەكەمەتتىڭ الدەنە ءبىر قوشقار ءمۇيىزدى ويمىشىنا قادالىپ وتىرىپ قالدى. ءبىر ءسات ءۇنسىز ەتتى. ۇيدە تەك سابادان قۇيا باستاعان قىمىزدىڭ جۇمساق سىرىلى عانا اعاش تاباقتىڭ ءتۇبىن قىلقىلداتىپ جاتتى.
بالانىڭ ۇلكەن شۇبار اياققا قۇيىپ قويعان قىمىزىن قۇنىس ورتالاپ ءسىمىرىپ الدى دا، ەندى سەنىڭ جۇمىسىڭ ءبىتتى عوي دەگەندەي، باسىنداعى وراشولاقتاۋ وراعان سالدەسىن جىڭىشكە جۇرىندى سۇپپا بوركىنەن تارقاتىپ الىپ جەرگە قويدى. قونىشتاعى شاقشاسىن سۋىرىپ الىپ ناسىباي يىسكەدى. جاڭاعى تۇتەپ كەتكەن ۇلكەن اشۋدىڭ ءجۇزىن سۋسىن مەن ناسىباي ءبىرجولا قايىرىپ تاستاماسىن دەگەن ويمەن اقمەتشە تاعى ونىڭ ارى مەن نامىسىنىڭ ۋىن شىعارا ءتۇستى.
— سەنىڭ باتىلدىعىڭ، كۇشىڭ، ءبىر بەتكەي قايسارلىعىڭ مەندە جوق. مەرگەندىگىڭدى ءسوز قىلماعاندا، تاپقىرلىعىڭ دا تەڭدەسىن تاپقان ەمەس. قىسقاسى سەنىڭ ورنىڭدا مەن بولا المايتىنىم، مەنىڭ ورنىمدا سەنىڭ وتىرا المايتىنىڭ اۋەلدەن تاعدىردىڭ باسقان تاڭباسى. سەنىڭ ءالىڭ كەلمەيتىن ادام اناۋ ۋەزدە وتىرعان ءجۇنىستىڭ بالاسى. ونىڭ قولىندا قۇرالدى كۇش، زاڭ، ءبۇتىن ۇكىمەت بار. ونىڭ ۇستىنە ول جىگىتتىڭ ەڭ كۇشتى جاعى دىنىنە بەرىك. دىنىنە بەرىك دەگەن سوز الدىنا قويعان ماقساتىنا كوزى جەتكەن، ونان تايمايدى دەگەن ءسوز. سەنىڭ قايدا جۇرگەنىڭدى، نە ىستەپ جۇرگەنىڭدى ول ءسوز جوق ءبىلىپ وتىر، بىلمەسە بىلۋگە تىرىسىپ جاتىر. ءبىراق قولىندا دەرەكتى دالەلى بولماعاننان كەيىن، ونىڭ الدەقاشان وسىلاي قاراي سىلتەگەن نايزاسى ءدوپ تيمەي كەلەدى. مىنە، وسىنى سەزبەگەن كىسى، وسىنى ويلاماعان كىسى ءوز باسىنان ءبىرجولا بەزگەن ادام بولىپ تابىلادى. مەنىڭ «بۇل ءجۇرىسىڭ ءوز باسىڭنان ءبىرجولا بەزگەن جاننىڭ ءجۇرىسى» دەۋىمنىڭ ءمانىسى وسى، — دەدى اقمەتشە.
— مۇرتىما سۇمەلەك مۇز قاتىپ، قاسقيعان قاڭتاردا تىلەۋبەردىنىڭ جىلقىسىن قۋىپ العاندا اياعىڭدى جازىم باستىڭ دەپ ايتقان جوق ەدىڭىز.
— سەن وتكەندى قوزعاما. ول كەزدە نامىس پەن ابىرويدىڭ جەتەگىمەن جۇرگەنسىڭ.
— ءالى دە سول.
— وندا بۇلاي ەتىپ «كىش-كىش» دەپ بۇزاۋ قايىرعان جانشا سيىر تۇستە اۋىلعا كەلمەيدى.
— قورىقپاڭىز، مەنىڭ ءولىمىم باسقانىڭ باسىنا ءزىل تۇسىرمەيدى. قاسقىرداي كۇندىز جوندا جورتىپ، ءتۇن ەل تورۋ قاجىتتى.
— ونى باستا ويلاۋ كەرەك ەدى.
— جاقسى، — دەدى قۇنىس ءۇنىن جۇمسارتىپ، قوينىنان بۇكتەۋلى قاعاز سۋىرىپ: — كەشىرىم بەرمەيتىنى اقيقات بولسا، مىنا قاعاز بوس ءسوز بولدى عوي، — دەپ ول ۋىسىنا قىسىپ قاعازدى جۇمارلاي ءتۇستى.
اقمەتشە قاعازعا كەزىن تىكتى، ءبىراق وعان قول سوزبادى. تەك «شىنىمەن الدانعانى ما؟» دەگەن وي الدىن وراعىشتاي بەردى. سوندا دا ول قاعازدى «بەرى اكەل!» دەمەي:
— شىنىمەن كەشىرىم سۇرادىڭ با؟ بىرەۋگە جازدىرىپ بەردىڭ بە، الدە جۇزبە-جۇز سويلەستىڭ بە؟ — دەدى.
— جۇزبە-جۇز.
اقمەتشەنىڭ كاباعى قاتۋلانا ءتۇستى.
— ءيا، قاي جەردە؟
— كەشە، ۇيىندە. جاڭاعى ءوز ايتقان ءسوزىڭىز... ەكەۋىڭىز ءبىر جەردەن شىقتىڭىز. كەشىرىم سۇراپ اپەرەمىن دەدى، قارۋىڭدى تاپسىر دەدى. قولىما مىنا قاعازدى ۇستاتتى.
قۇنىستىڭ ۇسىنعان قاعازىن الىپ، ءبىراق وعان كوزىن سالا قويماي، اقمەتشە اڭگىمەنىڭ ارعى جاعىن بىلۋگە اسىقتى.
— سونسوڭ كىمگە باردىڭ؟ — دەپ سۇرادى ول قۇنىستان ءجۇزىن بۇرماي.
— كەلگەن ىزىممەن قالادان قايتا شىعىپ كەتتىم. وسىندا كەلۋگە اسىقتىم.
— ە، سولاي ەتپەگەندە، جەكجاتتى تەگىس ارالايىن دەمەسەڭ!
— كەكەتپەڭىز، — دەدى قۇنىس ءسال مۇڭايا ءتۇسىپ، — ون جىلدان استام ۋاقىت ىشىندەگى ىزگى ءجۇزىن كورمەگەن اۋليە قۋەكەڭە دە باس ءيىپ، ءجۇز سيپاۋعا بولماي ما! باتاگوي يشاننىڭ الدىنا جۇگىنىپ اڭ نيەتپەن تاۋبەگە كەلمەگىمدى ايتتىم...
— جاقسى نيەت، ماڭدايىڭنان جارىلعاسىن دەمەگەن شىعار-اق! — دەپ قالدى اقمەتشە تاعى دا اششى كەكەسىننىڭ ۇشىن كورسەتىپ.
— ماڭدايىڭنان جارىلعاسىن دەگەنى ەمەس پە! «ءبىر ءتاڭىرى ءوزى قازى، سول قازىعا جۇگىن» دەدى. جانە «باسىڭدى ساجدەگە بۇرساڭ سالدەمدى ورا، يىعىڭا شاپانىمدى جامىل» دەپ شىعارىپ سالدى.
«پروكۋرور بۇيرىق ەتپەي، قۇنىسقا اكىمشىلىك جولمەن قىسىمشىلىق كورسەتۋگە ەشكىمنىڭ پراۆوسى. جوق، ويتكەنى ول بۇرىنعى اۋىر كۇناسىن جەڭىلدەتۋ نيەتىمەن ءوز وتەنىنەن تەرگەۋ ورنىنا باس ءيدى... پروكۋرور X. ءجۇنىسوۆ» دەگەن قاعازداعى ەكى-اق اۋىز سەزدى تەز وڭىپ شىعىپ اقمەتشە:
— سولاي جازۋعا ءتيىس. شامام شاما. ءجۇنىسوۆ بۇيرىق بەرمەي، سەنى ەشكىم ۇستاي المايدى. ال ونىڭ قاي كۇنى قانداي بۇيرىق بەرەرىن وزىنەن باسقا ەشكىم دە بىلمەيدى. بولىسقا سوققان جوقسىڭ عوي؟
— جوق. يشاننان شىققالى ات باسىن تىرەگەنىم وسى جەر.
— تاماق ازىرلەت. كوردىڭ عوي، ۇيدە «حازىرەت» وتىرعانىن! ۇيگە ەشكىم كىرۋشى بولماسىن. بوتەن ادام كەلسە «يشان بار، ۇستىنە تۇسۋگە رۇقسات جوق» دە. اۋىلدىڭ بالا-شاعاسىن ماڭداتپا، — دەدى ول قارشىعاعا.
قارشىعا ۇيدەن شىعىپ كەتتى.
كوپ كۇننەن بەرى قاتتى تولقىپ، جولداعى حاكىمنىڭ ءسوزى مەن ايدالاداعى جولمۇقان پالۋاننىڭ سۇيەكتەن ەتەر سوزدەرىنەن كەيىن «كەسسەڭ باسىم مىنەكەي» دەۋگە تاياۋ قالعان قۇنىس ەندى ول نيەتىنەن قايتۋعا بەت بۇردى. قاعازدى كورمەي تۇرىپ، نە ىستەپ كەلگەنىن بىلمەي تۇرىپ، الدا نە بولارىن قولمەن قويعانداي بولجاعان اقمەتشەنىڭ مويىن بۇرعىزبايتىن ءسوزى مەن كەكەسىندى ءتىلى ونىڭ كەكشىل كەۋدەسىن قايتا ءىسىندىرىپ جىبەردى.
— باسىن كەسىپ قانجىعاعا بايلاۋىم كەرەك ەدى بۇل تۇزاق سالۋشىنىڭ. ءبىراق سوزىندە قىلاپ، جۇزىندە بۇكپە بىلىنبەگەن سوڭ، سوزگە تۇرىسار قازاقتىڭ cap قاسقا جىگىتى ەكەن دەپ قالدىم، — دەدى قۇنىس الگىدەگى جۇمسارا تۇسكەن سۋىڭ قاباعى قايتادان قار بۇركىپ.
— باس كەسۋدى ءجون دەپ تۇسىنبە. ءيىن تىرەسەر ەرلىكتىڭ كۇنى ءولى تۋعان جوق، — دەدى اقمەتشە الدەنەنى مەڭزەڭ. ءبىراق ءتۇسى تاعى دا وزگەرە تۇسكەن قۇنىس بۇل ءسوزدىڭ ىشكى ۇنىنە قۇلاق توسپادى. ال اقمەتشە ءوز ويىن تياناقتاۋعا تىرىستى. — ۇيىندە كەزدەسسەڭ سىر اشىسۋعا دا جەتەكتەگەن شىعار پروكۋرور؟ — دەدى.
— تاعى نە سىر اشپاق؟ بار سىر قولىندا: مەنىڭ تەكەدەن قارۋ تاسۋعا بارعان ساپارىمدى، ابىلايەۆتى جەر سوقتىرىپ كەتكەنىن ءبىرىنشى جولىققاندا-اق الدىما جايعان. «اقمەتشەنىڭ قوراسىن كۇزەتۋدەن نە تاپتىڭ؟» دەگەن ۋلى ءسوزدى قىستىرۋدان دا تايىنعان جوق.
— ءبارىن بوپسالاپ اشتى دە!
— بوپسا ەمەس، ءبارىن تۇگەل الدىما جايدى: مەنىڭ جولىم باسقا. اقمەتشەنىڭ جولى باسقا. بالادان باسقا ءبىزدىڭ ارامىزدا كوپىر جوق. ول كوپىردىڭ ءوزى دە ون جىلدان بەرى ويدان شىعىپ بارادى. ولار ءقازىر ءبىر جاعادا، مەن ەكىنشى جاعادامىن، — دەدىم.
اقمەتشە ءۇنسىز قالدى. قۇنىس الدەنەشە رەت ونى سوزگە شاقىرىپ كەرىپ ەدى، ءبىراق ءتىل قاتپاۋعا انت بەرگەن ادامشا، ول ءتۇيسىنىپ باسىن شايقاۋمەن عانا جاۋاپ بەردى. قوناقتىڭ اتىن سۋارىپ، شاتىر استىنا بايلاپ، الدىنا جەم ارالاس كوك ءشوپ سالىپ جايعاستىرعان قارشىعا استىڭ قامىمەن بولىپ، وتاۋ جاقتا كوبىرەك اينالدى. اس ىشەر الدىنداعى ەكەۋىنىڭ ءۇزىپ-ۇزىپ ايتقان اڭگىمەلەرىنە ول قولعا سۋ قۇيىپ ءجۇرىپ قانا قۇلاعىن توستى.
— بەس-ون كۇن ايالداۋىڭا بولار! قىستاۋ جاققا ەشكىم بارا قويماس. پىشەنشىلەر الىس، — دەدى اقمەتشە وعان.
— اڭشىلار شە؟
— ولار الدىمەن وسى جەردى تورىر. ول جاققا دا كوز سالۋى مۇمكىن. وندا ءوز قامىڭدى ءوزىڭ جاسايسىڭ...
اس جەپ بولعاننان كەيىن اڭ مۇنارا شاپان كيگەن، اڭ شالمالى «يشاندى» قوسپا مەشىتىنە قاراي شىعارىپ سالۋعا سالت اتپەن قارشىعا بىرگە كەتتى.
اقمەتشە ءۇي سىرتىنا شىعىپ، قوناقتى اتتاندىرىپ جىبەردى.
2
بولىستىڭ جاستار كوميتەتىنىڭ حاتشىسى تاڭقىبايدى «مەنىڭ كەدەيىم» دەيتىن. بۇلاي دەۋىنە سەبەبى دە مولدى. پىسىق تاڭقىبايدى الدىمەن قوسشى ۇيىمىنا بەيىمدەگەن سول شىنعالييەۆ ەدى. تەك قانا ونى ۇيىمعا كىرگىزىپ قويعان جوق، ساۋاتىن اشۋعا دا كوپ كومەك ەتتى. ونىڭ ۇستىنە شىنعالييەۆ تاڭقىبايدى قاسىنا كوبىرەك ەرتەتىن. اسىرەسە، دەمالىس كۇندەرى ونى ەرتىپ شىعىپ كەلگەن قۇس اتۋعا دا قۇشتارلىعىن اسىرىپ جۇرگەن. قاي جەرگە ەرتىپ بارامىن دەسەڭ دە، نە جۇمىسقا جۇمساساڭ دا، بۇل ەلپىلدەپ تۇرعان شارۋادان ءبىر دە قايت جوق، ەرە بەرەدى، جۇرە بەرەدى. تاپسىرعان ءىستى جانە ورىنداماي تىنبايدى. ناعىز اتقا جەڭىل قۇباشا ادامى شىنعالييەۆ ونىڭ ۇيىنە كوبىرەك كەلىپ، ءتىپتى ءجيى-جيى قونىپ كەتىپ ءجۇردى. اقمەتشەنىڭ اڭ ورداسى، كىلەمدى ءۇيى، كروۆاتى، توسەگى كەدەيشىل شىنعالييەۆكە و باستان-اق جات كورىنگەن. ول دەتدومدا تاربيەلەنىپ جۇرگەن كەزدە دە باي مەن بيگە وزگەشە وشتىكپەن ەستى. سوندىقتان ول اقمەتشەگە ادەيى كورسەتىپ، تورىنە توسەۋگە دۇرىس كيىزى دە جوق تاڭقىبايدىڭ ۇيىنە كەلىپ قونىپ ءجۇردى. ەرتەڭگىلىكتە قىزىل كۇرەڭ شايعا قانىپ، كۇن ساسكەگە كەلگەندە سارى قىمىزدى ساپىرىپ ءىشۋدىڭ ورنىنا ول قوسشى كەدەيدىڭ ۇيىنەن سارىسۋ تىستەپ، سۇيىق شاي ءىشىپ اتتانا بەرەتىن. سول «مەنىڭ كەدەيىم» اتانعان تاڭقىبايىنا شىنعالييەۆ بۇگىن دە:
— تاكە، ءسىزدىڭ اۋىلعا بارامىن. كەتىپ قالماڭىز، — دەدى.
بۇعان قۋانىپ كەتكەن تاڭقىباي:
— ارينە، ءبىزدىڭ ۇيگە قونباي قايدا قونايىن دەپ ەدىڭ، — دەپ ءماز بولىپ قالدى.
كەشكە دەيىن تاڭقىباي جاستار كەڭسەسىنە ءبىر ەمەس، الدەنەشە رەت كەلىپ:
— قاۋعاباي، جۇرەتىن ۋاقىتتا ماعان داۋىستا. مەن اتتاردى دايىندايىن، — دەۋمەن بولدى.
ءبىراق تاڭقىباي سان رەت كەلسە دە، شىنعالييەۆتىڭ تۇستەن كەيىن باستاعان جينالىسى كۇن ۇياسىنا كىرگەنشە اياقتالماي قويدى. شىداي الماعان تاڭقىباي دا قالبالاقتاپ، ءۇي توڭىرەگىنەن شىعا المادى. ول ۇيگە كىرۋگە دە باتا المادى. قانشاما جاقسى كورسە دە شىنعالييەۆتىڭ مىنەزى جامان، ءتىلى دە اششى. وتكەن جولى الدەقالاي جاستار ءماجىلىسىنىڭ ۇستىنە كىرىپ كەلگەندە شىنعالييەۆ وعان: «وتاعاسى، بۇل قوسشىنىڭ جينالىسى ەمەس، جاستاردىڭ جينالىسى. تىمىسكىلەنىپ كورىنگەن جەرگە باسىڭدى سۇعا بەرمە»، دەپ تاستاعاندى. سودان بەرى ول اياعىن بايقاپ باسىپ، كۇنالى ادامداي شىنعالييەۆقا جالتاڭ-جالتاڭ قاراپ قويىپ، ونىڭ قاسى مەن قاباعىن اڭديتىن ەدى. ال بۇگىن «بىرگە قايتامىز، ءسىزدىڭ اۋىلعا بارامىن» دەگەننەن كەيىن تاڭقىبايدىڭ تاقاتى قالمادى. قايتا-قايتا كەلە بەردى. ەڭ سوڭىندا، تۇساۋلى اتتاردى ءۇيدىڭ تاپ ىرگەسىنە جەتەكتەپ الىپ كەلىپ «ۋاقىت بولدى، شىق» دەگەندەي ەتتى. اتتى دا، تاڭقىبايدى دا كوزى شالىپ قالعانمەن، بولىستىق جاستار كوميتەتى شىعا قويمادى. ول سويلەپ جاتىر ەدى. ەرىكسىز قۇلاق تۇرگەن تاڭقىباي ۇزدىك-ۇزدىك:
— ... اقمەتشە سياقتى تابى جات ادامداردى ايداپ جىبەرگەن كۇنى... تاڭقىباي سياقتى كەدەيلەر... ەزىلگەن، تۇنشىققان كەدەيلەر... «ۋھ!» دەپ دەمىن الادى... جەرگە، مالعا، ەڭبەككە قوجا... — دەگەن سوزدەردى ايقىن ەسىتتى. بايلاردان تەڭدىك الۋ، اقىسىن الۋ دەگەندى اۋىزبەن عانا ەمەس، ءوز كوزىمەن كورگەن تاڭقىباي بۇل سوزدەرگە تاڭدانعان جوق. ونى سەلت ەتتىرگەن «اقمەتشە سياقتى تابى جات ادامداردى ايداپ جىبەرگەن كۇنى» دەگەن سوزدەر بولدى. ول قۇلاعىن تۇرە ءتۇستى، ءتىپتى ۇيگە جاقىنداي باستادى. ءبىراق قاس قىلعانداي ءماجىلىس ءبىتىپ، ۇيدەگىلەر ءدۇر ەتىپ ورىندارىنان تۇرا باستادى. شۋلاپ، سويلەپ شىققان كومسومولداردىڭ ەڭ سوڭىنان قاۋعاباي شىنعالييەۆ تە شىقتى.
تاڭقىبايمەن ەكەۋى «شەگەن قۇدىققا» استى.
«...اقمەتشەنى ايداپ جىبەرگەن كۇنى تاڭقىباي سياقتى كەدەيلەر ۋھ دەپ دەمىن الادى». بۇل ءسوزدىڭ ماعىناسىن تاڭقىباي جاقسى تۇسىنەدى. ءبىراق ونىڭ اسا ۇعىنا بەرمەيتىن ءبىر جايى. «اقمەتشەنى قايدا ايدايدى؟ بارسا كەلمەسكە مە؟» بۇرىن پاتشا زامانىنداعى «بارسا كەلمەسكە ايدايدى»، «ءسىبىر جىبەرەدى»، «تەسكەن تاۋ ءوتىپ كەتەدى» دەگەندەر تاڭقىبايدىڭ قۇلاعىنا تانىس سوزدەر. ال «اقمەتشەنى ايداۋ...»
تاڭقىباي باسىن شايقاپ كەلە جاتتى. قاۋعابايدان سۇراۋعا باتىلى بارمادى. «بارسا كەلمەس» قاي جەردە ەكەن؟ — دەپ تە ويلاپ، ءبىراق ونىڭ ەل ەكەنىن، جەر ەكەنىن ايىرا الماي كىشكەنە ادامنىڭ كىشكەنە ويى ەشبىر قولعا ۇستار دايەك تاپپاي كەلە جاتتى...
— تاكە، — دەدى شىنعالييەۆ ءبىر ءسات اتتىڭ تىزگىنىن قىتىڭقىراپ ۇستاپ، ءوزى ەر ۇستىندە تاڭقىبايعا قاراي ءبۇتىن دەنەسىمەن بۇرىلىپ. — كوپ جىلداردان كەيىن وسى جەردە نە بولاتىنىن بىلەسىڭ بە؟
ويى ءبولىنىپ كەتكەن تاڭقىباي:
— ءلاپباي؟ — دەدى تۇسىنبەي قالىپ.
— كوپ جىلداردان كەيىن... ايتالىق ون-ون بەس جىلدان كەيىن وسى جەردە نە بولاتىنىن بىلەسىڭ بە؟
— قايدان بىلەيىن، قاراعىم. كوپ جىل وتكەن سوڭ نە بولاتىنىن ءبىر قۇدايدىڭ ءوزى... — دەپ قالدى دا تاڭقىباي «قۇداي» دەگەن ءسوزدى شىنعالنيەۆتىڭ جاراتپايتىنى ەسىنە ءتۇسىپ كەتىپ، اياعىن بۇرا سالدى. — كوپ جىل وتكەن سوڭ نە بولاتىنىن ءبىز قايدان بىلەيىك. ءبىز نادان ادامبىز. وزدەرىڭىز سياقتى كوپ وقىعان جىگىتتەر بولماسا.
— دەگەنمەن توپشىلاپ كورىڭىزشى: ماسەلەن، ەكەۋىمىز وسى جەردە كەلە جاتتىق، سوندا نە ءمىنىپ كەلە جاتار ەدىك؟ جولدا نە كورەر ەدىك؟ ويلانىڭىزشى، تاكە.
ويلاۋعا ونشا العىر، بولجاۋعا وتە باي بولماسا دا، تاڭقىباي كەيدە جاۋاپتى تەز تاباتىن دا ەدى.
— اقمەتشەنىڭ قاز مويىن قارا كوكتەرىنە ءمىنىپ كەلە جاتامىز دا، باسقا نە مىنەيىك، — دەدى ول جىپ-جىڭىشكە داۋسىمەن.
ءسويتتى دە، ول ءوز سوزىنەن ءوزى شوشىپ كەتتى. ءالسىز داۋسى قاسىنداعى شىنعالييەۆتەن ءارى اسىپ جىعىلماسا دا، مۇنى ول ءبۇتىن ەل ەستىپ قالعانداي كوردى.
— جوق، — دەدى شىنعالييەۆ.
تاڭقىباي وگان جالت قارادى.
— مەن قاتەلەستىم بىلەم، قاۋعاباي. وقاسى جوق، قاتەلەسسەم قاتەلەسەيىن. ءبىز نادان ادامبىز.
ول ىشىنەن شىنعالييەۆتىڭ «جوق» دەگەن جاۋابىن جاقسى كورىپ قالدى. «قاز مويىن قارا كوكتەردى ەمەس. بىرەۋدىڭ مالى بىرەۋگە تيمەي-اق قويسىن... اركىمدىكى وزىنە بۇيىرسىن...»
— قاتەلەستىڭ، تاكە. مىقتاپ قاتەلەستىڭ. ءبىز اقمەتشەنىڭ قاز مويىن قارا كوكتەرىنە ءمىنىپ كەلە جاتپايمىز. قاز مويىنعا ءمىنۋ ون-ون بەس جىلدان كەيىن تۇككە تۇرمايتىن بولادى. اتپەن ءجۇرۋ — جاياۋ جۇرگەنمەن بىردەي بولادى.
تاڭقىباي ەندى تاڭىرقاي قارادى. شىنعالييەۆتى وتە بىلگىش، وتە سويلەگىش دەپ ىشىنەن ريزا بولاتىن، سونىمەن قاتار ونان سەسكەنەتىن دە ەدى. بۇل جولى ونىڭ سوزىنەن سەسكەنە باستادى. «تاعى قانداي بالە» دەپ سەسكەندى ول.
— ءبىز ون جىلدان كەيىن اتپەن جۇرمەيمىز. ات قالادى، وگىز ۇمىتىلادى. جاياۋ ءجۇرۋ دەگەن ەرتەگى ءتارىزدى تىڭداۋعا جاقسى، ءبىراق نانبايتىن اڭگىمەگە اينالادى. نەگە دەيسىڭ عوي، تاكە؟ تىڭدا: مىنا ءبىزدىڭ دالا، ءوزىمىزدىڭ وسى تايپاقتان بەرگى دالا، اناۋ قاشارسويعاننان ارعى، شالقارعا شەيىن، ءبىر جاعى سابىندىكولگە شەيىن جايىلىپ جاتقان جالپاق دالا ماشيناعا لىق تولادى، ەگىن كولگە بىتكەن قۇراقتاي وسى القاپتى تۇتاس الىپ جاتادى. تاس جولدار سالىنادى. تاس جولداردىڭ ەكى جاعىنا مىنا تەلەگرامم اعاشىنداي تىزىلگەن باعانداردا ەلەكتر جانىپ، ءتۇندى كۇندىزگىدەي ەتەدى. ال ءسىز بەن ءبىز فوردزونعا ءمىنىپ ىزعىتىپ كەلە جاتامىز. كادىمگى انا جىلعى سوۆناركوم ساكەن ءمىنىپ كەلەتىن فوردپونداي ماشيناعا. ون شاقىرىم جەر ون مينۋتتىك جول بولادى. مىنە، قاتەلەسكەنىڭ، تاكە. سولاي بولادى، تاپ وسى ايتقانىمداي بولادى. ات دەگەن نە ءتايىرى. وگىزدەن ات جاقسى، ال اتتان ماشينا جاقسى ەكەنى الدەقاشاننان بەلگىلى، توكە. ءجۇز اتتىڭ سۇيرەگەنىن ءبىر ماشينا كوزىڭدى اشىپ-جۇمعانشا قالاعان جەرىڭە جەتكىزىپ بەرەدى. مىنە، ماشينا زامانى وسىلاي بولادى. ءبىز ماشيناعا مىنەمىز، تاكە. ءسوز جوق وعان.
— شەشەم ون سەگىزىنشى جىلى سۇزەكتەن قايتىس بولدى. ال اكەيدى... باندى اتىپ كەتتى. كادىمگى اتىشۋلى قاراقشى، — دەپ بوگەلە ءتۇستى دە، — قۇنىس قاراقشى، — دەدى تىستەنگەندەي، داۋسى تۇيتكىلدەنىپ.
— اپىرىم-اي، سولاي ما ەدى، — دەپ تاڭقىباي سەلك ەتە ءتۇستى. — مەن كوپتەن بەرى سۇرايىن دەپ، ءبىراق باتا الماي ءجۇر ەم. سول سۇرقيا جۋىردا وسى ماڭعا كەلىپ كەتىپتى... مەن ءوزىم كورگەنىم جوق، جۇرت سولاي دەيدى. راس پا، وتىرىك پە بىلمەيمىن، ايتەۋىر وسىنداي ءبىر جامانات بار. ءبىزدىڭ سارسەن بىلەدى انىعىن.
— نە دەيسىڭ؟ قۇنىس؟
— سارسەن بىلەدى انىعىن. مەن اۋىلدا بولعانىم جوق...
شىنعالييەۆ قانشا تىرىسسا دا، تاڭقىبايدان اۋىز تۇشىرلىق اڭگىمە شىقپادى. ول سارسەنمەن اڭگىمەلەسۋگە اسىقتى.
كەش كەلگەن قوناققا شايدان وزگە نە تاماق ازىرلەۋگە بىلمەي، ەرىنە جالتاڭداي قالعان قيباتقا:
— قاينىڭ كەلدى، قيبات. كەبەجە تۇبىندە بىردەمەڭ بولسا قازانعا سال. الدىمەن شايىڭدى اكەل، — دەدى تاڭقىباي، قاينىڭ دەگەن ءسوزدى مۇقامداپ ايتۋعا تىرىسىپ.
كەبەجە تۇبىندە سىڭار ومىرتقا مەن ءبىر جىلىك بارىن ءۇي يەسى جاقسى بىلەتىن. ءبىراق وعان سالاتىن ناننىڭ جوعىن ول اڭعارعان جوق. جالعىز-اق قولىنداعى بارى — ساناۋلى قوناق اسىنىڭ مولىنا قومدانىپ، جوعىنا قىسىلاتىن ايەل:
— ۇيدە ۇن جوق ەدى، بي قايناعانىكىنە بارىپ كەلە قويساڭ، — دەپ كۇبىر ەتتى دە، ساماۋرىن قويا باستادى. ءبىراق ايەلىنىڭ بۇل ءسوزىن ەستىمەدى بىلەم، قوناقتىڭ وتىراتىن جەرىنە قولىمەن شاڭىن قاعىپ جىبەرىپ، كورپە سالدى دا، تاڭقىباي جاڭاعى شىنعالييەۆتىڭ جولدا ايتقان اڭگىمەسىن ايتا باستاۋدىڭ قامىن كوزدەدى. ول بۇل كوپ بىلەتىن قوناعىنان بۇگىن كەش تۇسىنبەيتىن نارسەلەرىن بىرىندەپ سۇراپ، ءبىر ءوزى وڭاشا وتىرىپ اڭگىمەگە قاڭباقشا بولدى.
ازدان كەيىن قيبات كەبەجەسىن اشىپ، قازان كوتەرۋ جابدىعىنا كىرىستى. تاباققا سالعان ەتتى كوتەرىپ ايەل ۇيدەن شىعا بەرگەندە قارشىعا قارسى كەزدەسە كەتتى. كۇندە وسى كەزدە سارسەندىكىنە دە، ءوزىنىڭ ۇيىنە دە ءبىر سوعىپ كەتەتىن بۇل «ەركە جىگىتتىڭ» بەيسەۋىت جۇرىسىنە قيبات كوڭىل اۋدارعان جوق، ونىڭ ۇيدەگىلەردىڭ اڭگىمەسىنە قۇلاق توسا قالعانىن دا ەلەگەن جوق. ءتىپتى ەلەگەن كۇندە دە ەركە وسكەن ءبىر بەتتى سوتقار مىرزانى «نەعىلىپ تۇرسىڭ» دەپ مۇقشاۋ دا قيىن ەدى.
— ەركە جىگىت، ۇيگە كىر. قوناقپەن اڭگىمەلەس، جاقسى كەلدىڭ، — دەدى ايەل وتە-موتە سىپايى سويلەسۋگە تىرىسىپ.
— تاقا اعانى پاپام شاقىرادى، — دەدى قارشىعا دۇڭك ەتكەن توقپاقتاي قاتاڭ ۇنمەن. قاي ۋاقىتتا دا جاي سويلەسۋدى بىلمەيتىن قاراقۇس كەيىپتى، ءبورى قاراستى قارشىعانىڭ ۇنىنەن ءبۇل جولى ىزعار ەسىپ كەتكەن سياقتاندى. قيبات ءسال جول بەرىپ شەتىرەك شىقتى دا، تاڭىرڭاپ توقتاي قالدى.
— تانىماي تۇرسىڭ با؟ — دەدى قارشىعا كىسى الاتىن بۋراداي ءتونىپ. — الدە تاقا اعا دەگەن سوزگە اقىردىڭ با؟ تاقا اعا ەمەس، ەشكى تۇياق تاڭقىباي كەرەك. پاپام شاقىرادى...
ايەل قورقىپ كەتتى. ءتونىپ كەلگەن قارشىعانىڭ قارا ءسۇر بەتى تۇتەپ كەتكەندەي سەزىلدى. ال داۋسى بۇرىنعىسىنان دا وكتەم شىقتى. جالما-جان كەرى بۇرىلىپ، تاباعىن كوتەرگەن كۇيى قيبات شىنعالييەۆپەن اڭگىمەگە كىرىسكەن ەرىنە:
— بي قايناعا شاقىرىپ جاتىر دەيدى... ەركە جىگىت كەلىپ تۇر، — دەدى داۋسى دىرىلدەپ.
تاڭقىباي ورنىنان قالاي تۇرعانىن ءوزى دە بىلمەي قالدى. ۇيدەن جۇگىرە شىققان كۇيى اقمەتشەنىكىنە قاراي ۇكىدەي ۇشتى. بىردەن نەگە كەلمەدىڭ دەسە نە دەر؟ كەڭسە باسىندا نە جاڭالىق بار دەپ سۇراسا نە ايتپاق؟.. سونسوڭ مىنا... كومسومول تۇندەلەتىپ نەگە كەلدى دەپ قالسا...
ونىڭ قالتاڭداعان قارعا ادىمىن ەكى اتتاپ-اق وكشەلەپ كەلىپ:
— بەرى ءجۇر! — دەدى قارشىعا، وڭ قولىمەن يىعىنان جۇرە تارتىپ.
تاڭقىباي ەكپىنمەن وماقاتىپ كەتە جازدادى دا، قارشىعانىڭ بۇرعان جاعىنا قاراي قالتاڭدادى. بۇل ءوز ۇيىنەن، قاتارىنداعى سارسەننىڭ ۇيىنەن دە وقشاۋىراق تۇرعان اكباردىڭ كىشكەنە قارا لاشىعى جاڭ بولدى. بۇل ەكى ارا ەلۋ-الپىس قادامنان ارتىق بولماسا دا تاڭقىبايعا قيامەت-قايىمداي كورىندى — ول ۇيدە ازىرەيىلدەي ءتۇسى سۋىق اقمەتشە وتىر دەپ ويلادى.
كىشكەنە دەنەسىنە لايىق ءجۇزى دە ءبىر ۋىس، ساقالى دا سول جۇزىنە ساي ءبىر شوكىم تاڭقىبايدىڭ سول ساعاتتا ءوي-ورىسى دە شاپ-شاعىن ءبىر سۇراقتىڭ توڭىرەگىنەن شىقپادى: «بىردەن نەگە كەلمەدىڭ دەسە نە ايتامىن؟» بولدى. ول سول سۇراققا ءسۇرىنىپ كەلە جاتقان ادامشا توقتالا بەردى.
— باس اياعىڭدى! — دەپ زەكىدى قارشىعا بىرەۋگە ازىرلەنگەندەي تونە ءتۇسىپ.
اكباردىڭ ءۇيىن ول اقمەتشەنىڭ اق ورداسى دەدى بىلەم، ەجەلگى ادەتىنشە كىرىپ كەلىپ، تورگە جەتپەستەن جۇرەلەپ وتىرا كەتتى. سونسوڭ اقمەتشەنىڭ تورگە تاياۋ وتىراتىن ورنىنا كەزىن قادادى. جەتى ءتۇن بولسا دا ءۇي ءىشى اسا قاراڭعى ەمەس ەدى، شامالاعان ورىندا اقمەتشە كوزگە شالىنباعاننان كەيىن:
— اقاڭ وسىندا كەلە مە، قارشىعاجان؟ — دەدى ول، ۇيگە ءسال كەشەۋىلدەپ كىرگەن قارشىعادان.
جاۋاپ ورنىنا ونىڭ توبەسىنە زىلدەي قارا تاس ءتۇسىپ كەتكەندەي بولدى.
— اقمەتشە ايدالسىن دەپ سەنەن باسقا تاعى كىم قول كوتەردى؟ — دەدى قارشىعا. ونىڭ ءۇنى قارا جەردىڭ استىنان شىققانداي دۇڭكىلدەپ كەتتى.
— اينالايىن، قارشىعاجان،- — دەپ وتىرا قالعان تاڭقىبايدى ول جاعاسىنان ۇستاپ ورنىنان تۇرعىزدى. — ايدالسىن دەگەن ءسوزدى جاڭا عانا... كەشكە تامان ەسىتتىم...
— اقمەتشەنى جەر اۋدارىپ ۇلگەرگەنشە، سول جەرمەن ءبارىڭدى تەگىس قوشتاستىرارمىن. الدىمەن مىنا سەنى.
— اينالايىن قار...
تاڭقىباي «قىرق» ەتتى. ونىڭ جەلكەسىنەن بۇرگەن قارشىعانىڭ سالالى شەڭگەلى جىرتقىش اڭنىڭ ۋلى تىرناعىنداي قىر مويىندى سىعىپ بارا جاتتى...
استى قۇز، ءۇستى مۇز نايزا قيانىڭ شانشىلار توبەسىندە تارعىل تاس جاستانىپ وسكەن بالاپان جىرتقىش ۇيادا كورگەنىن ۇمىتپايدى. ول قۇرۋلى تورعا، توردان كەيىن قۇسبەگىنىڭ قولىنا تۇسكەننەن كەيىن ۇزاق ۋاقىت شەڭگەلدەي ۇستاپ، تۇمسىقتاپ جىرتاتىن قاندى جەمىن كوكسەيدى. تۇعىردا وتىرعان شاعىندا كولدەنەڭ قىبىردىڭ ءبارى ونىڭ شامىن كەلتىرەدى: ادامنىڭ اياق باسقانى، بالانىڭ جۇگىرگەنى، ءتولدىڭ شاپقىلاعانى ارقاسىن شىمىرلاتىپ، قۇلشىنىن شاباقتايدى. ال الدەقالاي ءۇي سىرتىندا ادام، ابالاعان توبەتتىڭ ۇرگەنى، شاپقان اتتىڭ ءدۇرسىلى قۇلاققا شالىنسا بەينە توپشىسىنا قىل بۇعاۋ سالىپ عازاپتاپ جاتقانداي وشىگەدى؛ ءدۇبىر يەسىن ورىپ تۇسەردەي قومدانىپ، شەڭگەلىن كوك ساندالعا قادايدى؛ ول جەمىن استىنا باسقانداي تەگەۋرىنىن باتىرا تۇسەدى. مۇنداي كوك يىق الىسقا الىپ شىعىپ، توماعاسىن سىپىرىپ تاستاپ جىبەرگەندە اڭنان تايىپ تۇسسە، ۇزاق ۋاقىت ىركىلگەن كەگىن يەسىنەن الادى — قاندىكوز قاسكۇنەم ادامنىڭ وزىنە باس سالادى...
وزگەدەن بولەك ءور توبەدە ەسىپ، بالا شاعىنان جات باۋلىنعان جىلى شىرايدان جۇدا، سۋىق ءجۇز، ىزعارلى لەبىزبەن اۋىزدانعان قارشىعانىڭ بار ءزارى ىشىندە، بار سىرى بۇيرەگىندە كەلگەن ەدى. قۇم مەن قۇزدا تۇنەپ، ەلدەن اۋلاق سەرگەلدەڭ ءومىردىڭ ءبورى جورتۋىلىنا تۇسكەن شىعان اكەنىڭ قىلمىستى قيمىلىن ول جۇمباعى مول ەر جۇرەكتىك دەپ سانايتىن؛ ال ءتۇسى سۇر، ءىشى سۋىق اقمەتشەنىڭ تاس ءتارتىبىن دۇنيەنى ءبىر ۋىسىنا سىيعىزاتىن كۇشتەي كورەتىن. ول قۇنىسشا قيمىلداپ، اقمەتشەشە ۋىستاۋدى ارمان ەتىپ كەلگەن...
سول قارا باۋىر قارشىعا ۇلكەن ۋىسىنا ولقى كەلگەن تاڭقىبايدىڭ قىر جەلكەسىن جانى بار جاندىكتەي دە كورمەدى. وڭەشتى قوسا سىققان بەس ساۋساقتىڭ تەمىردەي ۇشتارى ەت پەن تەرىگە بىرت-بىرت كىرىپ، كوجەكتەي قۇرباندىقتىڭ «شيق» ەتە قالعانىن بايقاعان دا جوق. ول قارىسقان قولدارىن ءسال ۋاقىت جانى كەتكەنشە قىسا ءتۇستى دە، مەزەت جازىپ جىبەردى، ۋىسىنداعى ءدىر-دىر قاققان شالاجانسار دەنە جەرگە سىلق ەتتى.
ەكى كوزىنە قان تولعان قارشىعا سىلق ەتكەن دەنەنى جايىنا تاستاپ كەتە بارمادى. تەمىر شەڭگەلمەن بۇرگەن قۇرباندىعىنا ەندى بولات تۇمسىقتى ءبىر كومىپ وتەتىن جىرتقىش قۇستاي، ول جەرگە ەڭكەيە بەردى. سوقىر وشپەندىلىكتىڭ قۇمارىن اياۋسىز قاندىرۋعا ەرىك العان قول بۋىنىپ، ەسەڭگىرەپ قالعان تاڭقىبايدىڭ وكپە تۇسىنا سۋىق قانجاردى سۇعىپ جىبەرىپ، كەرى تارتىپ الدى. «ىڭق» ەتكەندەي ءبىر دارمەنسىز دىبىس بەردى دە، شالا ءولى دەنە تىپىرشي قالدى. ۇستىنەن ءتونىپ تۇرعان قارشىعا قارا جولدانىپ جۇگىرگەن الاشا ۇستىندەگى قان جىلعاسىن انىق كوردى؛ بۇلاقتىڭ كوزىندەي ول قاننىڭ الدەقايدان ىتقىپ شىققان دىبىسىن دا قۇلاعى شالدى. قاپ-قارا ءتۇننىڭ ىشىندە كوزدەن تاسا جەردە بىتىرگەن ءبىرىنشى ىسىنە شامىرقانعانداي، ول باسىن جوعارى كوتەرىپ، كىدىرمەستەن سىرتقا شىعىپ بوي جازدى. جان-جاققا كوز تاستادى. ءالى سول وڭ قولىنداعى سابىن ساۋساقتارى قارىسقانشا قىسقان قانجاردى اۋزىنا تاقاپ، ءجۇزىن ءبىر قىرىنداتتى دا سۋىق بولاتتىڭ جالپاق جەرىن جالاپ الدى. جىلىمشى تارتقان قاننىڭ كەرمەك ءدامى مەن كۇلىمسى ءيىسىن انىق سەزسە دە، ول جيرەنىپ شىمىركەنگەن جوق.
قازان اسىپ جۇرگەن قيبات ەكى كوزىن ەرىنىڭ كەتكەن جاعىنان الماي قاراپ ەدى. قارشىعانىڭ سۋىت جۇرىسىنەن، وڭىنەن دە، ۇنىنەن دە ايەلدىڭ شوشىنعان زارەسى ءبىر پالە بولارىن بىلگەندەي-اق ەلەگىزگەن. يەسىز تۇرعان اكباردىڭ لاشىعىنا ەكەۋىنىڭ قاباتتاسا كىرگەنىن، ءبىرازدان كەيىن ۇزىن قارشىعانىڭ ۇيىنە قاراي جونەلگەنىن وشاق باسىندا جۇرەسىنەن وتىرىپ اڭدىعان ايەل ايقىن كوردى. ول قارشىعا ۇزاپ شىعىسىمەن-اق جۇگىرىپ كەلىپ ءۇي سىرتىنان قۇلاعىن توستى. «ەگەر دە اقمەتشە بولسا سويلەسىپ وتىرعان شىعار» دەگەن وي كەلدى. ءبىراق دەمىن ىشىنەن الىپ، قۇلاعىن سەلت ەتپەي توسسا دا، ۇيدەن جان يەسىنىڭ نە قىبىرلاعان، نە سىبىرلاعان دىبىسى شىقپاي قويدى.
— اۋ، ءبىزدىڭ كىسى، بارمىسىڭ؟ ۇيدە قوناق جالعىز قالدى. سەن نەعىلىپ وتىرسىڭ؟
ءۇن جوق.
— ءبىزدىڭ كىسى-اۋ، دىبىس بەرسەيشى!
تىم-تىرىس دۇنيە.
كىرىپ كەلىپ، الاشا ۇستىندە قاراۋىتىپ جاتقان ادامعا قولىن سوزا بەردى... جىلى قانعا بۇلانعان مۇزداي دەنەنى ۇستاعان كۇيى كوتەرە ءتۇستى دە، جانسىز، بۋىنسىز ءولى ەكەنىن كورىپ، ەسىكتەن شىعا جونەلدى. جان ۇشىرعان ايەل سارسەندىكىنە جەتە جىعىلىپ، ەستىگەن جاننىڭ ساي-سۇيەگىن سىرقىراتارلىق اششى داۋىس كوتەردى...
— پىشاقتاپ كەتتى مە؟ — دەدى سارسەن سىبىرلاپ. ءسويتتى دە ول ەسىكتىڭ كوزىنە سۇلاپ تۇسكەن قيباتتىڭ باسىن كوتەرىپ، قولتىعىنان دەمەپ تۇرعىزۋعا ارەكەت جاساپ:
— اقىرىن، اقىرىن. سابىر ەت، قيبات. ول ءبارىمىزدى باۋىزداپ كەتەدى. قوناعىڭ قايدا؟ ۇيدە مە؟ اقىرىن، اقىرىن، سابىر ەت! — دەي بەردى.
ەسى شىعىپ كەتكەن ايەل ءتۇندى باسىنا كوتەرىپ وكسىدى.
جۇگىرىپ كەلگەن شىنعالييەۆكە سارسەن:
— باۋىزداپ كەتىپتى... تاڭقىبايدى. اكباردىكىندە كورىنەدى، — دەپ قولىنان جەتەكتەي جونەلدى.
سارسەن مەن شىنعالييەۆ الاشا ۇستىندە جاتقان تاڭقىبايدىڭ قان سوقتا دەنەسىن شىرپى شاعىپ اينالدىرا قارادى دا، كەرى شىقتى.
— مەنى دە ولتىرەدى، — دەدى سارسەن دىرىلدەپ.
— قۇنىس پا؟ — دەپ سۇراعان شىنعالييەۆكە، سارسەن:
— ونىڭ بالاسى دا جەتەر ءبىزدى قىرىپ كەتۋگە، — دەدى.
ىىىىنعالييەۆ تەز اتقا ءمىندى دە، بولىس كەڭسەسىنە سوقپاستان، جىمپيتىعا اساتىن جولمەن شابا بەردى.
جازدىگۇنى تاڭ اپپاق اتىپ، كۇن ۇياسىنان ءالى شىعىپ ۇلگەرمەگەن شاقتا كوڭىلدى الدەقايدا الىپ ۇشاتىن، ءجان-تانىڭدى عاجايىپ ءبىر شاتتىققا شومدىراتىن، اياعىڭدى جەڭىل باستىرىپ، اۋانى تويماي جۇتتىراتىن ءبىر سيقىرلى ساعات بولادى. ول كەزدە الىستاعى زاتتاردىڭ بەينەلەرى كوزگە وزگەشە ەرتەگى سياقتى ەلەستەيدى؛ كوز ۇشىنداعى اۋىل مەن سەلەندەر بەرى ىعىسىپ جاقىنداي تۇسەدى؛ ءۇي-جايلار بالانىڭ ويىنشىعىنداي دوڭگەلەنىپ ۇساقتالا قالادى؛ ورىستەگى جىلقىلار قارا شىبىنداي قىبىرلاپ، كوش جەردەگى قىراتتار قۇلىن جالدانا بەرەدى، جەر بەتىنىڭ ويلى-قىرلى قىرتىسى جازىلىپ كەتكەندەي بۇدىرسىز كورىنەدى دە، كوكجيەگى جوعارى قالىپ، ءبۇتىن كوز وراعان ايماقتىڭ قاق ورتاسى توستاعان تۇبىندەي شۇقىرايىپ جاتادى.
تاستاعان ءدان قودىراڭداپ ءوسىپ جاتاتىن قۇنارلى جەرى مول ەن ساحارا تۋ كۇيىندە جاتىر. مال باعىپ كوشىپ جۇرۋدەن باسقانى ادەت قىلماعان قازاق شارۋاسى ەگىنشىلىك كاسىبىنە جۇمىلاتىن شاعى جەتتى. ءار سالانىڭ. بويىندا تارىداي شانشىلعان سيرەك اۋىل قاشان قىستاق بولىپ باس قوسادى؟ ىشكى رەسەيدە قولعا الىنا باستاعان سوۆەت شارۋاشىلىعى مىنە بىزگە دە كەرەك. ماشيناسى مول، وكىمەت قاراجاتىنا سۇيەنگەن سول ءىرى سوۆحوزدىڭ بىر-ەكەۋى ورناسا مىنا سامارقاۋ دالا قانداي جاندانىپ جۇرە بەرەر ەدى. پوسەلكەلەر مولايسا، جول سالىنسا، سونسوڭ... سونسوڭ قىردا، اۋىلدا يليچ شامى جانسا!..» — دەپ ويلاپ كەلە جاتىر ەدى داۋلەتوۆ.
كۇندە ەرتەمەن سەرۋەندەگەن سايىن الدىنان توسىپ تۇراتىن حاتشىسىنىڭ بۇل ارمانعا اينالعان ويىن الىستان كورىنگەن تۇيدەك شاڭ مەن شاڭ اراسىنان شىعا كەلگەن قۇمىرىسقاداي قاراسىن ءبولىپ كەتتى. بۇل قۇمىرسقا قاراسىننىڭ سالت اتتىلى ادام ەكەنىن ايىرعاننان كەيىن داۋلەتوۆ باسىن شايقاپ: «ۋاتكومعا اقپار الىپ كەلە جاتقان شابارمان شىعار. شابارمان ورنىنا تەلەفون بولسا! بۇل حالىقتىڭ وي-ساناسىنا قانداي ەسەر ەتەر ەدى! تەمىر جول كورمەگەن، قالا ومىرىنەن حابارسىز، اۋلاقتا جاتقان اۋىلدارعا وسىنداي زاتتار كەرەك-اق...» دەدى.
داۋلەتوۆ بوينيا بەتپەن ورالىپ ۇيىنە جەتكەندە سالت اتتىلى ۋكوم پارتيانىڭ ءوز كەڭسەسىنە كەلىپ توقتادى. بۇل «شەگەن قۇدىقتان» كەشە ىمىرتتا شىعىپ، جازدىڭ شولاق ءتۇنىن ەر ۇستىندە وتكىزگەن بولجاسكوم شىنعالييەۆ ەدى. ول كورشى قاقپاعا كىرىپ بارا جاتقان داۋلەتوۆتى كورە سالا ات تىزگىنىن تاستاي بەرىپ، جۇگىرە باسىپ حاتشىنىڭ قاسىنا جەتىپ كەلدى.
— داۋلەتوۆ جولداس... مەن سىزگە كەلدىم. وتە تىعىز جۇمىسپەن كەلدىم، — دەدى ول ەنتىگە سويلەپ.
ءتۇن جورتىپ ءتۇسى قاشىپ كەلگەن جاس جىگىتتىڭ بەتىنە ءبىر قاراپ الدى دا حاتشى:
— كەڭسەدە كۇتە تۇرىڭىز، مەن ءقازىر كەلەمىن، — دەپ ۇيىنە ەنە بەردى.
كەڭسەنىڭ ءىشىن سىپىرىپ، تەرەزەسىن سۇرتكىشتەپ جاتقان ايەل ونى اياعان پىشىنمەن:
— تىم ەرتە عوي، شىراعىم، ساعات جەتى عانا. جۋىنىپ، شاي ءىشىپ كەڭسە اشىلۋىنا قاراي كەلسەڭ ەتتى، — دەدى.
شىنعالييەۆ جاۋاپ بەرمەدى. ازدان سوڭ شىداي الماي قايتادان سىرتقا شىقتى. حاتشىنى ۇزاق كۇتىپ قالعان سياقتاندى. ال، ىزىنشە-اق جەتىپ كەلگەن داۋلەتوۆتىڭ ءجۇرىسى دە، ءسوز باستاۋى دا وعان وتە-موتە جاي كورىنىپ كەتتى.
— سوناۋ قوسپا جولىمەن كەلگەن ءسىز عوي؟ — دەدى ۋكوم حاتشىسى، وتىر دەگەندەي ورىندىڭ كورسەتىپ.
— ءيا، داۋلەتوۆ جولداس. تۇنىمەن ءجۇرىپ كەلدىم...
— قاتتى كەلدىڭىز... ءسىز كوزەيەۆپەن بىرگە كەلگەن جىگىتسىز عوي اناۋ كۇنگى؟
— ءيا، داۋلەتوۆ جولداس...
— ەرتەمەن شاپقىلاپ كەلۋىڭىزگە قاراعاندا اسىعىس جۇمىس بار عوي شاماسى؟
شىنعالييەۆ شىدامادى.
— باي-قۇلاقتار كەدەيدى پىشاقتاپ ءولتىرىپ جاتقاندا شاپقىلاماي بولا ما، داۋلەتوۆ جولداس...
شىنعالييەۆ ۋكوم حاتشىسىنا كەشە كەشتە بولعان وقيعانى دا، «شەگەن قۇدىققا» قۇنىس قاراقشىنىڭ جاسىرىن كەلىپ جۇرگەنىن دە، شارۋالاردىڭ ۇرەيى كەتە باستاعانىن دا ءبىراق اقتاردى.
— ءسىز ءقازىر پاتەرىڭىزگە بارىپ جۋىنىپ، تاماقتانىپ، ۇيىقتاپ تىنىعىپ الىڭىز. قاتتى قوبالجىپ جانە تۇنىمەن كوز ىلمەي ات ۇستىندە قالجىراپ قالىپسىز. ءبارى دە رەتتەلەدى. ءتيىستى شارا قولدانىلادى. كوميسسيا شىعادى، — دەدى داۋلەتوۆ شىنعالييەۆتىڭ قىزارىپ كەتكەن كوزىنە قاراپ.
— جوق، داۋلەتوۆ جولداس، مەن ءۇيىقتاي الاتىن ەمەسپىن. كوميسسيا تەز شىقسا، مەن بىرگە كەتەيىن. جۇرتقا ءتۇسىندىرۋ كەرەك بۇل جايدى. جاستارعا مىقتاپ ۇعىندىرۋ كەرەك. مۇنداي كەزدە ۇيىقتاۋعا ۋاقىت جوق، — دەدى شىنعالييەۆ اپتىعىپ.
داۋلەتوۆ باسىن شايقادى.
ءبىر ساعاتتان كەيىن داۋلەتوۆ بيۋرو مۇشەلەرىن جيناپ الىپ:
— ءقازىر عانا گۋبەرنيادا حابار الدىم: ءىرى باي-بەكتەردىڭ مال-مۇلكىن كونفيسكەلەپ، وزدەرىن باسقا گۋبەرنياعا جەر اۋدارۋ جونىندە ۇكىمەتتىڭ قاۋلىسى شىقتى، — دەپ جاڭالىق جايدى ءمالىم ەتتى.
ءوزارا پىكىر الىسقاننان كەيىن ۋەزد باسشىلارى «شەگەن قۇدىققا» شارۋالاردىڭ جينالىسىن وتكىزۋدى، ول جينالىستا بولىستىق قوسشى ۇيىمىنىڭ شىعارعان قاۋلىلارىن جاريالاپ، ىسكە اسىرىلۋىن ماقۇل تاپتى.
— گۋبەرنياعا، ۋەزگە بولىنەتىن اكىمشىلىك ءتارتىپ وزگەرۋىمەن بايلانىستى جانە باسقا قىزمەتكە اۋىسقاندىقتان الەن الەۋوۆ ۋاتكومنىڭ پرەدسەداتەلدىك قىزمەتىنەن بوساتىلىپ، گۋبيسپولكوم قاراماعىنا شاقىرىلدى. ۋاتكوم پرەدسەداتەلىنىڭ مىندەتىن ۋاقىتشا ونىڭ ورىنباسارى قاراباي كوزەيەۆ اتقاراتىن بولدى، — دەدى داۋلەتوۆ ونان كەيىن.
— الەۋوۆتىڭ كەرى شاقىرىلاتىنى كەلگەن كۇننەن باستاپ-اق كورىنىپ تۇر ەدى، — دەدى حاكىم.
بۇل جولى دا الۋشىنى اڭدۋشى جەڭدى.
بولىستىڭ اتقارۋ كوميتەتىنىڭ اعاسى قاراباي كوزەيەۆ «شەگەن قۇدىقتا» بولعان ۋاقيعانى تۇندە ەسىتتى دە، ۋەزدەن ادام كەلگەنشە اقمەتشەنى كەڭسەسىنە شاقىرتتى. بۇلاي ەتكەنى باتىراق كەدەي تاڭقىبايدىڭ ولىمىنە قالاي تۇسىنىك بەرەرىن اقمەتشەنىڭ ءوز اۋزىنان ەسىتۋ جانە تەرگەۋ كوميسسياسى ءىستىڭ بەتىن اشقانشا وكتەمدىگىن جۇرگىزىپ كەلگەن بۇل بەلگىلى ادام اۋىلدان اۋلاق بولسىن دەگەن نيەت ەدى.
اقمەتشە اتكوم اعاسىنا امانداسقاننان كەيىن ءجاي-مانىستى سۇراتپاي-اق ءوزى باستاپ، ءوزى تۇسىندىرۋگە كىرىستى.
— وتە وكىنىشتى جاعداي، وكىنىشىنەن دە ايانىشى باسىم، — دەدى ول قارابايعا مۇڭايعان پىشىنمەن. — وكىنىشى: اتا-بابانىڭ داستۇرىندە بولماعان، كوپ زاماننان بەرى كوز كورىپ، قۇلاق ەستىمەگەن، تۋىسقان تۋىسقانعا قول جۇمساپ، جازىقسىز قان توگۋ؛ ول قان مەنىڭ اۋىلىمدا، مەنىڭ بالامنىڭ قولىمەن توگىلدى. ايانىشى: ءومىرى ادام بەتىن جىرتپاعان، وزگەگە ويماقتاي زيان ەتپەگەن، وزىمە بولسىن دەپ بۇرا تارتۋدى بىلمەگەن، شاقىرعانعا بالاشا ءتىل قاتىپ، جۇمساعانعا بالاشا زىر جۇگىرگەن پەندە ەدى. پەندەلىگىنەن بۇرىن وزىمىزگە رۋلاستان دا گورى جاقىن اتالاس، قانداس، قارىنداس ەدى. ونىڭ ۇستىنە جان باققان ءۇيلى ەدى، جاڭاعا كوز تىككەن سانالى ازامات ەدى. بالاسىن جاماندايتىن اتا جوق، اتادان الشاڭ كەتپەيتىن بالا جوق. مەن پالەن دەپ بالانى دا اقتار پىكىردە ەمەن، زۇلىم ەدى دەپ ونى قارعار دا شامام جوق. ءادىل بيلىككە باس يەمىن، قىلاپسىز زاڭعا بوي ۇسىنامىن. قولمەن ىستەگەندى يىقپەن كوتەرۋگە تۋرا كەلەدى. نە جازا بەرسەڭىزدەر دە بالاعا ارا تۇسەر جاي از قالىپ تۇر. ءبىراق ەستە تۇتاتىن ءبىر نەگىز بار. ول ادامنىڭ بارشاسىنا حاس نەگىز. جاس بالا ەڭبەكتەپ بارىپ قاز تۇرىپ، بالدىر-بۇلدىر سويلەي باستاعاننان-اق ۇلكەنگە ەلىكتەيدى. بۇل ەلىكتەۋ ەرەسەك كەزگە دەيىن سوزىلادى. ۇلكەن بولسام ەكەن، ەر جەتسەم ەكەن دەگەن تىلەك ءبۇل. ال ەر جەتە باستاعان كەزدە بۇل ۇلكەن بولۋ تىلەگى دۇنيە سۇيگىش مالجاندىلىققا اينالىپ كەتەدى. بايىسام ەكەن، مەن دە ۇلكەندەردەي ۇيگە يە، مالعا قوجا بولسام دەپ ۇمتىلادى. بۇل تابيعي تىلەك...
— مەن سىزدەن جاستىڭ قالاي ءوسۋىن، ونىڭ قانداي ارمانى بولاتىنىن سۇراۋعا شاقىرعانىم جوق اقمەتشە جولداس. ءسىزدىڭ بالاڭىز تاڭقىباي ەلامانوۆتى نە ءۇشىن ءولتىردى؟ سونى بىلۋگە، سونى ءوز اۋزىڭىزدان ەسىتۋ ءۇشىن شاقىردىم، — دەدى قاراباي ونىڭ ءسوزىن ءبولىپ.
البەتتە، مىنە وسىنى، بالانىڭ مۇنداي اۋىر ىسكە ادام ولىمىنە سەبەپكەر بولعانىن ايتىپ وتىرمىن. مالجاندىلىق، مالعا قوجا بولۋ تىلەگى ونى مۇنداي اۋىر حالگە ۇشىراتقان.
ۇيگە حاكىم، ششيتوۆ، جولمۇقان جانە قارابايعا بۇرىن سوڭدى تانىس ەمەس ءبىر جىگىت كىرە بەردى. الىستان كەلگەندەر دە، ۇيدە وتىرعان ەكەۋى دە ءبىرىن-بىرى بۇرىن كورمەگەن-بىلمەگەن ادامدارداي، سالەمدەسپەستەن، كورىسپەستەن توسىرقاپ تۇرىپ قالدى. ازدان كەيىن عانا قاراباي ورنىنان تۇرا كەلىپ:
بىلاي شىعىڭدار، — دەدى. باسقا ءسوز ايتپادى. تەك قانا ءوزىنىڭ سويلەر الدىنداعى تاماعىن قايتا-قايتا كەنەپ، ازداپ جوتەلىپ الاتىن ادەتىن ىستەدى.
قارابايدى ەلىكتەگەندەي ىلەسە اقمەتشە دە ورنىنان تۇرىپ، تاماعىن كەنەدى، ءبىراق ول ۋەزدەن كەلگەن باسشى اكىمدەرگە ىسىرىلىپ ورىن بەرە قويمادى.
— مىنا كىسىنى ءسىز الدىردىڭىز با، الدە ءوزى كەلىپ ءمالىم ەتتى مە؟ — دەدى حاكىم ازدان كەيىن.
— بولعان ۋاقيعانى ءوز اۋزىنان ەستيىن دەپ مەن شاقىرتىپ الدىم، — دەدى قاراباي تاعى دا تاماعىن كەنەپ قويىپ.
— ءيا...
— ءبىراز اڭگىمە ايتتى. الايدا، بۇل كىسىنىڭ سوزىنە مەن اسا تۇسىنە المادىم.
— نە ايتادى، — دەدى حاكىم اقمەتشەگە كولدەڭنەن كوز تاستاپ.
— بالاسىنىڭ كىسى ولتىرگەنىن جاسىرمايدى. بۇل وكىنىشتى ۋاقيعا دەيدى. سولاي دەي تۇرىپ ەلامانوۆتى ءولتىرۋ تابيعي نارسە دەگەندەي پىكىر ايتادى.
حاكىم دە، ششيتوۆ تا قارابايدىڭ سوزىنە قۇلاعىن تىگە قالدى.
— ەڭبەكتەپ قاز-قاز تۇرىپ، ءتىلى شىعىپ بويى وسكەنشە، ءتىپتى اقىلى كىرىپ ابدەن ەسەيگەنشە ادام مال-جاندى بولادى دەيدى بۇل كىسى، — دەدى قاراباي. — مال-جاندى كەزىندە ادام ادامنىڭ ءقادىرىن بىلمەيدى. ياعني ادامجاندى بولمايدى. بۇل جۇرتتىڭ بارىنە ورتاق قاسيەت دەيدى. جانە ءولىم دەگەن نارسەگە ماگىنا بەرمەيدى، ويتكەنى ولىمنەن ءوزى دە قورىقپايدى، باسقانى دا المايدى. مىنە، وسىنى ەسكەرەرسىز دەگەندەي ەتەدى.
حاكىم ويلانىپ قالدى دا، سالدەن كەيىن قاباعىن ءتۇيدى. ونىڭ ءتۇسى دە بوزارىپ كەتتى.
— بۇل تۇسىنىكتى فيلوسوفيا، قارەكە. وتە تۇسىنىكتى، — دەدى ول سوڭعى ءسوزىن نىقتاي ءتۇسىپ. — بالام مالجاندى دەۋى شىندىق. بۇل ادامدى ادام مال ءۇشىن، دۇنيە ءۇشىن ولتىرەدى دەگەن ءسوز. مال باستان ارتىق دەگەن فيلوسوفيا. قازىرگى كۇرەس تە وسىنى دالەلدەيدى.
— بالاڭىز قايدا؟ — دەدى ششيتوۆ اقمەتشەگە قازاقشىلاپ.
اقمەتشە حاكىمگە قاراپ ساقالىنىڭ ۇشىن سيپاپ ءوتتى دە:
— تۇننەن بەرى قولىما تۇسپەي قويدى. قورىققاننان ءبىر جەردە جاسىرىنىپ جاتىر ما دەيمىن. بۇل تابيعي نارسە قورقۋ دەگەن، — دەي بەرىپ ەدى، حاكىم وعان:
— وندا بالا جاس كەزىندە قورىقپايدى دەگەن ءسوز جالعان بولدى عوي، — دەدى كەكەسىندى ۇنمەن.
— بالاڭىز وندا... ءوزىنىڭ تۋعان اكەسىنە قوسىلعان شىعار، — دەدى ششيتوۆ اقمەتشەگە قادالا قاراپ. اقمەتشە دە ونان كوزىن بۇرمادى.
— تۋعان اكەسىنىڭ قايدا ەكەنىن سىزدەر بىلمەسەڭىز، مەن بىلمەيمىن. مەن ونى ءتىرى بولسا وتە الىستا جۇرگەن شىعار دەپ شامالايمىن. وعان بالانىڭ كەتۋى ەكىتالاي.
— ونى سوڭىنان سويلەسەرمىز، — دەدى ششيتوۆ.
اقمەتشە ۇندەمەدى. اڭگىمە ۇزىلۋگە اينالا باستادى.
— سىزدەر وسى جەردە بولاسىزدار ما؟ مەن «شەگەن قۇدىققا» بارىپ قايتقالى وتىر ەدىم، — دەپ قاراباي حاكىم مەن ششيتوۆقا كەزەك قارادى دا، سەن قايدان ءجۇرسىڭ دەگەندەي جولمۇقانعا كوز توقتاتىپ: — مىنا پالۋاندى ءسىز ەرتىپ ءجۇرسىز بە، حاكىم؟ — دەپ پروكۋرورعا موينىن بۇردى.
— ءيا، ءبىز ەرتىپ كەلدىك. قۇلىنعا قۇرىق، اساۋعا بۇعالىق سالا بىلەتىن دە كىسى كەرەك بولادى. سىزگە كومەكتەسەر دەپ اكەلدىك، — دەدى حاكىم.
قاراباي باسىن يزەدى. ول وقىماعان ادامنىڭ زەرەگى بولاتىن. «اقمەتشەنىڭ اسىل ءناسىلدى جىلقىلارىن ءبورى-قارىدان ساقتاۋعا دا وسىنداي بەلدى جىگىت كەرەك» دەگەن وي كەلدى وعان.
بۇل كەزدە ون شاقىرىمداي جەردەگى «شەگەن قۇدىقتا» تاعى دا ءبىر اۋىر ۋاقيعا بولدى.
وتكەن تۇنگى ادام جانى تۇرشىگەرلىك ءولىمدى كوزىمەن كورگەن شىنعالييەۆ جازىقسىز قان توككەن كىسى ءولتىرۋشىنى قولعا ءتۇسىرۋ ءۇشىن قالاعا دا ءوزى حابار بەرىپ، تەرگەۋ ورنىنىڭ ادامىن دا ءوزى ەرتىپ كەلىپ ەدى. تاپ وسىنى اڭدىپ تاڭ اتا «شەگەن قۇدىققا» قۇنىس قاراقشى دا كەلىپ جەتتى. ول بالانى ۇستاۋعا پروكۋروردىڭ ءوزى كەلەر دەگەن ويمەن تورىدى. جالعىز شوكەنi بەتكە ۇستاپ تا بۇعىپ ۇيرەنگەن قۇنىسقا اۋىل جانىنداعى قۇدىق، قۇدىق تۇرعان ساي جانە اقمەتشەنىڭ قۇلىندى بيەلەرگە جاساتقان برەزەنتتى لاپاستارى ادەيى قۇرعان قامالداي بولدى. ول ءوز اتىن ادەتىنشە ساي ىشىنە بوس جىبەردى دە، قارشىعاعا شابىسى بار
بەلدى اتتاردان ەكەۋىن دايىنداتىپ، سايدىڭ ارعى باسىن قاراۋىلداتتى.
الۋشىنى اڭدۋشى الاتىنى ءمالىم، قۇدىق باسىندا بۇققان بەلگىلى جارتىباستى اۋىلدىڭ جاندارى دا، الىستان كەلەتىن تەرگەۋشى دە بايقامادى، بايقاۋ تۇگىل تۇندە كەلىپ ونى اۋىل توريدى دەپ ەشبىر جان ويلاعان دا جوق. ول ۇزاق كۇتپەدى. بولىس كەڭسەسى جاقتان كورىنگەن ءتورت اتتىلى جەلە بۇلكىلدەپ كەلىپ، شەتكى اكباردىڭ ۇيىنە اتتارىن بايلاي سالىپ، بىرەۋى سىرتتا قالدى دا، ۇشەۋى ۇيگە كىردى. كوپ كەشىكپەي ەكەۋى تاڭقىبايدىڭ ۇيىنە بەتتەدى، قالعان ەكەۋى اتتارىنا ءمىنىپ تۋرا اقمەتشەنىكىنە كەلدى. قۇنىستىڭ قىزعىلت تارتقان كوزى ءبىر كەز قانتالاپ جۇرە بەردى. وعان اتتان تۇسكەن ەكەۋدىڭ ءبىرى پروكۋرور حاكىم ءجۇنىسوۆ بولىپ كورىندى.
قۇنىس جاتا المادى. ورنىنان تۇرەگەلىپ اياعىن ادىمداي باسىپ ىلگەرى ءجۇردى.
— پىركارول! — دەدى داۋىستاپ ول. — بەرى شىق!
داۋىسقا جالت قاراعان شىنعالييەۆ قۇدىق باسىنان بەرەگىرەك شىعىپ شاقىرىپ تۇرعان ۇزىن قارا كىسىگە كوزىن تىگە قالدى. ونىڭ ويىنا وسى اقمەتشەنىڭ بەلگىلى جالشىسى اكبار ءتۇستى. «اناۋ كۇنگى قالاعا جاۋاپ بەرۋگە بارعان اكبار. بۇل نە ايتپاقشى؟..»
— بەرى شىق! — دەدى قارا كىسى تاعى دا.
ەكى ارادا ەڭ كەمى ەكى ءجۇز قادامداي جەر بولسا دا، ونىڭ داۋسى شىنعالييەۆتىڭ قۇلاعىنا تاپ قاسىندا تۇرعانداي ەستىلدى. تانيتىن ادامعا بەپ-بەلگىلى بۇل وكتەم شىققان جۋان داۋىستىڭ قۇنىستىكى ەكەنىن اڭعارماي:
— كەلىڭىز، كەلىڭىز، — دەپ قۇنىستىڭ ءوزىن شاقىردى. — بەرى كەلىڭىز، قورىقپاڭىز.
شىنعالييەۆ «اكباردى» ءاجىعاليدان قورقىپ تۇر دەپ ويلادى. ول تاعى دا قولىن بۇلعاپ ىمداي ءتۇستى دە، ءوزى ەكى-ۇش ادىم شەتكەرىرەك شىعىپ تۇردى.
الىستان قاراعاندا سىرت ءپىشىنى حاكىم سياقتى كورىنگەنمەن، شىنعالييەۆتىڭ ءجۇزى وعان ۇقسامايتىن. سوندا دا ونىڭ بويلى كەلگەن كەلىستى ءمۇسىنى، گاليفەلى سۇر گيمناستەركاسى، ءتىپتى بۇيرالانعان قوماقتى شاشى «پروكۋروردىڭ ءوزى» دەگىزدى. قۇنىس شولاق مىلتىعىن كوتەرىپ الدى. شىنعالنيەۆ قاراپ ۇلگەرگەنشە قۇلاعىنا تارس ەتكەن داۋىس قانا ەستىلدى، ءوزى دارمەنسىز تۇردە جەرگە وتىرا كەتتى. بار سەزگەنى: ىشىنە بىرەۋ شوق تاستاپ جىبەرگەندەي كۇيىپ جۇرە بەردى دە، كوزى قاراۋىتىپ ءتۇپسىز ءبىر تەرەڭگە قۇلاپ بارا جاتتى. قارمانۋعا دارمەن جوق قۇلدىراپ بارا جاتتى...
بار ىنتاسى ءۇي ىشىندە بولىپ، دالاعا كوز جىبەرە قويماعان ءاجىعالي تاڭق ەتكەن مىلتىق داۋسىنا جالت قاراپ، ايتۋلى قۇنىستى كوردى. ونىڭ قولىنداعى قارۋىن دا جاقسى ايىردى. ءبىراق ءوزى قارۋ جۇمساۋعا ۇلگەرگەنشە بەلگىلى قاراقشىنىڭ جەلدى كۇنگى جوڭكىگەن قارا قاڭباقتاي، تەز توڭكەرىلىپ، قۇدىقتىڭ ارعى تاساسىنا ءتۇسىپ كەتكەنىن عانا كوزى شالىپ قالدى. ول ەندى جالما-جان جىعىلىپ قالعان شىنعالييەۆتىڭ باسىن سۇيەي بەردى. ءبىراق سول ءسات «تاسادان اتقان جارتىباسقا ءبىر وق جۇمساماي قالامىن با؟» دەگەن وي ونى قۇدىققا قاراي الىپ ۇشتى. مىلتىعىن كەسە-كولدەنەڭ ۇستاعان كۇيى قۇدىققا جەتكەنشە، ودان كەيىن ادامدى دا، اتتى دا تولىق كوزدەن تاس الارلىق سايدىڭ يىنىنە بارعانشا قۇنىس بوز اتقا قونىپ، جونەلىپ تە كەتىپ ەدى. «ارتىمدا قۋعىن بار ما ەكەن؟» دەگەن جانشا ول ەندى ساي يىنىنەن قىلت ەتە قالىپ ارت جاعىنا كوز تاستادى. تارس تا تارس قاتارىنان شىققان مىلتىق داۋسىنا ىلەسە زىڭىلداعان ەگىز وڭ ونىڭ باسىنان اسىپ الدەقايدا جوعالىپ جاتتى. ءبىراق ول اسىعىس اتىلعان وقتار داريتىن شەڭبەردەن ازىرگە اۋلاقتاپ كەتىپ ەدى.
— توقتاي تۇر! — دەدى ءاجىعالي كىجىنىپ، نە اتىنا ءمىنىپ ونىڭ سوڭىنا تۇسەرىن دە، سوڭىنا تۇسكەندە ءبىر ءوزىنىڭ نە بىتىرەرىن دە بىلمەي.
— توقتاي تۇر. الدىڭداعى قوس توسقاۋىلدان امان كەتسەڭ سەنىڭ قارا جۇلدىزىڭنىڭ ءازىر سونبەگەنى، ششيتوۆتىڭ قامالىنان ءوتىپ، قۇمعا يەك سۇيەۋىڭ ەكىتالاي بولار...
ول قايتادان كەلىپ السىرەپ قالعان شىنعالييەۆتىڭ كەزەرگەن ەرىندەرىنە سۋ تامىزدى.
— اكەڭنىڭ قانىن توككەن دە قۇنىس ەدى، سەنىڭ قانىڭ دا وسى جاۋىڭنىڭ قولىنان شاشىلدى. وزىڭنەن باسقا ەشكىمىڭ جوق... ەڭ بولماسا ارتىڭدا تۇياعىڭ دا قالعان جوق، جاس قىرشىن... دەگەنىڭە جەتە الماي كەتتىڭ، اسىل ءىنى. كەشە عانا... جاڭا عانا سايراپ تۇرعان ءتىل كۇرمەلدى. جايناعان كوز جۇمىلدى، باقىل بول، ءىنىم!..
كوزىنە جاس الىپ كورمەگەن ءاجىعاليدىڭ ىستىق بۇرشاعى شىنعالييەۆتىڭ جىلاپ اعىپ، توپىراققا ءسىڭىپ جاتقان اق شابدار قانىنا تامىپ كەتتى.
4
ەرتەڭىنە «شەگەن قۇدىقتا» ۇلكەن جينالىس اشىلدى.
«ۋەزد باسشىلارى كەلەدى، حالىقتىڭ مۇڭ-مۇقتاجى جايىندا ءسوز سويلەنەدى. ەل تەگىس جينالسىن!» دەگەن اتكوم جارلىعى كەشتەن باستاپ اۋىل-اۋىلعا تارالىپ كەتىپ ەدى.
سابىنكولدىڭ الىستاعى تۇكپىرلەرىنەن جينالىسقا جۇرت تۇننەن اتتاندى. اۋىل ءۇستى ابىر-جۇبىر اڭگىمەگە تولىپ، جول ءۇستىن اتتىڭ ءدۇبىرى مەن اربانىڭ سىقىرى باستى. توپ-توبىمەن ۇزدىك-ۇزدىك جىلجىعان جاندار ءتۇنى بويى جول ۇستىندە بولدى. تۇسەتىن جەكجاتى جوق ادامدار تورسىق تولتىرىپ ايران-شالابىن دا ارباعا سالا كەتتى. ايەلدەرگە جىلاپ ىلەسكەن جاس بالا بار كولىكتەرگە كورپە-جاستىق تا سالىندى. ەرمەگى از بوزبالا مىنەر جىلقىسىن كەشتەن ءۇي جانىندا ۇستاپ، تاڭ بىلىنە اتتارىنا قوندى دا، ەرتەڭگى دالانى قىم-قيعاش جارىس پەن اۋدارىسپاق ويناعان اسىر شابىسقا اينالدىردى. ءسويتىپ، اۋىل-اۋىلدىڭ تەگىس باس قوسقان جينالىسىنا ەركەك-ايەلى قالماي شۇبىردى. كۇن كوكجيەكتەن ارقان بويى كوتەرىلمەي-اق اتتىلى، تۇيەلى، جاياۋى دا ارالاس اعىلعان قالىڭ ادام «شەگەن قۇدىق» باسىنا تۇس-تۇستان قۇيىلا باستادى.
وسى توپتىڭ اراسىندا بىرنەشە ارباعا تيەلگەن كومسومول مۇشەلەرى بولىستىڭ كوميتەتتىڭ تۋىن كوتەرىپ بولەك كەلە جاتتى. ولار «شەگەن قۇدىققا» جاقىنداعان سوڭ اربالارىنان ءتۇسىپ، ەكى قاتاردان ساپقا تۇردى دا: «باسىڭدار، جولداستار، اياقتى!» جانە «جولداستار» جىرىن اندەتىپ تارتىپپەن جىلجىدى. قالىڭ جيىنعا جۋىقتاعان سايىن جىر ءۇنى مەن اياق ءدۇبىرى سامارقاۋ دالانى تەبىرەنتە تۇسكەندەي بولدى. بۇلاردىڭ ىقشام كيىمى مەن جىگەرلى قيمىلى سول كۇنگى تەڭىزدەي تەڭسەلگەن كەڭ شەكپەن، قالىڭ شاپان كيگەن تۇماقتى، بورىكتى، جاۋلىقتى جانداردىڭ اراسىندا كوزگە ءورىم تالداي وزگەشە كورىندى.
كەشىكپەي ءوز مال-جانىنان وزگەگە اياق استى بولىپ كورمەگەن اقمەتشەنىڭ جاز جايلاۋى اتكولىككە تولدى دا، قۇدىق جانىنداعى تەپسەڭ ءۇستىن قارا-قۇرىم ادام باستى.
ءۇستىن مىنبە، قالقانىن تايانىش، جەتەگىن باسپالداق ەتىپ قويعان ۇزىن كوك اربانى حالىق قاۋمالاي قورشادى. جاداعاي جامىلعان اق بۋرىل شالدار مەن شاڭىراق جاۋلىق كەمپىرلەر مىنبەگە تاياۋ جايلانىستى دا، ولاردان ءارى ورتا بۋىن وتىردى. اربانىڭ ءتورت جاعى دا قابات-قابات وتىرعان ادامدار مەن تۇرعان كۇيى الىستان مويىن سوزعان بوزبالاعا لىق تولدى.
نە بولارىنا كوزى جەتپەي، سوڭعى كەزدەگى وقيعالاردى تۇرلىشە جورىعان حالىڭ ءوزارا كۇبىر-كۇبىر اڭگىمەگە كوشىپ ەدى. قايتا-قايتا تامسانىپ، ساقالىن سيپاپ قويىپ ءاجىعاليعا كوبىرەك كوز تىككەن ءبىر شال:
— ءاجىعالي شىراعىم، سەن وكىمەت باسىندا ءجۇرسىڭ عوي، ايتسايشى، وسىنشاما جۇرتتى نەگە جيناپ جاتىر؟ — دەپ سۇرادى.
اجىعاليمەن بىرگە مىنبەنىڭ قاسىندا تۇرعان سۇر گيمناستەركالى جىگىت:
— اقساقال، اسىقپاڭىز، ءقازىر قارەكەڭ ايتادى، — دەدى.
وعان قوسىلا:
— ءيا، اقساقال، جاڭالىق بار. داۋلەتوۆتىڭ ءوزى ءسوز سويلەيدى، — دەگەن ءاجىعاليدىڭ سوزىنە دە شال مىسە تۇتا قويمادى.
ول قاسىندا وتىرعان ەكىنشى شالمەن سويلەسىپ كەتتى.
— «شەگەن قۇدىقتىڭ» باسىنا نەگە جينايدى جۇرتتى؟ جاڭالىقتى باسقا جەردە ايتۋعا بولماي ما؟ الدە الگى اتىشۋلىنى ۇستاپ اكەلىپ، سونى كورسەتپەكشى مە؟
— اقمەتشەنى نەتپەسە...
— نەتپەسەسى قالاي؟
— الگى دەيمىن-اۋ...
— دۇرىستاپ ايتسايشى، جاكە، «نەتپەسە»، «الگى دەيمىن-اۋ» دەگەن ءتۇيىندى سوزدەرىڭنىڭ وسىنداي جەردە ءتىنىن جازىپ جىبەرمەيسىڭ بە؟
— جاكەڭ قايدان جازسىن كۇرمەلىپ قالعان ءسوزدى. ۋەزدەن كەلگەن اكىم ايتپاسا تۋراسىن. جاكەڭە قيىن عوي، — دەپ قويدى ءبىر قارا ساقال.
مىنبە-اربانىڭ ەكىنشى جاعىندا وتىرعان ادامدار بۇدان گورى اشىعىراق بولجام ايتىپ جاتتى.
— تاڭقىباي مەن الگى شىنعالي كومسومولدى جەرلەۋگە بايلانىستى عوي بۇل جيىن. مۇنى جۇرتقا تۇسىندىرمەسە بولا ما؟
— تۇسىندىرەتىن نە بار. جاۋ جاۋلىعىن ەتتى — ءولتىردى.
— سول جاۋدىڭ كىم ەكەنىن اتىن اتاپ، ءتۇسىن تۇستەۋ كەرەك.
— بەلگىلى ەمەس پە. ولتىرگەن اقمەتشەنىڭ بالاسى...
— قۇنىس تا اقمەتشەنىڭ بالاسى ما؟
— ءاي، قويشى ءارى، بىلمەگەن ادامشا سويلەيسىڭ.
— جوق ەندى، بىلگەندە... اقمەتشەنىڭ بالاسى ەمەس قوي ول باس كەسەر.
— بارىنە اقمەتشە جاۋاپتى. وكىمەت مۇنى بىلمەي وتىر دەيسىڭ بە؟
— وندا اقمەتشەنى ۇستايتىن شىعار. ول ءۇشىن جۇرتتى جيناپ قايتەدى؟
— ۇستاۋ از. حالىقتىڭ الدىندا جاۋدى اشكەرەلەۋ كەرەك، — دەدى تارتىپپەن جۇرتتى وتىرعىزىپ جۇرگەن سۇر گيمناستەركالى جىگىت اڭگىمەگە كىرىسىپ.
— ءىمم... — دەستى وتىرعاندار.
اقمەتشەنىڭ وتاۋى جاعىنان شىققان ادامدار كوك ارباعا جاقىنداي بەردى.
سۇر گيمناستەركالى جىگىت:
— شۋلاماڭدار! — دەپ زەكىپ قويدى دا، كەلە جاتقان ادامداردى قارسىلاپ اربانىڭ ۇستىنە شىعۋعا جاردەمدەستى.
ءبىرىنىڭ سوڭىنان، ءبىرى اربا ۇستىنە: داۋلەتوۆ، ءجۇنىسوۆ، كوزەيەۆ، ەدىگەنوۆ شىقتى. ورىسشا كيىنگەن تاعى دا بىر-ەكى ادام. اعا ميليسيونەر ءاجىعالي جانە جولمۇقان پالۋان اربانىڭ جانىندا تۇرىپ قالدى.
از كىدىرىپ جۇرتتى كوزىمەن شولىپ الدى دا، قاراباي كوزەيەۆ:
— التى اۋىل سوۆەتتىڭ ازاماتتارى قاتىناسقان جالپى جينالىستى اشىلدى دەپ جاريالايمىن. اۋىل شارۋاشىلىعىن وركەندەتۋ، كەدەي-جالشىلارعا كومەك بەرىپ، ولاردى جەر جىرتىپ، ەگىن سالۋعا جۇمىلدىرۋ جايلى ۋەزدىك پارتيا كوميتەتىنىڭ حاتشىسى داۋلەتوۆ جولداس ءسوز سويلەيدى. ودان كەيىن بولىستىق قوسشى ۇيىمىنىڭ قاۋلىسىن جاريالايمىز. ال داۋلەتوۆ جولداستىڭ بايانداماسىنان بۇرىن ايتاتىن ءسوز: كەشە وسى «شەگەن قۇدىق» باسىندا ادامنىڭ تەبە شاشى تىك تۇرارلىق ايۋاندىق جولمەن قوسشى مۇشەسى، بەلسەندى شارۋا تاڭقىباي ەلامان ۇلى جولداستى اقمەتشەنىڭ بالاسى قارشىعا دەيتىن پىشاق سالىپ ءولتىردى. ول ول ما، بولىستىق جاستار كوميتەتىنىڭ حاتشىسى، جالىندى جاس قايراتكەر، ەڭبەكشى ءۇشىن جان-تانىمەن قىزمەت ەتىپ كەلگەن اياۋلى ازاماتىمىز قاۋعاباي شىنعالييەۆ باس كەسەر بانديت قۇنىستىڭ قاندى قولىنان قازا تاپتى. بۇل ەكى اۋىر ءولىم وسى مىنا «شەگەن قۇدىقتىڭ» باسىندا بولدى. اتاقتى شونجار، قاراتاياق وقىمىستى، كەزىندە الاش وكىمەتىنە جاردەم ەتكەن پراۆيتەل اقمەتشە مۇحامەتشيننىڭ اۋلىندا بولدى. اۋلىندا عانا ەمەس، اقمەتشەنىڭ كەزەۋىمەن قازا تاپتى. تابى جات دۇشپان سوۆەتتىڭ ادال ازاماتتارىنا قول جۇمسادى. ءبىز بۇل دۇشپان وعىنا قاپىدا دۋشار بولعان ءقادىرلى ادامدارىمىزدى ازالاۋمەن بىرگە، بۇگىن ولارعا: سەندەردىڭ ارمان ەتكەن ماقساتتارىڭا تەز جەتۋ ءۇشىن تاپ قىراعىلىعىن كۇشەيتەمىز؛ ەڭبەكشىنىڭ ۇستەمدىگىن نىعايتامىز؛ قاناۋدان حالاس بولعان ەڭبەكتىڭ جەمىسىن ارتتىرامىز؛ باقىتتى ءومىر جاسايمىز، دەپ ۋادە بەرەمىز! — دەدى.
جۇرت ۇزاق ۋاقىت ءۇنسىز قالدى. سونسوڭ بىرەر ادام تاماقتارىن كەنەپ، قوزعالا تۇسكەن كەزدە، قاراباي:
— ءسوز ۋەزدىك پارتيا كوميتەتىنىڭ حاتشىسى داۋلەتوۆ جولداسقا بەرىلەدى! — دەپ ءوزى كەرى شەگىندى.
— جولداستار! مەن سوڭعى كەزدەگى وزگەرىستەرمەن بايلانىستى تومەندەگى ءۇش سۇراققا جاۋاپ بەرە سويلەگىم كەلەدى. مۇنىڭ ءبىرىنشىسى — ادامدى ادام ءولتىرىپ، قان توگۋ قاشان تىيىلادى؟ ەكىنشىسى — ءبىزدىڭ باستى بايلىعىمىز نە نارسەدە؟ ءۇشىنشى — اۋىلدى داۋلەتتى، مادەنيەتتى ەتۋدىڭ جولى قانداي؟ مىنە، وسى ءۇش ماسەلەگە قىسقاشا تۇردە جاۋاپ بەرمەكپىن.
ادال شارۋا ەلامان ۇلى مەن كومسومول قايراتكەرى شىنعالييەۆ جولداستىڭ جاۋ قولىنان قازا تاپقانىن ۋەزدىك اتقارۋ كوميتەتىنىڭ ءتوراعاسى كوزەيەۆ جولداس ايتىپ ءوتتى. بۇل وتە اۋىر جانە اڭداۋسىزدا تاپ بولعان وكىنىشتى قازا. مۇنىڭ وكىنىشتى بولاتىنى جاۋ جاسىرىنىپ ءجۇرىپ قاپىدا باس سالدى. بۇل اشىقتان-اشىق مايدانعا شىققان بۇرىنعى باستى جاۋلار ەمەس، سولاردىڭ ءتۇن جامىلىپ كەلىپ قوراعا شاباتىن بورىدەي ەلدەن اۋلاڭ جۇرگەن قالدىعى، ازعىنى. وزدەرىڭىزگە بەلگىلى ازامات سوعىسى كەزىندە مايدانداسىپ قان توگىستىك، ول كەزدەگى دۇشپان پومەششيكتەر، فابريكا-زاۆود يەسى الپاۋىتتار، ءىرى باي مەن بيلەر، سولاردىڭ سويىلىن سوعۋشى اڭ گەنەرالدار مەن اڭ وفيسەرلەر ەدى. بۇلاردىڭ ءبارىن تاس-تالقان ەتىپ، قىزىل اسكەر اپ-ساپ قىلعاننان كەيىن 20-ىنشى، 21ء-ىنشى جىلدارى باندى مازالادى. ول اق باندىنى قۇرتقاننان كەيىن، ەندى مىنە ەلدەگى باي-بەكتەردى پانالاپ جۇرگەن باس كەسەرلەر توبە كورسەتتى. جاۋلاسۋ، سوعىسۋ، جازىقسىز قان توگۋ دەگەن زۇلىمدىقتىڭ ءتۇپ-تامىرى ەڭبەكسىز باييتىن قاناۋشى تاپتىڭ قالدىرعان جەكسۇرىن مۇراسى. ەڭبەكسىز بايۋدىڭ ءوزى قىلمىس. ال سول قىلمىستى قۇرتۋ ءۇشىن قاناۋشى تاپتى جويۋ مىندەت. ونى، ارينە، قىرىپ تاستاۋ جولىمەن قۇرتپايمىز. ەڭبەك ەتتىرۋ جولىمەن جويامىز. مىسالى: مىنا اقمەتشە مۇحامەتشينگە جاقىندا سوت بولدى. سول سوتتا ونىڭ كەدەيلەردى قالاي جەگەنى اشىلدى. ون-ون بەس جىل جۇمىس ىستەپ كەلگەن ادامدارعا اقمەتشەنىڭ تولەگەن اقىسىن ەسەپتەسەڭ كۇنىنە شيرەك تيىننان كەلمەيدى ەكەن. مۇنداي تەگىن مال تابۋ جولىن جالشىنى قاناۋ، ونىڭ ءنارىن بورسىقتاي سورۋ دەيمىز. مىنە، وسىنى جويىپ، اقمەتشە، دابىل، سالىق سياقتىلاردى ەرىكسىز ەڭبەككە قوسقان كەزدە جۇرت تىنىش بولادى. ادامدى ادام ءولتىرۋ جويىلادى.
قازاق حالقى كوشپەلى، مال باققان، مومىن حالىق؛ ەڭبەكتى سۇيەتىن، جىگەرلى حالىق. ءبىراق وسى حالىقتى بيلەۋشى تاپ مادەنيەتتەن تىس، بىلىمنەن تىس، ءونىمدى كاسىپتەن تىس ۇستادى. ءابىلحايىر حاننان وربىگەن ءجۇز ەلۋ سۇلتان تايپا-تايپاعا ءبولىپ، بيلەپ كەلدى. ارقادا ابىلايدىڭ ۇرپاعى حاندىق قۇرسا، جەتىسۋدا تەزەك تورە داۋرەندەدى؛ حيۋادا اسپانديار، باراق سۇلتاندار وتىرسا، بوكەيدە نۇرالىنىڭ اۋلەتى وكىمىن جۇرگىزدى. وسى تولىپ جاتقان سۇلتانداردىڭ ايداۋىمەن رەسەي پاتشالىعىنىڭ قاراۋىندا جۇرگەن كەزدە سوڭعى 150 جىلدىڭ ىشىندە قازاق ەلىن «وركەندەتۋ» ءۇشىن جۇمسالعان قاراجاتتى ادام باسىنا شاقساڭ 6 سوم 60 تيىننان كەلەدى ەكەن. ال مۇنى جىل ەسەبىنە اينالدىرساق — جىلىنا ءبىر ادامعا ءتورت تيىننان اقشا جۇمسالعان. مىنە، بيلەۋشى تاپتىڭ ىستەگەن يگىلىك ءىسى. مۇنداي قاراجاتقا بالا وقىتىپ، اۋرۋدى ەمدەپ، قالا سالىپ، كوپىر تۇرعىزىپ بولار ما؟ ءبىر كەلگەن قايىرشىعا دا قازاق جەتى تيىن ساداقا بەرەدى. حان مەن سۇلتان، پاتشا مەن گۋبەرناتورلاردىڭ كورسەتكەن جاقسىلىعى وسىنداي. ال ءبىزدىڭ باستى بايلىعىمىز نەدە؟ باستى بايلىعىمىز جەردە. جەردىڭ ءۇستى ءناۋبات بەرەدى؛ استى تولعان التىن مەن كۇمىس، تەمىر مەن كومىر، مۇناي مەن تۇز. ءناۋبات دەگەنىمىز جەردىڭ بەتىنە شىعاتىن وسىمدىك. تارى مەن بيدايدى كوپ ەگىپ، مول ءونىم الماعان جەردە مولشىلىق بولمايدى. ورال گۋبەرنياسىنىڭ كولەمى كىشى-گىرىم مەملەكەتتەي — 15 ميلليون گەكتار جەرى بار. مۇنىڭ ەگىسكە جارايتىنى ءبىر جارىم ميلليوننان استام. ال مىنا جىمپيتى ۋەزىن الساق شابىندىق، جايىلىمدىق جەرىن بىلاي قويعاندا، تەك بيداي شىعاتىن ەگىستىگىنىڭ ءوزى ءبىر ۇيگە 40 گەكتاردان كەلەدى. ءقازىر وسى قۇنارلى جەرگە ەگەتىن ەگىسىمىز ءۇي باسىنا شيرەك گەكتاردان دا از. بەلگيا مەملەكەتىندە جەردىڭ تاپشىلىعىنان پياز، ءسابىز سياقتى پايدالى وسىمدىكتەردى ءۇي توبەسىنە ەگەدى. ءبىز تابيعات بەرگەن ەن بايلىقتى پايدالانباي كەلەمىز. سوندىقتان ءقازىر وكىمەت اۋىل شارۋاشىلىعىن وركەندەتۋ ءىسىن قولعا الدى. اۋىلدا وتىرىقشىلىققا اينالدىرۋ، ەگىنشىلىك كاسىبىن كۇشەيتۋ باستى ماقسات بولىپ تابىلادى.
بۇرىن اۋىلدى جاڭارتۋعا جىلىنا ءتورت تيىن جۇمسالسا، ءقازىر ەڭبەكشىنىڭ بالاسىن وقىتۋ ءۇشىن تەگىن مەكتەپتەر سالىندى؛ ۇكىمەتتىڭ ەسەبىنەن ەمدەۋ، دەنساۋلىق ساقتاۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلىپ كەلدى. ەندى جەرگە ورنالاسام دەگەن كەدەي شارۋاعا كومەك كورسەتىلمەكشى. ال كۇش بىرىكتىرىپ جەر جىرتامىن دەگەندەرگە كووپەراتيۆ ارقىلى قۇرال-سايمان بەرىلمەكشى. مىنە، ءوز بيلىگىن ءوز قولىنا العان ەڭبەكشىلەردىڭ ۇكىمەتى جارلى-جاقىبايلارعا بار جاردەمىن اياماي كورسەتىپ جاتىر. بۇل جاردەم تيىنداپ سانالمايدى، ءبىر سومداپ تا ەسەپتەلمەيدى — حالىقتىڭ مۇڭ-مۇقتاجىن تولىق وتەگەنشە كورسەتىلەتىن كومەك. سوندىقتان وزدەرىڭىز باستاپ، وكىمەت قوستاپ وتىرعان وتىرىقشىلىق ءىسىن، ەگىنشىلىك كاسىبىن جۇرت بولىپ، قاۋىم بولىپ قولعا الايىق. «ەڭبەك ەتسەڭ ەمەرسىڭ» دەگەن حالىڭ اۋزىندا ناقىل بار، سول ەڭبەككە جۇمىلايىق! — دەپ ءبىتىردى داۋلەتوۆ ءسوزىن.
جۇرت تاعى دا كىدىرىستەپ، ءۇنسىز قوزعالا ءتۇسىپ ەدى، قاراباي كوزەيەۆ حالىقتى جەتەكتەپ قول سوعىپ جىبەردى؛ ونى قاسىنداعى ءجۇنىسوۆ قوستادى دا، بىرىندەپ باستالعان بۇل قول شاپالاقتاۋ ءا دەگەنشە دۇرىلدەگەن كۇشتى ءۇندى-شۋىلى ارالاس دۇرسىلگە اينالىپ كەتتى. ازدان كەيىن قوس قولىن جوعارى كوتەرىپ، دەلەبەسى قوزىپ كەتكەن قالىڭ توپتىڭ شۋىلىن زورعا توقتاتىپ، قاراباي بولىستىڭ پارتيا كوميتەتىنىڭ حاتشىسى ەدىگەنوۆكە ءسوز بەرىپ ەدى، ول ايقاي سالىپ:
— بولىستىڭ قوسشى كوميتەتىنىڭ قاۋلىسىن جاريالايمىن. ول مىناۋ: ءبىرىنشى — جەر جىرتىپ، ەگىن سالۋ ءۇشىن بىرىگىپ قۇرال-سايمان سۇراعان ون بەس ءۇي كەدەي شارۋالارعا كووپەراسيا قوعامى ارقىلى تەمىر سابان، تىرما، فۋرگون اربا، شوپ شاباتىن جانە ءسۇت تارتاتىن ماشينا سياقتى كەرەك قۇرالدار الىپ بەرىلسىن! ەكىنشى — ۇكىمەتتەن قاراجات كومەگىن الىپ ءۇي-جاي سالۋعا ەڭ جاقسى جەردەن بولاشاق پوسەلكەگە لايىق ورىن كورسەتىلسىن! كانە، وسى قاۋلىنى ماقۇل دەگەندەرىڭ قولدارىڭدى كوتەرىڭدەرشى!
— ماقۇل!
— ماقۇل!
— ءبىز دە جازىلامىز.
— بىزگە دە قۇرال-سايمان كەرەك! — دەپ ايقايلادى بىرنەشە داۋىس قوسىلىپ.
— جازىلامىن دەگەن ادامعا جول اشىق. قازىردەن باستاپ ارىزدارىڭدى قوسشى كوميتەتى مەن اتكومعا بەرە بەرۋلەرىڭە بولادى! ال مىنا ءتىزىمدى بەركىسىن دەگەندەرىڭ قولدارىڭدى كوتەرىڭدەر!
سامساعان شەكپەن، شاپان، جاداعاي جەڭدەر جوعارى كوتەرىلدى.
— تۇسىرىڭدەر قولدارىڭدى! ءۇشىنشىسى — پاتشا تۇسىندا پراۆيتەل بولعان، الاش وكىمەتى كەزىنە جىمپيتى حاندىعىنا تەكەدەن مىلتىق، ءوق-دارى جەتكىزىپ بەرگەن، سوڭعى كەزگە دەيىن جالشى مەن مالعا جارلى كەدەيلەردىڭ ەڭبەگىن جەپ كەلگەن، اتىشۋلى بانديت قۇنىس باس كەسەردى پانالاتىپ، اڭىرىندا ەكى بىردەي ازاماتتىڭ قانىن توكتىرگەن، ەكى ۋەزدە كوپ جىلقىسى، تۇيەسى جانە باسقا مالدارى بار اقمەتشە مۇحامەتشە ۇلى قوعامعا زياندى ادام ەسەبىندە جەر اۋدارىلسىن! ەڭبەكسىز تاپقان مال-مۇلكى قوعام پايداسىنا بەرىلسىن! كانە، ازاماتتار، وسى ءادىل قاۋلىنى قولدارىڭدى تەگىس كوتەرىپ ماقۇلداۋلارىڭدى سۇرايمىن! — دەدى ەدىگەنوۆ ايقايلاپ.
جاستار دۋ ەتە ءتۇستى.
— ءادىل قاۋلى!
— كەتسىن ارامىزدان!
— «شەگەن قۇدىق» — «شىنعالي قۇدىعى» اتالىنسىن!
— كومسومول جاستار قونىستانۋ تىزىمىنە تەگىس جازىلامىز!
— جەر جىرتامىز، ەگىن ەگەمىز!
— قولدارىڭدى كوتەرىڭدەر! — دەپ ايقايلادى ەدىگەنوۆ تاعى دا.
بىرىندەپ-بىرىندەپ جوعارى كوتەرىلگەن قولداردىڭ سانى كوبەيە بەردى.
ون ءتورتىنشى تاراۋ
1
سول كۇنى...
...باتىس بەتتەن قاپ-قارا ءبىر كەسەك بۇلت كوتەرىلىپ اسپاننىڭ تورىنە ورلەي بەردى. كەسەك بۇلتتىڭ ىزىنشە تاپ كۇن ۇيالايتىن جەردەن شىعىپ الىپ بۇرقىراعان قارا قۇيىن سىرىقتاي شانشىلىپ، يەگىن كەسەك بۇلتقا قادادى. كەنەت داۋىل كوتەرىلدى دە اسپاننىڭ الاپاي-تۇلەپەيىن شىعارىپ، جەردى تۇلاقتاي جەلپي جونەلدى. قىردا سيىر وكىردى؛ ويدا جىلقى دۇرلىكتى؛ اۋىل ۇستىندە يت ۇلىپ، بالانىڭ زارەسىن، كارىنىڭ ۇرەيىن ۇشىرىپ جىبەردى.
— سۇبىحان اللا!
— سۇبىحان اللا! — دەستى شالدار ساپ-ساپ بوپ ساقالدارىن سيپاپ.
— سۋ جاعالا!
— سۋ جاعالا! — دەپ جاعالارىن ۇستاي قالدى كەمپىرلەر.
ۇلكەن اق ۇيلەر داۋىلدىڭ ەكپىنىنە توتەپ بەرە الماي قابىرعاسى قايىسىپ كەتكەندەي سىقىرلادى دا، ارقانمەن بەلىن باستىرىپ ۇلگىرگەن كىشكەنە ۇيلەر بەزگەگى ۇستاعان ادامداي سەلكىلدەدى.
ورىستەن مال جوڭكىلىپ اۋىلعا ويىستى دا، جامىراپ كەتكەن قوزى-بۇزاۋ مەن جۇگىرگەن جان ميداي ارالاسىپ ازان-قازان ابىگەرگە اينالىپ كەتتى.
ءسال ۋاقىت جەلدى ىشىنە تارتىپ، داۋىل تىنا قالدى. ۇيدەن شىعا كەلگەن تاڭقىبايدىڭ شۇيكەدەي قيباتىنا:
— اناۋ قارا قىزىق، — دەدى سارسەن كوكتەگى شۇباتىلعان جىڭىشكە قارا بۇلتتى كورسەتىپ، — اجداھا!..
قيبات شوك ەتىپ جەرگە وتىرا كەتتى.
— ...جەتى ءجۇز جىل جەر استىندا جاتقان اجداھا جەردى شيقانداي دۇمپىتە بەرەدى. كۇندەردىڭ كۇنىندە ول ءدۇمپۋ جۇقارا باستايدى، اجداھا ونى جۇقارعان سايىن جوعارى كوتەرىپ، سولقىلداتىپ جىرتۋعا اينالادى. «جەر ەندى تەسىلەدى!»، «اجداھا ەندى شىعادى!»، «ەندى الەك ەتەدى!»، «اۋپىرىم-اۋپىرىم!» دەگەن شاقتا ءتاڭىرىنىڭ بۇيرىعىمەن مەكايىل پەرىشتە اجداھانىڭ موينىنا نوقتا سالادى. جەتى بۋىندى، جەتى ءجۇز قۇلاش شويىن شىنجىرلى نوقتامەن مەكايىل كوتەرگەن اجداھانىڭ قۇيرىعى تاۋ مەن تاسقا سوعىپ، توبە-توبەنى قوپارىپ، جەڭىل-جەلپى دۇنيەنىڭ ءبارىن ءۇيىرىپ اسپانعا اتادى، ىسقىرىعىنان داۋىل تۇرادى، دەمىنەن كۇن كۇركىرەپ، كوزىنەن جاسىل وتىن شاشادى. ارۋاقتى قۋاناي يشان: «اناۋ شالقار كولىنىڭ ارعى بەتىندەگى سازدان جاقىندا اجداھا شىعادى. ەسىراپىل سۋىرىپ ۇرەدى، جەر-كوك عالامدى تىتىرەنتەدى!» دەپ ەدى. بۇل سول اۋليەنىڭ ايتقان اجداھاسى. انە كوتەرىلدى! قيبات، انە داۋىلداتتى! ءۇيىڭدى ارقاندا! اقاڭ ۇيىنە بەتتەدى. كانە، كومەكتەسىڭدەر. ۇمتىلىڭدار! ۇمتىلىڭدار!..
شوشىپ ويانعان گۇلجيھاننىڭ ءوڭى قۇپ-قۋ. تۇلا بويى دىرىلدەپ، توسەگىنىڭ ۇستىندە قوزعالماي وتىرىپ قالدى. ول قالاداعى ابىستايدىڭ ۇيىندە ەدى. ءبىراق تا قىزدىڭ تۋلاعان جۇرەگى باسىلا قويمادى. كورگەنىنىڭ ءبارى ءتۇس ەكەنىنە كوزى ابدەن جەتسە دە، الدەنەگە ۇرەيلەنە ءتۇستى. «امان بولسا يگى ەدى ءۇي ءىشى. الدە كۇندىزگى ويدىڭ اسەرى مە؟ كۇتكەن الىبەكتىڭ كەلمەگەنى...»
ورنىنان تۇرەگەلىپ قىز بەتى-قولىن جۋىنىپ، تەز كيىندى دە، شاي ىشپەستەن ۇيدەن شىعا جونەلدى. قورا ىشىندە جۇرگەن ابىستاي وعان:
— گۇلجيھان، ەرتەمەن قايدا بارماقسىڭ؟ ۇيىقتاسىن دەپ مەن شاي ازىرلەگەن جوق ەدىم، — دەدى.
— اۋرۋحاناعا... — دەدى گۇلجيھان وعان ءجۇرىپ بارا جاتىپ، ءسوزىنىڭ اياعىن ىركىپ.
— ا، مەڭدىقىز حانۋمعا باراسىڭ با؟ وندا توقتا، — دەپ ايەل قورانىڭ تورىنە قاراي بۇرىلدى.
گۇلجيھان تۇرىپ قالدى. ابىستاي جالما-جان ەڭكەيىپ، جاڭا عانا سۋارعان گۇلدەرىنىڭ ىشىنەن ءبىر ءتۇپ گۇل جۇلىپ الدى دا:
— مىنانى ۇستاي بار، گۇلجيھان. ءوزىڭ شايعا تەز قايت، — دەدى.
— كوپ راقمەت، ابىستاي. كوپ راقمەت، — دەدى قىز گۇلدى الىپ.
ەرتەمەن كەلگەن گۇلجيھاندى كوپتەن بىلەتىن جانە كەشە عانا ءوزى باستاپ مەڭدىقىزدىڭ پالاتاسىنا الىپ كەلگەن سەسترا قىز توقتاتپادى. ول تەك:
— تەز عانا كىرىپ شىعىڭىز. كەشىكپەي دوكتور كەلەدى، — دەپ ەسكەرتتى.
از كۇننىڭ ىشىندە اۋىر قينالىپ، ۇزاق اۋىرعان جانداي سولىپ، ەكى كوزى عانا قالعان مەڭدىقىز كەزەرگەن ەرىندەرىن قايتا-قايتا تىلىمەن جۇمسارتىپ، گۇلجيھانعا ءۇن قاتپاستان قادالا قاراپ قالدى. ءتۇرى بۇزىلىپ، ءوڭى قاشىپ، ۇرەيى ۇشقان كيىكتەي، ەلەگىزە تۇسكەنىن كورىپ، ول قىز بار جاماندىقتى ەستىپ كەلگەن ەكەن دەپ ويلادى. ءوز ءحالىنىڭ اۋىرلىعى ايەلدىڭ ويىنان شىعىپ تا كەتتى. «سورلى گۇلجيھان! سورلى سۇلۋىم! كۇتكەن الىبەگىڭ كەلمەي ءبىر سارعايتسا، ەندى مىنا اكەڭنىڭ... اعاڭنىڭ جايى...» دەپ جىبىرلادى ايەلدىڭ ەرىندەرى. قىز السىرەپ، تالىقسىپ جاتقان ايەلدىڭ جانىنا جەتە بەرىپ، يىعىن قۇشاقتاي وتىرا كەتتى. ونىڭ سولقىلى مەن كوزدەن دومالاعان ىستىق جاسى كەزدەسكەن زاتتى سۇيرەي جونەلەتىن تاسقىنداي جۇلقىپ، مەڭدىقىزدى بىرگە الا جونەلدى. نەگە ەكەنى بەلگىسىز، قام كوڭىل ايەل، ءوز باسىنا تۇسكەن اۋىرلىقتى بىرگە جوقتاسا كەلگەندەي، گۇلجيھاندى كەۋدەسىنە قىسا، قوسىلا ەگىلدى. كەزەرگەن ەرىندەرى ودان ءارى قۇرعاي ءتۇستى، سولقىلداعان يىقتار سولقىلىن ۇدەتە بەردى.
— مەن جازدىم، شىراققا. ءبارىن جازدىم. ول تۇسىنەدى بارلىق جايدى. ول كەلۋگە ءتيىس كەشىكپەي. سەندە دە، وندا دا جازىق جوق. سەندەر ايىپتى ەمەسسىڭدەر. مۇنى ءبارى دە ءتۇسىنۋى كەرەك. اعاڭا دا، اعاڭنىڭ ىسىنە دە سەن كۇنالى ەمەسسىڭ، — دەدى مەڭدىقىز ەڭكىلدەپ.
قىز كەنەت باسىن قايتا جۇلىپ الىپ، مەڭدىقىزدىڭ بەتىنە قادالدى.
— نە بولىپتى؟ قارشىعا ءبىر جاماندىق ىستەپ پە؟ مەڭدىقىز جەڭەشە، جاسىرما!.. مەن... مەن ءتۇس كوردىم... قارا داۋىل. ءبىر جاماندىق بولار دەپ جورىپ ەدىم. نە بولىپتى؟ نە بولىپتى؟ — دەدى قىز ءسوزىن ءبولىپ-بولىپ ەنتىگە ءتۇسىپ.
بىرنەشە كۇننەن بەرى مۋزىكا ساباعىن باسا دايىنداۋ ءۇشىن قالاعا كەلىپ جاتقان گۇلجيھان «شەگەن قۇدىقتا» بولعان ۇلكەن وقيعانى ەستىمەگەن ەدى. جالعىز گۇلجيھان ەمەس، باسشى قىزمەتكەرلەر مەن تەرگەۋ ورىندارىنان باسقا، قالا حالقى بۇل حابارمەن تەگىس قۇلاقتانباعان بولاتىن. اۋرۋحانادا جاتقان مەڭدىقىزدىڭ وزىنە دە مۇنى حاكىم امالسىز ايتقان ەدى. ويتكەنى: «مەڭدىقىز، مەن قىرعا شىعىپ بارا جاتىرمىن، ەرتەڭ كەشكە، ءارى كەتسە ارعى كۇنى تۇستەن قالماي قايتىپ كەلەمىن» دەگەن ەرىنە ايەل: «مەن وسىنداي حالدە جاتقاندا قىرعا شىعۋدى كەيىنگە قالدىرمايسىڭ با؟» — دەپ مۇڭايعان بولاتىن. كەنەتتەن اۋىر كۇيگە دۋشار بولىپ جانە وتە جۇدەپ قالعان ايەلىڭنىڭ قام كوڭىلىن قايعىعا بولەمەيىن دەپ، حاكىم ۋاقيعانىڭ ءبارىن باستان-اياق ايتىپ بەرىپ، «مەن ءوزىم شىقپاسام بولمايدى، بۇل جاي عانا قىلمىس ەمەس، ساياسي ءمانى مول ۋاقيعا. بۇل اۋىلداعى تاپ كۇرەسىنىڭ، اقمەتشەنىڭ جانە اقمەتشە سياقتىلاردىڭ اتقان اقىرعى وعى»، دەپ قورىتقان-دى. مۇنان ارعى جاعىن حاكىم ايتپادى دا، ءبىراق نە بولاتىنىن مەڭدىقىز ءوزى توپشىلاپ ەدى. بۇل جوق جەردەن ۇشىراعان ءوز باقىتسىزدىعىنىڭ سول ۇلكەن ىسپەن بايلانىستى ەكەنىن بىردەن تۇسىنگەن ەدى. سوندىقتان اۋىلعا وترياد شىعاتىنىن، ول وتريادتىڭ قولعا تۇسىرسە قۇنىستى، ونى تۇسىرە الماسا اقمەتشەنى بالاسىمەن ۇستاپ اكەلەتىنىن جاقسى سەزگەن ەدى. ايەل ەندى وزىمەن قوسىلا ەگىلىپ جىلاپ، اۋزىنان نە جاقسىلىق، نە جاماندىق شىعارىن بىلمەي تەلمىرە قالعان باقىتسىز قىزدىڭ جاس جۇرەگىنە قالايشا جارا سالماي جۇباتۋدىڭ امالىن ىزدەدى. ونىڭ كەزەرگەن ەرىندەرى جىبىرلاي ءتۇستى. جاس تامشىلاعان كوزدەرى ءمۇلايىم پىشىنمەن مۇڭايا قالدى.
— سەن ايىپتى ەمەسسىڭ، گۇلجيھان، — دەدى ول تاعى دا ارعى جاعىن ايتا الماي.
— مەڭدىقىز جەڭەشە، مەن ءوزىمدى سۇرامايمىن. مەنىڭ ايىپتى، ايىپتى ەمەس ەكەنىم بەزبەنگە تۇسكەن جوق قوي. مەن قارشىعانى سۇراپ تۇرمىن. «اعاڭنىڭ ىسىنە سەن كىنالى ەمەسسىڭ» دەگەن نە ءسوز؟ ول الىبەككە ءبىر جاماندىق ىستەپ پە؟ الىبەك ەلىنە كەتتى. ەلىنەن وسىندا كەلمەكشى ەمەس پە؟
— جوق، جوق. شىراڭ ەلدە... باسقا ۋاقيعا. سۇمدىق ۋاقيعا...
— نە بولىپتى؟ نەگە ايتپايسىز؟ مەنىڭ جۇرەگىمنىڭ جارالانعانى از بولدى دەپ ازاپتايسىز با؟
— قارشىعا ۆولكوم حاتشىسىن اتىپ تاستاعان. جالعىز ول ەمەس، ونان باسقا ءبىر شارۋانى ولتىرگەن.
— ۇستاپ اكەلىپ پە؟ — دەدى قىز ءتۇسى بۇزىلىپ.
— اكەلگەن جوق. ءبىراق ۇستايدى عوي، گۇلجان... جيەندى دە جاۋاپقا تارتادى عوي...
قىز پالاتادان شىعا جونەلدى.
مەڭدىقىز سول كۇنى ۇزاق ويلانىپ جاتىپ، ەرتەڭىنە باسىن كوتەرىپ، اۋرۋحانادان اۋىلداعى الىبەككە ەكىنشى حاتىن جازدى.
2
مەڭدىقىزدىڭ ەكىنشى حاتى الىبەكتىڭ قولىنا تيمەدى، كەشىگىپ قالدى. ءبىرىنشى حاتتى الا سالا الىستاعى الماتىعا جول تارتقان ستۋدەنتتىڭ بۇل حات ءوز قولىنا تيسە نە ىستەرىن، نە جاۋاپ جازارىن كىم بىلگەن. ال ءومىرى العان بەتىنەن قايتىپ كورمەگەن قايسار ءىنىسى بۇعان تەز امال تابۋعا كىرىستى. ادىلبەك اعاسىن ورال قالاسىنا ءوزى اپارىپ، پوەزعا ءوز قولىمەن مىنگىزىپ ەدى. شەتتە جۇرگەن بالالارىنىڭ قامىن كوبىرەك جەيتىن، ولاردىڭ ءبارى ۇيدەگى كىشكەنە ءادىلدىڭ عانا قولىنا قاراپ وتىر دەپ تۇسىنەتىن بالىم كەمپىر:
— ءادىلجان-اۋ، مىنا ءبىر حاتتى اۋىلناي اكەلىپ تاستادى كەشە كەشكە. حاكىمجاننان كورىنەدى. وقىشى، اينالايىن. ءبىر نارسەگە مۇقتاج بولىپ قالدى ما؟ الدە اۋىرىپ، سىرقاپ سەنىڭ كومەگىڭدى كۇتىپ وتىر ما؟ ايتەۋىر ءبىرى اندا، ءبىرى مۇندا بىتىراپ كەتتى عوي تۋعان ۇيدەن، تۋعان شەشەدەن اۋلاق. كوكەڭ ءتىرى بولسا مۇنداي بولماس ەدىڭدەر. قايتەيىن، قايدا جۇرسە دە تەك ءتىرى بولسىن، — دەدى حاتتى قالت-قالت ۇستاعان قولىن بالاسىنا سوزىپ.
ۇلكەنگە دە، كىشىگە دە كەكەسىنى ءازىر ادىلبەك كارى شەشەسىنىڭ قولىنان حاتتى الىپ جاتىپ:
— مەن بولماسام مۇنىڭ قايسىسى ادام بولار دەيسىڭ، — دەدى بەكەي قارتقا كوزىن قىسىپ قويىپ. — بىرەۋىن اناۋ كۇنى پوەزعا مىنگىزىپ جىبەردىم. «بايقا، پوەزىڭ جولدان شىعىپ كەتىپ اداسىپ جۇرمە، الماتىعا بارامىن دەپ جۇرگەندە، باسقا جاقتاعى ءبىر قالاعا كىرىپ كەتىپ جۇرەرسىڭ سەن، الىبەك. ءوز قولىمنان اپارىپ سالار ەدىم، ءبىراق ۇيدەگى شارۋانى ىستەيتىن ادام جوق، بەكەڭ قارتايىپ كەلەدى. ەكى ۇيگە كوز بولۋعا شاماسى كەلمەيدى» دەدىم، ىمم... بۇل سارى اعامنىڭ دا پروكۋرورلىق جۇمىسى اۋىر عوي. مەن بولماسام، بۇكىل ۋەزدى باقىلاۋعا ميى جەتە مە؟!
— ءيا، اينالايىن، سەن بولماساڭ، ءادىلجان! ءالجان بالا عوي. الىستا جۇرگەنىنە زارەم كەتەدى. شارۋا شارۋالاپ، جۇمىس ىستەپ كورمەگەن بالاعا قيىن عوي، دالادا ءجۇرۋ. سارى اعاڭ دا ءومىر بويى وڭۋمەن، كەڭسە جۇمىسىمەن بولىپ، ات ۇستىندە كەلدى.
— ا، مىناۋ، سارى اعامنان ەمەس، مەڭدىقىزدان ەكەن، — دەدى ادىلبەك. حاتتى اشىپ، ونىڭ اقتىڭ بەتىندەگى «مەڭدىقىز» دەگەن ءسوزدى كورىپ. — كەلىنىڭنەن، ماما. ول كەلىنىڭ اقىلدى. ءقازىر ماعان «كەلىنشەك ال» دەپ اقىلىن ايتادى، كورەرسىڭ. كوپ جازعان.
— ونىسى ءجون عوي. ءادىلجان. جەڭگەڭ اقىل ايتپاسا ساعان باسقا كىم ايتادى.
— كەلىن اقىلدى عوي. ونىڭ اقىل ايتقانى دا ءجون، ۇلكەن اعا، ۇلكەن جەڭگە، جانە ونىڭ ۇستىنە ءوزى دە كەپ وقىعان ادام، — دەدى بەكەي كەمپىردىڭ ءسوزىن قوستاپ.
بۇلار ءوزارا سويلەسىپ كەتتى دە، ادىلبەك حاتتى تەز وقىپ شىقتى.
«شىراق! مەن اۋرۋحانادا جاتىرمىن. نەگە، قالاي تۇسكەنىمدى سۇراما. مۇنى كەلگەسىن ەسىتەرسىڭ. ەرتەڭ، ارعى كۇنى شىعامىن. ءتاۋىرمىن... ءبىرىنشى حاتىمدا مەن مۇندا بولعان ۋاقيعالاردىڭ، تۇگەل بولماسا دا، قىسقاشا ءبىرقاتارىن جازعان ەدىم. ونى وقىعان شىعارسىڭ. ول حاتتى قولىڭا تيمەدى دەۋگە دالەلىم جوق. ءبىراق، نە ءوزىڭ كەلمەگەنىڭە، نە حابارسىز جاتىپ العانىڭا قاراپ الدەنەنى ويلاۋعا دا بولادى. وسىنى الىسىمەن العان ساعاتتا قالاعا اتتان... بىزگە قاراي اتتان. نە بولىپ قالدى سونشاما، دەرسىڭ. سۇمدىق ۋاقيعالار بولىپ جاتىر. جازۋعا اۋىر، ايتۋعا قيىن. ەڭ اۋىرى — گۇلجيھان جالعىز قالۋعا اينالدى... جالعىز باسىن سۇيەر ادام بولماي قالۋى مۇمكىن. سورلى قىزدا نە جازىق بار؟! سەن تەز كەلىپ سۇيەمەسەڭ، سەن قۇشاقتاماساڭ، سەن جۇباتپاساڭ، قولدار جان جوق! قارشىعا ەكى ادام ءولتىرىپ، سونىڭ قىلمىستى ىسىمەن اقمەتشەنى بۇگىن ۇستاپ اكەلدى. ۇستاپ اكەلگەندە جاي ۇستاۋ ەمەس، جاي تەرگەۋشىلەر ەمەس. گپۋ ۇستاپ اكەلدى. اناۋ كۇنگى وزدەرىڭىز جولدا كورگەن قۇنىس ءبىزدىڭ ۇيگە كىرىپ كەلىپ... مەنىڭ اۋىرىپ اۋرۋحاناعا تۇسكەنىم سودان... سول قۇنىستىڭ ىلاڭى ەكى ادامنىڭ باسىنا جەتتى. كادىمگى ءوزىڭ بىلەتىن، باياعى بىرگە وقىعان جولداسىڭ شىنعالييەۆ جازىقسىز قۇربان بولدى، ءبىر شارۋا قۇربان بولدى. بۇلاردى ولتىرگەن قارشىعا. ءبىراق قارشىعا قولعا تۇسپەي، قۇنىسپەن بىرگە قاشىپ كەتكەن دەيدى. وسىنىڭ بارىنە جاۋاپتى اقمەتشە دەپ وتىر قالاداعى باسشىلار. قالاي بولعاندا دا اقمەتشە ۇستاۋدا. ۇستاپ قانا قويمايتىن كورىنەدى. بولىستىڭ قوسشى كەدەيلەردىڭ، اۋىلدىڭ ۇيىمداردىڭ جينالىسىندا «اقمەتشەنىڭ مال-مۇلكى تەگىن قازىناعا الىنسىن، ءوزى باسقا جاققا جەر اۋدارىلسىن» دەگەن قاۋلىلار الىنىپ، ونى ۋەزدىك اتقارۋ كوميتەتى پروكۋرورعا بەكىتىپ بەرگەن. حاكىم اقمەتشەنىڭ بۇكىل يمەنيەسىنە تىيىم سالىپ، ەش جاڭقا مال-مۇلكى، جيھازى شاشىلماسىن دەگەن بۇيرىق جازعان. ۇيىندە قىزى عانا قالعان، سورلى گۇلجيھان قالعان. بۇل باقىتسىز جاندى جالعىز تاستاۋعا بولا ما؟ مەن ونى قالاي پانالاتامىن؟ پانالاتار ەدىم — وعان قىز كونە مە؟ قىزدىڭ سۇيگەن جارى سەن. سەنىڭ سۇيگەنىڭ دە سول قىز. مۇنى مەن جاقسى بىلەمىن. سوندىقتان بۇرىنعى ەسكى ادەت بويىنشا «اتاستىرۋدى» بىلاي قويعاندا دا، سەنىڭ قاقىڭ بار عوي قىزدى قولىنان جەتەك¬تەپ وزىڭمەن بىرگە الىپ كەتۋگە. بۇعان ەشكىم قارسى بولا المايدى، زاڭ دا قارسى ەمەس. باسقا نە ايتايىن. مۇمكىن، حاكىم قارسى بولار. ءبىراق حاكىمنىڭ دە توقتايتىن جەرى بار... تەز جەت، ەرلىك ەتەتىن ۋاقىت جەتتى. سۇيگەنىن الدى دەپ ساعان ايىپ قويۋشى بولسا كورىپ الارمىز.
اسىعىپ كۇتكەن جەڭگەڭ مەڭدىقىز.
شەشەمە كوپ-كوپ سالەم. كەنجەبالاعا سالەم. ءۇي ءىشىنىڭ بارىنە تەگىس سالەم. م».
از ويلادى دا ادىلبەك اقىل تاپتى.
— مەن جىمپيتىعا جۇرەمىن، ماما. ال، بەك اعا، شارۋاعا ءوزىڭ كوز بولا تۇر. پىشەندى كەلگەن سوڭ مەن ءوزىم رەتتەسەم. قالادا كوپ اينالماسپىن. اينالۋعا رەتى دە كەلمەس ءسىرا، — دەدى ول قاباعىن ءتۇيىپ تۇرىپ.
بەكەي ونىڭ اۋزىنان تاعى نە شىعار ەكەن دەگەن جانشا قاراي قالدى دا، بالىم كەمپىر بىردەن سارى ۋايىمعا كوشتى:
— ءادىلجان-اۋ، بۇل نە ءسوز — قالاعا بارامىن، ءقازىر جۇرەمىن دەگەنىڭ؟ قاراقتارىمنىڭ بىرەۋى اۋىرىپ قالعان جوق پا؟ نەگە ۇندەمەيسىڭ، ءادىلجان؟ كەلىننىڭ اياعى اۋىر، بوسانار كەزى دە جۋىق... نە بولىپتى، نە جازادى؟..
— امان. وزدەرى امان، ماما. ءبىراق الگى جيەندەر ۇستالىپ قالىپتى...
— قۇدايا توبا. ساقتاي كورى ۇستالعانى قالاي، ءادىلجان؟
— ۇستالعانى سولاي، ماما. قاماپ قويسا كەرەك اقمەتشەنى.
بەكەي تاماعىن كەنەپ، ءبىر ۇلكەن بيلىك ايتاتىن ادامشا، ورنىنان قوزعالا ءتۇسىپ، جۇگىنىپ الدى.
— بىلتىرعى جولدى قاماعان اباقتىعا سالعان شىعار. اقمەتشە جيەن دە وتە ءىرى ادام عوي. ول جولدان ءبىلىمدى عوي، — دەدى. كەمپىرگە اقمەتشە مەن جولدىڭ قايسىسى ءىرى، قايسىسى ءبىلىمدى ەكەنى كەرەك بولىپ قالعانداي-اق.
— ءادىلجان-اۋ، حاكىمجان الگى مىقتىسى ەمەس پە؟ نەمە دەپ ەدىڭ جاڭا؟ پىركارول دەدىڭ بە؟ ول اقمەتشەگە بولىسپاعانى ما؟ الدە قولىنان كەلمەدى مە ونى اراشالاۋعا؟ — دەپ كەمپىر ىڭقىل قاقتى.
— ماما، مۇنى مەن ءقازىر ءتۇسىندىرىپ جاتا المايمىن. ءبارىبىر مەنىڭ ايتقانىما دا، باسقانىڭ ايتقانىنا دا تۇسىنبەيسىڭ. ال، ەڭ تۇسىنىكتىسى مىناۋ: اقمەتشەنى اباقتىعا سالىپ قويىپتى. بالاسى... قاشىپ كەتىپتى. كىسى ءولتىرىپ قاشىپ كەتىپتى. انا كەلىنىڭ جالعىز. مەن كەلىنىڭ دەپ مەڭدىقىزدى ايتپايمىن، ورتانشى بالاڭا الىپ بەرەمىن دەپ ايتتىرىپ قويعان كەلىنىڭ — كادىمگى گۇلجيھان كەلىنىڭ ءبىر ۇيدە ءبىر ءوزى قالعان دەيدى. قارعاداي قىزدى قاڭعىتىپ قويىپ مەن وتىرا الماسپىن. الىپ كەلەمىن. وسىندا، مىنا وڭ جاعىڭا الىپ كەلىپ كىرگىزەمىن. كەرەك بولسا انا قاشىپ كەتكەن بالاڭنىڭ ارتىنان ءوزىم ەرتىپ الىپ بارامىن.
— توبا-اۋ، ءتاڭىرىم-اۋ، ءادىلجان-اۋ، سەن نە ايتتىڭ؟ مەنىڭ قۇلاعىم جازاتايىم ەسىتتى مە الدە... كىسى ءولتىرىپ قاشىپ كەتىپتى دەدىڭ بە؟ و، جاساعان، و، توبا! ادام ءولدى، كىسى ءولتىردى دەگەندى ەستىمەگەنىمىزگە كوپ بولىپ ەدى عوي. باياعى باقي مارقۇمدى حان جىگىتتەرى اتىپ كەتكەننەن بەرى، ورىستار قاشقاننان بەرى قۇلاق ەستىمەگەن ءسوز...
— ءيا قۇلاق ەستىمەگەن ءسوز. بالشابايلار مەنشەبايلاردى قۋىپ قىرعاننان بەرى تىنىشتىق ەدى، — دەدى بەكەي، تاعى دا ءبىر اتالى ءسوزدىڭ باسىن قايىرىپ تاستادىم دەگەندەي، قارا ساقالىن قاۋقيتا سيپالاپ قويىپ.
— اڭگىمە وسى، ماما. انا ءۇيدىڭ وڭ جاعىنا ءشيىڭدى ۇستا. ءتۇس كيىزىڭدى قۇر. جۇگىڭدى دۇرىستاپ جينا. شاي-شەكەر بار. قوناق اياعى جيىلەر. كەلىن كەلدى دەگەن سوڭ قايىرلى بولسىن ايتۋشىلار كوبەيەدى عوي. سەنىڭ توي جاساماعانىڭا، بالاڭنىڭ. جوعىنا جۇرت قاراي ما، — دەپ ادىلبەك شەشەسىنە شارۋاشىلىق ءجونىن سىلتەدى.
— قاراعىم-اۋ، ءادىلجان-اۋ، وسىندا تۋرا اكەلەسىڭ بە؟ تۋرا اكەلسەڭ دالادان تاۋىپ العان بالا ەمەس، كادىمگى جول-جوراسىمەن ءتۇسىرۋ كەرەك ەمەس پە، كەلىندى؟، — دەپ كەمپىر ساسا باستادى.
— ماما، قىڭق ەتپە. الىبەك ءوزى جاسار كەلگەن سوڭ تويىن. مەنىڭ شارۋام كەلىنىڭدى اكەلىپ، قولىڭا ۇستاتۋ. باسقاسىن بالاڭنىڭ ءوزى بىلەدى.
— الىبەكجان كەلەمىن دەدى مە؟
— كەلەدى. ەندىگى جىلى كەلەدى. انا جىلعى سارى اعام سياقتى، ايەلىن قولىڭا قوندىرىپ، ءوزى وقۋىن وقي بەرەدى.
— اينالايىن، قايدان بىلەيىن، مەن ونىڭ بارلىق ءمان-جايىن. ايتەۋىر سەن ءوزىڭ بىلەسىڭ، قاراشىعىم. اكەڭنىڭ قارا شاڭىراعىن ۇستايتىن ءوزىڭ. انا اعالارىڭا جاردەم بەرەتىن دە ءوزىڭ. سەنىڭ قولىڭا اراپ وتىر عوي ءبارى. ايتەۋىر قۇدايعا شۇكىر. كۇن كورگىش مالىڭ بار، ءۇيىڭ بار، — دەدى كەمپىر بالاسىنا قالتقىسىز سەنىپ.
3
ادىلبەك قالاعا ەرتەڭىنە-اق جەتىپ كەلدى.
— جاي ما، بالا؟ ءۇي ءىشى امانشىلىق پا؟ — دەدى حاكىم، كۇتپەگەن جەردەن ۇيگە كىرىپ كەلگەن ىنىسىنەن. ول ەلدەگىلەردىڭ ءبىرى اۋىرىپ، بولماسا ءتىپتى، ونان دا جامان حالگە ۇشىراپ قالدى ما دەپ سەسكەندى. — الىبەك نەگە كەشىگىپ جاتىر؟
اسىقپاي قيمىلداپ، اقىرىنداپ سويلەيتىن ادىلبەك، ادەتىنشە جايلانىسىپ وتىرا باستادى. ول كويلەگىنىڭ جاعاسىن بوساتىڭقىراپ قويدى. سونسوڭ جاڭا عانا اۋرۋحانادان شىققان، كوزى كىرتيىپ، ءجۇزى سولعان جەڭگەسىنە كوز تاستاپ، ايەلدىڭ اۋىر حالگە ۇشىراعانىن سەزە قالدى.
— ءبىز امانبىز. مامام ساۋ. بەكەڭ ءۇي ءىشى دە مۇزداي قارا كوك. الىبەك الماتىسىنا ءجۇرىپ كەتتى. مەڭدىقىز جەڭەشەمنىڭ... جۇدەپ قالعانى قيىن بولعان ەكەن، — دەدى ول ارعى جاعىن ءوزى دە ايتا قويماي، اعاسىنان انىقتاپ سۇراعىسى دا كەلمەي.
— ءيا، امان بولساڭدار بولعانى. جەڭگەڭ كۇتپەگەن بالەگە كەزدەسىپ اۋرۋحاناعا جاتىپ شىقتى. جانى امان قالعانىنا شۇكىر دەپ وتىرمىز. الىبەك ءجۇرىپ كەتتى دەيسىڭ بە؟ ونىسى جاقسى بولعان. مەكتەپتەرى كوشەدى. ەرتەرەك بارىپ ورنالاسقانى ءجون، — دەدى حاكىم.
قىرداعى ءۇي ءىشىنىڭ امان ەكەنىنە مەڭدىقىز شاك كەلتىرگەن جوق-تى. ءبىراق الىبەكتىڭ ورنىنا ادىلبەكتىڭ كىرىپ كەلگەنىنە ول دا ەلەڭ ەتە قالعان ەدى. ال ءقازىر ونىڭ رەنجىگەننەن شىتىناي قالعان قاباعى ءسال جازىلا تۇسكەندەي بولدى دا، ونىڭ جۇدەۋ جۇزىندە ەندى مۇڭايعان ءپىشىن پايدا بولدى. «شىراق... شىراق، ۋادەسىنەن تايعان ەكەن» دەگەن وي وراي قالدى ونى. سوندا دا ول سىر بەرمەي، حاكىمگە بۇل ءجۇز وزگەرىسىن دە، ىشكى ويىن دا بىلدىرمەۋگە تىرىستى.
— كەنجەبالا، شەشىنىپ، جۋىنسايشى. كۇن دە ىستىق، ءۇستىڭ دە شاڭ بولىپتى. شولدەگەن دە شىعارسىڭ. مەن شاي قويايىن، — دەدى اقىرىنداپ ورنىنان تۇرىپ.
— ءيا، ءيا، شەشىن، بالا. انا جاقتا شەلەك بار. الىپ شىعىپ قوراداعى قۇدىق باسىنا جۋىنساڭ دا بولادى، — دەدى حاكىم ايەلىنىڭ پىكىرىن قوستاپ. — جەڭگەڭمەن ەكەۋىڭ شايدى اسىقپاي وتىرىپ ىشەرسىڭدەر. ماعان قاراماڭدار، — ول ۇيدەن شىعۋعا بەت الدى.
ادىلبەك اعاسى مەن جەڭگەسىنىڭ ايتقانىن ىستەي قويمادى. ول سول وتىرعان كۇيىندە قالدى دا، الدەنەگە اسىعا باستاعان اعاسىنان سىر تارتۋعا كىرىستى.
— سارى اعا، ەلدە وسى كۇنى ءبىر كۇبىر-كۇبىر اڭگىمە جايىلىپ بارادى. بىرەۋ الاي، بىرەۋ بىلاي دەيدى. ءمانىسىن-ماعىناسىن ۇعىپ بولارلىق ەمەس. «بي-بولىستاردى جاۋاپقا تارتادى ەكەن. باي-بەكتىڭ مال-مۇلكىن قازىناعا الادى ەكەن. ەلدە كوممۋنا قۇرىلادى ەكەن» دەگەن الىپ-قاشتى حابار جەلدەي ەسەدى. بىرەۋلەر «ءبىزدىڭ اقمەتشە جيەن اباقتىعا ءتۇسىپ قالىپتى» دەيدى. بۇل نە ءسوز؟ — دەدى ول جايباراقات پىشىنمەن.
حاكىم ويلانىپ قالدى دا كۇلىپ:
— ساعان ونداي اڭگىمەنىڭ كەرەگى نە، ادىلبەك؟ سەن ءالى جاسسىڭ. باي-بەكتەردى جاۋاپقا تارتسا جارلىنى قاناعانى، ەزگەنى ءۇشىن جاۋاپقا تارتادى. اقمەتشە دە سولاردىڭ ءبىرى. ساعان مۇنداي اڭگىمەلەرگە قۇلاق ءتۇرىپ، ساياساتپەن شۇعىلدانۋ ەرتە، ءادىل، — دەدى.
— سارى اعا، دۇرىس ايتاسىز. ماعان ساياساتتىڭ كەرەگى جوق. بايدىڭ، بەكتىڭ نە بولعانىندا مەنىڭ شارۋام قانشا. اركىم ءوز ىسىنە جاۋاپتى. ال، «سەن جاسسىڭ» دەگەنىڭىز دە جاندى ءسوز. ءبىراق مەن ون سەگىزدەمىن. ون سەگىز جاستا ءوزىڭىز رەالنوە ۋچيليششەنى ءبىتىرىپ، قىزىلداردىڭ قاتارىنا ىلەسىپ ەدىڭىز. سوندا ءسىز جاستىقپەن، بىلمەستىكپەن كىرىپ كەتىپ پە ەدىڭىز؟ — دەدى ءىنىسى ءتۇيىلىپ.
حاكىم ادىلبەككە قاراپ باسىن شايقادى.
— اي، ادىلبەك-اي، سەنىڭ وسى وجەت مىنەزىڭ، ءازىر جاۋاپ ءسوز تاپقىرلىعىڭ ءتۇبى وزىڭە زيان بولىپ شىقپاسا ءقايتسىن.
— ايتار ءسوزىمدى، ىستەر ءىسىمدى بىلمەي، ەكى يىعىم سالبىراپ، موينىما سۋ كەتىپ جۇرسە، ەڭ پايدالىسى سول بولار ما ەدى؟
— قوي ەندى، قاراعىم، سەنىمەن ايتىسىپ جاتا الماسپىن. جۇمىسىم بار. جۋىنىپ، شايىڭدى ءىش. كەلگەن قىزمەتىڭدى سونان كەيىن مەن قايتىپ كەلگەن سوڭ اسىقپاي وتىرىپ سويلەسەرمىز. مەن دە ەپتەپ ساعان جاۋاپ بەرۋگە تىرىسىپ باعارمىن.
— سارى اعا، مەنىڭ ۇزاق سويلەسەتىن اڭگىمەم شامالى. مەڭدىقىز اۋىرىپ قالدى دەگەن سوڭ ءوز كوزىممەن اماندىقتارىڭدى ءبىلىپ قايتايىن دەدىم. بۇل ءبىرىنشى جۇمىسىم. ەكىنشى، انا الىبەك ءىنىڭىز وقۋىنا ءجۇرىپ كەتتى. ۇيدە باسى قالتىراپ، قولى دىرىلدەگەن مۇگەدەك كارى شەشەسى قالدى. وعان قارتايعاندا دارەت سۋىن جىلىتىپ بەرەتىن، كىرىن جۋاتىن، اس پىسىرەتىن كەلىن كەرەك. ول كەلىندى ءتۇسىرىپ كەتۋگە الىبەكتىڭ مۇرشاسى كەلمەي، اسىعىپ ءجۇرىپ كەتتى. مەن سول كەمپىردىڭ، كوكەمنىڭ كوزىنىڭ تىرىسىندە باتاسىن وقىپ كەتكەن كەلىنىن الىپ كەتەيىن دەپ كەلدىم. اكەسى تۇتقىندا، اعاسى جوق، ءوزى قاڭعىپ ءجۇر دەيدى وسى قالادا.
حاكىم مەڭدىقىز بەن ادىلبەككە كەزەك-كەزەك قارادى. ايەل ەرىنەن ءجۇزىن ادەيى بۇرعانداي، تەرىس اينالىپ، الدەنەنى شۇقىلاي باستادى. ال، ادىلبەك اعاسىنىڭ ءبىرىنشى ءسوز شوقپارىنا يىعىن توسىپ، سازارعان كۇيى ونان كوزىن الماي، «كەلسەڭ كەل» دەگەن قايسار پىشىندە قالدى. بۇل حاباردىڭ ءبارىن: باي-بەكتەر جونىندەگى اڭگىمەنى، اقمەتشەنىڭ ۇستالعانىن، ونىڭ بالاسىنىڭ قاشىپ كەتكەنىن ءىنىسىنىڭ قۇلاعىنا بۇلجىتپاي جەتكىزگەن ادام تەك مەڭدىقىز ەكەنىن حاكىم بىردەن سەزدى. وسىنى دالەلدەگەندەي ايەلىنىڭ «كۇنالى» كەزىندە كۇيبەڭدەپ، ءجۇزىن تەرىس قاراي بۇرا قالاتىن ادەتى دە ءقازىر الدىنا كەلە قالدى. ءبىراق كۇنى كەشە، بوسانار شاعىندا باقىتسىزدىققا ۇشىراپ، اۋرۋحاناعا جاتىپ شىققان، بالاسى ءتۇسىپ ازاپ شەككەن ايەلىن سوزبەن سوگۋ دە، وعان ءتىپتى قاباق ءتۇيۋدىڭ ءوزى دە راقىمسىزدىق ەكەنىن حاكىم جاقسى ءتۇسىندى. مىنا قاسقىردىڭ بولتىرىگىندەي قۇيرىعىنان ۇستاساڭ باس سالۋعا دايىن تۇرعان وجەت ىنىسىنە قارسى جاۋاپ قاتۋ دا وتە ءقاۋىپتى ەدى. سوندىقتان حاكىم وسى جەردە بۇلاردى قايىرىپ تاستاماسا دا سوزدەن ۇتىلماي، اعالىق جولىن باسىم ۇستاۋدى كوزدەدى.
— بالا، سەن اقىلدى جىگىتسىڭ. ال اقىلدى جىگىت الدى-ارتىن ابدەن ويلاپ، ىستەر ءىسىن مۇلتىكسىز ەتىپ ىستەۋگە تىرىسادى. مەن سەنىڭ جاسىڭدا قىزىل وتريادقا جازىلسام بىلمەگەندىكتەن ەمەس، سانا-سەزىمگە سۇيەنىپ ىستەگەن ءىسىم. ءبىراق ول كەزدە مەن ءبارىن ءبىلدىم، ءبارىن شامالادىم دەيتىن پىكىردە بولعانىم جوق. ءتىپتى سونان بەرى، مىنە ون جىل ءوتتى، ال وسى ون جىلدىڭ ىشىندە دە مەن دۇنيەنىڭ بار تەتىگىن تاۋىپ، بار ءتىلىن ءبىلدىم دەپ ايتا المايمىن. سەن وسىنى ءتۇسىن. وسىنى ءتۇسىن دە ايەلدى الاتىن كىسىنىڭ قىز سوڭىنان ءوزى جۇرەتىنىن، قىزدى بارىپ ءوزى كورەتىنىن، ءوزى باعالاپ، ونىمەن ءوزى سىرلاساتىنىن ۇمىتپا. اركىمنىڭ ءوز قۋانىشىن ءوزى جاساپ، ءوز كۇيىنىشىن ءوزى تارتاتىنىن ويلاۋ كەرەك. الىبەككە ايەلدى مەن دە، سەن دە الىپ بەرمەيمىز. ول ءوزى تاۋىپ الادى. كىمدى الادى ونىڭ ءوزى بىلەدى. ول سەنەن ۇلكەن، سەنەن جولى دا بولەگىرەك. مۇنداي اڭگىمەنى، بالا، سەن ماعان ايتپا. دوۆەرەننوستپەن العان كەلىنشەك كەلىنشەك بولمايدى، — دەدى.
حاكىمنىڭ ءۇنى دە قوڭىر ۇنمەن كۇمبىرلەڭكىرەپ شىقتى. ءتۇسى دە قوڭىرقاي تارتىپ، قاباق پەن قاستىڭ اراسىندا قارا كولەڭكەلەنگەن سىزىقتار جۇگىرىپ كەتتى. ايەلى وعان ءجۇزىن بۇرمادى، بەزەرە قالعان ءىنىسى دە ونىڭ وزگەشە تۇردە قۇبىلا باستاعان رەڭىنە سىيلاۋ بەردى، ۇندەمەدى. ەندى كىدىرسەم اڭگىمە تەرەڭگە كەتەر دە¬گەن جانشا حاكىم جالما-جان كەپكاسىن كيدى دە، پورتفەلىن كوتەرىپ ۇيدەن تەزىرەك شىعىپ كەتتى. ءبىراق تەز جۇرسە دە ونىڭ ادىمى ادىلبەككە وتە نىق، ءوزى سياقتى اياق باسىسى دا سالماقتى ەستىلدى.
— مەن جۇرەمىن، جەڭەشە. ماعان گۇلجيھاننىڭ پاتەرىن كورسەتىپ جىبەر، — دەدى ادىلبەك، اعاسىنىڭ اياق ءدۇرسىلى ارىلەپ كەتكەننەن كەيىن.
— ويباي، كەنجەبالا، شاي ءىشىپ كەت. ءقازىر قاينايدى، — دەپ مەڭدىقىز تىپىرشي باستادى.
— جوق. كۇتۋگە بولمايدى. تەمىردى قىزعان كەزدە سوڭ. سارى اعامنىڭ ءسوزىن ەستىدىڭ عوي. ول تاعى ءبىر دالەل تابادى.
— ونىڭ ءسوزىنىڭ جانى بار عوي، كەنجەبالا. قيىن-قىستاۋ كەزەڭ ءقازىر.
— ونىڭ ءسوزى ءادىل ءسوز، مەن وعان ەشبىر داۋ ايتا المايمىن. سوندا دا ونىڭ ەسكەرمەي كەتكەن جاعى بار. ءوزى كورىپ، ءوزى سويلەسىپ، كەلىنشەگىن ءوزى تۇسىرۋگە الىبەكتىڭ مۇرشاسى كەلمەدى. ول اسىعىپ ءجۇرىپ كەتتى. ەندىگى جىلى كەلەمىن، بارىسىمەن گۇلجيھانعا حات جازامىن، دەپ كەتتى. ال ءقازىر مىنا جاعدايدا قىزدى جەتىم لاقتاي اركىمگە تەلمىرتىپ قويا المايمىن عوي. مەن دە ونىڭ جاۋى ەمەسپىن، جاقىنىمىن، الىبەكتىڭ بىرگە تۇراتىن، ەنشىسى ءبىر ءىنىسىمىن. كەلىنشەگىن شەشەسىنىڭ قاراۋىنا اپارىپ بەرەمىن. انا جىلعى ءوزىڭ قۇساپ ۇيدە وتىرار. ونىڭ نە ايىبى بار، — دەدى ادىلبەك.
— كەلىپ امانداسىپ كەتۋگە دە ۋاقىتى بولمادى ما؟ شىراق تا ايتەۋىر قىزىڭق ادام، — دەپ ەدى مەڭدىقىز، ادىلبەك تەتەلەس اعاسىنىڭ سىيىن بەرە سويلەدى.
— سول بىلجىراقتان نە سۇرايسىڭ، — دەدى ول داۋسىن جۋانداتىپ. — ەرتەمەن وسىندا جۇرەمىن دەپ وتىر ەدى، سەنىڭ حاتىڭدى الدى دا، سابىنداي ءىرىپ جۇرە بەردى. قورقاق قاينىڭ، ناعىز قويان جۇرەك. ول مىنا قيىندىقتى سەزدى دە، تاۋەكەل ەتە الماي، ۇيرەنگەن وقۋىنا تارتىپ وتىردى. ءسوزى ءسوز ەمەس. «وندا بارعاندا پاتەر كەرەك، تاماق كەرەك، كيىم كەرەك» دەپ سارى ۋايىم سوقتى. مەيلى، قاتىنى ءوزى وقۋ ءبىتىرىپ كەلگەنشە ۇيدە وتىرار، ءبىر ادامدى اسىرارمىز ەپتەپ. وعان دەيىن ءوزى دە پىسىر.
— اپىرىم-اي، بىزگە ءبىر سوعىپ كەتكەندە بولاتىن ەدى. قورىققانى دا راس شىعار. وسىندا الگى بار بولعىر جۇرتتىڭ: «باي قىزىن الۋعا بولمايدى» دەگەن بالەسى دە كولدەنەڭ تۇرا قالدى. شىراق سەندەي باتىل ەمەس، حاكىم سياقتى دا ەمەس. ءبىراق ونىڭ جانى نازىك، اڭىن ادام، دۇنيەگە باسقالاردان وزگەشە قارايتىن ادام. ونداي ادامنىڭ ءومىر تالقىسىنا شىداي الماۋى دا مۇمكىن. قايسارلىعى از. ءبىراق اعاڭدى قاتال سىناي بەرمە. سەندەرگە، مىنا حاكىم ەكەۋىڭە ارقا سۇيەپ وسكەن جاس قوي... ال، گۇلجيھان الىپ كەتۋىڭە كونبەسە نە ىستەيسىڭ، كەنجەبالا؟
— ءبىر قىزدى كوندىرەرمىن. كونبەسە باسقا ءبىر ءجونىن تابارمىن.
— ات-اربامەن كەلدىڭ بە؟
— ءيا، پاتەردە ات-اربام.
— ابىستايدىكىن بىلەسىن عوي، انا مەشىتتىڭ بەرگى قاتارىنداعى ءۇشىنشى ءۇي. گۇلجيھان سوندا جاتىپ وقيدى. جاقىندا عانا ماعان اۋرۋحاناعا كەلىپ كەتتى. ەكەۋىمىز قوسىلىپ جىلاپ الدىڭ. ول دا مىقتى جۇدەپ قالعان، — دەدى مەڭدىقىز كوڭىلى بۇزىلىپ.
— مەن قىزدى الىپ كەتەتىن بولسام مۇندا سوقپايمىن. ال الدەقالاي جولىم بولماي قالسا، وندا كەلىپ، ءجاي-مانىستى ايتىپ كەتەرمىن.
مەڭدىقىز قاينىسىنا ايران بەردى دە:
— حاكىم بۇعان ريزا بولمايدى. مەن باسقا نە ايتايىن. ءوزىڭ ءبىل، كەنجەبالا، — دەدى مۇڭايىپ.
— ريزا بولماسا شاۋىپ الار دەيسىڭ بە؟! ول دا ءجۇنىستىڭ بالاسى، مەن دە ءجۇنىستىڭ بالاسىمىن. قىلمىس ىستەۋگە شىققانىم جوق — جەسىرىمدى الا كەلدىم.
— اي، كەنجەبالا-اي! جولىڭ بولسىن! باسقا نە ايتايىن، — دەدى ايەل كوزى بۋالدىرلانا ءتۇسىپ.
ابىستايدىڭ اۋلاسىنا كىرە بەرگەندە ءبۇتىن ءۇيدىڭ ءىشىن، قورانىڭ ءىشىن گۇمبىرلەگەن ۇنگە بولەگەن ءبىر مۋزىكا اسپابىنىڭ داۋسى ادىلبەكتى كىلت توقتاتتى. از تۇرعاننان كەيىن، بۇل اسپاپتىڭ پيانينو ەكەنىن شامالادى. ءبىراق ونىڭ اتىن ەستىگەنمەن ءتۇرىن دە، ءتۇسىن دە ول بۇرىن-سوڭدى كورگەن جوق-تى، ونى قالاي وينايتىنىن دا بىلمەيتىن. سوندا دا عاجاپ ۇنگە قۇلاعىن تىگە قالدى.
جاسىنان دومبىرا تارتىپ، ءان سالعان، كەشتەن باستاپ تاڭ اتقانشا تالماي جىر ايتاتىن نۇرىمدى كورە وسكەن ادىلبەك، وعان كىشكەنە كۇنىندە، ەسىن بىلە باستاعان كەزىندە-اق ەلىكتەي باستاعان ادىلبەك، دومبىرانى جاقسى تارتاتىن، ءاندى دە ءتاپ-تاۋىر سۇيكىمدى قوڭىر داۋسىمەن قۇيقىلجىتا سالاتىن ەدى. مىنا كۇمبىر كۇي ونى باسقا ءبىر سىرلى، سيقىرلى، بىردە بالقىتىپ، بىردە ورلەي تۇسكەن ءۇن تاسقىنىنا توعىتىپ جىبەرگەندەي بولادى. ءبىر كەزدە كەز الدىنا قاراۋىتقان قالىڭ ورمان كەلەدى، ورمان ءىشى بىردە شىقىلىقتاپ، بىردە كۇمبىرلەپ، سان قيلى دىبىسقا تولىپ كەتەدى...
ادىلبەك قانشا ۋاقىت تۇرىپ قالعانىن بايقاعان جوق. ول تەك قايران قالعان جانداي مەلشيىپ تۇرىپ-تۇرىپ، ءۇننىڭ تولاستاعان كەزىندە اياعىن ىلگەرى باسا بەرىپ ەدى، مۋزىكا باسقا ءبىر ەكپىندى، كۇشتى، ءۇنى تانىس، ىرعاعى كوڭىلدە جاتقان كۇيدى دۇرىلدەتە جونەلدى. بۇل وزىنە كوپتەن تانىس، وتە-موتە قۇلاققا جاعىمدى كۇي ەدى. ءبىراق مۇنى دومبىرادا ادىلبەك سان رەت ەستىپ، ءوزى دە تارتىپ ۇيرەنگەنمەن مۇنىڭ اتىن دا، شىعارعان ادامنىڭ كىم ەكەنىن دە بىلمەيتىن. ونىڭ تەك كوز الدىندا دۇنيەنى قاپتاعان قالىڭ بۇلتتى، قاھارلى تولقىندى، سۋىق لەپتى، ءۇي جىققانداي دۇلەي ەكپىندى قاپ-قارا توپان باسىپ كەلە جاتتى. اسپان استى الاي-تۇلەي ۇيتقىپ-ۇيتقىپ الىپ قاھارىن جازىپ جىبەرگەندە دۇنيەنى تۇبىرىمەن قوپارعان ءزىلزالا تاسقىن ويدى بوزداتىپ، قىردى تەبىرەنتىپ، ىسىرىپ، ىعىستىرىپ جايپاي جۇتىپ، قيراتىپ، دۇرىلدەتىپ تاعى دا الاي-تۇلەي دولدانا ءتۇسىپ، بۇرىنعىدان دا سۇراپىل ىسقىرىق پايدا بولا قالادى... ەسەڭگىرەگەن جانشا نەگە كەلگەنىن دە ويلاماي، ادىلبەك ۇيىپ تۇرىپ قالدى. ونىڭ قۇلاعىنا مىرس-مىرس جىلاعان بالانىڭ كۇڭگىرت وكسىگى شالىندى... كەنەت سەلك ەتتى دە، باسىن كوتەرىپ ەسىككە قاراي ءجۇردى.
ەسىكتى اشىپ قالعاندا ونىڭ كوزىنە قاپ-قارا قارا ساندىق — پيانينو مەن ونىڭ قاسىنداعى قارا كويلەك كيگەن قىزدىڭ تالدىرماش كەلگەن سۇڭعاق دەنەسى شالىندى. ءبىراق ەكىنشى رەت كوز توقتاتىپ ۇلگىرگەنشە بولماي ورنىنان ۇشىپ تۇرەگەلگەن گۇلجيھاننىڭ ۇلكەن قارا كوزدەرى ادىلبەكتىڭ كوزدەرىمەن كەزدەسە قالدى. العاشقى ساتتە قىزدىڭ ۇرەيلى جانارى «سەن كىمسىڭ؟» دەگەن سۇراۋمەن اياعىن سالاڭ باسقان جىگىتتىڭ جولىن كەس-كەستەگەندەي بولدى دا، بىردەن-ەكى ونىڭ ايىپتى ادامداي ابدىراپ تۇرىپ قالعانىن كورىپ، قىزدى سول ساتتە شاعىنۋ سەزىمى بيلەپ كەتتى: ول بەتىن باسىپ تەرىس اينالدى دا، الگىدەگى جاس بالانىڭ بۋلىعىپ جىلاعانى قايتا باستالدى. ءسوز تاپقىر ادىلبەكتىڭ ءبىر ءسات ءتىلى دە تۇسالدى، ومىردە بوساپ كورمەگەن بۋىنى دا دارمەنسىزدەنە قالدى. ول نە ىلگەرى جۇرەرىن، نە وسى جەردە تۇرىپ قالۋىن وزدىگىنەن شەشە الماعان ادامشا، قىزدان:
— وسى جەردەن-اق سويلەسسەم بە ەكەن، الدە بىلاي قاراي وتۋگە دە بولا ما؟ — دەدى.
قىز تىنا قالىپ، ادىلبەكتىڭ سوزىنە قۇلاعىن توستى، ءبىراق ءتىل قاتپادى، تەرىس اينالعان كۇيى، بۇرىلماستان پيانينوعا سۇيەنىپ تۇرا بەردى.
— مەنى تانىدىڭ با؟ — دەدى اقىرىندا ادىلبەك قىزعا، ءسوز باستاۋ نيەتىمەن. — ءبىر كورگەن ادامىڭدى كەيدە تانىماي دا قالاسىڭ...
— الىبەك قايدا؟ — دەدى قىز ونىڭ سوزىنە جاۋاپ قاتۋدىڭ ورنىنا.
كەلگەنشە ءتۇرلى ايلا-امالدى بىرىنەن سوڭ ءبىرىن ورنى-ورنىنا جۇمساي بەرۋگە كۇنى بۇرىن ويلانىپ كەلگەن ادىلبەك، قىز ەرمەي بالە قىلار دەگەن كۇدىكپەن:
— الىبەك ەلدە، — دەدى.
الدە باتىلسىزداۋ شىققان ءسوزىنىڭ بوستىعىن قۇلارى ءىلىپ قالدى ما، الدە «ءوزى كەلمەي، ءىنىسىن جىبەرگەنى نەسى» دەپ تاڭىرقادى ما، ايتەۋىر قىز بۇرىلىپ، ادىلبەكتىڭ جۇزىنەن شىن جاۋاپ ىزدەگەندەي قادالا قارادى. ادىلبەك گۇلجيھاننىڭ از ۋاقىتتىڭ ىشىندە ۇلكەن وزگەرىسكە ۇشىراپ قالعانىن ايقىن ايىردى: اناۋ كۇنگى ءموپ-مولدىر كوز ازداپ ىسىنە تۇسكەن جانە ونىڭ ۇستىنە قامسىز كۇلىمسىرەگەن شىرايدان ايرىلىپ، ۇرەيلى، دارمەنسىز، ەلەۋرەگەن قالىپقا كوشكەن — اۋىزدان اقسىز شىققان ءبىر اششى لەبىزگە دە جاسى ىرشىپ كەتۋگە دايىن. دوڭگەلەك كەلگەن جۇقا ءوڭدى ءجۇزى ءسال بوزعىلت تارتىپ، جاقتارى ۇزارا تۇسكەن، بويى دا بۇرىنعىدان اناعۇرلىم سۇڭعاق سياقتى. «نەگە الدادىم! شىنىمدى ايتسام دا ەشقايدا بۇلتارا المايتىن كيىكتىڭ جەتىم لاعىنداي جاۋتاڭداپ قالعان بايعۇس قىز»، دەپ اياپ كەتتى ىشىنەن ادىلبەك. ءبىراق ايتىلعان ءسوز ايتىلعان، ونى كەرى قايىرىپ الۋدى ءجون كورمەي، جىگىت ءسوز بۇيداسىن ودان ءارى سوزا تۇسۋگە كىرىستى.
— الىبەك ءوزى كەلمەدى. ونىڭ سەبەبى جۇرت كوزىنە تۇسپەۋدى ماقۇل كەردى. سوندىقتان مەن كەلدىم سەنى الىپ كەتۋگە، — دەپ ءبىر قويدى دا، ادىلبەك تاعى ءبىر قۋلىق تاپتى: — مۇمكىن، مەن ءوزىم سەنى تەكەگە اپارىپ، جيەنمەن جولىقتىرۋعا جول ىزدەرمىن. ويتكەنى، الىبەكتىڭ وڭۋى باستالىپ قالادى، ول تەز ءجۇرىپ كەتۋگە قام جاساۋى كەرەك.
— سەن مەنى الداپ تۇرسىڭ عوي، ادىلبەك. مۇندا باسقا ءبىر سىر بار. ماعان سوققى از تيگەندەي، الىبەكتىڭ سوزىنە تۇرماي ۋادەدەن تايعانىن جاسىرعىڭ كەلدى مە؟ مەن وعان: التى كۇن ءوتىپ، جەتىنشى كۇنى قالادا بولامىن دەپ ءسوز بەرگەنمىن. ول: «مەن سەنەن بۇرىن جەتەرمىن» دەپ باس يزەگەن. قيىنشىلىق باسقا تۇسكەن ساعاتتا تەبە كورسەتپەۋدى قالاي دەپ تۇسىنۋگە بولادى؟ ايتقان كۇنى تابىسپاۋعا بوگەت بولعان نە؟ بۇعان سەن جاۋاپ بەرمەي-اق قوي، ادىلبەك. مەن جاۋاپتى كەيىن ءوزىم الارمىن الاتىن كىسىمنەن. ءبىراق... — دەپ قىز جىلاپ جىبەردى دە، ءسوزىنىڭ اياعىن جۇتىپ قالدى.
— ونىڭ ءبارى اشەيىن نارسە، — دەدى ادىلبەك. — ايتقان ساعاتتا باقتا جولىعۋ، قولتىقتاسۋ، باس يزەسۋ، قول الىسۋ دەگەندەردى شىعارىپ جۇرگەن وسى قالانىڭ جىگىتى مەن قىزدارى — مىنا وزدەرىڭ. ءبىزدىڭ قىردا مۇنداي نازىك بۇلتارىستار بولمايدى. ايتتىردى ما — ايتتىردى، باتا قىلىستى ما — باتا قىلىستى. ات جەگىلدى مە — جەگىلدى. سونان كەيىن قىزدى ارباعا كوتەرىپ ءبىر-اق ۇرىپ، تارتىپ كەتۋ عانا قالادى. باسقاسى سوڭىنان ءوزى رەتتەلە بەرەدى. بۇل عۇرىپتى شىعارعان ءبىز ەمەس — اتا-بابا. ءجۇز جىل، مىڭ جىل بويى وسىلاي كەلەدى. وسىدان قازاق جامان بولدى دەگەندى ەستىگەنىمىز جوق. جانە كورمەي، سىرتتان دا الىپ جۇرە بەرەدى قالىڭدىقتى. اياعى اقساق، كوزى سوقىر بولماسا ءبىتىپ جاتىر اڭگىمە.
گۇلجيھان ويلانىپ، ونىڭ بەتىنە تىك قاراپ تۇردى دا:
— مەنى تەكەگە اپارىپ پاپاممەن كەزدەستىرۋ نيەتىمەن كەلدىڭ بە، بولماسا سول «ارباعا كوتەرىپ ءبىر-اق ۇرىپ قازاقشىلاپ» الىپ كەتۋگە كەلدىڭ بە؟ سەن ويىڭداعى بارىڭدى تۋرا ايتاتىن جىگىتسىڭ، مەن مۇنى ءبىر كورگەندە-اق سىناعانمىن. جاسىرما، ناق شىنىڭدى ايت. الىبەك قاشىپ قالدى عوي؟ بولماسا ول باسى بايلاۋلى تۇتقىن ەمەس قوي. ەرىكتى جىگىت دەمەي مە ونى دا مىنا ساعان ۇساعان.
— گۇلجيھان، ايتىس بىتپەيدى. سەنى مەن سۇراقتاپ، مەنى سەن سۇراقتاي بەرسەڭ وتە ۇزاق سۇرەگە كەتەمىز. مەنىڭ كوكەم مەن سەنىڭ پاپاڭ مۇنان ون ەكى جىل بۇرىن باتا قىلىستى، مۇنى جۇرت تا بىلەدى، ءبىز دە بىلەمىز. مۇنى بۇزاتىن دا، ورىندايتىن دا الىبەك پەن سەن ەكەۋىڭ. ورىنداۋعا جاردەم بەرەتىن مىنا مەن سياقتى تۋىسقاندارىڭ. ءقازىر كيىنەسىڭ دە مەنىڭ ارباما مىنەسىڭ. دۇنيە، جۇرت، ەل دەگەن نارسەلەردى سوڭىنان قاراستىرارمىز. تەكەگە دە ءوزىم الىپ بارامىن، كەرەك دەسەڭ ونان ارعى جاققا دا جىبەرۋگە شامامىز كەلەدى. مەڭدىقىز سەن جاق، مەن سەن جاق، الىبەك وزىڭدىكى. اڭگىمە وسى. مەن شولدەپ كەتتىم، سۋ بولسا سۋ ىشەيىن، — دەدى ادىلبەك جانىنداعى ورىندىققا وتىرا بەرىپ.
— گۇلجيھان ءۇن قاتپاستان سۋ اكەلىپ بەردى دە، ءوزىنىڭ جاڭاعى تۇرعان پيانينو جانىنداعى ورنىنا بارىپ، ءسۇپ-سۇيىر اق ساۋساقتارىن ۇقالاي بەردى. ول نە ىستەۋگە بىلمەدى. «تاۋەكەل ەتىپ ادىلبەكتىڭ ارباسىنا ءمىنۋ كەرەك پە؟ بۇل — ءبىرجولا ءوزى كورمەگەن جات جەرگە، جات ەلگە، ماڭگى-باقي كەرى بۇرىلمايتىن ساپارعا اياق باسۋ ەمەس پە؟ تاعى الدا نە تۇر؟ پاپا تاعدىرى نە بولماق؟ اقتىق رەت ونىڭ الدىنان وتۋگە جول جوق پا؟ الپەشتەگەن اكە ارتىنان باراتىن ۇل مەن قىزدىڭ ءبىرى باقىتسىزدىق جولعا تايىپ، ءبىرى ءوز قامىن جەپ بارار جەرىنە بارىپ تىندى دەمەي مە؟ جالعىز قىزىنان وپاسىزدىق كورگەن كوبىكتىدەي قارعاپ: «وسپەسىن وركەن!» دەپ ساقالىن جۇلماي ما؟..»
ول تاعى دا سولقىلداي باستادى. بۇل جولى داۋسى بۇرىنعىدان دا ءارى اششى، ءارى قاتتى شىقتى. سىرتتان جۇگىرىپ كىرگەن ابىستاي:
— نە بولدى، نە بولدى؟ — دەپ قىزدى جۇباتا ءتۇستى دە، بەزەرە باعىپ ورىندىققا شانشىلىپ وتىرعان تانىمايتىن اۋىل جىگىتىنە قارادى.
قىز ابىستايدى قۇشاقتاي الىپ، ونان ءارى ەگىلە بەردى.
— ناشار حابار اكەلدى مە؟ — دەدى ابىستاي گۇلجيھاننىڭ يىعىنان قاعىپ، ادىلبەككە قاباعىن شىتا قاراپ قويىپ.
— بۇل الىبەكتىڭ ءىنىسى، ابىستاي... ماعان كەلگەن، اعاسى جىبەرىپتى، — دەدى گۇلجيھان وكسىگىن باسا الماي، ءبولىپ-بولىپ سويلەپ. — پاپاما اپارادى مەنى... تەكەگە... ەلىنە الىپ كەتەدى... — بۇرىننان اقمەتشەنىڭ دە، ونىڭ قىزىنىڭ دا تاريحىنا قانىق جانە جۇنىسوۆتەردى سىرتتان جاقسى بىلەتىن ابىستاي بۇعان بىردەن قول قويدى.
— وندا نەگە جىلايسىڭ، گۇلجيھان؟ بەكەر جىلايسىڭ. مىقتى سۇيەنىشى بار ادام جىلامايدى. بەرىك بولارعا كەرەك. تەكەگە تەز بار، سۆيدانيا سۇرا، ابزيدى كور، سويلەس. ادۆوكات الارعا تۋرا كەلەر بالكي. سويلەس، تەز جۇرۋگە كەرەك، — دەدى ايەل، ادىلبەككە ەندى جىلى تىرايىن سىيلاي قاراپ.
ادىلبەك «ءمانىسى وسىلاي» دەگەن پىشىنمەن بۇل ورتا جاستاعى تولىق ايەلگە باسىن يزەپ قويدى.
مۇنان كەيىن اڭگىمە جولعا ازىرلەنۋدىڭ اينالاسىندا بولىپ، ات-ارباسىن الىپ كەلۋگە كەتكەن ادىلبەك قايتا ورالعانشا، ابىستاي قىزدى كيىم-كەشەگىمەن، كورپە-جاستىعىمەن ءبۋىندىرىپ-تۇيىندىرىپ دايىن ەتتى.
— باقىتتى بول. جولىڭ بولسىن! — دەدى ول گۇلجيھاننىڭ بەتىنەن ءسۇيىپ.
ارباعا ەڭىرەپ.مىنگەن قىزعا قاراي الماي، تەرىس اينالىپ مىرسىلدادى دا، ابىستاي قولىن ءبىر بۇلعاپ، قاقپاسىن جابا بەردى.
4
ەرتەڭگىلىكتە مي قايناتار ىستىق بولعانىمەن، ءتۇس اۋا كۇن رايى وزگەرىپ كەتتى. ارقا بەتتەگى، سوناۋ جايىق جاقتان كورىنگەن قوڭىر بۇلت بىرتە-بىرتە قارا قوشقىلدانا ءتۇسىپ، ءبىراز ۋاقىت وتكەننەن كەيىن الىستاعى تارامدانىپ جاۋعان جاڭبىردىڭ كوكتەن جەرگە توگىلگەن قارا قوڭىر بۇرىمدارى ايقىندالا بەردى. ءبىر كەز قىردىڭ جۇردەك جەلى ەسىپ، ەتەكتەگى بۇلتتاردى شوعىرلاندىرا باستادى. اسپان الا بۇلتقا اينالدى. كۇن كوزىن ءبىر مەزەت سىزاتتاپ جاپقان جىڭىشكە بۇلتتار جەل مولايىپ، ءجۇرىسى ۇدەگەن سايىن كەسەگى ۇلعايا ءتۇستى. كوپ ۋاقىت كۇن كوزىن كورسەتپەي بۇركەپ الىپ، اندا-ساندا عانا ونىڭ شۇعىلاسى جارق ەتىپ توگىلە قالادى دا، قايتادان جوعالىپ، قاباعى جابىق قوڭىرقاي ءپىشىن الەمدى قوڭىرايتا تۇسەدى. قىردىڭ قۇبىلمالى كۇنى...
تارانتاس زىرلاپ كەلەدى.
وقتا-تەكتە ويىنا الىبەك ورالىپ، الداعى بەلگىسىز بولاشاق، بۇلدىر كۇندەردىڭ جۇمباق جاقتارى گۇلجيھاننىڭ كوز الدىنا جارق ەتىپ اشىلا قالعانداي بولادى. ۇلكەن قالا... ادەمى كوشە... كوپ حالىق... قاسىنداعى قولتىعىنان دەمەگەن الىبەكتىڭ قولى... ارعى جاعى ونىڭ كوز الدىنا دا كەلمەيدى. ونى انىقتاي تۇسۋگە قىزدىڭ كوڭىلى ىلگەرى جىلجىمايدى. ونىڭ كوز الدىندا كەشەگى كۇن: «شەگەن قۇدىق». جازعى ءۇي، قىسقى قىستاۋ. كۇزگى دالا. كىشكەنە جىمپيتى. مەشىت جانىنداعى ابىستايدىڭ قاراعاي ءۇيى. وڭۋ، مۋزىكا...
شىدەرتىگە دەيىن اربادا وتىرعان ەكەۋدىڭ نەبار اڭگىمەسى بىرنەشە سوزبەن عانا باستالىپ، اياقتالا بەردى.
— اربا تىنىشسىز بولسا اڭىرىن جۇرەيىن.
— جوق. تىنىشسىز ەمەس.
— شولدەگەن جوقسىڭ با؟ شولدەسەڭ الداعى اۋىلعا ءتۇسىپ سۋسىن ىشەيىك.
— جوق. كۇن تىنشۋ ەمەس.
ودان ءارى ورىستەۋگە اڭگىمەنىڭ جەلىسى تابىلمادى. تەك قانا شىدەرتى وزەنىنىڭ سۋى تارتىلىپ قالعان جايپاق سايىنان وتە بەرگەندە، ارت جاقتان قۋىپ جەتكەن اربالى عانا بۇل توماعا تۇيىق جايدى بۇزىپ جىبەردى.
— ادىلبەك! سەن بە، ادىلبەك! — دەدى قاتتى شىعىپ كەتكەن تانىس داۋىس.
جالت قاراعان ادىلبەكتىڭ كوزى شولپاننىڭ ۇلكەن كوزدەرىمەن قۇشاقتاسا قالعانداي بولدى. ات باسىن تەجەي ءتۇسىپ، ادىلبەك قۋانىپ كەتكەندەي:
— جول بولسىن، شولپان! — دەدى داۋىستاڭقىراپ.
— نانايىن با ءوز كوزىمە، نانبايىن با؟ — دەدى ايەل تاڭدانىپ. ءسويتتى دە ادىلبەككە «توقتا» دەگەن يشارات بەردى.
ات باسىن تەجەڭكىرەي تۇسكەن ادىلبەكتىڭ ارباسىن پار ات جەككەن فاەتون جانامالاي قالدى. شولپان دەلبە ۇستاعان ادىلبەك پەن ونىڭ قاسىنداعى ءجۇزى سىنىق سۇلۋ قىزعا كەزەك-كەزەك قارادى.
— اۋىلعا شىعىپ باراسىڭ با؟ ءبىزدىڭ جاققا ەمەس پە؟ — دەدى ادىلبەك.
— جوق. الىسقا. قىزىلورداعا. وقۋعا كەتىپ بارامىن، ءادىل. بۇل قالاي، قاسىڭداعى قىز... — دەپ ايەل بوگەلىپ قالدى.
شولپان گۇلجيھاندى تانىعانىمەن، ونىڭ مىنا كەلە جاتقان ساپارىنىڭ ءمانىسىن تۇسىنبەدى. «ۇستالعان اكەسىنىڭ سوڭىنان كەتىپ بارا جاتىر ما؟ وندا ادىلبەكتىڭ قانداي قاتىناسى بار؟ الدە... شىنىمەن الىبەك... وسى قىزعا... باي قىزىنا قول ارتقانى ما؟..»
ادىلبەك جاسىرمادى.
— تانىمايتىن با ەدىڭ، شولپان؟ بۇل گۇلجيھان... جەڭگەم. ءوزىم كەلىپ ۇيگە الىپ بارا جاتىرمىن.
شولپان باسىن شايقاپ قالدى دا، جالما-جان ورامالىن تۇزەگەن بولىپ، تاڭدانعان ءپىشىن كورسەتپەۋگە تىرىستى.
— ءۇي ءىشىڭ امان با؟ شەشەم دەنى ساۋ ما؟
— ساۋ. اۋىلعا تۇسپەيسىڭ بە؟
— جوق. اسىعىسپىن، ءادىل. سالەم ايت. بارىنە سالەم. كوپ-كوپ سالەم. شەشەمە ارناۋلى سالەم...
اتشى دەلبەنى قاعىپ جىبەردى دە، دەلبەسىن كەرىپ كەلە جاتقان پار ات ەسىپ جونەلە بەردى.
— ساۋ بول، ءادىل! — شولپان اق ورامالمەن جوعارى سوزعان قولىن ۇزاق ۋاقىت تومەن تۇسىرمەدى.
ول ارتىنا قارايلاي-قارايلاي ارىلەدى.
ەرى اڭگىمەگە ىلىگىپ، ورنىنان الىنىپ، سەمياسىندا سىنىقتىق پايدا بولسا دا، ءومىردىڭ تالاي قىرقاسىن بەلدەن باسىپ كەلە جاتقان شولپاننىڭ ءجۇزى اسا جارقىن ەدى. الىستاعى استاناعا، ونداعى ءوزى سىرتتان بىلەتىن الما، ءمادينالارعا جەتۋگە، وقۋعا ورنالاسۋعا اسىققان شولپاندى تەز جەتكىزەيىن دەگەندەي، الىپ ۇشقان اتتار اپ-ساتتە بەلەستەن ءارى اسىپ، قۇلدىراپ بارا جاتتى.
اعالارىنىڭ بىرىنە بوي بەرمەي، ءوز بەتىمەن ءومىر ءسۇرىپ كەلە جاتقان جاس ادىلبەك تە شارۋام تۇگەل دەگەن پىكىردە ەدى. كىم ءبىلسىن، ونىڭ جولى دا وزىنە لايىق شىعار. قاسىندا بولاشاق جەڭگەسى بار...
1947 جىل. يانۆار — وكتيابر 1962 جىل.
تۇسىنىكتەر
X. ەسەنجانوۆتىڭ «كوپ جىل وتكەن سوڭ» رومانى بەلگىلى «اق جايىق» تريلوگياسىنىڭ زاڭدى جالعاسى. وندا ازامات سوعىسى جەڭىسپەن اياقتالعاننان كەيىنگى حالىق شارۋاشىلىعىن قالپىنا كەلتىرۋدىڭ سوڭعى كەزەڭى مەن ءبىرىنشى بەسجىلدىق جوسپاردىڭ قابىلدانۋ قارساڭىنداعى ورال ءوڭىرىنىڭ ءومىرى باياندالعان. — «كوپ جىل وتكەن سوڭ» رومانى 14 تاراۋدان تۇرادى. وندا ەكى جۇزدەن استام ادامدار اتى اتالىپ، جۇزگە جۋىق كەيىپكەرلەر وقيعا ۇستىندە كورىنەدى. وتىزدان استام كەيىپكەردىڭ دارالانعان پورترەتى مەن مىنەزدەمەسى بەرىلىپ، ولاردىڭ اراسىنداعى قاقتىعىس ۇستىندە ءومىر شىندىعىنىڭ سىرى اشىلادى. مۇندا دا «اق جايىق» رومانىنىڭ ءۇش كىتابىندا كەزدەسەتىن حاكىم ءجۇنىسوۆ سياقتى كەيىپكەردىڭ ارادا ءبىراز جىلدار وتكەننەن كەيىنگى ءومىرى قامتىلعان.
حاكىم بەينەسى كىتاپتان كىتاپقا اۋىسقان سايىن بىرتە-بىرتە ءوسۋ ۇستىندە كورىنىپ، تيپتەندىرىلە تۇسەدى. ول «اق جايىق» تريلوگياسىنىڭ العاشقى كىتاپتارىندا (1918 جىل) قوعامدىق ومىردە بولىپ جاتقان وزگەرىستەرگە كوپ ءمان بەرە بەرمەيتىن، جاسقانشاق، سىرى تۇيىق جاس جىگىت ەسەبىندە كورىنسە، تريلوگيانىڭ سوڭعى كىتابىندا (1919، 1920-جىلدار) سوۆەت وكىمەتى جاعىنا ءبىرجولاتا شىعىپ، ونىڭ يدەياسى ءۇشىن كۇرەسۋشى، ازامات سوعىسىنىڭ اۋىر جىلدارىندا قىزىل ارمياعا كومەكتەسۋشى جالىندى جاۋىنگەر ەسەبىندە بەينەلەنەدى. ال، «كوپ جىل وتكەن سوڭ» رومانىنىڭ ءبىرىنشى كىتابىندا كەدەي — جالشىلاردىڭ جوقتاۋشىسى، كوممۋنيستىك پارتيانىڭ مۇشەسى، ءاربىر ىسكە جاۋاپكەرشىلىكپەن قارايتىن ساياسي باسشى ەسەبىندە كورىنەدى. ول «ۇكىمەت نۇسقاۋى قالاي، قاي تۇردە ىسكە اسىرىلىپ جاتقانىن» باقىلايتىن — (305-بەت) ۋەزدىك پروكۋروردىڭ قىزمەتىن اتقارادى.
رومانداعى حاكىمنەن باسقا ەسكى زاماننىڭ ەزگىسىن باسىنان كەشىرىپ، سوۆەتتىك زاماندا عانا تەڭدىككە قولى جەتكەن شولپان وبرازى مەن ۋەزدىك پارتيا كوميتەتىنىڭ سەكرەتارى عابدول داۋلەتوۆ وبرازدارى دا ءساتتى شىققان. جازۋشى ع. داۋلەتوۆ وبرازى ارقىلى 18 جاسىنان باستاپ بوكەيلىكتەردى باسقارۋ ىسىنە بەلسەنە ارالاسقان، سوۆەتتەردىڭ بۇكىلروسسيالىق VII سەزىنە دەلەگات بولىپ قاتىناسقان، كوسەمىمىز ۆ. ي. لەنيننىڭ قابىلداۋىندا بولعان، ۆسيك-تىڭ ماجىلىسىندە بوكەيدىڭ ىشكى وردالىعىنىڭ جاعدايى تۋرالى ارنايى بايانداما جاساعان بەلگىلى ريەۆوليۋسيونەر بولشيەۆيك حاميت چۋرين بەينەسىن جاساعان.
اسىرەسە، رومانداعى جاۋىزدىعىن ىشىنە بۇگىپ، سوۆەت وكىمەتىنىڭ ساياساتىنا بەرىلمەي، قولىنان كەلسە قاستاندىق جاساۋعا تىرىسىپ وتىرعان اقمەتشە مەن ونىڭ قولشوقپارىنا اينالعان قۇنىسكەرەي، ۇلى قارشىعا بەينەلەرى شەبەرلىكپەن جاسالعان.
X. ەسەنجانوۆتىڭ «كوپ جىل وتكەن سوڭ» رومانىنىڭ ءبىرىنشى كىتابىنىڭ العاشقى ۇزىندىلەرى «سوسياليستىك قازاقستان» گازەتىنىڭ 1963 جىلعى 13 مارتتاعى سانىندا «جانتالاس» دەگەن اتپەن باسىلىپ شىققان. ودان كەيىن «كىتاپ جارشىسى» گازەتىنىڭ 1963 جىلعى 15 اۆگۋستاعى سانىندا «كۇشىك كۇيەۋ» دەگەن ءۇزىندى جاريالانعان. روماندى قازاقتىڭ مەملەكەتتىك كوركەم ادەبيەت باسپاسى 1963 جىلى قازاق تىلىندە جەكە كىتاپ ەتىپ باسىپ شىعارعان. روماننىڭ ورىسشا العاشقى ۆاريانتتارىنان ۇزىندىلەر: 1068 جىلعى 26 مايدا «قازاقستانسكايا پراۆدا» گازەتىندە «پەسنيا» دوگون اتپەن، ورال وبلىستىق پارتيا كوميتەتى مەن وبلىستىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ ورگانى «پريۋرالە» گازەتىنىڭ 1968 جىلعى 17، 18، 19 وكتيابردەگى ساندارىندا «منوگو لەت سپۋستيا» دەگەن اتپەن جاريالانعان. X. ەسەنجانوۆتىڭ «كوپ جىل وتكەن سوڭ» رومانىنىڭ ءبىرىنشى كىتابى تۋرالى «سوسياليستىك قازاقستان» گازەتىندە (6.ح.1963) X. ادىبايەۆتىڭ «كۇرەس جىلدارى» دەگەن، «ورال ءوڭىرى» گازەتىندە (9.ح.1963) ر. زاريپوۆتىڭ «كوپ جىل وتكەن سوڭ» دەگەن ماقالالارى جاريالانعان.
م. اتىموۆ.
You Might Also Like
-
ب ا ق بولماسا باپ جوق. باپسىز ب ا ق جوق. قوس ۇعىمنىڭ ورىمدەي ورىلگەنى سونشا ەكەۋىن ەش اجىراعىسىز با دەرسىڭ. وسى تۇرعىدا ءوز تاجىريبەمدى تىلگە تيەك ەتسەم. وقۋعا ءتۇسۋدى اڭساساڭ، ەڭ اۋەلى، اڭساۋدى قوي. قار...
