اق جايىق. III كىتاپ
(تريلوگيا)
ءۇشىنشى كىتاپ
تار كەزەڭ
بەسىنشى ءبولىم
...بۇزباي قۇلان پىسىرمەي
مۇز ۇستىندە وت جاقپاي...
ماحامبەت.
ءبىرىنشى تاراۋ
تارتىس تاس قاماۋدىڭ ىشىندە دە ءجۇرىپ جاتتى.
توتەنشە اسكەر سوتىنىڭ پرەدسەداتەلى گەنەرال ەمۋگانوۆ جيىرما بەس ءىستىڭ ىشىنەن سارى پاپكانى بولەكتەپ بەردى. ونى قايتا-قايتا اشىپ، الدەنەنى انىقتاي ءتۇستى. باسىن شايقادى.
«وتىز بەس جىل ادۆوكاتتىڭ قىزمەتتە! سۇلتان! دۋما مۇشەسى! دالا ولكەسىنەن دەپۋتات! ءىمم!..»
ەسكى ەمەن ستولدىڭ ۇستىندەگى كىشكەنە كۇمىس قوڭىراۋدى گەنەرال قاراماستان قولىمەن تاپتى دا، ەكى كوزىن سول سارى پاپكادان ايىرماي تومەن قاراپ وتىرىپ، شىلدىر ەتكىزدى. قوڭىراۋدىڭ سىڭعىر-سىڭعىر توگىلمەلى جۇپ-جۇمساق دىبىسىنا ەسىكتەن جالت ەتكەن وفيسەردىڭ:
— نە بۇيىراسىز، ۇلى دارەجەلىم؟ — دەگەن بۇيرىققا بوي ۇسىنعىش جاتتاما لەبىزى قوسىلا شىققانداي بولدى.
گەنەرال باسىن كوتەرمەدى.
ماعان تۇتقىن قاراتايەۆتى كەلتىر، كاپيتان.
— قۇپ بولادى، ۇلى دارەجەلىم.
گەنەرالدىڭ جارلىق بەرۋگە بولىنگەن ءبىر مينۋتى ونى ءىس قاراۋدان ايىرعان جوق-تى. ونىڭ كوزى انكەتادا ەدى.
«...ھمم!.. 1860 جىلى تۋعان. ءۇيلى. ۇلى بار. گيمنازيست. قىزى قالالىق مەكتەپتىڭ ەكىنشى كلاسىندا... بۇرىنعى كادەت! ھمم!.. ءقازىر رەسەي سوسيال-دەموكرات پارتياسىنىڭ مۇشەسى! جۇمىسكەر، كرەستيان جانە سولدات دەپۋتاتتارىنىڭ ورالدىق سوۆەتىنە سايلانعان كوميسسار...» بىرنەشە پاراقتى ءبىرجولاتا اۋدارىپ جىبەpiپ، ول بەلگى سالعان جەرىنە بوگەلدى — كوزى تاعى دا قىر بيلەرىنىڭ پريگوۆورىنا ءتۇستى. ول باسىن شايقادى، ىشىنەن كۇبىرلەپ ونى قايتادان وقىپ شىقتى. وندا:
«اسا قۇرمەتتى، ۇلى دارەجەلى، كازاك-ورىس ۆويسكوسىنىڭ داڭقتى گەنەرالى ەمۋگانوۆ مىرزا! اق پاتشاعا قول بەرىپ، ونىڭ مارحاباتتى حۇزىرىنا ەنگەلى قازاق دالاسى سان يگى ىسكە ارالاستى. پاتشا اعزامنىڭ سىرتقى الەم الدىندا دارەجەسى مەن داڭقى ارتۋىنا تىلەكتەس بولدى، ىشكى بايلىعى مولايۋىنا كومەكتەستى. ەسكى كەزدەگى الاۋىزدىق پەن تايتالاس ەگەسكە تۇسكەن زاماندار ءبىرجولاتا ۇمىتىلدى. ءقازىر زامان دا وزگەردى، زاڭ دا وزگەردى، اق پاتشا دا ورنىنان ءتۇستى. سوندىقتان وتكەنگە سالاۋات، بارعا شۇكىر دەپ دۇعا ەتەمىز. قازىرگى كەزدە دە قازاق دالاسى اعايىندىق شەڭبەردەن اياعىن اتتاپ باسىپ وتىرعان جوق. ەجەلدەن مەيىرىمدى كورشى ىرگەلى ەلدىڭ ىلگەرى ورلەۋىنە، جاڭا باعىت، جاڭا ابىرويعا يە بولۋىنا تىلەكتەسپىز. ويتكەنى رەسەي ىلگەرى ورلەسە، قازاق دالاسى دا گۇل جاينايدى دەپ بىلەمىز. سوندىقتان، جاڭا زاماندا ەجەلدەن ەزىلىپ كەلگەن ساحارانىڭ بۇرىنعى كۇشپەن وزگەرتىلگەن ەل بيلەۋ ءتارتىبىن قايتادان قاز قالپىنا كەلتىرۋ ماقساتى تۋدى. كارىنىڭ دە، جاستىڭ دا ىزگى نيەتى مەن قول سوزعان ارمانى وسى... قازاق ساحاراسىندا باس كوتەرگەن ازامات سانى از ەكەنى، قۇرمەتتى گەنەرال مىرزا، سىزگە ەجەلدەن ايان نارسە. اسىرەسە قارا حالىقتىڭ قامىن كوزدەيتىن الەۋمەت ىسىنە جەتىك، كوزى اشىق ازاماتتارىمىز بەس ساۋساقپەن ساناعانداي. جۇرتى تەگىس سۇيەتىن، كارىگە اقىل ايتاتىن، جاسقا لۇعات بەرەتىن، ءبىلىم مەن پاراسات يەسى، كوپ زاماننان بەرى ەلىنىڭ جەل جاعىنا پانا بولىپ كەلگەن، ءوزى كوپتى كورگەن كورەگەن، سويلەسە تىلىنەن بال تاماتىن بىلگىشىمىز، ءارى ارداگەر اقىلگويىمىز سۇلتان باقىتجان قاراتايەۆ ەدى. سول اياۋلى ازاماتىمىز، اق ساقالدى دانىشپان كورىنەمىز ءقازىر ورال اباقتىسىندا كىرىپتار. ول جالاعا ۇشىرادى، عادىلەتسىزدىككە دۋشار بولدى، ولاي دەيتىنىمىز: سۇلتان باقىتجان ادال نيەتتەن وزگەگە، عادىلەتتى ىستەن باسقاعا قول سوزباق ەمەس، ادامگەرشىلىككە قارسى تۇرارلىق مىنەز كورسەتپەك ەمەس. قارا قازاق بالاسى ونى ەش ۋاقىتتا ساحاراسىنا ءمىن كەلتىرەدى دەپ تۇسىنبەيدى، عادىلەتتىك جولدان وزگەگە مويىن بۇرادى دەپ ەسەپتەمەيدى. سول سەبەپتى ءسىزدى، ۇلى دارەجەلى گەنەرال مىرزا، ەل سۇيگەن اقىلشى كاريە سۇلتان باقىتجان قاراتايەۆتى كىرىپتارلىقتان حالاس ەتەدى دەپ سەنەمىز. ءسىزدىڭ عادىلەت تارازىسىن پاك ۇستايتىنىڭىزعا شەك كەلتىرمەيمىز. ۇلكەن قۇرمەتپەن حۇزرىڭىزعا ءوتىنىش جولداپ قالۋشى: بايباقتى رۋىنىڭ بيلەرى ءانجان جۇبانالى ۇلى مەن كەنەسارى وتار ۇلى؛ حالىق ۋچيتەلدەرى: حابيبراحمان قازي ۇلى، ەحسان ءىزقۇل ۇلى جانە باسقالارى...» دەپ جازىلعان ەدى.
الدە تۇتقىنعا جاقسىلىق ويلادى ما، الدە بۇل تۇتقىننىڭ قىر حالقىنا اسا قىمباتتى ادام ەكەنىنە تاڭ قالدى ما، الدە... ايتەۋىر گەنەرال ادەتىنە كوشىپ، موينىن وڭ جاعىنا قيسايتىپ وتىرىپ، ونان ارعى قاعازداردى اقتارىپ كوز جۇگىرتىپ وتكەنشە، تۇتقىن گەنەرالدىڭ الدىنا دا اكەلىندى.
ەھە! — دەپ قالدى گەنەرال ەمۋگانوۆ، كىرىپتاردىڭ جۇدەۋ ءجۇزى مەن وتە ۇزىن تۇرمە حالاتىنا قاراپ. — يۋريوت قاراتايەۆ! سۇلتان قاراتايەۆ! ھمم!..
باقىتجان كىرگەن بويدا سالەمدەسكەندەي گەنەرال وتىرعان ءستولعاسال عانا باس ءيىپ تۇرىپ قالىپ ەدى. ول سول كۇيىندە ۇلى ۇلىقتىڭ ءسوز ءتۇيىنى قايدا تىرەلەرىن كۇتتى.ۇندەمەدى. گەنەرال ورنىنان قوزعالا ءتۇسىپ ويىن تۇپتەدى:
— حان ءناسىلدى سۇلتان، اتاعى بار، ءبىلىمدى ءيۋريستىڭ قارا تابان توبىردىڭ سوڭىنا ەرگەنىنە جول بولسىن!..
"بارلاۋ، جاسىتۋ ءادىسىن قولدانباقشى» دەپ تۇيدىدە، كارى تۇتقىن كەلتە جاۋاپ قايىرۋدى ءجون تاپتى.
— كونە زاماننان بەرى ءومىردىڭ بار ماعىناسى ەكى-اق سوزگە تىرەلۋمەن كەلەدى. سۇلتان دا، كنياز دا، يۋريست تە، گەنەرال دا وسى ەكى ءسوزدىڭ ءجا جوقتاۋشىسى، ءجا بوقتاۋشىسى، گەنەرال مىرزا!..
— ھمم! — دەپ، قۇلاعىن تىگە قالدى كابينەت يەسى.
— ول ەكى ءسوز: ازاتتىق. تەڭدىك. مۇنى ءسىز بەن ءبىز جاقسى بىلەمىز، گەنەرال مىرزا.
الدە جاسىنان بويعا بىتكەن كەمشىلىگى مە، الدە ادەت بولىپ كەتكەن نارسە مە — ايتەۋىر ۇنەمى موينىن وقىس بۇرىپ، سويلەگەندە باسىن قىرعاۋىلشا قيسايتا قالاتىن بۇل التىن پوگوندى ۇلىق الگىدەگى سول قيسايىپ وتىرعان كۇيى جاۋاپ قاتپاستان ءتۇرى دە، ءتۇسى دە باسقادان وزگەشە تۇتقىنعا كىشىرەك كەلگەن شەگىر كوزدەرىن قيداپ وتىرىپ قالدى.
ءبىرازدان كەيىن عانا ول سۇلتاندى الىپ كەلگەن بوساعاداعى ەكى كونۆويعا يەگىن قاقتى — ەكى سولدات تارتىبىنەن دە، كەلگەن ىزىنەن دە قىل ەلى جاڭىلماستان، ءبىرى الدىندا، ءبىرى ارتىندا، جالاڭ قىلىشتارىن يىقتارىنا سۇيەپ جوعارى كوتەرگەن كۇيى كەرى الىپ كەتتى.
"كارى قاسقىرى دالانىڭ! بەتىنىڭ سىڭار تامىرى دا بۇلك ەتپەيدى» — دەدى گەنەرال تۇتقىن كەتكەن سوڭ.
«بىلەمىن سىرىڭدى. كارى اعاشتى قانشا شايقاساڭ دا تۇسەر جاپىراعى ءتۇسىپ بولعان»، دەدى ىشىنەن تۇتقىن، ەكى سولداتتىڭ ورتاسىندا كەلە جاتىپ.
تاعى دا «قىرىق تۇربا» اران اۋزىن اشا ءتۇستى — اۋىر قاقپا ءۇنسىز جىلجىپ، دىبىسسىز جۇتىپ جىبەردى.
تابالدىرىعى مەن ءتورى ەكى ادىم كامەرانىڭ زىلدەي ەسىگى دە كىرىپتاردى ساعىنىپ قالعانداي قۇشاقتاپ، قاپسىرما قۇلپى سالدىر ەتە قالدى؛ ىشكى-تىسقى قىبىر مەن دىبىس بۇرىنعىداي ءبىرجولا تۇنشىقتى.
ءۇن جوق. ول تەمىر سيراعى ەدەندى تىستەپ قالعان جۇمىر كويكانىڭ جيەگىندە وتىر. ءالى قويۋ، ءالى اقسەلەۋ تارتپاعان بۋرىل ساقال، ءارى ۇزىن، ءارى سۇلۋ — شىقشىت سۇيەگى شىعىڭقىراعان اشاڭ بەتىن تولىق كورسەتىپ تۇر. سول جاڭ شەكەسىنەن وڭعا قاراي قايىرعان شاش تا قويۋ جانە ساقال تۇستەس — كوك بۋرىل؛ اسا بيىك ەمەس، ءبىراق كەڭ كەلگەن ۇساق ءاجىمدى ماڭدايدىڭ شەكەلىگىن قويۋ شاش قوماقتى كورسەتەدى. جۇقا تاناۋ، كەلىستى مۇرىن — پاراساتتى جاننىڭ سۇيكىمدى كەلبەتىنە جاراستى بىتكەن. ال، جازىق قاباق پەن سىدىرىم قاس وسى ساتتە جيىرىلا ءتۇسىپ، ءىرى كوزدىڭ باياۋ نۇرىمەن قوسىلا رەنجىپ تۇرعان سياقتى.
باقىتجان قاراتايەۆ. ءبىر ءوڭىردىڭ بەلگىلى باكەسى. تۇرمەنىڭ دە باستى تۇتقىنى.
باقىتجان ءالى دە ەڭكەيگەن شال ەمەس. جاسى الپىسقا ءتونىپ تۇرسا دا بۇرىنعى ءالدى دەنەسىنىڭ ءمۇسىنى بۇگىلمەگەن، قايراتى ارىلماعان جان. توعىز اي تەمىر تور جىگەردى جانىشسا دا كوڭىل سەرگەك، وي ايقىن.
ول كوپ وقيدى، كوپ ويلايدى: باسىنان وتكەن ۇزاق ءومىردىڭ ءوزى كورىپ كەلە جاتقان قيلى-قيلى وقيعاسىن كارى اكەسى قۇلاققا قۇيعان ارىدەگىمەن سالىستىرادى. بۇل ارىدەگى مەن بەرىدەگى تىزبەكتەلگەن كوشتەي — كوز الدىنان بۇل كۇندە ۇزدىكسىز شۇبىرادى. ارىدەگى مەن بەرىدەگىنىڭ ىشكى سىرى تۇتاسقان ءبىر قاسىرەتتىڭ ۇزىن جولى بولىپ ەلەستەيدى. سوناۋ ارىدە دە ەڭىرەگەن ەلدىڭ ىزىڭى قۇلاققا كەلەدى. باسقا پانا بولا الماي اڭىراعان دالانىڭ ىزعىرىق ءۋىلى ەستىلەدى. اقتابان شۇبىرىندى كەلەدى كارى ادامنىڭ كوز الدىنا.
بۇل ءارىسى عوي. بەرىسى شە؟..
قارتتىڭ ويىن كەنەت كۇلدىر ەتە قالعان قاتار كامەرانىڭ ەسىگى ءۇزىپ كەتتى. ونىڭ ارىدەگى ويى ءتىپتى بەرىدەگىگە جارماستى — بىرگە وتىرعان تار قاپاستاعىلارعا ويىستى.
«مۇنى دا الىپ شىقتى، — دەدى باقىتجان كۇبىرلەپ. — مۇنى دا الگى گەنەرال سىر تارتۋ ءۇشىن الدىرعان شىعار. ءبىراق پەتەربۋرگ جۇمىسشىلارى شىڭداپ شىعارعان دميترييەۆتەن قانداي سىر تارتپاڭ؟! ونان دا سوتىن-اق باستاي بەرمەي مە. تەرگەۋى ءبىتتى. ايىپتاۋ قورىتىندىسى جازىلدى. ەندى سوتى عانا قالدى عوي. اسكەري سوت. اسكەر سوتى دەگەن نە؟ رەسەيدە بۇل كۇنى بۇرىن بەلگىلەگەن ۇكىمنىڭ جاريالاناتىن ورنى عوي. كادىمگى بەلگىلى جازانىڭ... اتۋ، اسۋ، كاتورگا. جازانىڭ مولشەرى وسى — ۇشەۋى. بۇل داعدى بولىپ كەتكەن. سەنات الاڭىنداعى دەكابر گەرويلارىنىڭ اسىلعانىنا، كاتورگاعا ايدالعانىنا، كاۆكازعا جىبەرىلگەنىنە 90 جىل-اق ءوتتى. سوندا دا وسى ءۇش مولشەر. كەشەگى بەسىنشى جىلعى اتۋ شە؟ ءتىپتى مۇنان التى جىل بۇرىن ادۆوكات كەرەنسكييدىڭ قورعاعان لەنا قىرعىنى! جوق، پاتشا رەسەيىنە ەم جوق. جاڭانىڭ جەندەتى، ازاتتىقتىڭ جاۋى، تەڭدىكتىڭ تاپتاۋشىسى. تابانعا سالىپ تاپتاۋشىسى!
بۇلار قولىنا تۇسكەن سوۆدەپشىلەردى جارىلقار ما! ورالدىڭ ءبىر ۋىس بولشيەۆيگىن اسۋ-اتۋ ءبۇيىم بولىپ پا!
سۇلتان دەپ كەكەتەدى، گەنەرال. ءيا، كازاك-ورىس گەنەرالدارىنىڭ قولىندا قاماۋدا وتىرعان باقىتجان قاراتاي حاننىڭ بەل نەمەرەسى. قاراتاي نۇرالى حاننىڭ بالاسى. ءبىراق قالماق قاتىنىنان تۋعان ءتورت ۇلدىڭ ءبىرى. نۇرالى ءابىلحايىر حاننىڭ ۇلى، كوپ ۇلدارىنىڭ ءبىرى.
ورال وڭىرىندە ءتۋىپ-وسىپ، قىزمەت ەتكەن گەنەرالدار مەنىڭ اتا-بابامدى جاقسى بىلەدى. قازاق دالاسىن بەس ساۋساعىنداي بىلەدى. ءتىلىن دە ۇيرەنگەن. ءبارىن دە بىلەدى. ءبىراق دالانىڭ سوڭعى عاسىردا نە ىستەگەنىن بۇلار بىلە بەرەر مە ەكەن؟! ۇلت تەڭدىگى دەگەندى ەزىلگەن ۇلتتان وزگەلەر باعالاي الار ما ەكەن؟! تۇرمەدەگىنىڭ جۇرەگى قالاي سوعاتانىن دارقاندا جۇرگەن جاندار سەزە مە ەكەن. ءبىر ءتىلىم نانعا زار بولعان جۇدەۋ جەتىمدى ءتورت قابات كورپە ۇستىندە جال مەن جايا جەگەن جان ويلاي ما ەكەن؟ «اردا كيرگيز»، — دەپ، سۇيەكتەن وتەتىن ءسوزدىڭ اششى داعى كەۋدەڭدە ماڭگى قالاتىنىن كازاك-ورىس اتاماندارى ويلاي ما ەكەن. «سۇلتان» دەيدى. — قاراتابان توبىردىڭ ءسوزىن سويلەگەنىنە جول بولسىن!» دەيدى. وتىز بەس جىل رەسەي پاتشاسىنىڭ زاڭ بەزبەنىن سالماقتاعان «سۇلتان» ادىلەتسىزدىكتىڭ باسىپ كەلگەنىن كوزىمەن كورگەن. قارانىڭ اق ەسەپتەلگەنىن ساناۋمەن شارشاعان...»
كىرىپتار باقىتجان سول جۇمىر كويكاسىنىڭ جيەگىندە تومەن قاراپ قوزعالماي وتىرىپ قالدى. از ۋاقىت وتكەننەن كەيىن ورنىنان تۇرىپ سانسىز رەت ساناعان ەسىگى مەن ءتورىنىڭ ەكى ادىم ۇزىندىعىن تاعى دا ولشەپ كەتتى. ءبىراق ول بۇل جولى باسىم اينالار دەگەن ۇيرەنشىكتى قورقىنىشتىڭ قۇشاعىندا ءبىراز كىبىرتىكتەپ، الپىس رەت قانا ادىم سانادى دا، كويكاعا قايتا وتىردى. «تەرگەۋ قورىتىندىسى بويىنشا ەسكەرتپەلەرىمدى جازامىن» دەپ سۇراپ العان قاعازعا ۇساق ەتىپ قارا قارىنداشپەن جازۋ جازا باستادى. ونىڭ بۇل جازۋى دا ەسكەرتپە ەدى. تەرەڭ ەسكەرتپە ەدى. كىم ءبىلسىن، كەيىنگى كەلەر ۇرپاق كوز سالسىن دەدى مە؟!
2
«ازاتتىعى ءۇشىن الىسقان ەل جان قيار ەرلەر شىعارادى، — دەپ جازدى تۇتقىن. — بۇل تاريحتا تالاي بولعان. ونى دالەلدەۋ اسا الىسقا كوز جىبەرۋدى كەرەك ەتپەيدى. ءبىزدىڭ كەشەگى ەر يساتايىمىز پاتشا مەن حاننىڭ قارۋلى اسكەرىنە قارسى قول جيناپ توعىز جىل الىستى. اقىرىندا ءوزى ەرلىكپەن قان مايداندا قازا تاپتى. حالىڭ ءۇشىن جان قيعان ەر دەپ وسىنى ايتادى. ولشەۋسىز ەرلىكتى ءوز قۇلاعىممەن دە ەسىتتىم، كوردىم دە.
...وعان ەلۋ جىل عانا ءوتتى. توعىزدامىن. ورىس ءتىلىن ۇيرەتەتىن تاتار مەكتەبىندە وقيمىن. بەسقوناق شىقپاي جاتىپ مەنى ورىنبوردان ەلگە الىپ كەتتى. كوكەم مارقۇم سىرقات ەدى، ءارى كارى بولعان سوڭ «كورۋگە الدىرعان ەكەن» دەپ ويلادىم. ءبىراق باس سەبەپ ول بولماي شىقتى. «ەل كوتەرىلىپ جاتىر، ۇركىپ قونىس اۋدارعالى جاتىر، — دەدى كوكەمنىڭ جىبەرگەن كىسىسى، — قالا مەن دالا سوعىسادى...» ۇرەيلى حاباردان جان تۇرشىگەدى. بەينەبىر اپات — تاسقىن سەل كەلە جاتقانداي.
— جەر مەن سۋدى الادى!
— مال مەن باستى قاتتايدى!
— قازاق دالاسى تەگىس قازىنالىق بولادى!
— ەلگە پوپ شىعادى، مۇسىلمان ءدىنى جوعالادى.
ەل ءبىرجولا سىلكىنگەندەي. قىسقى قونىستى تاستاپ،كەڭ بايتاق دالانىڭ كوز جەتپەس ورىسىنە جەتۋگە اسىقتى، قوي قوزداپ بولماي-اق ىرگە كوتەرۋ جابدىعىنا كىرىستى.
اۋىل تەز سۇلۋكولگە كوشتى. ال جايلاۋ ءۇستى دابىلدى دۇبىرگە اينالدى. سۇلۋكولگە جان-جاقتان كوشىپ كەلىپ باس قوسقان سان رۋلى ەل سان ءتۇرلى جاۋىنگەرلىك ۇراندى قوسا الا كەلدى.
— بايباقتى تۇتاس باس كوتەرىپتى!
— الاشا سەيىل باتىر اتقا ءمىنىپتى!
— سۇلتان قانعالي ارىسلانوۆ گۋبەرناتورعا قارسى قارۋلى اسكەر جيناپتى!
— تابىن ايجارىق باتىر ەكى مىڭ جىگىتىمەن جەم بويىنان بەرى قاراي ءوتىپتى!
كەشىكپەي:
— سوعىس! سوعىس! — دەگەن اششى حابار جەر جاردى. ءبىزدىڭ ەلدەن قىرىق جىگىت اتقا ءمىندى. بۇل داۋلەتشە جاساعى اتاندى. ەر قارۋى — بەس قارۋ — نايزا مەن ساداق، ايبالتا مەن قايقى قارا قىلىش — قايراۋى جەتىلە ءتۇستى. شۇرىپپەلى مىلتىق يىققا ءىلىندى. ات جالىن تارتىپ مىنۋگە جاراعان جاس بالاعا شەيىن تۇندە ات باعۋعا شىقتى، كۇندىز قىر باسىن قاراۋىلداۋعا باردى.
ساداقاعا اق سارباس ايتىلدى. قىرىق قوشقار قۇربان سالىندى. كارىلەر ساجدەگە باسىن قويدى، كەمپىرلەر مويىنعا بۇرشاق سالدى.
ءتۇن بويى وت جاعىپ قىز-كەلىنشەك كىرپىك قاقپاي مال كۇزەتتى. قانعالي سۇلتاننىڭ اسكەرىنە قوسىلۋعا داۋلەتشە قىرىق جىگىتىمەن جورىققا اتتاندى.
— بوزداعىم!
— بوتام!
— قىرىق شىلتەن عايىپ پىرلەر قولدا! — دەگەن كەمپىرلەردىڭ سارىنى ساي-سۇيەكتى سىرقىراتتى. دالا كۇڭىرەنىپ كەتتى...
قانعالي ايتىپ ەدى... ءبارى سول «نيزامنان» باستالدى. تاما مەن تابىن ەلىنىڭ كوزى اشىق ازاماتى دەپ ورالدىڭ گەنەرال-گۋبەرناتورى گەنەرال-مايور ۆەريەۆكين ماعان جارلىق جىبەرگەن. وندا: «وياز ناچالنيگى پودپولكوۆنيك چەرنومورسيەۆ مەملەكەتتىڭ جاڭا زاڭىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن كيرگيز ەلىنە شىعادى. سوعان بارلىق كومەك كۇشىڭىزدى كورسەتەسىز» دەپتى. «ولمەي كونبەيمىز» دەپ انت ەتكەن حالىق ايجارىق باتىردى قول باسى، مەنى ونىڭ اقىلشىسى ەتىپ تاعايىنداپ:
— ال باستا، ءبىز سوڭىنا ەردىك، — دەپ ەدى.
الدىمەن گۋبەرناتور جارلىعىن بەتكە ۇستاپ چەرنومورسيەۆتىڭ شىن نيەتىن اشۋ ءۇشىن ەلەكتىڭ بويىن ورلەپ قاراسۋعا كەلدىم. بۇل ناچالنيك جاڭا زاڭ بويىنشا بولىستىق ۋپراۆيتەلدەر مەن اۋىلدىق ستارشينالار سايلاۋىن وتكىزە شىققان. حالىقتى جيناپ ءىستىڭ ءمان-جايىن بايانداۋ ۇستىندە-اق جۇرت كوميسسياعا:
— كەلگەن ىزىڭمەن كەرى قايت! — دەگەن تالاپ قويدى.
بۇل نارازىلىقتى چەرنومورسيەۆ الدىمەن مەنەن كوردى. ءبىراق سىر بىلدىرمەي، مەنى الداپ تۇزاققا ءتۇسىرۋ نيەتىنە كىرىستى.
— گەنەرال-گۋبەرناتور ۆەريەۆكينگە حات جەتكىز، وتە تىعىز حات. سوعان جاۋاپ الىپ قايتاسىڭ. تاپسىرمانى امان بارىپ بۇلجىتپاي ورىنداعان جاقسىلىققا جاقسىلىق تاباسىڭ، — دەدى وياز ناچالنيگى.
مەن دە سىر بەرمەستەن:
— قۇپ، پودپولكوۆنيك مىرزا، ىزگىلىك ىستەن باس تارتۋ ءبىزدىڭ سالتىمىزعا حاس نارسە ەمەس، — دەدىم.
قاسىما قالماقسولداتىن قوسىپ بەردى. مەن ورال قالاسىنا اتتاندىم. ارينە، ۇزاماي-اق پودپولكوۆنيكتىڭ بەرگەن جاسىرىن پاكەتىن اشىپ قاراۋعا تۋرا كەلدى. وندا: «وسىنى تابىس ەتۋشى كيرگيزداردى بۇلىك شىعارۋعا اعۋالاۋشىنىڭ ءوزى»، دەپتى. مۇنان كەيىن نە بولارى بەلگىلى عوي.
— كوميسسيانىڭ باسىن كەسىپ الامىز، — دەستى جۇرت.
— جوق، ءبىر كوميسسيانى قۇرتۋمەن ءىس بىتپەيدى. ويىل بويىنا بارىپ سول جاقتاعى حالىقتى تەگىس كوتەرەمىز، — دەپ، مەن ءبىر سان قولمەن ەلەكتەن ويىلعا اتتاندىم.
زۇلىمدىققا قارسى اتتانىس وسىلاي باستالىپ ەدى...
جەمقوينىنداعى ەرلىك
«...دالا نيزامىنا» ەكىنشى الەكساندر پاتشا 1868 جىلى 21 وكتيابردە قول قويىپ بەكىتكەننەن كەيىن-اق ونى ورىنداۋ ءىسى بىردەن قارۋلى كۇشكە سۇيەندى. ورالدان پودپولكوۆنيك بارون شتەمپەلدىڭ وتريادى اڭقاتى مەن شىدەرتىنى كەسىپ ءوتىپ قالدىعايتى وزەنىنە قاراي بەت الدى. ال، ورىنبوردان شىققان پودپولكوۆنيك نوۆوكرەششەنوۆتىڭ وتريادى قازاق دالاسىنىڭ قاق ورتاسىنا ورىن تەپپەك بولىپ، جەم وزەنىنىڭ بويىنا ارلەيدى. بۇل ساقاداي سايلانعان 500 كازاك-ورىس باي ۇلىنىڭ موينىنا بۇعاۋ سالىپ تىپىر ەتكىزبەۋ ايلاسىن كوزدەگەن-دى. اينالا بەكىنگەن زەڭبىرەكتى، كوك قارۋلى، تاس قامال قۇرعان ايباتتى اسكەر بەيعام جاتقان كوشپەلى ەلگە ازىرەيىلدەي اسەر ەتەتىنى انىق قوي. بۇل جانە ءبىر جەردە ەمەس، الدەنەشە جەردە: سوناۋ ماڭعىستاۋدان ءارى تەڭىز تورىندە، جايىقتىڭ بويىن مەكەندەگەن قالىڭ ەلدىڭ ناق ورتاسىنداعى كالمىكوۆ تۇسىندا، ورىنبور اۋزىنداعى شەكتى مەن تابىننىڭ ورتاسىندا تۋ تىكتى. ءبىراق ازاتتىق ءۇشىن جان بەرۋگە ءازىر ەرىكتى ەل كوزسىز ەرلەرىن بىرىنەن سوڭ ءبىرىن جاۋ بەتىنە شىعارىپ جاتتى.
كازاك-ورىس اسكەرى ورىنبوردان بەرى شىقتى دەگەننەن-اق توسقاۋىل حابارشىلار قويىلعان ەدى.
— جول توسامىز، اڭدىپ باس سالىپ ىلگەرى جۇرگىزبەيمىز، — دەگەن ەر كوڭىلدى جىگىتتەرگە مەن بوي بەرگەنىم جوق.
— ىلگەرى اسىڭقىراعان سايىن، قازاق دالاسىنىڭ ىشىنە كىرىڭكىرەگەن سايىن جاۋدىڭ كۇشى ازايا بەرەدى. ءوق-دارى الاتىن، ازىق-تۇلىك دايىندايتىن، ات-كولىك اۋىستىراتىن جەرى قاشىقتاي تۇسسە، جول ازابىن كوبىرەك شەكسە، جورىق سالىقتىرىپ اسكەردى السىرەتە بەرسە ونى جۇمارلاۋ وڭايعا تۇسەدى دەگەن مەنىڭ پىكىرىمدى ايجارىق تا قولداعان ەدى.
سول جاق بەتتە تاۋلىكتەپ اساتىن كەڭ ساحارا — ماڭعىستاۋ دالاسى. وڭ جاق قولدا سۋلى ءشوپتى، جىلان قىرقالى جەم وزەنىنىڭ كەڭ القابى، قاراقوبدا مەن ساعىز سالاسىنداعى ەلدەرگە ات شاپتىرىپ كۇش جيناپ الكەلدىدە ەكى مىڭ قولمەن ايجارىق جاتتى. جورىققا نە سەنىمدى. تاڭداپ مىنگەن تارلاندارعا بەل بوساتارلىق جاناما جۇيرىكتەر جەتەكتەپ وتىرادى. قارۋ-قايقى قىلىش پەن ايبالتا. ءشيتى مىلتىق ون ادامعا بىرەۋدەن-اق، ونىڭ ورنىنا سارى ساداق. ساداقشىلار بەينەبىر كىرپىنىڭ تەرىسىنەن ساۋىت كيگەندەي — بەلدەنگەن قورامساعىنان سامساعان وعى ءيىن تىرەسەدى. ەكى ءجۇز قادامنان اتقانىن مۇرتتاي ۇشىراتىن مەرگەندەر بار، مەرگەننىڭ قولىندا ۇسىنىم جەردەن ات موينىن جارىپ وتەتىن سۇر جەبەلەر بار. جالعىز ساداق ونەرى ەمەس، شاۋىپ كەلە جاتىپ جەردە جاتقان جەتىم قۇمالاقتى تۇيرەپ كەتەتىن نايزاگەرلەر مول-دى. بارىنەن دە كۇشتىسى بەت قايتپاس باتىل جۇرەك جىگىت قوي. سول جىگىتتىڭ كوبى ونەرلى اسكەردىڭ وت قۇسقان زەڭبىرەگى مەن بۇرشاقشا بوراعان مىلتىق وعىنىڭ استىندا قالىپ قازا تاپتى-اۋ!..
جەم بويىندا ءبىر كەڭ القاپ بار-دى، القاپتىڭ سول جاق بەتىندە باسىنا شىعىپ قاراۋىل قارايتىن بيىك ءدوڭ بولاتىن، سول ءدوڭنىڭ باسىنان كۇنى-تۇنى قاراۋىل قاراعان جىگىتتەر مەزگىل-مەزگىل اتوي سالىپ:
— ال كەلدى! جاۋ كەلدى! — دەپ، جايباراقات جاتقان قولدى اياعىنان تىك تۇرعىزۋمەن بولىپ ءجۇردى. جاۋىنگەر كەزدەگى وسى ساقتىڭ ۇرانى سول توبەنى «الكەلدى توبەسى» اتاندىردى دا، بەرى كەلە ول «الكەلدى» بولىپ قالدى.
وسى توبەنى نوۆوكرەششەنوۆتىڭ وتريادى دا ۇناتىپ، بولاشاق قامال قۇراتىن جايلى ورىن تاپسا كەرەك. جەم بويىن ورلەي-ورلەي كەلىپ قالىڭ قازاققا قارسى سول جەرگە سۇر شاتىرىن تىكتى؛ وبوزىن ءيىرىپ، ءتۇتىن تۇزەتتى؛وننان بەستەن قارۋلىقاراۋىل قويىپ زەڭبىرەك قۇرالىن ورناتتى، جايلانىسىپ، ءبىرجولا يەمدەنەتىن پيعىل كورسەتە باستادى.
— ەندى جەتتى! — دەدى ايجارىق باستى باتىرلارىن جيىپ الىپ. — بۇدان ءارى جەتەكتەۋگە ار-نامىس كوتەرمەيدى. ەمىن-ەركىن ءجۇرىپ، توقتاۋسىز كەلگەن جاۋعا ەندى ادىم اتاۋعا جول .جوق. قارا قازان، سارى بالانىڭ قامى ءۇشىن! اتا قونىسى، جەر مەن سۋ ءۇشىن! ءدىن ءۇشىن! كۇن ءۇشىن! ولسەك ءشاھيتپىز! تارت، باتىرلارىم!
تورتكە جارىلعان ەكى مىڭ قول ساپ-سابىمەن شەرۋ تارتتى.
— اعاتاي! قايداسىڭ، اعاتاي!..
— قاراتاز! قولدا قاراتاز!
— جىلقىشى اتا!
— قارەكەتە! — دەگەن ۇراندار جارعا قۇلاپ، دوڭگە سوعىپ جاتتى
الدىمەن ىسىق كەيكىمان باتىر ات قويدى. ونىڭ ءۇش ءجۇز جىگىتى تەگىسىنەن نايزاشى ەدى، ون ەكى عانا ساداقشىسى بار-دى. ساداق، ارينە، ءاتۇستى تارتىلا بەرمەيدى، توسقاۋىلداپ، نىساناسىن كوزدەپ تارتاتىن جەرلەردە عانا جۇمسالادى.
سوندىقتان كوك نايزالى قالىڭ اتتىلى ەكى دۇركىن ورالىپ كازاك-ورىس اسكەرىنىڭ قامالىن بۇزباق بولدى دا، ءبىر توبى جۇبىن جازباي ەكى شاقىرىم جەردەن cap جەلىسپەن جاقىنداي ءتۇستى. قىلىشقا ۇيرەنگەن كازاك-ورىس تا جۇز-جۇزدەن ەكى توپقا ءبولىندى، قاناتتارىن جايا ءتۇسىپ، باسشىنىڭ جارلىعىن كۇتتى.
— كەيكىمان قولى ارالاسقاندا جابىلا شاپ! — دەپ بۇيرىق ەتتى، ايجارىق ايقايلاپ.
كەيكىمان جالاڭ قىلىشپەن ۇمتىلۋعا ءازىر تۇرعان كازاك-ورىستار ساپىنا جەتىپ تە قالدى. ەكى ارا مۇشەلىك جەردەي-اق، ونان دا كەم، اپشىرا ءتۇستى.
— ارۋاق!
— ارۋاق! — دەستى كەيىنگىلەر.
نايزاشىلار اتتارىن تەبىنىپ تە قالعان سياقتاندى. قيقۋلاعان داۋىس تا قۇلاققا شالىندى.
ەندى تۇيرەسەدى، ەندى تۇيرەسەدى! — دەپ، ىشىنەن تىندى توزبەي كوز تىككەن جاندار.
— ال باستالدى. انە ىعىستى. شىدامادى...
— كەرى سەرپىلدى. باسە! سەرپىلدى!..
ايتىپ ۇلگەرگەنشە بولماي كازاك-ورىستار قاقپانىڭ اۋزىن اشقانداي سەرپىلىپ ەكى جاققا ىعىستى دا، اراسىنان شىعا كەلگەن ،جاياۋ تىزبەك قاز-قاتار تۇرا قالىپ ءجۇز مىلتىق شاپپاسىن ءبىر قولمەن تارتقانداي كۇرس ەتكىزدى؛ جەر سولق ەتتى، قيقۋلاپ شاپقان كەيكىمان قولىن وت-جالىن جالاپ قالعانداي بولدى. كوك ءتۇتىن كولبەپ جەرگە شوگىپ ۇلگەرگەنشە نايزالى توپتىڭ الدى جاپىرىلىپ قالدى...
كازاك-ورىستار ايلاسىن اسىرا ءتۇستى — دالا جاۋىنگەرلەرىنىڭ قولىندا زەڭبىرەك تۇگىل مىلتىعى دا از ەكەنىن، جالعىز-اق قول قارۋى نايزا مەن ايبالتاعا سۇيەنگەن اتام زامانعى اسكەر ءتارتىبىن كورىپ، ولاردى قولداسىپ سوعىسۋعا كەلگەن جەردە تۇتەگەن وقتىڭ استىنا الۋدى كوزدەگەن. بۇل نيەتتى ادىسپەن بۇركەپ جالاڭ قىلىش ويناتقان اتتىلى جۇزدىكتەردىڭ تاساسىنا جاياۋ اتقىشتار قويعان.
كەيكىمان اسكەرى لەكىتە ءتونىپ كەلىپ، قيقۋ سالىپ نايزالاسۋعا ۇمتىلعاندا اتتىلى جۇزدىك اراسىن اشىپ قالىپ، اتقىشتارعا وق جاۋدىرتقان ەكەن. ءبىرىنشى ساپتاعى جىگىتتەردىڭ الدىڭعى قاتارى وققا ۇشقاندا، كەيىنگى توپ ەكپىنمەن ونىڭ ۇستىنە كەلىپ قالىپ، وق تيگەن جاندار مەن ويناپ شىققان اتتارعا ارالاسىپ كەتەدى، ەكىنشى دۇركىن جاۋدىرعان وڭ ولاردى بەينە باۋداي ءتۇسىرىپ جىبەرەدى. سول الدىڭعى ساپتا ارالاسقانداردىڭ ىشىندە كەيكىمان باتىردىڭ ءوزى جازىم تابادى. بۇل اتتان قۇلاپ بارا جاتقان باسشىنىڭ سۇيەگىن جەرگە تۇسىرمەي كەيىنگى جاقتان شاۋىپ كەلىپ، قاعىپ الىپ شىققان ەكى جىگىتتىڭ قولىنداعى باتىردىڭ دەنەسىمەن بىرگە قول دا كەرى شەگىنەدى. ءىستىڭ تەرىسكە اينالعانىن كورىپ، توبە باسىندا تۇرىپ ايقاي سالعان ايجارىقتىڭ:
— قارسى شاپپا قامالعا! سابىر ەت، كەيكىمان! جىگىتتەرىڭنىڭ ساپىن تۇزە! — دەگەن جارلىعىن ول ەستىگەن جوق. قولباسشىنىڭ ءوزى ىلگەرى شاپتى. ول نە بولعانىن انىقتاۋ ءۇشىن، تۇيدەكتەلگەن جاۋىنگەرلەرگە ءتارتىپ بەرۋ ءۇشىن شاپتى. ءبىراق ونىڭ بۇل نيەتىن انىق تۇسىنبەگەن ەكىنشى ءبىر توپ كەيكىمانعا كومەك بەرۋگە ءبىر بۇيىردەن ات قويدى. ول توپتىڭ الدىندا اقبوز اتتى قوبىلاندى اقىن كوزگە شالىندى.
بۇل الاشانىڭ ارقالى اقىنى ەدى. قوبىلاندىنىڭ سوڭىندا الپىس جىگىتى ايقاي سالىپ دۇرىلگە شاپتى، ولاردىڭ اۋزىنا تاپ سول ساتتە، مۇمكىن، اقىننىڭ جاۋ جاپىرار ولەڭى تۇسكەن شىعار. ويتكەنى ول:
تۇلكىدەيىن ءتۇن قاتىپ،
بورىدەيىن جول تارتىپ
جاۋىرىنىنا مۇز قاتىپ،
جالاۋلى نايزا قولعا الىپ،
جاۋ توقتاتار كۇن قايدا! —
دەپ جورتاتىن.
كەيكىماننىڭ نايزاگەرلەرى الدى جاپىرىلىپ، ارتى توپتالىپ كەرى ىعىسقان شاقتا ەكىنشى بۇيىردەن ات قويعان مىنا اقىننىڭ وتريادى نوۆوكرەششەنوۆتىڭ. اسكەرىن سەلك ەتكىزگەندەي بولدى، ويتكەنى قىرىق-ەلۋ نايزاگەردىڭ كوبى اتتان قۇلاپ، ءبىرقاتارى ات جالىن قۇشىپ قالعاننان كەيىن شوشىپ، كەرى ىعىسار دەگەن قازاق توبى بەينەبىر ولىمىنە قاراماستان لاپ قوياتىن ءپىشىن كورسەتتى. ىسقىرعان ساداق وعى جاۋا باستادى. ايقايلاپ سالعان ۇراندار جەر جاڭعىرىقتىردى.
بارىنەن دە ۇرەيلىسى توبىن جازباي سىلتەگەن الپىس اتتىنىڭ شاڭى مەن ءدۇبىرى، جەلگە ىسقىرعان جال اۋلى نايزاسى، قيقۋلاعان دابىسى جولىندا تاس قامال تۇرسا دا جاپىرىپ وتەتىن سياقتاندى. بەينەبىر بۇيىردەن سوققان تەمىر توقپاقتاي كورىندى. الدىڭعى ساپتا تۇرعان كازاك-ورىس قىلىشكەرلەرى ءبىر ءسات جاپىرىلىپ كەرى ىعىسقانداي قيمىل كورسەتتى، ال، كەيكىماننىڭ جىگىتتەرىن وق جاڭبىرىمەن قارسى العان جاياۋ اتقىشتار ىلكى مىلتىق كەزەنگەن جاۋىنگەرلىك ساپىندا قالدى. اقىننىڭ قۇيىنداتقان توبىن كەرى قايتارۋعا ايجارىقتىڭ دا دارمەنى جەتپەدى، وعان ولار قايرىلاتىن دا ەمەس ەدى.
بۇل كۇتپەگەن جەردەن، بەينەبىر جاۋدى بۇيىردەن تۇيرەيتىن نايزاداي، توبىن جازباستان ۇمتىلعان ەر جۇرەكتى جاندار قىلىشتى كازاك-ورىستار جۇزدىگىنە ءجۇز قادامداي-اق بارىپ قالدى. الدىندا جۇلدىزداي اققان اقبوز اتتى قوبىلاندى وڭ قولى شۇيگەن نايزاسىندا، سول قولى تىزگىندە، قاق جاۋىرىنىنا قاداعان كۇشىگەن ۇكىسى ايدارداي جەلبىرەپ «ەندى ارالاستى! ەندى ارالاستى!» دەرلىك جەرگە جەتتى. مۇنىڭ تۇرىنەن دە، تۇسىنەن دە، مىنا اتقان وقتاي اينىماي اعىزىپ كەلە جاتقان قانىپەزەر توبىنان دا كازاك-ورىستار شوشىپ كەتتى بىلەم، جالت بۇرىلىپ، ۇرىككەن جىلقىداي، جاياۋ اسكەردىڭ تاساسىنا جوڭكىلدى.
نە ەكەنى بەلگىسىز، تاپ وسى كەزدە باعاناعى جارلىق بەرەمىن دەپ ىلگەرى ۇمتىلعان ايجارىق الپىس اتتىلى اقىن توبىنىڭ سوڭىنان شاپتى. ول دا بىردەن-بىرگە جابىستى ۇدەتىپ، اسپاندى جەرگە تۇسىرگەندەي اينالانى بورلىكتىرە تونگەن قاس باتىرلاردىڭ سوڭىندا شىلبىر تاستارلىق جەردە كەتىپ بارا جاتتى...
جاياۋ اسكەر ءقاۋىپ تونگەنىن جاڭا عانا كوردى. ولاردىڭ كومانديرىنىڭ شىرىلداعان داۋسى شىقتى. كەيكىمانعا كەزەنگەن كوپ مىلتىق ەندى سارت-سۇرت بۇرىلىپ، ءبىر بۇيىردەن كەلىپ سوققان قوبىلاندىعا باقتى...
ادام بابىن تاپپاستاي وقيعا بولدى: جۇزدەگەن مىلتىقتىڭ جامىراي كۇرس ەتكەن داۋسى جەردى جەمىرىپ كەلە جاتقان اتتىلى ادامدارعا سوعىلىپ تۇنشىعىپ قالعانداي بولدى؛ شاڭ مەن ءتۇتىن ارالاسىپ كەتتى؛ اتتىڭ ءدۇرىلى، ادامنىڭ ءۇنى، الدەكىمنىڭ ايعايى قوسىلىپ تۇيدەكتەلگەن دۇڭكىل دىبىس شىعاردى: ۇمار-جۇمار بولعان ادام مەن اتتىڭ قاراڭداعانى كوك الا توزاڭ ىشىنەن داۋىل جىققان ۇيدەي قوپىرادى...
سالدەن كەيىن نە بولعانى ايقىندالا بەردى: وق جاۋدىرىپ ۇلگەرىپ قالعان جاياۋ سولداتتاردىڭ ۇستىنە الدى قۇلاي، ارتى جىعىلعاندارىن جاپىرا ەنىپ كەتكەن نايزاگەرلەر بەينەبىر اۋزىن اشىپ تۇرعان اجال ارانىنا جاپىرلاپ ءتۇسىپ قالعان سياقتاندى، ءبىر ادام كەرى بۇرىلماي ۇستى-ۇستىنە ءۇيىلىپ، ءوزى دە ءولىپ، وزگەنى دە ءولتىرىپ، ولمەگەنىن جاپىرىپ، تاپتاپ، جانشىپ، بىرنەشە مينۋت ىشىندە-اق ساپ بولۋعا تايانعاندا، جاياۋ اسكەردىڭ كەيىنگى جاقتاعىلارى دۇركىرەي قاشا جونەلدى. ءبىراق ولاردىڭ ساپىنىڭ دا تەڭ جارىمى نايزاگەرلەردىڭ تۇيرەۋى مەن تاپاۋىنا ىلىكتى. وسىنى كورىپ جالاڭ قىلىشقا جارلىق كۇتكەن اتتى كازاكتار ۇيمە-جۇيمە بولىپ قىرىلىسقا ۇشىراعان قوبىلاندى جىگىتتەرىنىڭ قالعانىن تۋراۋعا ۇمتىلدى... الپىس ادامنان ءتىرى جان كەرى شىقپادى. الپىس ءبىرىنشى ايجارىق تا تۋرالعان جانداردىڭ اراسىندا قالدى. ات جالىن قۇشىپ، قولى قارىسىپ قالعان ەرلەردەن بىرنەشەۋىن اتتارى عانا كەرى سۇيرەپ شىعاردى. سونىڭ ىشىندە قويانشا قارعىپ اقبوز ات ءبىر ءبۇيىر، جەلدەپ شاۋىپ بارا جاتتى...
... ءبىرىنشى شايقاستىڭ قاندى قىرىلىسى قابىرعانى قايىستىرىپ كەتتى — يىقتى ءزىل قارا تاس باسقانداي بولدى، دەنەگە ۋ جايىلعانداي مەڭ-زەڭ ەتتى. ءبىراق ەسەڭگىرەگەن دەنە جان-دارمەن ىزدەيدى، اڭعىرتتىق ءىس ىلەسە اقىلعا جول بەرەدى. «جوق، بۇل ءىستىڭ باسى عانا. جانداسار تارتىس ءالى الدا» دەپ سەرت ەتتىم وزىمە. ءسويتىپ، ايجارىقتان ايرىلعاننان كەيىن، ونىڭ جان سەرىكتەرىن قاسىما الدىم. الدىمەن كەيكىماننىڭ نايزاگەرلەرى تۇڭعاتار مەن اماندىق باتىردى شاقىرىپ الىپ:
— باتىرلار، ەرلىككە سەرىك اقىل بار. ەندىگى شايقاس ايلالى شايقاس، جاۋدىڭ ايلاسىنان سەندەردىڭ امالىڭ اسىپ ءتۇسۋى كەرەك. سوندىقتان ەكەۋىڭ قالعان نايزاگەرلەرىڭمەن سوناۋ مايشوقىنىڭ ارعى استىنا بوي تاسالاپ بۇعىپ قالىڭدار. قالعاندارىمىز قاشقان بولايىق. ءبىزدى قۋماي داندەگەن جاۋ تۇرىپ قالمايدى. الدىمەن اتتىلى جۇزدىكتەر شابۋىل جاساۋعا ءتيىس. سول كەزدە زەڭبىرەكتى جاياۋ اسكەرىنەن ءبولىنىپ شىققان جالاڭ قىلىشتى كازاك-ورىستارعا كوك سۇڭگىنىڭ كۇشىن كورسەتەسىڭدەر.
توپتالماي، وننان-جيىرمادان بىتىراپ-بىتىراپ جونەلە بەرىڭدەر. ساپ تۇزەيتىن جەرلەرىڭ مايشوقىنىڭ استى، — دەدىم.
ەكىنشى پارمەنىم: ات-تۇرمانى بەرىك، ساقاداي سايلانعان قىلىشتى-ايبالتالى داۋلەتجاننىڭ قىرىق جىگىتىنە «جاۋدىڭ جىنىن قوزدىرتۋ» بولدى.
— وق اتىم جەرگە كەلتىرمەي، شەتكە شىققان وبوزىنا شابۋىل جاساڭدار، بولە-جارىلعان ادامدارىن مازالاي بەرىڭدەر. قۋسا قاشىڭدار، مايشوقىنىڭ ۇستىنە قاراي جەتەكتەڭدەر. قالايدا بولسا اتتى اسكەردى جاياۋىنان ءبولىپ نايزاگەرلەردىڭ بۇققان جەرىنە جەتكىزىڭدەر!
ءسويتىپ، ءوزىم قالعان توپتى تەز جيناقتاپ، ىعىسۋعا بەت تۇزەتتىم. بىتىراعان توپ مايشوقىعا، قالىڭ قول جەمنىڭ وڭتۇستىك بەتىنە ماڭداي تۇزەپ، ءبىرجولا ىرگە كوتەرگەننەن كەيىن، كازاك-ورىستار ءبىزدى قاشتى دەپ ويلادى. ال، انا داۋلەتجاننىڭ قىرىق جىگىتىن «جول بوگەۋ ءۇشىن قالدىردى» دەپ ءتۇسىندى بىلەم، ازدان كەيىن-اق ساپ تۇزەپ جيناقتالعان كازاك-ورىستاردىڭ جۇزدىگى قۋا شابۋىلداۋعا كىرىستى. الدىمەن جۇزدىك جاقىنداپ كەلىپ، ايقاي سالىپ بالتا كوتەرگەن قىرىق جىگىتكە ۇمتىلدى. ءبىراق اتىنا سەنگەن جىگىتتەر جالت بەرىپ، كەيىنگى وبوزعا شابۋ نيەتىن بايقاتتى — قيقۋلاپ، بولەگىرەك تۇرعان ون-ون بەس كوك ارباعا قاراي شاپتى. ءتىپتى قۇيىنداتىپ كەلىپ، قازان كوتەرىپ وت جاعىپ، تاماق جابدىعىمەن بولىپ جاتقان ورىستارعا ات ۇستىنەن ىسقىرتىپ بىرنەشە ساداق تارتىپ ءوتتى. ءبىراق اتتىلى جۇزدىك كەرى سەرپىلىپ قىرىق جىگىتتى وكشەلەي ءتۇستى. مۇشەلىك جەرگە كەلگەندە جىگىتتەر جالت بۇرىلىپ، ات باسىن مايشوقىعا بۇردى.
قاشا جورتىپ، كەيدە كەرى بۇرىلىپ ساداق تارتىپ، الىستان قىر كورسەتىپ، كازاك-ورىستاردىڭ شىنىمەن-اق جىنىن قوزدىرا باستادى. ءبىر كەز «وسىلاردى قۋىپ جەتىپ، تۋراپ تاستايتىن، كوپ بولسا ەكى-ۇش شاقىرىم جەر شابار، ودان ءارى شابىسقا جارارلىق ات سيقى جوك،» دەپ شەشتى بىلەم، كازاك سوتنيگى قىلىش سۋىرىپ ايقاي سالىپ اتاكاعا شابا جونەلدى...
ءبىزدىڭ توپ جەتى-سەگىز شاقىرىم جەم قوينىنا بويلاپ تا جەتىپ ەدى. ال، قىرىق جىگىتتىڭ بەت العان مايشوقىسى ەڭ كەمى التى شاقىرىم جەر-دى. ەگەردە بەس-التى شاقىرىم جەر ءبولىنىپ شىققان جۇزدىك، كەرى قاشىپ جاياۋ اسكەرى قالعان قامالىنا جەتكەنشە ءبىر سويقان بولارى ايدان انىق ەدى.
شاپقان اتقا جەر جاقىن، اسىرەسە قىزىپ كەلگەن كازاك-ورىس جۇزدىگى اپ-ساتتە-اق شۇباتىلىپ ءبىر كەش جەرگە سوزىلا قالدى. الدى قىرىق جىگىتتى قۋسىرىپ، قورالى قويدان ءبولىپ دۇركىرەتكەن قاسقىرشا قارىشتادى. ەندى جەتىپ، ەندى قىلىشتاپ، بىرىندەپ ءتۇسىرىپ، جۋساتىپ سالامىن دەپ ۇمىتتەندى بىلەم — وزات شىققان ون-ون بەس كازاك-ورىس وكشەلەگەندەي بولدى. بۇل جايدى كورگەننەن كەيىن الدەقانداي كۇن تۋار دەپ جاردەمگە ەكى ءجۇز جىگىتتى ەرتىپ ءوزىم دە ۇمتىلدىم. مايشوقىمەن ەكى ارا اسا قاشىق ەمەس، كولدەنەڭ ۇمتىلعان توپ كازاك-ورىستار جۇزدىگىمەن قاتار جەتىپ ايقاسارلىق جەر. ءبىراق ءىس وڭعا اينالدى. داۋلەتجاننىڭ قىرىق جىگىتىنەن ءبىر-اق ادام كەيىندە قالدى. ونىڭ كازاك-ورىستار قولىنا تۇسكەن-تۇسپەگەنى ءمالىمسىز، ال قالعاندارى تەگىسىمەن مايشوقىنىڭ قىراتىنا ىلىكتى دە، تىرناداي ءتىزىلىپ تۇرا قالىستى جانە ات باسىن كەرى بۇرىپ «كەلسەڭ، كەل!» دەگەندەي مۇشەلىك جەر جۋىقتاپ قالعان كازاك-ورىستار جۇزدىگىنىڭ الدىڭعى شوعىرىن كۇتكەندەي بولدى. الدە ەكپىنمەن ەنتەلەدى مە، الدە كۇشىنە سەنىپ ات باسىن تەجەمەدى مە — تاپ سول ساعاتتا جاۋدىڭ ويىن ايىرىپ بولارلىق ەمەس-تى. تەك الدى جاقىنداي ءتۇستى دە، شۇباتىلعان جۇزدىكتىڭ كەيىنگى توپتارى سول الدىڭعىلارىنا جەتۋگە اسىقتى...
ءبىر كەزدە ادام دەنەسى ءدىر ەتەرلىك ۋاقيعا كوزگە شالىندى. قىر باسىنداعى تىرناداي ءتىزىلىپ قالعان جىگىتتەردىڭ ارعى جاعىنداعى باۋرايدان ورە تۇرەكەلگەن ءتۇنعاتار مەن اماندىقتىڭ كوك نايزالى ەرلەرى سامساي قالدى. سامساي قالعان جوق، بورىكتى باسا كيىپ، ونى اق ورامالمەن باستىرا بايلاعان جىگىتتەردىڭ كوك سۇڭگىرلەرى اتموينىنان قۇلاش وزىپ، ءتونىپ قالعان كازاك-ورىستارعا سۇزە كيلىكتى. باعاناعى ءساتسىز شابۋىل بىلەككە كۇش، كوزگە قان قۇيىپ جىبەرسە كەرەك، ەكى باتىردىڭ ەكى جۇزدەن استام نايزاگەرى جۇزدىگىنەن وقشاۋ شىققان ون بەس-جيىرما كازاكتى قوراعا تۇسكەن قاسقىرداي قورشال الدى. بىرنەشە مينۋت ءوتتى مە، وتپەدى مە — كوزدى اشىپ-جۇمعانشا جەردە دومالانعان دەنە، شۇرقىراپ شىققان يەسىز اتتار عانا ارتتا قالدى. قۇيىن-شىبىن ۇمتىلعان قيقۋلى ءدۇبىر كەيىنگى كازاكتارعا باس سالدى. كازاك-ورىستار ءدۇر ەتىپ ءبىر ءبۇيىر ويقاستادى دا، ناجاعايداي تۇيرەپ، نوسەردەي تونگەن جويقىن قولدان ىعىسا جونەلدى. مايشوقىنىڭ باۋىرىن قىم-قيعاش شاپقان ءدۇرسىل، قيقۋلى ءۇن — ىسقىرعان نايزا مەن ساداق ءۇنى جاۋىپ كەتتى. كولدەنەڭ كوزگە اندا-ساندا ويناپ شىققان يەسىز ات ويقاستادى، دۇرلىككەن قولدىڭ ات باۋىرىندا شورشىپ ءتۇسىپ، تۇرا جۇگىرىپ، قايتادان جەر قۇشا قۇلاعان ادام دەنەسى تۋلاپ جاتتى. اشىنعان ىزالى قول جەتكەنىن باۋداي ءتۇسىرىپ، ۇتىلاپ قۋىپ، قاشقان كازاك-ورىستىڭ توبىن سيرەتە بەردى. الىستا قالعان قامال مەن جاياۋ اسكەر جاردەمى جەر قوينىنا ەنەر جۇزدىككە دارىمادى — كولدەنەڭنەن كۇرس ەتكەن زەڭبىرەك دوبى قاشقان مەن قۋعانداردىڭ جانتالاسىنان اۋلاق جەتىمسىرەپ جارىلىپ جاتتى...
ءبىرىنشى جۇزدىكتىڭ وتىزى ويدا، قىرقى قىر باسىندا قالعانىن كورىپ تۇرسا دا، ەكىنشى جۇزدىك ويقاستاپ قانا بوي كورسەتتى — ول كورە كوزگە ازىرەيىلدەي ءتونىپ كەلگەن اجالعا قارسى شاپپادى. قامالعا جەتكىزبەي اشىنعان نايزاگەرلەردى جارلىقپەن جىگىت شاپتىرىپ، مەن دە كەرى قايتاردىم.
الىستان ايبات شەگىسىپ، قولدىڭ باس-اياعىن جيناپ، نوۆوكرەششەنوۆ تە، مەن دە شىعىندى ەسەپتەستىك. كازاك-ورىستاردان ءبىر جۇزدىك تۇتاسىمەن جانە جاياۋ اسكەردەن بىرنەشەسى قازا تاپسا كەرەك. ال قوبلاندىنىڭ الپىس جىگىتىمەن بىرگە كەيكىماننىڭ قولىنان جۇزگە تارتا ادام اتا-بابانىڭ جانداسىپ وتكەن قۇت ساحراسىنىڭ تورقالى توپىراعىن قۇشاقتاپ قالدى...»
قانعالي ارىسلانوۆتىڭ باسىنان كەشكەن اششى حيكاياسىن جاس شاقتاعى ءوز كورگەندەرىمەن قوسا ويمىشتاپ قاعازعا ءتۇسىردى دە، باقىتجان وزگەشە ءبىر جايلى تىنىپ تاپقانداي بولدى: ءومىرى ايتىلماعان اڭگىمە تار قاپاستا اقتارىلىپ، انا كەڭ دۇنيەگە يەك ارتقان سياقتاندى، تۇتقىننىڭ. كوڭىلىنە بەلگىسىز شاتتىق قۇيىلىپ كەتتى. ول جالما-جان ۇساق جازۋعا لىق تولى بولشەك-بولشەك قاعازداردى مۇقياتتاپ بۇكتەپ، شاپان-حالاتتىڭ الدەقايداعى ىشكى قالتا-قۋىسىنا تىققىشتادى. ءسويتتى دە تەمىر ەسىكتىڭ كوزدەي تەسىگىنە جىميا ءبىر قاراپ الىپ، ۇزىن ساقالىن تاراشتاي ءتۇستى. ول ءتىپتى ءبىراز ۋاقىت كوڭىلىنە كەنەتتەن قۇيىلىپ كەتكەن وتكىنشى شاتتىقتىڭ قۇشاعىندا وتىردى، كوڭىل كۇيى شارىقتاپ وتىردى. ءبىراق تار قاپاستىڭ شاتتىعى قىسقا، قاسىرەتى قالىڭ — بەينە بۇلت اراسىنان شىققان كۇندەي جالت ەتكەن جارقىن شىرايعا ىلەسە جۇزگە قارا كولەڭكە قاپتايدى. باقىتجان الگىدەگى جازۋ شاتتىعىنان سارقىلماس اۋىر ويدىڭ قۇشاعىنا قايتا ەندى.
ول تاعى دا باسىن كوتەرىپ، كوزىن جوعارىداعى بىتىك كوز تەرەزەگە تىكتى.
... كوكەمنىڭ اقتىق اشقان كوزى ءالى قاراپ تۇر. «بار ءۇمىتىم .سەن» دەدى ول كوز جۇماردا. نايزاعا سالىپ اكەلگەن ىنىسىمەن قاتار جاتىپ قالدى، ماڭگى جاتىپ قالدى. وققا ۇشقانداردى كۇتىپ وتىرعانداي بىرگە كەتتى. ءبارى قاتار قالدى سوناۋ تۇزدىكولدىڭ تورىندە...
...نەشە اي ءوتتى ونان كەيىن؟ كىم بىلەدى قانشا كۇن وتكەنىن. ەكىنشى كۇڭىرەنىس باستالدى، قارالاۋ-جازالاۋ باستالدى. بۇل بارىنەن دە اۋىر ءتيدى. باس كوتەرگەن ەردى ۇيىمەن كوشىردى، ۇرپاعىمەن الىسقا ايدادى. بۇكىل ورمانعا قاراعاننىڭ ءبارىن ايدادى. كارى كۇسەپتى، ونىڭ ۇلدارىن: احمەتشەنى، شاڭگەرەيدى، سالىمگەرەيدى، ادىلگەرەيدى... ءۇي ىشتەرىمەن كوشىردى. كوك قارۋلى سولداتتار كەلىپ كوشىردى. مەنى دە كوشىرەتىن ەدى، ءبىراق كوكەم دۇنيە سالىپ كەتتى، سوندىقتان قالدىم، جاس بولعان سوڭ قالدىم. داۋلەتشە اعامنىڭ باتىرى دا جاس قالدى. ەكەۋمىز عانا قالدىق ءبىر تۇقىمنان — ءبىرىمىز توعىز جاستا، ءبىرىمىز جەتى جاستا. ول كۇندە ايداۋ ورىننىڭ قاي جەردە ەكەنىن دە بىلگەن جوق ەدىك. كادىمگى ەكاتەرينوسلاۆسكايا گۋبەرنياسىنداعى ستاروسەربسك دەگەن قالا ەكەن عوي. ءبۇتىن سۇلتان اتاۋلىنى سول جاققا اۋدارماقشى بولعان ەكەن. قازاق دالاسىن بيلەپ قالعان سۇلتانداردى دالاسىنان دا، ەلىنەن دە ءبىرجولا كوزىن جوعالتىپ جىبەرۋ ساياساتى. بۇل تەك قانا 1869 جىلى تاپ بولعان ساياسات ەمەس، مۇنىڭ ءتورى ارىدە، سوناۋ نۇرالى حاننىڭ كەزىنەن باستالعان ەدى عوي. نۇرالىنىڭ ءوزى جەر اۋدارىلىپ، سۇيەگى ۋفادا قالدى. بالاسى ورمان نۇرالييەۆ پەتەربۋرگ تۇرمەسىندە ءولدى. ەندى سول ورماننىڭ بالاسى كۇسەپ نۇرالييەۆ بارلىق بالاسىمەن كەتتى. جالعىز سۇلتاندار عانا ەمەس، 1868 جىلعى «دالا نيزامىنا» قارسى باس كوتەرگەن بايباقتىنىڭ ءتورت ءجۇز ءبيى مەن باتىرلارى كاتورگاعا جونەلتىلدى. جارقىن ءجۇنىس بي مەن بارقىن سەڭگىرالى باتىر ورىنبوردىڭ تار قاپاسىندا ءولدى. ءسويتىپ مىڭداعان جاندار ءوز دالاسىندا جان بەردى، جۇزدەگەن جاندار ورىنبوردىڭ، ءسىبىردىڭ قاراڭعى ءۇيى مەن ايداۋىندا ءجۇرىپ دۇنيە سالدى. وسى ەدى عوي ەلۋ جىل بۇرىن كۇڭىرەنگەنى دالانىڭ! وسى ەدى عوي بوستاندىق ىزدەگەن ارماندى ەرلەر! سول ەدى عوي تەڭدىك جولىنا قول سوزىپ، قاراڭعىدا قارمانعان اسىل جاندار. ءقازىر مىنا ءبىز وتىرمىز! وتارشىل پاتشانىڭ قاندى تاعى مەن ءتاجىن جوقتاعان اق گەنەرالداردىڭ راقىمسىز شەڭگەلىندە وتىرمىز...
كامەرانىڭ ەسىگى كەنەت سالدىر ەتە قالدى.
— كيرگيز باباي، — دەدى تەمىر ەسىكتى سالدىر ەتكىزىپ اشقان تۇرمەشى، — ساقالىڭدى قىرعىز.
تۇرمەشىگە موينىن باياۋ عانا بۇرعان باقىتجان باسىن شايقادى. تۇرمەشى:
— قىرعىزبايدى، — دەپ، كەيىنگى جاقتاعىسىنا جاۋاپ قاتتى دا، ەسىكتى كۇلدىر ەتكىزىپ قايتا جاپتى.
— سوتقا ازىرلەدى... — دەدى باقىتجان وزىنە-وزى.
اسكەر سوتىندا ايىپتاۋشى پروكۋرور دا، جاقتاۋشى ادۆوكات تا بولعان جوق. سوت ءماجىلىسى ءورت سوندىرۋگە اسىققان ادامداردىڭ قيمىلىنداي بولدى. سوت پرەدسەداتەلى گەنەرال ەمۋگانوۆ ەكى زاسەداتەل پودپولكوۆنيكپەن كىرىپ كەلىپ تەز ستول باسىنا وتىردى دا، ىستەردى شەتىنەن اشىپ جىبەرىپ:
— ايىپكەر دميترييەۆ بار ما؟ — دەپ باستادى.
— بار، — دەدى دميترييەۆ تۇرەگەلىپ.
— اتى، ءجونىڭ؟
— پەتر يوسافوۆيچ دميترييەۆ.
— ايىپتاۋ قورىتىندىسىندا كورسەتىلگەن يۋن زاڭى بويىنشا ءوزىڭدى ايىپتى دەپ سانايسىڭ عوي؟
— جوق.
— وتىر. ايىپكەر چەرۆياكوۆ بار ما؟
— بار.
— اتى، ءجونىڭ؟
— پاۆەل يۆانوۆيچ چەرۆياكوۆ.
— ايىپتاۋ قورىتىندىسىندا وزىڭە تاعىلعان ايىپتى مويىندايسىڭ با!؟
— جوق.
— وتىر، — دەپ، ارمەن قاراي سوزا بەردى.
اينالا كازاك-ورىس جۇزدىگى قورشاعان سوت ءۇيىنىڭ ءىشى دە جالاڭ قىلىش كوتەرىپ تىك تۇرعان وفيسەرلەرگە تولى ەدى. سول كوك قارۋلى اسكەري ادامداردىڭ ورتاسىندا جيىرما بەس ايىپكەردىڭ سۇراۋ ءتارتىبىن گەنەرال ءبىر ساعاتقا جەتكىزبەي-اق ءبىتىردى. اقتىق ءسوزدى باسا ايتقان دميترييەۆ پەن چەرۆياكوۆ قانا بولدى. باسقالارى قىسقا-قىسقا سويلەپ «جازىقتى ەمەسپىز، بوساتۋىڭىزدى سۇرايمىز» دەۋمەن توقتادى. ال قولى سىنىپ، دەنەسى اۋىر جاراقاتقا ۇشىراعان ءنۋجديندى نوسيلكاعا سالىپ اكەلىپ ەدى. ول:
— ريەۆوليۋسيا جەندەتتەرىنە جاۋاپ بەرمەيمىن، — دەپ، بار جاۋابىن ءبىر-اق اۋىز سوزبەن ءبىتىردى.
كەزەك باقىتجانعا دا كەلدى.
— الدىن الا تەرگەۋ ۇستىندە ءبىزدى: «حۇكىمەتتى قۇلاتۋ ارەكەتىن جاساپ، باعىنىپ تۇرعان زاڭدى مەملەكەتتەرىڭدى قارۋلى كۇشپەن جوق ەتۋگە كىرىستىڭدەر» دەپ ايىپتادى. پروكۋرور وسى ايىپتى قولداپ، يۋن زاڭى بويىنشا ەڭ اۋىر جازا بەرىلسىن دەگەن قورىتىندى شىعاردى. اسكەر سوتىنىڭ پرەدسەداتەلى ءسىز دە وسى الدىن الا تەرگەۋ مەن ايىپتاۋ قورىتىندىسىنا يەك سۇيەدىڭىز — تەكسەرۋ، تالداۋ، ەكى جاقتىڭ پىكىرىن سالىستىرۋ ءتارتىبىن قولدانباستان ءىستى وتە جۇمارلاپ، تەك قانا ۇكىم شىعارۋعا — جازا كەسۋگە تىرەپ وتىرسىز. سوندىقتان مەن جالپى ءتارتىپ بويىنشا ءوزىمدى ءوزىم جاقتاۋ پراۆوسىمەن پايدالانعىم كەلەدى. ءسىزدىڭ ايتۋىڭىزشا بۇل اقتىڭ ءسوز بولىپ سانالادى. جوعارعى «حۇكىمەتتى قۇلاتۋ ارەكەتىن جاسادىڭدار»، دەگەن ايىپقا قوسىمشا ماعان تاعى دا: «قىرعىز حالقىن قايىرىمدى رەسەي پاتشالىعىنا قارسى قويۋعا ۇگىتتەپ، ساحارادا بۇلىنشىلىك تۋعىزىپ كەلدىڭ» دەگەن كىنا تاعىلدى. مەنىڭ بۇل ءبىرىنشى ايىپپەن ەكىنشى پۋنكتتەگى كىناعا قىسقاشا ايتارىم: مەنىڭ الدىمدا جاۋاپ بەرگەن وبلىستىق سوۆدەپ پرەدسەداتەلى پەتر يوسافوۆيچ دميترييەۆ جولداس بىزگە قويىلعان «ايىپتىڭ» ايىپ ەمەس ەكەندىگىن دالەلدەپ ءوتتى. بۇعان قوسار نارسە مىنا تومەندەگى اكسيومالىق جاعداي. ول: سىزدەردىڭ بىزگە قۇلاتپاقشى بولدىڭىز دەگەن حۇكىمەتىڭىز الدەقاشان، 1917 جىلى 12 فيەۆرالدا قۇلاعان. ونى قۇلاتقان ورال قالاسىنىڭ ازاماتتارى ەمەس، بۇكىل رەسەي ازاماتتارى، ياكي ورىس حالقىنىڭ ونەركاسىبىن جۇرگىزىپ، حالىق بايلىعىن جاساپ جاتقان جۇمىسكەرلەر مەن يمپەريانىڭ تەڭ جارىمى بولىپ ەسەپتەلەتىن كرەستياندار، سولداتتار مەن وقىمىستىلار. بۇلارعا ۇلت تىزگىنىن ءوز بيلىگىنە الۋعا تىرىسقان بۋرجۋازيا وكىلدەرى دە قوسىلدى. وسىلار مونارحيانىڭ توزىعى جەتكەنىن دالەلدەپ، ءۇش ءجۇز جىلدان استام پاتشالىق ەتىپ كەلگەن رومانوۆتاردىڭ اقتىق ۋاكىلى ەكىنشى نيكولاي يمپەراتوردى تاعىنان بەزدىردى. بۇل وقيعا تاريحتىڭ قالاۋىمەن بولدى — بۇكىل الەمگە ايگىلى شىندىق بولىپ تابىلدى. ال، ەسكى ءتارتىپ جويىلىپ، ەندى جاڭا ءتارتىپ ورناتاتىن بۇكىلحالىقتىك، قۇرىلتاي باس قوسقانشا ۋاقىتشا حۇكىمەت باسقارۋ ءىسى بۋرجۋازياشىل پارتيالاردىڭ ۋاكىلدەرى رودزيانكو — ميليۋكوۆ — كەرەنسكييلەردىڭ قولىنا كوشتى. بۇل ۋاقىتشا حۇكىمەت رەسەي حالىقتارىنىڭ جۇزدەن توقسانى كوزدەگەن ماقساتتى ورىنداماعاننان كەيىن، ياكي سوعىستى تىيۋعا، قارا شارۋاعا جەر بەرۋگە، الپاۋىت پومەششيكتەردىڭ وزبىرلىق قۇلقىنىنا تىيىم سالۋعا قابىلەتى جەتپەگەننەن كەيىن بارلىق بيلىكتى سوۆەتتەر ءوز قولىنا الدى. ەكىنشى سوزبەن ايتقاندا رەسەيدىڭ جۇمىسكەر تابى مەن كرەستياندار جانە سولداتتار وكىلدەرى ريەۆوليۋسياشىل حۇكىمەتىن قۇردى. بۇل جاڭا حۇكىمەت پەتەربۋرگ پەن موسكۆادان باستاپ بارلىق ءىرى قالالاردا — ىشكى رەسەيدە تەگىس ورناتىلدى. ءبىزدىڭ ورال وبلىستىك، سوۆدەپ وسى ريەۆوليۋسيا جولىمەن قۇرىلعان بۇقاراشىل حۇكىمەتتىڭ ءبولىمى بولىپ ەسەپتەلەدى. ويتكەنى ورال گۋبەرنياسىنىڭ بارلىق ۋەزدەرىنەن سايلانعان حالىق وكىلدەرى سەزد اشىپ، سول سەزدە سوۆەتتىڭ وبلىستىق اتقارۋ كوميتەتىن تاعايىندادى. ايتا كەتەتىن باستى جايت: ەكىنشى نيكولاي يمپەراتوردىڭ تاقتان بەزۋى زاڭدى جولمەن ىستەلدى، رومانوۆ تاقتان بەزدىم دەپ ءوزى ءمالىم ەتتى. ال رودزيانكو — كەرەنوكييدىڭ ۋاقىتشا ۇكىمەتى وزىنەن-وزى مانسۇق بولدى. ۋاقىتشا نارسەنىڭ ءبارى دە وسىلاي، ولاردىڭ ۇزاق ءومىر ءسۇرۋىن حالىق قالامايدى. بۇل تاريحتىڭ لوگيكالى جولى.
ەندى ماعان تاعىلعان ەكىنشى ايىپ جونىندە. بۇل — مەنىڭ قىرعىز حالقىن راقىمدى رەسەي پاتشالىعىنا قارسى ۇگىتتەۋىم جايلى. ەڭ الدىمەن: قىرعىز حالقىنا رەسەي پاتشالىعى راقىمدى بولعان جوق. مۇنى مىنا تاريحي دوكۋمەنتتەردەن ايقىن كورۋگە بولادى. ءبىرىنشى دوكۋمەنت: ورىنبوردىڭ گەنەرال-گۋبەرناتورى نەپليۋيەۆتىڭ ۇسىنىسى بويىنشا سەناتتىڭ 1744 جىلى شىعارعان قاۋلىسى. ەكىنشى دوكۋمەنت تاينىي سوۆەتنيك ليەۆشيننىڭ «قىرعىز-قايساق ەلىنىڭ تاريحىن شولۋ» دەگەن ەڭبەگى. ءۇشىنشى دوكۋمەنت — ليبەرال جازۋشىلار — ن.ا. سەرەدا مەن ا. ي. دوبرومىسلوۆتىڭ 1891 جىلعى، 1902 جىلعى «رۋسسكايا مىسلداعى» ەڭبەكتەرى.
ءبىرىنشى دوكۋمەنت بويىنشا، ياكي 1744 جىلعى سەناتتىڭ — مەملەكەتتىك سوۆەتتىڭ قۇپيا قارارى بويىنشا قىرعىز-قايساق ورداسىنىڭ ورىنبورعا قاراعان بولىگى تەگىسىنەن جوق ەتىلمەكشى بولدى. بۇل قىرعىندى باستاۋ ءۇشىن گەنەرال نەپليۋيەۆ ورىنبور مەن ورال اتتى كازاكتارىنىڭ پولكتارىن، استراحان مەن قازان قالالارىنداعى پولكتاردى، دون بويىنىڭ كازاكتار مەن قالماق پولكتارىن قازاق دالاسىنىڭ كىرە بەرىسى ورىنبور ولكەسىنە جيناقتاي باستادى. ءبىراق قازاق حالقىنىڭ باقىتىنا قاراي ازيا مەملەكەتتەرى مەن رەسەيدىڭ ەكى اراسى قاتتى شيەلەنىسىپ كەتتى دە گەنەرال نەپليۋيەۆ باستاعان زۇلىمشىلىق اياقتالماي قالدى. ازيا ەلىن، اسىرەسە كورشى وتىرعان ورتا ازيا حاندىقتارى مەن تۇركيا، پەرسيا مەملەكەتتەرىن وزىنە قارسى قويىپ الۋ ءحاۋپى ەليزاۆەتا پاتشانى قازاقتى قىرىپ تاستاۋدان باس تارتتىردى...
— ورىندالماعان يدەيا زاڭدى دوكۋمەنت بولىپ سانالمايدى.
— گەنەرال مىرزا. بۇل يدەيا ورىندالسا مەن ءسىزدىڭ الدىڭىزدا مازاڭىزدى الىپ تۇرماعان دا بولار ەدىم. البەتتە، بۇل زۇلىم يدەيانىڭ ورىندالۋىن تاريح قالامادى. كەشىرىڭىز، مەن اقتىق ءسوزىمدى ايتىپ بىتىرۋگە پراۆولىمىن دەپ بىلەمىن. مىنە، وسى دوكۋمەنتتىڭ ءوزى-اق رەسەي پاتشالىعىنىڭ راقىمدى ەمەستىگىن دالەلدەپ وتىر. ال، ەكىنشى دوكۋمەنت: سۇلتان قاراتاي نۇرالى ۇلىنىڭ، ياكي مەنىڭ اتامنىڭ 1805 — 1818 جىلدارداعى كوتەرىلىسىن، سۇلتان قايىپقالي ەشىم ۇلى مەن بەرىشتىڭ ءبيى يساتاي تايمان ۇلىنىڭ 1829 — 1838 جىلدارداعى كوتەرىلىسىن، باتىر ەسەت كوتىبار ۇلىنىڭ 1847 — 1858 جىلدارداعى كوتەرىلىسىن باياندايدى. ال، سەرەدا مەن دوبرومىسلوۆتىڭ بەلگىلى ەڭبەكتەرى وسىدان ەلۋ جىل بۇرىن بولعان 1869 — 1872 جىلدارداعى كىشى ءجۇز ەلىنىڭ پاتشا حۇكىمەتىنە قارسى جاپپاي كوتەرىلگەن كوتەرىلىسىن باياندايدى. وتكەن عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا بولعان قازاق ەلىنىڭ بۇل سوڭعى كوتەرىلىسى پاتشا حۇكىمەتىنىڭ ءبىرجولا تابان استى ەتەتىن وتارشىل تارتىبىنە قارسى تۇرۋ ەدى. ويتكەنى 1868 جىلعى پاتشا حۇكىمەتىنىڭ قازاق دالاسىن بيلەۋ ءتارتىبى جونىندەگى «جاڭا نيزامى» قازاقتى جەرىنەن ايىردى. تىرشىلىكتىڭ كوزى-بولعان جەردى قازاق شارۋاسىنىڭ قولىنان الىپ، وعان جالعا بەرەتىن بولدى. بۇرىنعى سۇلتان-پراۆيتەلدەر بيلەگەن ءتارتىپتى جويىپ، ۋەزدىك ناچالنيك بيلەيتىن بولدى، بولىستى سول ۋەزدىك ناچالنيك بەكىتەتىن بولدى. ءبىر بولىستا ءپىر مەشىت قالدىرىپ، ونىڭ موللاسىن دا سول ۋەزدىك باستىق تاعايىندايتىن ءتارتىپ ورناتتى. الىم-سالىقتى بۇرىنعىدان ەكى ەسە ارتتىردى. جەرمەن بىرگە سۋ دا قازىنانىڭ قاراۋىنا كوشتى. بالىقتى كولدەر جەكە ادامدارعا سىيلىق ەسەبىندە بەرىلدى. جەردىڭ شۇرايلىسى دا گۋبەرناتوردىڭ قاراۋىمەن، حۇكىمەتتىڭ جارلىعىمەن پاتشا سىيلىعى ەسەبىندە قۇرمەتتى ادامدارعا تارتۋ ەتىلدى. ءسويتىپ، جەردەن، سۋدان ايرىلعان، ءوزىن-وزى باسقارۋ تارتىبىنەن جۇدا بولعان، ءدىنى دە پاتشا چينوۆنيگىنىڭ قاراۋىنا كوشكەن حالىق باس كوتەردى. ءبىراق، قارۋلى اسكەردىڭ كۇشىمەن بۇل كوتەرىلىس راقىمسىز تۇردە تۇنشىقتىرىلدى. مىڭداعان ادام. قازا تاپتى، سانسىز ءۇي مالسىز، قاراسىز قالدى. باس كوتەرگەن ازاماتتاردىڭ ءتورت جۇزدەن استامى ءولىم جازاسىنا كەسىلدى، كوپ ادام سيبيرگە كاتورگاعا ايدالدى، ءبىرقاتارى تۇرمەدە قازا تاپتى. مىنە، وسىنداي كۇشپەن ەزۋگە كىرىسكەن، تەڭسىز مال ەسەبىندە ۇستاعان پاتشا حۇكىمەتىن راقىمدى حۇكىمەت دەپ قازاق حالقى ايتا المايدى. سوندىقتان وتارشىلدىقتىڭ زاردابىن تارتقان قازاق ەلى باس بوستاندىعىن كوكسەۋمەن كەلەدى. بۇعان كەشەگى ءسىز بەن ءبىز كۋا بولعان 1916 جىلعى قازاق دالاسىنىڭ اقتىق بۇلقىنىسى بىردەن-بىر دالەل.
— يۋريست قاراتايەۆ، كيرگيز حالقىنا باس بوستاندىعىن رەسەيدەن ءبولىنىپ مەملەكەت بولۋ ارقىلى عانا اپەرمەك بولدىڭىز عوي؟
— جوق، گەنەرال مىرزا...
— وندا دوسمۇحامبەتوۆتەرگە نەگە قارسى بولاسىز؟ دوسمۇحامبەتوۆتەر ءوز الدىنا تەرەزەسى تەڭ اۆتونوميا قۇرىپ، ۆويسكو حۇكىمەتىمەن سويۋز ەسەبىندە يگىلى ءىس ىستەپ وتىر.
— ازاتتىق پەن تەڭدىك ءبولىنىپ شىعۋمەن عانا كەمەلىنە كەلمەيدى. كىم ازات بولدى، كىم تەڭدىك الدى دەگەن ەكىنشى ساۋال بار. ازاتتىق رەسەيدەن بوسانۋ عانا ەمەس. ازاتتىق پەن تەڭدىكتىڭ ءتۇپ تامىرى ادامدى ادام تەڭ ساناماۋ، ادامدى ادام قۇل ەتۋمەن بايلانىستى. ءبىر مەملەكەتتىڭ ىشىندە توقسان ءتۇرلى ۇلت بولۋى، سول توقسان ءتۇرلى ۇلتتىڭ پراۆولارى بىر-بىرىمەن تەڭ بولۋى مۇمكىن. سونىمەن قاتار ءبىر مەملەكەتتىڭ ىشىندە ءبىر ۇلت قانا، قوسپاسىز، تەك ءوزى عانا ءومىر ءسۇرۋى مۇمكىن. الايدا بۇل جاعداي ازاتتىق پەن تەڭدىكتىڭ تولىق تۇردە جەمىسىن جەگىزەدى دەۋ قيىن. ويتكەنى ازاتتىق دەگەن: باسىڭ بوس، ەڭبەگىڭ بوس بولسىن دەگەن ۇعىمنان شىققان، بىرەۋدى بىرەۋ قۇل ەتپەسىن دەگەن تىلەك-ارماننان تۋعان. مەن قۇلدىقتىڭ اشىق ءتۇرىن ءوز كوزىممەن كوردىم. كالمىكوۆ ۋەزىندە ۋەزدىك ناچالنيكتىڭ سەرىگىندە قىزمەتكەر بولعان جارقىنباي ەسنيازوۆ دەگەن ازامات بولدى. بۇل ازامات ورىسشا، قازاقشا ءبىلىم العان سانالى جىگىت ەدى. مەنىڭ ون بەس جاسار كەزىم، سول ەسنيازوۆتىڭ ۇيىندە تولەباي دەيتىن شالدى كوردىم. شال سول كەزدە 75-تە ەكەن. جاس كەزىندە ون بەس-جيىرماداعى تولەباي مەن ەسنياز قازاقتىڭ جاۋىنگەر رۋىنىڭ ءبىرى سەركەش بوپىلداق دەگەن باتىردىڭ تۇرىكمەندەرمەن جاۋلاسقاندا قولىنا تۇسەدى. بوپىلداق ەسنيازدى ءبىر سەرىگىنە تارتۋ ەتەدى دە، تولەبايدى مالشى ەتىپ ءوز قولىندا قالدىرادى. ول جاقسى مالشى بولادى. بەرى كەلە تولەباي وزىنە جار تابادى. جارى وتە سۇلۋ ءبىر قازاق كەدەيىنىڭ قىزى ەكەن. ءارى باتىر، ءارى باي بوپىلداق قۇل ورنىندا جۇرگەن تولەبايدى پىشتىرەدى دە، سۇلۋ كەلىنشەگىن توقال ەتەدى. سول تولەبايدى 75 جاسىنا كەلگەندە ءىنىسى ەسنيازدىڭ وقىعان بالاسى جارقىنباي كەلىپ، بوپىلداقتىڭ بالالارىنا 600 سوم اقشا بەرىپ بوساتىپ الادى. مىنە، قازاق دالاسىنداعى قۇلدىقتىڭ سوڭعى كەيپى. بۇل قۇلدىقتىڭ جابىق ءتۇرى بار، ول: داۋلەتتى، قۇدىرەتتى بي مەن بايلاردىڭ قولىندا ءومىر بويى قوڭسىسى بولىپ، تاماعى ءۇشىن بار جۇمىسىن اتقاراتىن كەدەيلەر، بايدىڭ بايلىعىن ارتتىراتىن سولار. ولاردىڭ ورىس كرەپوستنويلارىنان ايىرماسى شامالى. ورىستىڭ كرەپوستنويلىق پراۆوسىنىڭ جويىلۋى دا ءبىزدىڭ بالا كەزىمىزدە. قۇلدىق جولى كوپ ازاپپەن، قاندى كۇرەسپەن عانا شەشىلىپ كەلەدى. ءبىراق، قانشا اۋىر بولسا دا حالىق ونى بىرتىندەپ جويۋمەن كەلەدى. مىنا الدىڭىزدا وتىرعان دميترييەۆ كرەپوستنويدان بوساعان ءيوسافتىڭ بالاسى. اڭگىمە ءقازىر باسقادا، ازاتتىق دەگەن ءسوزدىڭ وزەگىندە بولىپ كەتتى. ال، ءسىز گەنەرال مىرزا، «مىنا جىمپيتىداعى دوسمۇحامەتوۆتەر ءوز الدىندا اۆتونوميا قۇردى، تەرەزەسى تەڭ مەملەكەت جاساۋعا كىرىستى» دەدىڭىز. ءسوز جوق، ولاردىڭ اۆتونومياسى ۇلت تەڭدىگىنە ءبىر ادىم جاقىنداعان اۆتونوميا. تەك قانا ءبىر ادىم. نەگە دەرسىز؟ بىرىنشىدەن — ول رودزيانكو مەن كەرەنسكيي قۇرعان ۋاقىتشا حۇكىمەت تەكتەس. مۇنداي اۆتونوميا قوقاندا دا قۇرىلدى. ونىڭ باستىعى دا جانشا دوسمۇحامبەتوۆ سياقتى ادۆوكات مۇستافا شوقايەۆ. بۇل جانشا مەن مۇستافانىڭ اۆتونومياسى ەلدىڭ ەڭ بەدەلدى دەگەن بيلەرى مەن داۋلەتتى جانداردىڭ قولداۋىنا سۇيەنگەن اۆتونوميالار. بيلىك ءسولبىر ۋىس داۋلەتتىلەردىڭ قولىندا.اكىمشىلىك ءتارتىبى كەرەنسكييدىڭ جەتەگىندە بولدى. ويتكەنى بولەك مەملەكەت بولۋ ءۇشىن الدىمەن اقشاڭ بولۋى كەرەك، اقشاڭ بولۋى ءۇشىن بانك سيستەماسىنىڭ قۇرىلۋى شارت. بانك سيستەماڭا نەگىزگى تىرەك ءوز ۇلت بايلىعىڭدى وندىرەتىن ونەرلى كاسىپورنىڭ بولۋى قاجەت، ول كاسىپتى وركەندەتۋگە كەرەكتى ىشكى-تىسقى بازارىڭ، بازارعا جەتكىزەتىن جولىڭ، ول جولدى تارتىپتەيتىن اپپاراتىڭ — وسىنىڭ ءبارىن قورعايتىن ۇلت اسكەرىڭ دايىن تۇرۋى شارت. ىلكى پىكىرگە قايتا ورالساق: ۇلت تەڭدىگى ازاماتتىڭ بوستاندىعىن، ەڭبەكتىڭ ازاتتىعىن تىلەيدى. ەڭبەك ازات بولسا حالىقتىڭ ەڭ قىمبات اسىل مۇلكى ءوز قولىنا كوشكەنى. ويتكەنى بار بايلىقتى تاباتىن، بار قازىنانى وندىرەتىن ۇلت ازاماتتارىنىڭ جۇزدەن توقسانى. سول توقسان ءوزىن-وزى بيلەمەي ازاتتىق پەن تەڭدىك جوق...
— قىسقاسى، سۇلتان قاراتايەۆ دوسمۇحامبەتوۆتەردىڭ افتونومياسىنا دا قارسى!.. بولشيەۆيكتەر پلاتفورماسىن جاقتاۋشى، سولاي عوي، تۇتقىن قاراتايەۆ؟ — دەدى ەمۋگانوۆ كەكەسىندى ۇنمەن. جانىنداعى ەكى پولكوۆنيك كاpءى ادۆوكاتقا تۇيىلە قارادى. بىرنەشە سەكۋند ءسوز ءۇزىلىپ كەتتى.
— عاپۋ ەتىڭىز، گەنەرال مىرزا، مەن ءسوزىمدى اياقتاۋعا تىرىسامىن. الپىسقا تاياۋ جاستىڭ ىشىندە ءومىردىڭ كوپ وقيعاسىن باستان كەشىردىم، كوپ كوردىم، كوپ بىلۋگە تىرىستىم. وسى تاجىريبەم جوعارىدا ايتقان ازاتتىق پەن تەڭدىكتىڭ ماعىناسىن تالداپ تۇسىنۋگە سوقتىردى. شىن ماعىناسىندا سوسيالنىي تەڭدىك پەن ازاتتىق ورىستىڭ جۇمىسكەرلەرىكوكسەگەن تەڭدىك پەن بوستاندىققا عانا تىرەلەدى. ورىستىڭ كرەستياندارىنا دا ناعىز باقىتتى تەڭدىكتى سول جۇمىسكەرلەر اپەردى دەپ بىلەمىن. ال، پاتشا حۇكىمەتىنىڭ وتارشىلدىڭ ساياساتىنىڭ ارقاسىندا جانشىلىپ قالعان قىرعىز، تاتار ەلدەرى ەڭ ءتاۋىر، ەڭ ءادىل تەڭدىكتى، ەڭ باقىتتى ازاتتىقتى سول جۇمىسكەرلەرمەن،قول ۇستاسىپ قانا تابادى دەپ ويلايمىن. وسىعان سەنەمىن...
— ءبىتتى عوي، قاراتايەۆ، ءسوزىڭىز؟
— ءبىتتى، گەنەرال مىرزا. ءسىز بەن ءبىز كەتەرمىز. ءبىزدىڭ ورنىمىزعا باسقا ادامدار كەلەر، جاڭا ادامدار كەلەر. ويتكەنى ول جاڭا ادامدار كوپ، ولاردىڭ تىلەگى مەن ارمانى بوگەتسىز، ول ءومىردىڭ ءوزى سياقتى تاسقىن سۋداي كەمەردەن شىعىپ كەلە جاتقان تىرشىلىك تىلەگى. بويعا سىڭگەن ەسكى ادىلەتسىزدىكتى، انادان تۋعاندا بىردەي تۋعان، تەڭ تۋعان ادامدى سەن جوعارى، سەن تومەن دەپ ءبولۋدى بۇل ءومىر تاسقىنى جۋىپ كەتەر. ادامدى ادام دەپ قانا قارايتىن ءادىل قازى كەلەر. مۇمكىن ءبىز مۇنى كورەرمىز، مۇمكىن كورمەسپىز. ءبىراق تاپ وسى ءسوزىمىزدى ءجا بۇگىن، ءجا ەرتەڭ وقيتىن تالاپتى ۇرپاق كەلەر. سولار ءبارىن دە سالماقتار، ءبارىن دە ۇعار. ويتكەنى كوپ ازاپ شەككەن، كوپ قاسىرەت تارتقان ادامنىڭ ارمانى ورىندالماي قالمايتىنىنا مەنىڭ كوزىم الدەقاشان جەتكەن. مەن بولدىم، گەنەرال مىرزا.
— تۇرەكەل! — دەپ ايقاي سالدى سوت حاتشىسى.
كىرىپتار بولشيەۆيكتەر بىرتىندەپ ورىندارىنان كوتەرىلدى.
نۋجدين ورنىنان تۇرمادى.
— سوت ءماجىلىس بولمەسىنە كەتەدى دەپ جاريالايمىز، — دەدى گەنەرال ەمۋگانوۆ.
ول اۋىر نارسە ارقالاعان ادامداي، وڭ يىعى قيسايا ءتۇسىپ ەكىنشى بولمەگە ءجۇردى. ەكى وفيسەر ونىڭ سوڭىنا ىلەستى.
اسكەر سوتىنىڭ حۇكىم شىعارۋ ءماجىلىسى بىرنەشە مينۋتقا عانا سوزىلسا دا، بۇل قارت باقىتجانعا وتە ۇزاق كورىندى. ونىڭ ويى تاعى دا جەم بويىن ارالاپ كەتتى؛ ەلۋ جىل بۇرىن بولعان قاندى قىرىلىستى قايتادان كورىپ ءوتتى، ويىمەن كورىپ ەتتى...
— يا، — دەدى كارى ادام وزىنە-وزى. ول ءسال عانا كۇرسىنىپ قويدى. — ولار ەر جۇرەكتى ادامدار ەدى...
قاتارىندا وتىرعان تۇتقىندار ونىڭ وزىمەن-وزى سويلەسكەنىنە تاڭ قالعان جوق. جاسى كەلىپ قالعان ادامنىڭ تارىعۋى ولارعا ءتىپتى ورىندى سياقتى كورىندى. بىرنەشە ساعاتتان كەيىن اقتىق كۇرسىنۋ... اقتىق دەم عوي...
— قايدا سول ەر جۇرەكتى جاندار؟ — دەدى باقىتجان باسىن كوتەرىپ.
ونىڭ كوزى قورشاپ تۇرعان قارۋلى سولداتتاردان جوعارى، سوت ءۇيىنىڭ تەرەزەسىنە قادالدى، تەرەزەدەن دە ءارى جايىقتى ارعى جاعىنداعى قازاقتىڭ جالپاق دالاسىنا تىگىلگەندەي بولدى... جالپاق دالانىڭ ەر جۇرەكتىلەرىن ىزدەگەندەي بولدى.
ەكىنشى تاراۋ
1
ەر جۇرەكتىلەر قىردا قىرقىسىپ، ويدا ايقاسىپ جاتىر ەدى.
جازدا قىزىل اعاش تۇبىنەن قايتقاننان كەيىن نۇرىم تۇنجىر ءجۇردى.
ەر كوڭىلدى جاستارعا بۇل ءبىر شالا شابۋىل بولدى. ۋچيتەل وڭاي قولعا ءتيىپ، ەگەسكەن بولىسقا ءبىر قامشى سىلتەمەي قايتۋ ەجەلدەن تەنتەك ەلدىڭ دۇرلىگە اتتانعان جىگىتتەرىنە اڭنان قۇر قول قايتقاننان دا اۋىر ءتيدى. «ەڭ بولماسا بولىستىڭ ءىنىسىن تاقىمعا باسىپ قايتۋ كەرەك ەدى»، — دەپ وپىنعاندار دا از بولعان جوق-تى. ءبىراق، قارتايعاندا جىگىت جيناپ شابۋىلعا اتتانا بەرۋگە اسا زاۋىقتى بولماعان جۇنىس حاجى: «قالەن كەلدى. شارۋا تۇگەل، ەندى كەرى قايتىڭدار»، — دەپ جارلىق بەرگەن سوڭ ەشكىمنىڭ سىڭار لاعىنا دا زيانىن تيگىزبەي، جەر قايىستىرعان قالىڭ توپ كەلگەن ىزىمەن كەرى ەلگە ويىسقان ەدى.
بۇل ساپار بارىنەن نۇرىمنىڭ كوڭىل-قوشىن قاۋساتىپ كەتكەندەي. كوزدەگەنىنە قول ۇسىنباي قالمايتىن جانە ويعا العانىن ورىنداماي كوڭىل تىنبايتىن العىر اقىن ءتىل ونەرىن دە، قول ونەرىن دە ءبىر ارمانسىز العا سالا الماي كەلە جاتقان سياقتى. ءوزى سوزگە شەشەن، كوپ وقىپ، كوپتى كورگەن جاس وقىمىستى وراز وعان الدەنەشە رەت: «ناعاشى، سەن القالاعان كوپتىڭ ورتاسىندا عانا جۇرەتىن جانسىڭ. اسىرەسە سەنىڭ ورنىڭ جاستاردىڭ اراسىندا. سەن سولاردىڭ اۋزىنداعى جىرى، كەۋدەسىندەگى ءۇنىسىڭ»، دەپ ەدى. بۇل نۇرىمدى ۇلكەن ويعا سالعان. «مەن نە بىتىرەمىن ەلدە جۇرگەندە؟» دەگەن ءبىر بەيمازا وي ونى تىنىمسىز مازالايتىن بولعان. ءبىراق «قايدا بارامىن ەلدە جۇرمەگەندە؟ » دەگەن قاراما-قارسى ەكىنشى وي مۇنى تۇنشىقتىرا قوياتىن. ءقازىر نە جاز باسىنداعى جاستاردىڭ اراسىندا تاڭ اتقانشا وتىرىپ ولەڭ ايتاتىن سايراندى ساۋىق جوق، نە كوڭىل كوتەرەتىن ەل-ەلدىڭ باس قوسقان توي-توپىرى جوق. نە سىرلاسارلىق حاكىم جوق، ەكى كۇندەي بىرگە جۇرگەن اقىلگوي وراز جوق — بەينەبىر جىنىنان ايرىلعان باقسىداي، بار ەرمەك پىشەن... پىشەن باسىنداعى قۇرجىڭ-قۇرجىڭ قىبىرلاعان بەكەيدىڭ بەلگىلى بەينەسى. ۇزاق كۇنگە ونىڭ سارى التىنعا ساتىپ العانداي-اق ايتاتىن جالعىز اۋىز ءسوزى.
قايىپقوجانىڭ جەسىر كەمپىرىنىڭ جاپىرايعان شىم كەپەسىنە قاراي اسىپ كەتكەن جالعىز اتتىلى عانا ونىڭ كوزىنە ىلىكتى. ءبىراق مۇنىڭ كىم ەكەنىنە نازار سالىپ كوز تىكپەستەن نۇرىم شومەلە تۇبىندە ءبىر جانباستاپ جاتىپ الدى. ول ءبىر ءسات ويعا كەتىپ، ەش نارسەگە كوڭىل بولمەگەندەي بولدى. ءبىراق قانشا ۋاقىت وتكەنىن اڭعارمادى.
— پىشەن بولسا مىناۋ، ءالى شومەلەدە جاتىر. جاڭبىر جاۋسا قۇرىدىڭ، — دەپ، تاپ قۇلاق تۇبىنەن ىزىڭداعان شەگىرتكەدەي بەكەي شىر ەتە قالدى. — سەن جۇمىسقا قوجىراپ كەتتىڭ.
بەكەيدىڭ بۇل ءسوزى ناق وزىنە ارنالعان كىناراتتى ءسوز بولسا دا ول جاۋاپ قاتپادى. قيسايىپ جاتقان كۇيى قايدان كەلىپ اۋىزعا تۇسكەنىن ءازى دە بايقاماي، جاقىندا ەستىگەن ءبىر اۋىز ولەڭدى ىشىنەن كۇبىرلەي بەردى:
بۇزباي قۇلان پىسىرمەي،..
مۇز ۇستىندە وت جاقپاي...
— بالا، سەن ايتقاندى ەستيسىڭ بە... جۇمىسقا قوجىراپ كەتتىڭ...
نۇرىم ولەڭىن تاعى قايتالاپ، وزىمەن-وزى سويلەسىپ جاتقان سياقتاندى... ازدان كەيىن بەكەيگە ءجۇزىن بۇردى. ءبىراق ونىڭ ءسوزىنىڭ اياعىنا نازار سالعان جوق، تەك قانا «بەكەڭ بۇگىن سوزگە سۋىرىلىپ كەتكەن بە؟» دەگەن تاڭىرقاعان پىشىنمەن بەتىنە قاراي قالدى. شىنىمەن كۇيىپ-پىسىپ كەلگەن بۇل ادامنىڭ جۇزىندە ءبىر ايانىشتى ءپىشىن پايدا بولا قالعان. ەكى كوزى نۇرىمنىڭ جىبىرلاعان ەرنىندە، ۇرەيى ۇشا قادالا قاراپ تۇر. ءتىپتى نۇرىمعا كوز جانارى ىلعالدانىپ، جاس بالانىڭ جىلار الدىنداعى ءتۇرى ەلەستەدى. نۇرىم كۇلىپ جىبەرە جازداپ، تەز ءوڭىن سۇرلاندىرا قويدى.
— استاعىپىراللا، ارۋاق! — دەدى بەكەي، ونان جامان ۇرەيلەنىپ. — استاعىپىراللا، ارۋاق!
ول كەيىن شەگىندى، ءبىراق كوزىن نۇرىمنىڭ جىبىرلاعان ەرنىنەن ايىرمادى. نۇرىم بەكەيدىڭ قورقىپ كەتكەن سەبەبىن جاڭا ءتۇسىندى.
— ارقام ۇستاپ جاتىر؛ اۋپ، اۋپ، ەي اۋپ! — دەپ، نۇرىم جاۋىرىنىن قايشىلاي ءتۇستى.
بەكەي نۇرىمدى بۇرىننان ارقالى دەپ تۇسىنەتىن. ونىڭ كەي كەزدە ىشىنەن ولەڭ جاتتاپ، باسقامەن ءىسى بولماي، ەرنى جىبىرلاپ، داۋسى كۇبىرلەپ كەتەتىن كەزەڭدەرىن اقكوڭىل، ءارى نادان بەكەي «ارۋاعى كەلە جاتىر» دەپ سەسكەنىپ، كەرى شەگىنىپ كەتەتىن. ءقازىر دە كۇنى بويى قاباعى سالىنىپ، جارىتىپ جۇمىس ىستەمەي، قارا سۇر بەتى كوگىلدىر تارتىپ كەتكەن نۇرىمدى «ارۋاق قىسىپ، قۇرىستاپ قالعان ەكەن» دەپ ءبىلدى.
— نۇرىمجان، قاراعىم، بابام دە!
— كەتتى، بەكە، ارقام جازىلدى، — دەپ كۇلدى نۇرىم باسىن كوتەرىپ الىپ.
ول بالا قۇلىقتى بەكەيدى ۇرەيلەندىرە بەرۋگە ايادى. قاباعىن دا تەز جازىپ جىبەردى، جۇزىنە دە جارقىن شىرايجۇگىرتۋگە تىرىستى.
ە، قاراعىم، باسە، قۇرىستاعانىڭ جازىلادى. بابام دە، بابانىڭ ارۋاعى، بابام دەسەڭ بولادى...
بەكەيدىڭ جۇرەگى ەندى ورنىنا تۇسە باستادى.
— مەن سەنى جاي جاتىر ەكەن دەسەم...
بەكەي نۇرىمنىڭ جاتقانىن دا، «ارقاسى ۇستاعانىن دا» قوشتاعانداي جۇمساق شىراي كورسەتتى. نۇرىم ورنىنان تۇرەكەلىپ، كەرىلىپ:
— بەكە، دومبىرا تارتقىم كەلىپ تۇر. بۇگىن سۇلەكەڭ ۇيىنە بارىپ قايتپاسام بولماس. قايدا كەتكەنىمدى قارتقا ايتپاي-اق قويارسىز، — دەدى.
— جوق، جوقايتىپ قايتەيىن. پىشەندى توياش ەكەۋمىز دە اقىرىنداپ ۇيە بەرەمىز، — دەدى بەكەي، نۇرىمنىڭ قىدىرىپ قايتۋىنا قارسى بولماي.
نۇرىمعا كەرەگى دە سول ەدى. ول جالما-جان بەكەيدى شاپ بەرىپ بەلىنەن قۇشاقتاي الدى دا بالاشا جوعارى كوتەردى.
— قالاي، ءىنىڭنىڭ كۇشى جەتە مە؟ لاقتىرىپ جىبەرىپ قاعىپ السام با ەكەن قاقپاقىل ەتىپ.
— وي، نۇرىمجان، اينالايىن، قويا بەر. قوي قاراعىم، قوي، قاتە بولىپ ءبىر جەرىمدى مەرتىكتىرىپ الارمىن، — دەپ شىرىلداي قالدى، بەكەي.
— كوتەرىڭكىرەيىن بە؟ — دەدى ول، كىشكەنە بەكەيدى ەكشەپ-ەكشەپ يىعىنان جوعارى اسپانداتا ءتۇسىپ.
— اينالايىن، نۇرىمجان! ساداعاڭ بولايىن، قوي! قاتە جاسايسىڭ...
نۇرىم ونى كوتەرىپ تۇرىپ، قايىپقوجانىڭ جەسىر كەمپىرى ءۇيى جاعىنان شىققان اتتىلىنى، اتتىلىنىڭ الدىنا ءتۇسىپ قۇرجىڭ-قۇرجىڭ جۇگىرگەن بالانى كوردى.
— اناۋ كىم، بەكە، جوعارىداسىڭ عوي، كوزىڭىز جەتە مە؟ — دەپ سۇpaدى اتتىلى مەن بالانى كورسەتىپ.
بەكەي جەرگە تۇسۋگە تىرىسىپ، نۇرىمنىڭ كەۋدەسىنەن تومەن سىرعاناي باستادى. نۇرىم ونى اياعىنان دىك ەتكىزىپ جەرگەقويا قويدى دا:
— انا اتتىلىنى ايتام، — دەپ قولىن شوشايتتى.
بەكەي بىردەن تانىدى:
— نۇرىش قوي.
— ول نە قىلىپ ءجۇر بۇل جاقتا؟
— قاليدى الىپ كەتە كەلگەن. قويشى ەمەس پە. قاشىپ كەلىپ نە كۇن كورەدى ول...
نۇرىم ۇندەمەي قالدى. ونىڭ كوز الدىنا باقىنىڭ ولىگىن الىپ بارعانى، شۇعىلدىڭ قارسى شىققانى، اكەسىنىڭ زيراتىنا قويۋعا رۇقسات ەتپەگەنى، قاليدىڭ قىزىل ازباندى قاسقىرعا الدىرىپ ۇيىنە قاشقانى، وعان اراشاشى بولىپ قۋىپ كەلگەن جىگىتتەن ايىرىپ العانى تىزىلە قالدى. «مەنى ۇرىپ ولتىرەدى...» دەگەن كىشكەنە قاليدىڭ ۇرەيلى ءۇنى قۇلاعىنا شالىنىپ كەتكەندەي بولدى. سۇرلانىپ، ءوڭى وزگەرىپ كەتكەنىن نۇرىم ءوزى سەزگەن جوق. ءبىراق «ارقالى» ولەڭشىنىڭ تاعى دا جاۋار بۇلتتاي تۇنەرە تۇسكەنىن بەكەي بىردەن كوردى.
— نۇرىم... سەنى بۋىپ ءتۇر بىلەم، بابام دە...
— بابام... — نۇرىمىڭ تىستەرى شىقىرلاپ كەتتى. — بابام... بالا بولىپ كەتكەنسىز بە؟
بەكەي نۇرىمنىڭ نەگە اشۋلانىپ، نەگە تۇتەپ كەتكەنىن تۇسىنبەدى. «مۇنىڭ قالاي» دەپ سۇراۋعا باتا المادى. بار بولعانى:
— بابام دەگەن جاقسى عوي... بابام دەگەن جاقسى عوي، — دەپ كۇمىلجي بەردى.
اتتىلى نۇرىشتىڭ الدىنا ءتۇسىپ بودەنەدەي بۇگەجەكتەگەن قالي، ءبىر كەزدە كەرى قاراي جالت بەرىپ قاشا جونەلدى. نۇرىش تەز بۇرىلا الماي، اتپەن الىستان وراعىتىپ، قولباڭداي شاۋىپ كەلىپ وعان قامشى سىلتەپ قالدى. بالا ۇرشىقشا ءۇيىرىلىپ ونىڭ ەكىنشى جاعىنا شىقتى. اتتىلى ەندى تەز اينالىپ، بالانى بوي جازدىرماي، تاقىمىن تەجەي قيمىلداپ، قامشىنى سىلتەپ-سىلتەپ جىبەردى...
نۇرىم ويلانبادى، جۇگىرە جونەلدى. ۇزىن ادام ارشىنداپ اياڭداعاندا دا مۇشەلىك جەردى اپ-ساتتە الىپ قويا بەرەدى، ال جۇگىرگەن كەزدە بۇراتىلىپ ەبەدەيسىز كورىنسە دە ىزىنەن جەل ەستىرىپ جىبەرەدى. نۇرىم بەينە اياعىن كوسىلە تاستاعان بۋرادان بۇكتەتىلىپ، زۋلاپ بارا جاتتى. ءبىر پالەنىڭ بولارىن ءبىلىپ قالعان جانشا، ءبىراق وعان امال-ايلاسى جوق، دارمەنسىز ۇنمەن بەكەي:
— قاپ، مىنا بالەنىڭ كوردىڭ بە؟ قاپ، مىنا بالەنىڭ، — دەپ تامساندى، الدە جۇگىرگەن نۇرىمعا، الدە بالا قۋعان نۇرىشقا ريزا بولماي.
نۇرىش جۇگىرگەن نۇرىمدى بايقامادى. ول تاسپاسى مەن ءبىزىن كەزەك-كەزەك. جۇمساپ جۇلىقتى كوكتەگەن ەتىكشىشە باسىن كوتەرمەي، بىرەسە اتتىڭ تىزگىنىن وڭعا، بىرەسە سولعا بۇرعىشتاپ، قامشىنى ءدال سىلتەپ، بالانى التى ورمەنىڭ استىنا الا بەردى. اۋدەم جەر كەلىپ قالعاندا عانا ول نۇرىمعا بۇرىلدى. ءبىراق، دەسبىسىنەن جاڭىلىپ كەتكەن تاقۋاداي، ەرنى جىبىرلاپ:
— وڭكەي وڭباعان! باس پايداسىن بىلمەيتىن نەمەلەر! كوردىڭبە مۇنىڭ! قاپ، قاراشى، — دەپ جۇگىرىپ كەلە جاتقان ادامعا نازارىنىڭ بەكەرگە اۋعانىنا وكىنگەندەي بولدى. ول نۇرىمدى قاپەلىمدە تانىماي قالدى. وعان «قايدا كورگەن ادامىم؟» دەپ تاڭىرقاعان جانشا قادالدى. ءسويتتى دە قاشقان قويشىسىن ۇستاپ بەرۋگە كەلە جاتقان ادام دەپ ويلاپ:
— ۇستاپ بەرشى، انا باس پايداسىن بىلمەيتىن ەسالاڭ نەمەنى، — دەدى.
قۋا سوققان ارقاسىنا قامشى باتقان بالا بوي جازىپ قۇتىلا المايتىنىن بىلگەننەن كەيىن ايلا جاساپ اتتىلىنى شىر اينالىپ ارەكەت جاساپ ەدى. ول قاسارىپ كوزىنە جاس تا الماي، ىزالى پىشىندە، ءتىپتى قولىنا تابىلسا تاس كەسەك الۋعا دا ويى بار-دى. ءبىراق ۇلكەن قاراقوعانىڭ تاقىر قىرقاسىندا قولعا ىلىگەرلىك كەسەك جوق ەدى. سوندا دا ول قارۋ ەتۋگە ىڭعايلانىپ جەردەن تىربانىپ ءجۇرىپ ءبىر ءتۇبىرلى قۋرايعا قولى ىلىكتى. ەندى باسىن كوتەرىپ ىڭعايلانا بەرگەندە، وڭ جاعىنان ەكپىندەپ كەلىپ قالعان نۇرىمدى كوردى. نۇرىمدى كوردى دە وعان ارقا تاڭىپ، تۇيەگە باسىن قيسايتىپ ايبات شەككەن لاق تەكەدەي، قۋرايىن قوس قولداپ ۇستاپ، سول يىعىن كوتەرە، وڭ يىعىن قيعاشتاي كەرى تاستاپ، سوقپاقشى بولىپ ات ۇستىندە تۇرعان نۇرىشقا ۇمتىلا بەردى.
— اكەنىڭ قۇنى بار ما بۇل بالادا، شۇعىل ءتىرى عوي، — دەدى نۇرىم ەنتىگىپ. ونىڭ ەكى يىعى ءبىر جوعارى، ءبىر تومەن كورىكتەي كوتەرىلدى، جۇگىرگەن ۇستىنە اشۋ قىسىپ دەم الا الماي بۋلىعىپ كەتتى. جۇگىرىپ جەتكەن ادامنىڭ بەلگىلى نۇرىم ەكەنىن، ونىڭ بالانى ۇستاپ بەرۋ ەمەس، قورعاۋ نيەتىمەن كەلگەنىن عانا تۇسىنگەندەي، نۇرىش تاڭىرقاپ، ءبىر ءسات كىدىرىپ قالدى. ءبىراق، ءوزى عانا ەمەس، اكەسىنە، كادىمگى شۇعىل حاجىعا ءتىل تيگىزە كيلىككەن جىندى نۇرىمنىڭ ءسوزى ونىڭ وڭمەنىنەن نايزا سالعانداي بولدى.
— نە وتتاپ تۇرسىڭ، اتتىلىعا كولدەنەڭنەن جۇگىرگەن يتتەي ارسىلداپ. الدە سەنىڭ دە جاۋىرىنىڭ قىشىپ تۇما مىنانى كورگەن سوڭ، — دەپ، نۇرىمعا قولىنداعى جىلان باۋىر ورمەنى كورسەتتى.
— يا، قىشىپ تۇر... بايقاپ كور!
نۇرىش ويلانعان جوق. ادام ساباپ اتاعى شىققان ۇرىسقۇمار بولماسا دا، مەيماناسى اسىپ جۇرگەن نۇرىمدى ات ۇستىنەن ءبىر سوعىپ وتەيىن دەگەن وزبىر نيەت ونى ءبىرجولاتا بيلەپ كەتتى. تەبىنىپ قالىپ ول قۇر قول نۇرىمعا اتىن ومىراۋلاتا ۇمتىلدى. نۇرىم قورعانۋدان گورى باسسالۋعا دايىندالدى — ونىڭ ەكى كوزى ات ۇستىندەگى ادامنىڭ قيمىلىندا بولدى دا، دەنەسى بۇكتەگەن بولات سەرىپپەدەي جيىرىلا ءتۇستى. سول قول توبەسىنەن تونگەن قامشىنى قاعۋعا، وڭ قول جاعاعا جارماسۋعا ىڭعايلاندى. جاياۋدان اتتىلىنىڭ ەجەلدەن كەۋدەسى جوعارى، قيمىلى باسىم كەلەتىنى ءمالىم. نۇرىش بۇل ۇزىن قارانى اتقا دا تاپاتىپ، قامشىعا دا ارقاسىن وستىرىپ بەرۋدى كوزدەپ، ۇزەڭگىگە شىرەنە قولىن قارىشتاي سىلتەپ ءوتتى. ءبىراق جىلانداي كەزەنگەن ادامعا بەتپە-بەت تاقاپ كەلگەندە ات جالت بەردى دە، سىلتەگەن قامشى نۇرىمعا دەپ تيمەي دەلەگەيلەنە قالعان ونىڭ نانكە بەشپەتىنىڭ ەتەگىنە ورالىپ بىلق ەتتى. نۇرىش ەكىنشى رەت ورالدى.
— قۇتىرعان ەكەنسىڭ سەن، ءبىر ەمەس، ەكى ەمەس، مەنىڭ قويشىما ارا ءتۇسىپ. اكەم بي دەپ سەن دە كورىنگەنگە جالىڭدى كۇدىرەيتەتىندى شىعاردىڭ با؟ — دەپ ول اقىرىپ جىبەردى. نۇرىشتىڭ اتى بۇل جولى تايسالماستان نۇرىمعا ومىراۋلاپ كەلىپ قالدى. قاشسا قۋالاي سوعاتىنىن، قاشپاسا اتپەن قاقتىراتىنىن كورىپ، نۇرىم وعان قالايدا جارماسا كەتۋگە بەل بايلادى. ءبىراق الدىنان جارماسىپ اتتى توقتاتىپ بولمايتىنىن، توقتاتپاسا ءوزى استىنا ءتۇسىپ قالاتىن ءقاۋپىن سەزىپ، ول كولدەنەڭنەن ۇمتىلۋعا تىرىستى. «قاپ، اتپەن كەلمەگەن ەكەنمىن. قامشىسىن قاعىپ جىبەرىپ، ءوزىن جاعادان الىپ ءبىر، جەرگە سىلكىپ تۇسىرەتىن» دەپ وكىندى ول ىشىنەن. ول ارعى جاعىن ايلا-ادىسكە سالىپ ارەكەت ەتۋگە ۇلگەرمەدى. الدىنداعى قارعيتىن مىسىقتاي كۇدىرەيگەن ادامنان ات جالت بەرىپ بۇرىلىپ كەتتى. تاعى دا قامشى سارت ەتە قالدى. ءبىراق بۇل جولى التى ورمە نۇرىمنىڭ ەتەگىنە ورالعان جوق، وڭ جاق قارىن وراي ءتيىپ، ۇشى اسىپ بارىپ جانباسقا سارت ەتتى دە، كەرى تارتقاندا قارعىپ ۇمتىلعان ۇزىن قولعا توپشىسى ىلىكتى. وسىپ كەتكەن جىلان باۋىردىڭ ءتورت قىرلى توپشىسى قارىسقان ۋىسقا قادالىپ قالعان سياقتى بولدى — ونى ءجا ورتاسىنان ءۇزىپ، ءجا ات ۇستىندەگى قۇرىشتىڭ قولىنان جۇلىپ الماي ايرىلارلىق بولمادى. ەكپىنىمەن جانامالاي جۇگىرە ءتۇسىپ، سونسوڭ توقتاي قالىپ شالقايا ءبىر تارتتى دا، اتتىلى سولق ەتكەن كەزدە، قارعىپ بارىپ ونىڭ ەتەگىنەن الا ءتۇستى. نۇرىم قامشىنى دا بوساتپادى — باسقا سوعار دەپ قاۋىپتەندى. مىقتى اتتى، قارۋلى مىرزا جەردەن جارماسقان جىگىتتىڭ قولىندا بالاشا توڭكەرىلىپ قالا بەرمەدى، سول قولىمەن اتتىڭجالىن قۇشا، تاقىمدى قىسىپ جىبەرىپ، ات قابىرعاسىنا وكشەسىن قاداي ءتۇستى. ول نۇرىمدى دەدەكتەتىپ سۇيرەپ، اتتىڭ كۇشىمەن كوك پارشا تارتپاقشى بولدى؛ ەسىك پەن توردەي جەرگە دىرىلداتىپ الىپ كەتتى. نۇرىشتىڭ ۇستىندە بەشپەت، سىرتىنان كيگەن ماقتالى قىزىل شاپانى بار ەدى، ونىڭ قامشىمەن قوسا قوس قولداپ ۇستاعان ءوڭىرى نۇرىمدى سۇيرەۋگە جارارلىقتاي ەكەن — نە جىرتىلىپ، نە جۇلىنىپ كەتەتىن بالە كورىنبەدى، ال ءجا يەسىن اتتان توڭكەرىپ تۇسىرمەي، نە قولعا ىلىككەن قامشىمەن قوسا شاپان ەتەگىن جۇلىپ الىپ قالماي نۇرىمنىڭ قولى دا جازىلارلىق ەمەس ەدى. ءارى دەنەسىنە قامشى ءتيىپ، ءارى مىنا كوكپارشا سۇيرەگەن يت قورلىققا شىداماي ول تۇتەپ كەتتى: ەكى كوزگە قان تولدى، ءتۇسى قارا بۇرىل تارتتى، شىقشىت ەت ءتۇيىلىپ قالعانعا ۇقسادى. ول قالايدا بۇل مەيماناسى اسقان ادامدى استىنا باسىپ جانشىپ تىنباي ونان ايرىلماۋعا بەل بايلادى.ەگەس-كەرىسكە ءتۇسىپ جۇرسە دە، قولما-قول ۇرىسقا بارىپ كورمەگەن نۇرىش اتى بەلدى، ءوزى دە ءالدى بولماعانىمەن ەبىن تاۋىپ مىنا قۇر قول جىگىتتى مايىرىپ تاستاي المادى.ول باسىندا باتىل قيمىلداسا دا، كەيىنىرەك جاسىپ قالدى. ەندى ول ءتىپتى تايسالا باستادى. جاپىرىپ تاستاۋدان گورى قۇتىلىپ كەتۋ ارەكەتىنە كىرىستى، جۇلىپ الا الماعان سوڭ قامشىنى قويا بەرىپ، ەتەگىن بوساتۋ نيەتىنە كوشتى. ول ءۇشىن بوساعان قولىمەن شاپانىن جيناقتاپ، تاعى دا اتىن تەبىنىپ قالدى. جارماسقان ادامنان سەسكەنە قورسىلداپ، دىرىلدەي باستاعان بوكتەرلى قارا كوكبەينە وردان قارعيتىنداي كوككە شاپشىپ ورعىپ-ورعىپ كەتتى. ءتوس ايىل شارت ءۇزىلىپ، كەرى توڭكەرىلگەن نۇرىش نۇرىمنىڭ باسىنان اسىپ بارىپ جەرگە سوققان تىماقتاي-اق تورس ەتتى. ەرسىز، يەسىز سوپاڭ ەتە تۇسكەن ات تىزگىنىنە ورالىپ وسقىرىپ تۇرا قالدى. ال، نە بولعانىن جاڭا عانا نۇرىم شاپان ەتەگىن ەندى عانا بوساتىپ، جەرگە شۇيىلە ءتۇستى: الدەنەگە سوعىلىپ، الدەنە نارسە جىرىپ، بەتىن قىزىل قان جاپقان نۇرىش ءۇنسىز-تۇنسىز جاتىر. «ءولىپ كەتتى مە؟!» دەگەن وي جۇيىتكىپ ءوتتى بۋلىققان نۇرىمنىڭ كوز ۇشىنان.
نە ايانىش، نە وكىنىش سەزىمىنەن تىس، ءبىر ءسات مەڭ-زەڭ بوپ تۇرىپ قالعان نۇرىمنىڭ سىبىزعىشى قايىپقوجانىڭ جەسىر كەمپىرىنىڭ جەر كەپەسى جاققا مويىن بۇردى. قۋراي ۇستاعان كىشكەنە قالي شىجىمداپ شىققان ءالسىز ءتۇتىنى بار تۇيمەدەي مۇرجالى كەپەگە جاقىنداپ قالعان ەكەن. نۇرىم شومەلە باسىندا قالعان بەكەيگە قاراي جونەلدى.
— يىعى شىعىپ كەتكەن بولۋى كەرەك، بەكەيدىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، ءبىراق ەسىن دۇرىس جيناماعان سياقتى، — دەدى كەشكىلىكتە قالەن ۋچيتەلمەن اقىلداسا كەلگەن نۇرىم. قالەن باسىن شايقادى. ءبىراق ول نۇرىمدى كىنالاعان جوق. تەك اقىل رەتىندە ءبىر-اق اۋىز ءسوز ايتتى:
— بۇل زاماندا قارالاۋدان گورى اق ەكەنىڭدى دالەلدەۋ قيىن بولىپ بارا جاتىر، نۇرىم. مەنىڭ كەشەگى ساۋ باسىمدى ساۋداعا سالعانى وسىنىڭ ايعاعى. جوعارىعا جاسىرىن تۇردە جالعان پريگوۆورىن جەتكىزەتىن ستارشينا مەن بولىس دايىن تۇرعاندا سەنىڭ ولاردىڭ كوز الدىندا ءجۇرۋىڭ كەلىسسىز بولار، ءسوز باسىلعانشا بوي تاسالاي تۇر. مەنىڭ بەرەر اقىلىم وسى، — دەدى قالەن وعان.
— سوندا ەلدەن اۋلاق كەتۋ كەرەك پە، قالەن اعا؟
قالەن ويلانىپ وتىردى دا:
— يا، — دەدى. — اقبەرلى وزىڭە جاقىن، ەتەكتى ەل. ءتىپتى قالاعا بارىپ وندا نە بولىپ جاتقانىن كورەمىن دەسەڭ، اقىل بەرەتىن، ءبىر ادامدى پانالاتۋعا شاماسى كەلەتىن ۋچيتەل ناعاشىڭ ەحسان ءىزقۇلوۆ بار عوي.
قۇرىم ەرتەڭىنە بەكەيدىڭ اقتابان كەر اتىن ءمىنىپ، ەرتەڭگى مال ورەر شاقتا اۋىلدان شىعىپ كەتتى. كەتۋىنىڭ سەبەبىن دە، ەلگە قاشان ورالارىن دا ول اكەسىنە ايتقان جوق. «اۋىلدان اپتالاپ، ايلاپ كەتۋىم ءبىرىنشى رەت ەمەس قوي. ءمان-جايدى سوڭىنان بەكەيدەن ەسىتە جاتار» دەپ ويلادى نۇرىم.
ول قالانىڭ وزىنە قاراي تۇزەدى ات باسىن.
2
ۋەزدىك قالاعا ەرتە شىقسا بەسىندە كەلە بەرەتىن اتقا جۇردەك نۇرىم ءبۇل جولى دا ءتۇس اۋا جەتەتىن. ول ايدالادا ايقايلاپ ءان سالۋمەن وتكىزدى جارىم جولىن. ءبىراق ونىڭ قالاعا جاقىنداعاندا ءجۇرىسى دە، كوڭىلى دە كىلت وزگەرىپ كەتتى.
ول ەر جەتىپ، ەس كىرگەنشە بەيعام ءوستى، ءوزى ءوز بولعالى ەرتەڭ نە بولارىن ويلاپ كورمەگەن جان-دى. جاسىنان مال مەن جان قايعىسىنان اۋلاق، ءوز دەگەنىمەن ءوسىپ، قاتال اكەنىڭ ۋىسىنان شىعىپ كەتكەن نۇرىم جاس اراسىندا ولەڭشى، كارى ورتاسىندا جىرشى، جۇرگەن جەرى دۋماي — ەل سەرىسى ەدى. قايدا بارامىن، قايدا تۇسەمىن دەگەن جولاۋشىلىق قامى دا وعان ءومىرى كەزدەسپەگەندى. ال بۇگىن، «قايدا، كىمگە كەلە جاتىرمىن؟» دەگەن مازاسىز وي اسۋى جوق ءبىر اسقار سياقتى كەسە تۇسە بەردى. ءتىپتى كەيدە:
— نۇرىم، قايدا بارا جاتىرسىڭ؟ قالادا نە شارۋاڭ بار؟ — دەگەندەي بولادى الدەكىمدەر.
بۇعان جاۋاپ تا بار: ەلدەن اۋلاق شىعۋىم بۇگىن عانا ما؟ بىلتىر ءبىر اي سوناۋ اقبەرلى، شولان جاقتا جۇرمەدىم بە! الدىڭعى جىلعى شە؟ ايلاپ-اپتالاپ جۇرمەۋشى مە ەم! قايدا توي، قايدا جيىن بولسا — سوندا كەتپەۋشى مە ەم!
«جوق!» دەپ شىلبىرىنا ورالا تۇسەدى ەكىنشى ءبىر كەسىر وي. — ول ساپارلار باسقا، مىنا ءجۇرىسىڭ ءبىر باسقا. ويىن-توي ەمەس، ويلاشى، باسقا عوي، — دەگەندەي بولادى.
قانشاما ويلامايىن دەسە دە، بۇرىنعىشا بەيعام ءجۇرىپ بارار جەرىنە ءبىر-اق ات ماڭدايىن تىرەسەم دەپ باقسا دا نۇرىم ءبىر كۇدىكتىڭ شىرماۋىنان شىعا الماي قويدى. ول كۇدىك بىردەن-ەكى ايقىندالا ءتۇستى. «قاھارلى حاجىنىڭ بالاسى تۇنەۋگى باقىعا ۇساپ ءولىپ كەتسە نە بولماق؟ باقى دا تاپ نۇرىش سياقتى اتتان ۇشىپ تۇسپەدى مە؟ بەكەيدىڭ ايتۋىنشا يىعى سىنعان. بەكەيدىڭ سوزىنە سەنۋ دە قيىن. يىعى سىنسا ول ۇزاق ۋاقىت ەسسىز-تۇسسىز جاتا ما؟ بالاسى جازىم بولسا شۇعىل اۋىل ۇستىنە ات ويناتۋمەن بولار. ات ويناتىپ قانا قويماس — ايداتىپ، اتتىرىپ، استىرۋعا دا بارار. ءوزى ءتيىسىپ، ءوزى اتتان قۇلاعان نۇرىشتى جازىقتى دەپ ءومىرى ايتپاس» دەپ قورىتتى ول ءبىر كەز ويىن. ءسويتتى دە بۇل كەلە جاتقان ساپارى ماعىناسىز ساپار ەكەنىن، قورعالاۋعا پانا ىزدەگەن جازىق ادامنىڭ عانا ارەكەتى ەكەنىن ۇقتى. ول تىنىشسىزدانا ءتۇستى. «سەن قورقاقسىڭ؟ ومىردەن بوسقا وتكەن جانسىڭ! ءوز باسىڭنىڭ كۇنالى ەمەستىگىن دە دالەلدەي المايتىن بەيشاراسىڭ؟ وزىڭدەي جىگىتتەر وقۋ ءبىتىرىپ، ەل بيلەپ، الەۋمەت-بۇقارانىڭ سويىلىن سوعىپ، قامىن كوزدەپ ءجۇر. سەندە نە ونەر بار؟ سەندە نە كاسىپ بار؟ اۋىزعا الارلىق سەندە نە قاسيەت بار؟ سەن ءبىر جۇرگەن قاڭباق. كوشىرىڭدى جەل، قونارىڭدى ساي بىلگەن شەرمەندە!» دەپ تىلگىلەدى ءولوزىن-وزى.
اۋ! سەن!.. — دەدى وعان شىدەرتى بويىنان شوقىتىپ شىعا كەلگەن ءبىر قارۋ اسىنعان ءىرى قارا جىگىت. — سەن كادىمگى شاعاتتىڭ جيەنى، ولەڭشى قارامىسىڭ؟
نۇرىم بۇل كەنەتتەن تاپ بولا كەتكەن بەلگىلى جامپوزدى كورگەندە نە ايتارىن، نە دەرىن بىلمەي ساسىپ قالدى، ويلاماعان جان ويدا جوق جەردە كەزدەستى.
اسسالاۋماعاليكۋم، ماكە! — دەپ، ول اتىنىڭ تىزگىنىنتەجەپ، توسىن جولشىعا تاڭىمداي بۇرىلىپ، جانامالاسا كەتتى دە كورىسۋگە قوس قولىن سوزدى.
حان جاساعىنا جازىلا كەلە جاتىرسىڭ با؟ — دەدى سۋىت جولاۋشى، نۇرىمنىڭ ۇسىنعان قولىن الىپ جاتىپ. نۇرىم بۇل سۇراققا دا نە دەرىن بىلمەي، اتتىلىدان كوزىن دە ايىرماي توسىرقاي قارادى.
— كادىمگى ماكەڭ... ءبۇتىن ءبىر بولىستى شۋلاتىپ جۇرەتىن... — دەپ سىبىرلادى نۇرىم.
— اي، سەن ونى قوي. ءوزىڭ قاي جاققا باراسىڭ؟
— قالاعا بارام، ماكە. مەن دە از-مۇز كەيىنگى جاقتى شۋلاتىپ كەتتىم.
— قالادا توي جوق، ويىن-ساۋىق تا جوق. سەن قالانى قوي، مەنىڭ سوڭىما ەر. سەن ءوزىڭ كادىمگى قارا سيراق نۇرىمسىڭ عوي، ولەڭشى نۇرىم؟!
— ويباي، ماكە-اۋ، ءجونىڭدى ايتىپ ولتىرسەيشى. قايدا ءجۇر دەيسىڭ؟ قايدا باراسىڭ قۇيىنداتىپ؟
— مامبەت جۇرگەن جەردە ۋ-شۋسىز بولعانىن كوردىڭ بە؟ تاعى دا سول الدىڭعى جىلدىڭ كەبى: وندا-سوڭىما بولىس تۇسسە، ەندى حان مەن قاراسى جابىلا ءتۇستى. بۇل ۇزاق اڭگىمە. مۇنى سوڭىنان ەستىرسىڭ. ال ءوزىڭ ماعان ەرەسىڭ بە، جوق پا؟ ەرسەڭ ءجۇر!
— قايدا؟
— عۇبايدۋللا قارتتىكىنە.
— مەن ول كىسىنى تانىمايمىن. جانە ءوزى نە جاي، ماكە؟ ايتسايشى، قايدا باراسىڭ؟
سۋىت ءجۇرىستى جولاۋشى قولدى ءبىر-اق سىلتەدى.
— ۋاقىت جوق، اينالايىن، سويلەسۋگە. ەرتەڭ... جوق، بۇگىن ءتۇنى كورىسەرمىز... سەن پازىلدىكىنە تۇسەسىڭ عوي؟ نەگە اقىرايدىڭ، كادىمگى شاعاتتىڭ پازىلى، ءوزىڭنىڭ ناعاشىڭ. ول قالادا عوي. سوندا ءتۇس، مەن سوعامىن... پازىلدىڭ ءۇيى قاساپ بەتتە.
ءسويتتى دە جولاۋشى اتىن تەبىنىپ قالىپ، بىردەن جورتا جونەلدى. كۇشتى جاننىڭ استىنداعى اتى دا اسا بەلدى. جىلقى ەكەن — الدىڭعى اياقتى شەڭگەلدەي تاستاپ، جالدى موينىن ىلگەرى سوزا ءتۇسىپ بوكەن جەلىسپەن جەلدەي ەسىپ بارا جاتتى؛ جۇمىر جانە ءالدى بىتكەن ءىرى دەنەلى، تولىسقان جىگىتتىڭ قار سالماعىن ات بۇيىم كورەتىن ەمەس، كۇدەرە بەلى سولق ەتپەستەن ساۋىر بۇلشىعى تولقىنداي ءتۇيىلىپ جازىلادى.
— استاعىپىراللا! جۇرىسىڭە بولايىن! الدى داۋىل، ارتى ءورت، مامبەت؟ — دەپ جىبەردى ول داۋىستاپ. ءبىراق نۇرىمنىڭ بۇل تاڭىرقاۋىن مامبەت ەستىگەن جوق... ول «ءا» دەگەنشە كورىنىم جەردەگى بۇلان اعاشىنا يەك ارتىپ قالدى.
تۇرىپ-تۇرىپ باسىن شايقاپ، اياڭمەن جولعا قايتا تۇسكەن نۇرىم ىشىنەن ءبىر كەز: «ءتاڭىر جارىلقاعىر، قايدان كەزدەستى، ويدا جوق پازىلدى تاۋىپ بەردى. مەن پازىلدى قالادا تۇرادى دەپ ەستىگەن جوق ەدىم. قاپ، جاقسى بولدى، سوندا تۇسەمىن» دەدى.
نۇرىم از جۇرگەننەن كەيىن مامبەتكە .تاعى دا بۇرىلىپ قاراپ ەدى، ءومىرى سۋىت جۇرىسكە بەيىم جارالعان بۇل قىر جىگىتى قۇلان جال بىتكەن سىرداق اعاشتىڭ اراسىنا ءسيىپ تە كەتكەن ەكەن. ول ءار جەردەن ءبىر توبەسى كورىنىپ قىلتىڭداعان اتتىلىعا بۇرىلىپ قاراۋمەن مويىن تاعاننان كەيىن ءجۇزىن ءوز جونىنە بۇردى. ءبىراق ەندى اتتىلى جاننىڭ تۇرپاتى نۇرىمنىڭ كوزىنەن كەتىپ، ويىنا ورالدى. — مامبەتتىڭ وتكەن كەزدەگى ءور سيپاتى مەن وزگەشە ەرلىگى بىرىندەپ تىزبەكتەلە بەردى.
«ءاي ماكەڭ! ءاي مامبەت!» دەپ كۇلىپ جىبەردى ول ءبىر كەز. ونىڭ كوز الدىنا مامبەتتىڭ وكوپتان قاشىپ كەلە جاتقانداعى ءبىر ءىسى ەلەستەپ كەتتى.
... جالعىز كەلە جاتقاندا جانە ءوزىڭ تالاي تار كوپىردىڭ باسىنان ءوتىپ سىنالىپ كەلە جاتقاندا ويىڭا نە تۇسپەيدى! ءوزىمىزدىڭ قازاق دالاسىنا شىققان سوڭ ءتىپتى وتكەن-كەتكەننىڭ ءبارى كەۋدەڭدە سايراپ كەتتى. جالعىز كەلە جاتىپ ءان سالام، جول قىسقارتام. كەيدە ايقايلاپ تا جىبەرەم، ءىش پىسادى، سويلەسۋگە ادام ىزدەيسىڭ. «وسى ماڭدا وتىرۋشى ەدى عوي كۇزەم كەزىندە كۇرلەن اۋىلى. سول اۋىلعا ءبىر قونىپ اسسام» دەپ كەلەم. كۇرلەننىڭ بۇرىنىراقتا كورسەتكەن ءبىر قورلىعى ەسىمە ءتۇسىپ كەتتى. قورلىق بولعاندا كادىمگى ءسوز سۇيەكتەن وتەدى دەيتىن ءسوز قورلىعى. ول كەزدە ءوزىم جاسپىن، اسا سوزگە دە ۇستا ەمەسپىن، ۇستاسا كەتسەم الىپ ۇرارلىق تا اۋسەلەم جوق، تالدىرماش، مايىسقاق، كەزىم.
جاز بويى مەرگەن بايى سوروكيننىڭ مالىن باعامىن دا، كۇز ەلگە كايتىپ كەلەمىن. سونداي ءبىر كاسىپتەن قايتىپ كەلە جاتىپ كۇرلەننىڭ ۇيىنە سوققانمىن. كۇرلەن ەسىك الدىندا تۇر ەكەن.
— اتا، اسسالاۋماعاليكۋم، — دەدىم.
ماعان جالت قارادى دا، كوزىنىڭ بۇقاسىن شىعارىپ:
— سالەمىڭ سارتقا، مۇندار! — دەدى.
«بۇعان نە جازدىم» دەپ ساسىپ قالدىم دا جەلكەمدى قاسىپ نە دەرىمدى بىلمەي قيپاقتاي بەردىم. باقسامباي — پراۆيتەل دارەتكە وتىرىپ، ءالى سول ءىش كيىمىنىڭ باۋىن اينالدىرۋدا ەكەن.
— دارەتكە وتىرعان ادامعا سالەم بەرەتىن قاي كورگەنسىز ەدىڭ، جونەل ءارى، — دەدى تاعى دا ول جەكىرىپ.
— اتا، عاپۋ ەتىڭىز. بىلمەدىم... قۇدايى قوناق ەدىم، ىشكى بەتتەن كەلەمىن. قونۋعا رۇقسات ەتسەڭىز، اۋىل الىس، وتىز بەس شاقىرىم جەر جاياۋ جول ءجۇرىپ شارشاپ كەلەمىن، — دەپ، ءجاي-مانىستى ايتىپ وتىنە قالدىم. ءبىراق پراۆيتەل — باي:
— سەندەي ورىس جەرىنەن بۇزىلىپ قايتقان جالاڭ اياقتاردان كۇتەرىڭ تولكو جاماندىق. ەڭ مومىن دەگەنى شەكپەنىڭدى كيىپ كەتەدى. جونەل، قاراڭدى كورسەتپەي، — دەپ اقىردى.
ارعى جاعىن ەندى جايما-شۋاق سوزدەن بورانعا كوشىرەتىنى كوزىنەن-اق كورىنىپ تۇر. توبەتتەن ىققان جالبىر كۇشىكتەي جونىمە تارتا بەردىم. ءبىراق ىشىمنەن: «قاپ بالەم، توقتاي تۇر! مامبەت ولەر، ولمەسە — ساعان ءبىر مامبەتتىگىن كورسەتەر دەپ تىستەندىم. مەيماناسى اسقان سول كۇرلەن ەندى كەزدەسسە دەپ كەلەمىن. سوناۋ جاھاننامنىڭ تەرىنەن وكوپ قازىپ بوبرۋييسكىنىڭ ءتۇبىن سۋىرشا تەسكەن كوپ حالىقتىڭ ىشىنەن جىرىلىپ شىققان مامبەت، سەن كۇرلەنگە سونداعى ءىسىڭدى الدىڭا كەلتىرسەم دەيمىن. جانە ويلايمىن: بۇل سوققان سودىردىڭ باياعى اتاققا شىققان اق بايتالى ءالى بار ما ەكەن؟ بولسا ول ەندىگى تالاي جەر باسپاس قۇلىن تۋعان شىعار. بىرەۋىن تاقىمىما باسسام دەپ تە ويلاپ قويامىن. اي، بۇل ادامنىڭ كەيدە ويلاعان ويىنىڭ بۇلجىماي ورىندالاتىن دا كەزى بار. ورىس ماستەگىمەن تىرباڭ-تىرباڭ شوقىتىپ، كەيدە ونى باۋىرلاپ-باۋىرلاپ الىپ، قازاقشا اياڭداتىپ كەلە جاتسام، قىرقانىڭ استىنان ەندەي جايىلعان ءبىر قورا قوي الدىمنان شىعا بەردى. قارايمىن، قوي مىڭعا اياعىن جياتىن ەمەس. ەكى شەتىندە ەكى قويشى، ەكەۋى دە جاياۋ. ال شەتكەرىرەك ءبىر تەبەنىڭ باسىندا ءداۋ تورى اتتىڭ ۇستىندە ءبىر ادام ماڭقيا قالعان. بايقايمىن، مال يەسى بايدىڭ ءوزى بولۋى كەرەك. جاقىنداعى قويشىدان ءجون سۇراسام: قوي كۇرلەندىكى.، دوڭ باسىندا تۇرعان تورى اتتىلى بەلگىلى كۇرلەننىڭ تاپ ءوزى ەكەن. ويلاعانىم جوق، اتتىڭ باسىن بەكزاتتىڭ وزىنە تۋرا بۇردىم. قانداي بولدى ەكەن، نە دەر ەكەن مەنى تانىسا دەپ ويلايمىن. تاعى دا باياعىشا:
— اسسالاۋماعاليكۋم، قۇرمەتتى اقساقال، — دەدىم.
— ۋاعالايكۇماسسالام. قاي تۋعان بولدىڭ. قاباعىڭ قاتىڭقى، الىس جولدان كەلە جاتقان جىگىتسىڭ عوي، — دەدى شالالاۋ ورىسشا كيىنگەن كيىمىمە تەسىلە قاراپ.
ءبىلدىم، تانىمادى. ءسويتتى دە كۇرلەن ەرىنىڭ قاسىنا ءىلىپ قويعان كۇمىس باعدارلى جانە ۇلكەن سۇيەك شاقشانى الىپ ناسىباي اتۋعا ىڭعايلانا باستادى. ءبىراق، ەكى كوزى مەندە — بايقايمىن كىم ەكەنىمدى بىلۋگە قۇمارتىپ تۇر.
— اقساقال، الىستان كەلەمىن. اڭساپ كەلەمىن. انا شاقشاڭىزدى كورىپ التى ارىسىم جىبىرلاپ كەتتى. رۇقسات ەتىڭىز، قانە ءبىر يىسكەيىن، — دەدىم.
كوزىمە قاراعان كۇيى شاقشانىڭ تىعىنىن الىپ، تىرناعىنا قاراماستان ناسىباي تولتىردى دا تىعىنىن قايتا تىقتى. نىعىزداپ تىزەسىنە باسىپ، ونى نىقتاپ قويدى. ءسويتتى دە الدەنەدەن سەسكەنگەن ادامشا، الدەنەنى ەسىنە تۇسىرگەندەي ماعان قادالىڭقىراپ قاراپ، كىدىرىپ قالدى. شاقشانى ۇسىنۋدان باس تارتتى. مۇمكىن، ول تاپ سول ساتتە مەنىڭ نيەتىمدى دە سەزىپ قالعان شىعار. ايتەۋىر شاقشاسىن ۇسىنباي:
— توس الاقانىڭدى، جاقىندا! — دەدى.
مەنىڭ دە ويىما ورەسكەل نيەت سارت ەتە قالدى.
— كانە، — دەپ، وڭ قولىمدى سوزا بەردىم.
— الاقانىڭدى توس. مەنىڭ شاقشامدى وزىمنەن باسقا ەشكىم قولىنا ۇستاپ كورگەن جوق، — دەدى.
— ا، جاقسى وندا، — دەپ جانامالاي بەرىپ الاقانىمدى توسا قالدىم.
كۇرلەن اتىنىڭ تىزگىنىن ەرىنىڭ قاسىنا ىلە سالىپ، ىڭعايلانىڭقىراپ، جاقىنداعان الاقانعا ناسىباي قاعۋعا كىرىستى: ءبىر رەت لۇقسىتتى، جارىتىپ تۇسە قويمادى. ەكىنشى رەت لۇقسىتتى... شاقشانى سارت ەتكىزىپ ۇستاپ، قولىنان جۇلىپ الدىم دا، اتتى تەبىنىپ قالىپ شەتكەرەك شىعا بەردىم. كۇرلەن شوشىپ كەتتى. ءتۇرىم دە، ءتۇسىم دە جان شوشىرلىڭ بولۋى كەرەك، اقىرا دا المادى، قايرات كورسەتىپ جارماسا دا المادى.
— مۇندار، نە قىلعان ادەپسىز مۇندار ەدىڭ. كارى ادامعا بۇل نە قىلعانىڭ، شاقشاسىن قولىنان قاعىپ الىپ، — دەپ كۇبىرلەي ءتۇستى.
— سەن كۇرلەنسىڭ. قىرىق جىل كۇرلەگەن پراۆيتەل كۇرلەنسىڭ. اتىڭ دا وزىڭە لايىق. ءىسىڭ دە وزىڭە لايىق. مەن مامبەتپىن. ورازبايدىڭ مامبەتى. باياعىدا سوروكينگە مال باعىپ، ارىپ-اشىپ جاياۋلاپ كەلە جاتقاندا ۇيىڭە قوندىرمادىڭ. «سەندەر مال ۇرلايسىڭدار. ەڭ مومىن دەگەنىڭ قونعان ءۇيدىڭ شەكپەنىن كيىپ كەتەسىڭدەر» دەپ جازىقسىز سوكتىڭ. مىنە، سول قىلىعىڭدى الدىڭا كەلتىردىم. ارتىمنان قۋۋشى بولما. شاقشاڭدى ۇرلاپ العانىم جوق، قولىڭنان الدىم. بۇل اقىڭ شىققان مۇلىك ەمەس، قىرىق جىل ۋپراۆيتەل بولىپ تۇرعاندا ءبىر زەرگەردىڭ ۇلىققا تارتقان سىيلىعى. ەندى بۇل شاقشا مەندە بولا تۇرادى. ءجۇرىپ بارا جاتقاندا:
— بۇزىق... ورىس جەرىنەن بۇزىلىپ قايتقان جارتى باس. قۇدايدان بەزگەن، — دەگەن سوزدەر ەستىلىپ جاتتى.
ونى مەن تىڭداعانىم جوق، ويىم: مۇنىڭ ۇيىنە دە تۇسە كەتەيىن. شاقشاسىن بايبىشەسىنە تاستاپ كەتەيىن دەپ كەلەم. جان ۇستاماعان شاقشاسىن ۇستادىم. ەرۋلىگە قارۋلى ايتارىمدى دا ايتتىم. كىرىپ كەلىپ بايبىشەدەن سۋسىن سۇرادىم. ءبىراق بايبىشەسى وزىندەي ەمەس، مەيىرىمدى جان ەكەن. كۇزگى سارى قىمىزدى ساپىرىپ-ساپىرىپ جىبەرىپ، كورسەڭ اياقتى تولتىرا قۇيدى. مەن دە جەمىرە جۇتتىم. راحمەت ايتىپ، شاقشانى سۋىرىپ الدىم دا:
— مىنانى پراۆيتەلگە بەرەرسىز، — دەپ تۇردىم دا جۇرە بەردىم.
— اڭگىمەنىڭ زورى سوڭىنان شىقتى. ءبىرازدان كەيىن:
— اتتان! اتتان! — دەگەن ايقايعا قوسىلا ادامنىڭ جانى تۇرشىگەرلىك شۋىل شىقتى. «بۇل نە شۋ، شىنىمەن الگى شونجار مەنىڭ سوڭىما جىگىتتەرىن سالعانى ما. قوي، ولاي ەتپەس. شاقشاسىن بايبىشەسىنە تاستاپ كەتتىم عوي»، دەپ ويلايمىن. ازدان كەيىن قيقۋ يت قوسقان ءدۇبىرلى شۋعا اينالدى. اۋىلدان ەكى-ۇش شاقىرىم جەر شىقپاي-اق سوڭىما سويىل كوتەرگەن ەكى ءادامتۇسىپ بەردى. مەن قاشپادىم، بۇكىل اياڭمەن كەلەم. ءبىرى جاستاۋ كەلگەن، ءبىرى ورتا جاستاعى ادام ەكەن. ۇلكەنىنىڭ داۋىسى جەر جارىپ، اتىن باۋىرلاپ-باۋىرلاپ توپەپ كەلەدى. قاشساڭ دا قۇتىلارلىق ەمەسسىڭ. اسىرەسە جاسىنىڭ استىندا جۇلدىزداي اققان ءبىر اڭ جىلقى. «ۋا، اق بايتال، سول باياعى اق بايتال» دەدىم ىشىمنەن. جىنىم كەلىپ كەتتى. اتاققا شىققان اق بايتالدى كورگەندە قانىم قايناپ كەتسە. كەرەك — مەن دە اتىما قامشىنى باسىپ جىبەردىم. اق بايتالدى زۋلاپ جانىمنان وتە شىقتى — قولىنداعى قارۋى جىڭىشكەرەك كەلگەن جىلان باۋىر، ءبىراق سىلتەۋى وڭعا كەلمەدى مە دارىمادى. يەسى دە سوقىر بولماۋى كەرەك، ون ءتورت، ون بەس جاستاعى بالا ەكەن. ول الدىمدى وراپ قايتا ورالعانشا جۋان تورىمەن توپەپ ەڭگەزەردەي كەلگەن ءبىر اۋكەباس نەمە جەتىپ-اق قالعانى. «مىنا بالەكەت باس جارىپ، كوز شىعارا ما قايتەدى» دەپ ويلاپ، كوك ماستەكتى كولدەنەڭدەتە قالدىم. ويىم: سوققىسىن قاعىپ جىبەرۋ، رەتىنە كەلسە قامشىمەن قارۋ جاساۋ. شاماسى شەبەرلىگىنە سەنبەي، كۇشىنە سەنگەن ادام بولۋى كەرەك، ويتكەنى سيىر ۇراتىن قاتىندارشا باقانداي ۇلكەن سوققىنى قوس قولداپ جوعارى كوتەرىپ ءتونىپ كەلەدى. ال استىنداعى ات ارشىنداي كوسىلىپ القىمداپ قالعان. ويلانۋعا كەلگەن جوق — نە دە بولسا كورەيىن دەپ جۋان تورىعا تۋرا قارسى شاپتىم. مۇندايدا قاشساڭ جەتكىزبەي كەتكەن ءجون دە، ال سويىلدى ادام جەتەر كۇن بولسا، انا سوققىنى يا باستان، يا يىقتان تيگىزەرى داۋسىز. قارسى ۇمتىلىپ كەلگەندە باقان سوققى باستان اسىپ،.ات ساۋىرىنا سوعۋى ءتيىس، ءتىپتى تيمەي قالىپ ۇشى جەر تىرەپ، يەسىنىڭ وزىنە قاتەر جاساۋى دا مۇمكىن. مەن ايلا جاسادىم — اتىمدى تەبىنىپ جىبەرىپ، ءوزىم جالىنا بۇقتىم دا، سويىلشى سىلتەپ ۇلگەرگەنشە سۇزەتىن قوشقارشا تۇڭىرىپ قولتىعىنىڭ استىنا بارىپ تاقالدىم. «اپ» دەگەنشە بولماي، وڭ جاق تاقىمىنان الىپ جىبەرىپ سوبالاق نەمەنى ەكىنشى جاققا قاراي اتىنان توڭكەرىپ تاستاپ جايىما كەتتىم. اتى ىلگەرى، سوققىسى ءبىر جاققا، ءوزى ءبىر جاققا اۋدى دا جاۋ جايىنا قالا بەردى. ەندىگى ويىم اق بايتال.
«يا، ءسات! — دەپ قويام ىشىمنەن الاقانىما تۇكىرىپ، — قۋىپ جەتىپ الا الماسپىن، الداپ جارماسايىن دەيمىن. بالانى ەلىكتىرىپ شوقاقتاپ ىلگەرى اسا بەردىم. اتتان قۇلاپ قالعان جىگىتكە اينالماستان، اتىنا سەنگەن بالا تاعى دا قۇيىنداي جۇيتكىپ الىستان قامشى سىلتەپ ءوتتى. قاراعانىم دا جوق، قۋعانىم دا جوق، ءوز جونىممەن مەن دە كەتىپ بارام. ءۇشىنشى اينالعاندا بالا وتە جاقىن كەلدى. وندا دا كوڭىل اۋدارمادىم، موينىمدى بۇرماستان جۇرە بەردىم. ءتورتىنشى رەت بالا مۇلدەم جاقىن كەلدى.
— شاقشانى تاستا! — دەپ بۇيىرىپ ءوتتى.
بالا ىلگەرى اسىپ كەتكەنشە ەجەلدەن ەردىڭ ارتقى قاسىنا وراي سالعان جىڭىشكە ارقاننىڭ تۇزاقتى باسىن وڭ قولعا ىڭعايلاپ، ەكىنشى ۇشىن سول قولعا وراپ-اق الدىم. تەك بالا بايقاماسا ەكەن دەپ تىلەيمىن. ات ۇستىندە ەلىرگەن جاس بالا نە بايقاۋشى ەدى.
— شاقشانى تاستا. ءبارىبىر جىبەرمەيمىن. ارتىڭنان جىگىتتەر جەتكەنشە تاقىمدايمىن، — دەپ شىڭكىلدەيدى بالا. «قالماعانىڭ عوي ماعان دا كەرەگىڭ» دەپ قويامىن ىشىمنەن. نە كەرەك، ەلىرگەن بالا ابدەن قۇرىق سالاتىن جەرگە كەلگەنشە سىر بىلدىرمەي، اقىرى ونىنشى رەت پە، الدە وناندا كەپ پە، ايتەۋىر ءبىر تاياپ كەلگەن كەزدە اق بايتالدىڭ موينىنا بۇعالىقتى تاستاپ كەلىپ جىبەردىم دە، كەرىپ كەۋدەلەپ كەتۋگە جىبەرمەي ۇزەڭگىگە شىرەنىپ تارتىپ-تارتىپ قالدىم. بيە كىلت توقتاپ قىلجاڭ ەتە قالدى. «ءىس ءبىتتى!» دەدىم مەن داۋىستاپ. سوندا دا بوي الدىرماي شىرەنە تارتىپ، بيەنىڭ باۋىزداۋىن قيىپ جىبەرەردەي جۇلىقتىم. جانۋاردىڭ قىرىلى قۇلاعىما كەلدى. بالا باقىرىپ قويا بەردى. ەش نارسەگە دە قاراعانىم جوق — ارقاندى قۇلىن ۇستاعانداي ساۋمالاي، ءتورت تاعانداپ سىرەسىپ تۇرعان اق بايتالدىڭ تىزگىنىنە دە جارماستىم. بيە ءدىر-دىر ەتەدى. بالادا ءوڭ دە جوق، ءتۇس تە جوق. جالما-جان اتتان تۇسە قالىپ، بۇعالىقتى سىپىرىپ جىبەرىپ، بيەنىڭ تاماعىن سيپادىم، قىرىلىن توقتاتتىم. كوك ماشتەكتىڭ ەرىن سىپىرىپ بيەگە سالدىم. اتتى بالاعا ۇستاتتىم دا، ءۇن قاتپاستان اق بايتالعا ءمىنىپ الىپ جونەپ بەرگەنىم بار ەمەس پە...
مامبەتتىڭ ءوز اۋزىنان ەستىگەن اڭگىمەنىڭ ءبىرى وسى ەدى، اق بايتالدان وزگە دە ونىڭ سان جىرىن نۇرىم تالاي تىڭداعان-دى. ول: «ءاي، ماكەڭ! ءاي مامبەت! سەنىڭ ءىسىڭنىڭ ءبارى بىلگەنگە جىر، بىلمەگەنگە سىر-ay. تاعى دا وسى سياقتى بىرەۋدىڭ جۇيرىگىن الىپ كەتتى مە ەكەن؟ الدە انا جىلعى ۋەزد قول استىن شۋلاتىپ لۇقپان بولىسقا جاساعان شابۋىلىنداي باستىقتاردى الەككە سالدى ما ەكەن؟ «سوڭىما حان مەن قاراسى جابىلا ءتۇستى» دەيدى. سونداي ءبىر ءىس بار عوي» دەپ ويلادى نۇرىم.
كەزدەيسوق جولىققان جۇمباق ءجۇرىستى مامبەتتىڭ ويدا جوق جەردەن اتاعان پازىلى نۇرىمنىڭ تۋعان ناعاشىسى — شاعاتتىڭ بالاسى ەدى. ونىڭ قالادا تۇراتىنىن نۇرىم بىلمەيتىن. شامامەن ءۇيىن تۋرا تاپتى دا، پازىلدىكىنە ول سالەم بەرىپ كىرىپ كەلدى.
— ءۋا، تەنتەك جيەن! ءانشى جيەن! جوعارى شىق! جوعارى شىق! — دەپ اق جارقىن پازىل قۇشاعىن جايىپ، نۇرىمدى ايمالاي ءتۇسىپ. — ويپىرماۋ، سەن جىلىنا ءبىر ارشىن وسەسىڭ عوي دەيمىن. بىلتىر بويىڭ مەنىمەن بىردەي ەدى، ءقازىر تۋرا ءبىر ارشىن، جوق، ەكى ارشىن وسكەنسىڭ.
— جاس ەسەدى، جارلى باييدى عوي، — دەدى نۇرىم ساسىپ، بەلگىلى ماقالدى وڭىنە اينالدىرىپ.
— جارلىنىڭ بايىعانىن كورە قويعانىم جوق، ال سەنىڭ وسكەنىڭدى كورىپ تۇرمىن. اپام مەن جەزدەم امان عوي؟
— امان-اق، سالەم ايتتى، — دەي سالدى نۇرىم.
ءبىراق ول قىزارىپ كەتتى. ونىڭ ۇيدەن قاشىپ كەتكەنى، پازىلدىكىنە تۇسەمىن دەگەن نيەت بۇرىن ويىنا دا كەلمەگەنى، ءقازىر جالعان سويلەپ «سالەم ايتتى» دەي سالعانى بەينە ءبىر اۋىر كۇنا سياقتاندى. ءبىراق پازىل ونىڭ بۇل «كۇناسىن» سەزگەن جوق ەدى.
— سەن دە جاساققا جازىلا كەلدىڭ بە، تەنتەك جيەن؟ — دەدى پازىل الدەنەگە رەنجىگەندەي، تەز ءتۇسى وزگەرىپ.
وزىنەن-وزى قىسىلعان نۇرىمعا بۇل سۇراق جولدا كەزدەسكەن مامبەتتى قايتا كوز الدىنا الىپ كەلدى.
— پازەكە، جاڭا جولدا الگى ماكەڭدى كەزدەستىرىپ ەدىم، ءوزى سۋىت جۇرىسپەن جەلدەي ەسىپ بارا جاتىر. و دا جاساققا جازىلا كەلدىڭ بە؟ جازىلساڭ مەنىڭ جاساعىما جازىل دەيدى. ءتىپتى سوڭىما ەر دەپ جارماستى. شاماسى قالاعا كەلگەن جۇرتتىڭ ءبارى تەك حان جاساعىنا جازىلۋ ءۇشىن كەلەدى عوي دەيمىن. ءسىز الدەنەگە رەنجىپ تۇرسىز عوي، قاباعىڭىز... — دەدى ول.
ءسويتتى دە تۇرەگەلىپ تۇرعان پازىلدىڭ ەڭكىشتەۋ كەلگەن نىق دەنەسىن، قىزىل تامىرلانعان بەتىن، كوسە يەگىن، كىرتيىڭكىرەگەن كوزىن، الدەنەگە شىتىناي قالعان قاباعىن كوزبەن ءبىر شولىپ ءوتتى.
ماكەڭ دەگەن سوزگە پازىل قۇلاعىن تىگە قالدى.
— ماكەڭىڭ كىم؟
— كادىمگى ماكەڭ. اكەسىنىڭ اتىن ۇمىتىپ قالىپپىن.
— دۇنيەدە نە كوپ، ماكەڭ كوپ.
— جوق، بۇل وتە از ماكەڭ. كادىمگى شويقارا ماكەڭ.
— مامبەت پە؟
— يا.
— ورازبايدىڭ مامبەتى! ول قاي جەردە كەزدەستى؟
پازىلدىڭ قاباعى ەندى جازىلا ءتۇستى، جۇزىنە تاڭىرقاۋ نىشانى پايدا بولدى.
— كادىمگى بالۋان ماكەڭ. مىقتى ماكەڭ. دومبىراشى موكەڭ، — دەپ، نۇرىم مامبەتتىڭ بار قاسيەتىن ۇيىپ-توگىپ تاستادى. — وعان نەگە تاڭداندىڭىز، پازەكە؟ استىندا باياعى ءداۋ قارا اتى. ءجۇرىسى دە سول ەكپىنمەن ءۇي جىققانداي. «اڭگىمە بار... بۇگىن كەشكە سويلەسەمىز» دەدى. ءوزى عۇبايدوللا ۋچيتەلدىكىنە بارا جاتىر.
— تسس! — دەدى پازىل بىرەۋ ەستىپ قالاتىنداي. — اقىرىن سويلە، نۇرىم. نە كوپ، تىڭداۋشى كوپ. مامبەتتى ىزدەۋشى كوپ. ءبۇتىن قالا بولىپ ىزدەپ جاتىر...
نۇرىم دا داۋىسىن باسەڭدەتە قويدى.
— يا، ول نە جاساپتى سونشاما قالا بولىپ سوڭىنا تۇسكەندەي؟
— ونى مەن ايتپايمىن، سەن تىڭداما. سۇمدىق. سۇمدىق ەمەس-اۋ، ۇلكەن وقيعا، جۇرتتىڭ تەگىس اۋزىندا.
— بولار، بولار. ماكەڭنەن شىعار. دەگەنمەن نە ىستەگەن ەكەن؟
— مامبەت ورازبايەۆ دەسە جىلاعان بالا جىلاعانىن قويا قوياتىنىن بىلەسىڭ عوي. ول وسى جازدىڭ باسىندا ون شاقتى جىگىتىمەن كەلىپ، جانشانىڭ جاساعىنا جازىلعان-دى. ءوزى ورىسشا بىلەتىن، ءوزى كۇشتى، نە ىستەيمىن دەسە دە قولىنان كەلەتىن مامبەتتى وسىنداي بۇكىل اسكەردىڭ ات-جابدىعىن باسقاراتىن ۇلكەن ناچالنيك ەتىپ قويعان. جانشانىڭ مىنەتىن ارعىماقتارى دا، كومانديرلەردىڭ ويىنعا جەتىك اتتارى، سولداتقا ارنالعان جىلقىنىڭ ءبارى سول مامبەتتىڭ قولىنان وتەدى. ول ات بەرەمىن دەسە بەرەدى، بەرمەيمىن دەسە جانشانىڭ وزىنە دە بەرمەيدى.
كەشە پودپولكوۆنيك كيريللوۆ مامبەتتى شاقىرىپ الىپ:
— ات سانى ازايىپ كەتتى، سەن سالاقتىق جاساپ ات ۇرلاتتىڭ، قارامايسىڭ، — دەپ ۇرىسقان ەكەن.
— مەن ساعان باعىنبايمىن، كازاك-ورىسقا باعىنعانىم جەتتى. ماعان سەن قوجا ەمەسسىڭ، — دەپتى. كيريللوۆ ونى گاۋپتۆاحتىعا قاماۋعا بۇيىرعان ەكەن، ايداپ بارامىن دەگەن ەكى سولداتتى ۇرىپ جىعىپ، كيريللوۆتىڭ كەڭسەسىنە كىرىپ كەلىپتى دە:
— وسى ساعاتتان باستاپ كەت، اتامان مارتىنوۆىڭا بار. ايتپەسە باسىڭدى كەسىپ الامىن، — دەپتى. ءسويتىپتى دە كيريللوۆتىڭ قولىنداعى ناگانىن جۇلىپ الىپ، ەكى قولىن ارتىنا بايلاپ، ەسىكتى سىرتىنان تارس بەكىتىپ شىعىپ كەتىپتى. سىرتتا تۇرعان قازاق جىگىتتەرى بىلمەپتى، بىلسە دە مامبەتكە قول قاتا الماپتى. ال، قولىن شەشىپ بوساتقاننان كەيىن كيريللوۆ: «ۇستالسىن، اسكەر سوتىنا بەرىلسىن!» دەپ جارلىق ەتكەن ەكەن، ەش جەردەن مامبەتتى تابا الماي، بۇكىل قالانى ءتىنتتىرىپ جاتىر، دەپ ەدى، شاماسى ول قىرعا شىعىپ كەتكەن عوي...
— كوزىممەن كوردىم، شىدەرتىنىڭ بويىندا... — دەي بەرىپ ەدى نۇرىم.
— تسس! ۇندەمە! تىسىڭنەن شىعارما! — دەپ ءبولدى پازىل نۇرىمنىڭ ءسوزىن. — ونان دا زورى بار «كوردىم، ءبىلدىم» دەي كورمە. ارون تورە ونى: «قىزىل. وكوپتان قاشىپ كەلگەن بولشيەۆيك، حان اسكەرىنە جاسىرىنىپ كىرىپ بۇلىك جاساۋ نيەتىندە جۇرگەن بۇزىلعان كەردەرىلەردىڭ ادامى» دەپ جاريالاپتى. بۇزىلعان كەردەرى دەپ كىمدى ايتاتىنىن بىلەسىڭ بە؟
— كەردەرى كوپ قوي، پازەكە-اۋ. قايدان بىلەيىن. وي، جىگىت! جىگىت بولساڭ وسىنداي، ماكەڭدەي بول! كادىمگى جانارالدى بايلاپ كەتىپ پە؟ — دەپ تاڭداندى نۇرىم.
— كەردەرى كوپ بولعانمەن مىناۋ باسقا... مامبەتتى «بۇزىلعان كەردەرىلەردىڭ ادامى» دەگەنى الگى قىزىلدار جاعىندا دەگەنى. ايتييەۆ پەن باقىتجانداردىڭ جاعىندا دەگەنى... — نۇرىم قاباعىن كەرە قالدى.
— ايتييەۆ ءبىزدىڭ ەلدە الا جازداي بولدى. الاداي ەمەس، جازعىتۇرىم، ەكى ايداي جاتتى. بۇزىلعان دەپ بەكەرگە وسەكتەيدى. ناعىز ەلىن سۇيگىش ۋچيتەل. كوكەم ونى جاقسى كورەدى. ءبىزدىڭ حاكىمدەردىڭ اقىلشىسى. ەگەردە مامبەت ابەكەڭنىڭ ادامى بولسا — وندا اقىلشى ادامدى تاپقان، — دەدى نۇرىم.
پازىل بۇل اڭگىمەنى قازبالاعىسى كەلمەدى. ول:
— ونى ەندى كورەرمىز، — دەي سالدى ەكى ۇشتى ەتىپ.
«ابەكەڭنىڭ ادامى بولسا، اقىلشىسىن تاپقان» دەگەنگە ءۇي يەسى ىشتەي جەك كورمەيتىن ءبىر جارقىن شىراي كورسەتتى؛ ول جوق ساقالدىڭ ورنىن ءبىر سيپاپ ءوتىپ، سونسوڭ سيرەكتەۋ كەلگەن سەلەۋ سارى مۇرتىن ءسال عانا شيىرشىقتاپ قويىپ، از وتىردى دا، مامبەتتىڭ مىنەز-قۇلقىنا كوشتى.
— قالاي دەۋگە بولادى، مۇنداي جىگىتتەردى: دەنە دەسەڭ اناۋ تومارداي جۇپ-جۇمىر. بەت القا-سالقا. ءبىر-بىر جۇمىرىعىنىڭ ءوزى سالماعىمەن دە قازىقتى جەرگە كىرگىزگەندەي! جۇرگەن جەرى، كادىمگى شابىندىقتى جارىپ وتكەن جاننىڭ جولىنداي جاپىرىلىپ قالادى دەسە بولارلىق. مۇنداي جىگىتتى جويقىن دەمەي مە! سولاي، ءا؟! قۇلقى دا، مىنەزى دە قىزىق قوي ونىڭ. ءبىر كۇنى اۋىلدىڭ بار ايەلى، ۇلكەندى-كىشىلى بارلىق جەڭگەلەرى جينالىپ الىپ: «وسى قاعىنعىردى جابىلىپ جىعىپ، تەرى شالبارىن سىپىرىپ الىپ باسىنا قاپتايىقشى. قولى تەمىردەي، ۇستاعان جەرىن كوگەرتەدى، الىسساق الىپ سوعىپ كيىمىڭدى باسىڭا بۇركەپ تۇنشىقتىرادى، اسىڭدى جاسىرساڭ ءتۇپ كوتەرە ىشىپ-جەپ، بارىڭدى ءبىرجولاتا قۇرتىپ كەتەدى»، — دەپ ۋادەلەسىپتى. ءسويتىپ ءبارى ءبىر ۇيگە جيىلىپ، ون بەس ايەل مامبەتتى شايعا شاقىرىپتى، بىرەۋلەرى ءتىپتى مامبەتتىڭ قول-اياعىن بايلاپ تاستايمىز دەسىپ، بۇزاۋدىڭ نوقتا ءجىبىن ازىرلەپ قويىپتى دەسەدى. نە كەرەك مامبەت كەلىپ، قاننەن-قاپەرسىز ماي مەن ناندى اساپ، قىزىل شايعا قول قويعان كەزدە، كوبىرەك ازىلدەسىپ، الىسىپ ويناي بەرەتىن ءبىر مىقتى جەڭگەسى:
— قۇرعىر، ارىرەك قيسايشى. كەسكەن تومارداي بولىپ، ءبۇتىن ءتوردىڭ الدىن ءبىر ءوزىڭ الىپ جامباستاپ قالىپسىڭ، — دەپ شىنتاقتاي ءتۇسىپتى دە، ءازىر تۇرعان باسقالارى جابىلىپ مامبەتتىڭ ۇستىنە ۇيىلە قالىپتى.
— ءاي، سەندەر انا شىناياقتى قيراتاسىڭدار. ماعان وتىزىڭ جابىلساڭ دا ەش نارسە ەتە المايسىڭدار. ابزالى قويىڭدار. وڭدىرمايمىن دەيتىن كورىنەدى مامبەت.
نە كەرەك ازدان كەيىن ۋ-شۋ بولىپ جاتقان ۇيگە اۋىلدىڭ قاتىن-قالاشى قالماي شۇبىرىپ كەلسە، ون بەس ايەلدى ءتوردىڭ الدىنا بۋعان تەڭدەپ ەتىپ، ءوزى ءبارىنىڭ ۇستىندە وتىر دەيدى. ەڭ استىندا قالعاندار تۇنشىعىپ ءولىپ قالا جازداسا كەرەك، ال ۇستىڭگى جاعىنداعىلارى قۇلىندا-قۇلىنى شىعىپ شىڭعىراتىن كورىنەدى. ويتكەنى تىپىرشىعاندارىن «تىنىش جات!» دەپ ساندارىنان ءبىر-بىر ءۇزىپ، شىمشىپ-شىمشىپ الادى ەكەن...
نۇرىم كۇلكىدەن شەكسىلەسى قاتىپ قالدى.
— انا جىلعى كۇرلەننىڭ اق بايتالىن ءمىنىپ كەتكەنىن، ونى ەكى ەلدىڭ داۋىنا اينالدىرعانىڭ ايتسايشى، — دەدى نۇرىم كۇلكىسىن جيا الماي.
— مامبەتتىڭ قىزىعى اق بايتال عانا ەمەس، ونىڭ اڭگىمەسى ءبىر كەشتىك. ءبىر كەشكە دە تاۋسىلمايدى. وكوپتان قالاي قاشقانىن ايتسايشى ونىڭ. ول ءبىر جىر. جىردان دا قىزىق. قىزىعىنان دا ەرلىگى كوپ. سوناۋ رەسەيدىڭ تورىنەن جايىققا جەتكەنشە ىستەمەگەنى جوق. اق بايتال جايىقتان وتكەننەن كەيىن كەزدەسكەن وقيعا عوي.
— يا، — دەپ نۇرىم پازىلدىڭ اڭگىمەسىنە قۇلاعىن تۇرە قالىپ ەدى. ءبىراق ءۇي يەسى:
— ونى كەيىن ايتىپ بەرەمىن. جۇمىستان كەلگەن سوڭ. ءقازىر مەن دە اسىعىسپىن، سەن دە دەم ال، تاماق ىشكەن سوڭ جات تا ۇيىقتا، — دەدى.
نۇرىم امالسىز كونگەندەي:
— جۇمىسقا اسىعىپ تۇرسىز عوي، ايتپەگەندە مامبەتتىڭ جايىن ەستىگەن قىزىق ەدى. مالدى تۇندە سوياسىزدار ما؟
— تۇندە دە سويامىز، كۇندىز دە سويامىز. مىنا اسكەر باسى قۇرالعالى ەكى دۇركىن ىستەيمىز. مەنىڭ كەزەگىم تۇنگە كەلىپ تۇر.
پازىل شايدى اسىعىس ءىشىپ قاساپقا كەتتى دە، جالعىز قالعان نۇرىم ءوز جايىن ويلاۋمەن بولدى. وعان مامبەت تە، مامبەتتىڭ «مەنىمەن بىرگە ءجۇر» دەگەن ءسوزى دە الدەقايدا جەتەكتەي تۇسكەن سياقتاندى.
ەتكە دەيىن دە، ەت جەگەن سوڭ دا بار ويى مامبەتكە جولىعۋدىڭ اينالاسىنا ورالا بەردى.
3
اتپەن الپىس شاقىرىم جەر ءجۇرىپ كەلگەن نۇرىم قاتتى ۇيىقتاپ قالعان-دى. جانە ونىڭ نەشە كۇن بويى ءبىر تولقىپ، ءبىر باسىلىپ، دومبىرانىڭ شەگىندەي كەرىلۋمەن كەلگەن جۇيكەسى قالپىنا جاڭا عانا ءتۇسىپ، راحات تىنىسىنا باتىپ جاتىر ەدى.
— شاڭقاي تۇسكە دەيىن شىرت ۇيقىدا جاتىرسىڭ. ولدا-بىلدەمەن اتىڭدى ارەڭ الىپ قالدىم. وندا دا ايتەۋىر جاقىن جىگىت كەز كەلگەن سوڭ ۇيالعاننان تاستاپ كەتتى، — دەگەن تانىس داۋىس قۇلاعىنا اپ-انىق كەلىپ جاتقان سياقتى. ءبىراق نۇرىم بۇل سوزدەردىڭ ماعىناسىن ابدەن ۇقپادى بىلەم، ەندى ول اۋدارىلىپ وڭ قىرىنان جاتتى. داۋىس قايتا باستالدى.
— اتىڭ دا كورۋگە كوز كەرەك جانۋار ەكەن: ساۋىرى توڭكەرىلگەن اقباقاي كەر! ومىراۋى ەسىكتەي، شىركىننىڭ قۇلاڭ ءبىتىسى قالاي، تۋرا قامىستاي! جاعىندا قارماققا شانشار ەت جوق. بايگەنى شاپپاي الىپ جۇرگەن قىل قۇيرىق قوي داۋدە بولسا، ءسىڭىرى مەن ساكويى كوز تارتادى.
پازىلدىڭ داۋىسى... مەن قايدا جاتىرمىن؟.. كوزىن اشقان سوڭ دا نۇرىم كىم ۇيىندە جاتقانىن قاپەلىمدە جادىنا كەلتىرە المادى. ول تەك قانا پازىلدىڭ ءۇشىنشى رەت كەلىپ:
— نۇرىم، جەڭگەڭنىڭ شايى دايار تۇر. ۇيقىڭ قانعان شىعار، ا! — دەگەن تاپ قاسىنان شىققان دىبىسىنا قۇلاق استى.
— ا، پازەكە، ءسىز بە ەدىڭىز. مەن ءتۇسىم بە دەپ دەل-سال بولىپ جاتسام. ات دەدىڭىز بە؟ نە دەدىڭىز؟ مەنىڭ اتىم كەتىپ قالىپ پا؟
— كەتىپ قالا جازدادى. ارەڭ الىپ قالدىم...
— ونىڭ اۋىلعا تارتاتىن ادەتى بار.
— اۋىلعا تارتسا ەش نارسە ەمەس، مىنا جايلاپ كەتكەن اسكەردىڭ قولىنا تۇسسە ونى قايىرىپ الۋ جەسىر داۋىنان دا قيىنعا تۇسەر.
— يا، سولداتتار اينالدىرا ما؟
— اينالدىرعاندى قوي، تۋرا «قازىناعا الامىز» دەيدى. زاڭ بار عوي — ات-ايعىردى ەرىكسىز الاتىن. اسىرەسە مىنا سياقتى اقتابان كەردى تاقىمىنا باسۋدى قاي حاكىم جەك كورەدى دەيسىڭ.
ات جونىندە ەلدە دە قيان-كەسكىنى ءوز كوزىمەن كورىپ كەلگەن نۇرىم:
— بۇل نە قىلعان پالە، ات بەرمەيسىڭ دەپ ەلدە ميليسياسى سابايدى، قالاعا كەلسەڭ قازىناعا الامىن دەپ اكىرەڭدەيدى، — دەپ، جالما-جان ورنىنان تۇرىپ، كيىنە باستادى.
— ءبارى كەشەگى شويقارانىڭ الەگى...
— شويقارا اكەسىن ءولتىرىپ پە، سونشاما؟
— سەن ونىڭ قىزىعىن ەستىگەن جوقسىڭ. كەشەگى كەشەگى مە، بۇگىنگىسىن ايت، — دەپ پازىل جۇرەسىنەن وتىرا كەتتى.
— تاعى نە جاساپتى؟ — دەدى نۇرىم.
— تۇندە كازارماعا كەلىپ، ءوزىنىڭ جولداستارىن ەرتىپ شىعىپتى. ءبۇتىن كازارمانى باسىنا كوتەرگەن دەيدى. «كازاك-ورىسقا باعىنباڭدار! كيريللوۆتى ەكى قولىن ارتىنا بايلاپ، ورالعا ايداپ جىبەرىڭدەر! سەندەردى قىزىلدارعا قارسى ايداپ سالماقشى. كونبەڭدەر! اق وفيسەرلەردى ۇرىپ ولتىرىڭدەر!» دەپ ۇران تاستاعان دەيدى. نە كەرەك، اقىرىندا كيريللوۆ مىنەتىن كوك ارعىماقتى باس ەتىپ ەڭ جاقسى دەگەن اتتاردى كوزىنەن ءتىزىپ، جەتى ات جەتەكتەپ كەتىپتى...
— قويشى-اي!
— ويباي ماسقارا! ءتۇنى بويى قالانىڭ ءىشى استان-كەستەڭ شابۋىل. مامبەتتىڭ سوڭىنا ءبۇتىن وفيسەر بىتكەن تۇسكەن دەيدى. ءبىراق ءىزىم-قايىم جوق بولعان. قايدا كەتكەنى بەلگىسىز...
نۇرىم قوزعالماي، پازىلدىڭ اۋزىنا قارادى دا قالدى.
— ول ۇستاتپايدى، — دەدى پازىل ازدان كەيىن. — مامبەتتى ۇستاۋعا كۇش كەرەك. جانە ول تەگىندىكپەن دولعا تۇسپەيدى. مۇمكىن ول وسى كۇنى باراتىن جەرىنە بارىپ تا قالعان شىعار.
— باراتىن جەرى قايدا؟
پازىل تاعى دا نۇرىمنىڭ بەتىنە قاراپ تۇردى دا:
— كەردەرىلەرگە، — دەپ سىبىرلاي قالدى.
— ونىڭ نەسىن سىبىرلايسىڭ، پازەكە-اۋ، ايتتىم عوي وندا اقىلشىسىن تاپقانى دەپ.
— سەن وندا مامبەتكە قوسىلادى ەكەنسىڭ، — دەدى قاساپشى.
— كىم بىلەدى، — دەدى نۇرىم. — سونىمەن مامبەت «كەردەرىلەرگە» كەتتى مە؟
— سولاي. كەردەرىگە كەتۋشىلەر كوبەيەر ءالى.
نۇرىمعا پازىلدىڭ ءسوزى قاتتى وي سالدى. «وسى مەننەگە سول حاكىمنىڭ سوڭىنان كەتپەدىم!؟ ءبىرىمىز اندا، ءبىرىمىز مۇندا بولعانشا — ەكەۋمىز، تاڭىرگە تاۋەكەل، تىزە قوسىپ ءبىر جۇرەتىن. جوق، ولاي بولماس... مۇندا وراز بار عوي. ورازدى كورۋ كەرەك. سوعان اقىلداسپاي ەش نارسە ىستەۋگە بولماس. ۋادەمىز بار-دى» دەگەن ويدىڭ قۇشاعىندا نۇرىم جۋىنىپ-كيىنۋگە كىرىستى.
شاي ۇستىندە ول پازىلدان ورازدىڭ جاتقان جەرىن سۇراپ ەدى، پازىل وعان ورازدىڭ قاشان كەلگەنىن، كىمنىڭ ۇيىندە جاتقانىن، كىمدەرمەن اقىلداساتىنىن دا ايتىپ بەردى.
— جاركە تىگىنشىنىڭ ۇيىندە، جۇمىس ىستەيتىن جەرى سوناۋ پوچتا بەتتەگى اسكەردىڭ جابدىقتاۋ ماحكاماسى، — دەدى.
— وندا ورازدى جاقسى بىلەدى ەكەنسىڭ عوي، — دەپ ەدى نۇرىم، پازىل:
— جاركە ءبىزدىڭ قالانىڭ كوپكە تانىس تىگىنشىسى عوي. تىگىنشى دە، تىگىشىنىڭ ۇيىندە جاتاتىن ادامدار دا بەلگىلى، — دەپ كۇلدى.
بۇل ءسوزدىڭ ارعى جاعىندا قانداي سىر جاتقانىن نۇرىم اڭعارا قويعان جوق، سوندا دا ول پازىلدى تەك مال سويۋشى جۇمىسشى عانا ەمەس، ءار نارسەدەن حاباردار، ءتىپتى قالادا نە بولىپ جاتقانىن بەس ساۋساعىنداي بىلەتىن، ونىڭ ۇستىنە ىشكى بەتتەگى «كەردەرىلەردىڭ» نە ىستەپ جۇرگەنىن تۇسىنەدى ەكەن دەپ شامالادى. اسىرەسە مامبەتتىڭ جايىن تولىعىراق ەستۋگە قۇمارتىپ:
— سونىمەن مامبەتتى تابا المايدى دەيسىڭ عوي. تاپسا دا قولعا تۇسىرە الماس دەيسىڭ، پازەكە، ا؟
ۇيگە جۇگىرە كىرگەن يبا نۇرىمنىڭ ءسوزىن ءبولىپ جىبەردى. پازىلدىڭ جاۋابىن كۇتۋگە دە شاقات كەلتىرمەدى.
— انا ءورىپ كەتكەن سولداتتار جيەننىڭ اتىنا جارماسىپ جاتىر، شىراعىم-اۋ، سەن بىردەمە دەمەيسىڭ بە، شىعىپ، — دەپ ەرىنە ايقاي سالدى.
نۇرىم مەن پازىل جالما-جان سىرتقا ۇمتىلا بەردى. بۇل ەكى ارادا ۇيگە دومالانا كىرگەن ءبىر كىشكەنە كىسى:
— پازىل، مەن اكەلگەنىم جوق ولاردى. وزدەرى قورا-قورادان ات ىزدەپ تاڭ اتپاي ءتىنتۋ جۇرگىزىپ جاتقان. مىنا قوناعىڭدى كورگەن عوي. بەلگىلى اڭگىمە ات الۋ دەگەن. قايدان كەلگەن قوناق ەدى؟ — دەپ، ءبىر جاعى پازىلدىڭ الدىندا اقتالا، ءبىر جاعى قوناقتىڭ ءجونىن بىلۋگە تىرىستى.
— سەن اكەلمەسەڭ يىسكەلەپ تاباتىن يت ەمەس قوي ولار...
— وللاھي، مەن اكەلگەنىم جوق. ءسىزدىڭ ۇيگە سولدات اكەلىپ مەنى قۇداي قارا باستىرىپ پا، سونشاما. اينالايىن، يباجان، سەن ايتشى پازىلعا، مەن ولاردان بۇرىن كەلدىم، مەن ۇيگە كىرە بەرگەندە كەلدى. ءوزىڭ كوردىڭ عوي، يباجان.
اقتالا باستاعان كىشكەنە كىسىگە قولدى ءبىر سىلتەپ، پازىل دا ۇيدەن شىقتى. اياعىن ادىمداي باسىپ نۇرىم دا كولەڭكەدەگى بايلاۋلى تۇرعان كەر اتقا جەتىپ باردى. اتتىڭ تىزگىنىن شەشىپ قولىنا الىپ ۇلگەرگەن قازاق سولداتى:
— مىناۋ كەر ات كىمدىكى؟ — دەدى پازىلعا پاڭدانا سويلەپ.
— يەسىنىڭ اتى، — دەدى نۇرىم قاتال ۇنمەن.
— جاكە، بۇل مەنىڭ قوناعىمنىڭ اتى، مەنىڭ جيەنىمنىڭ اتى، — دەپ، پازىل باستىرمالاتا قالدى، نۇرىمنىڭ قاتال لەبىزىن جۋىپ-شايۋعا تىرىسىپ.
— يا... — دەپ سوزدى اكىم داقپا-داقتاپ. — ي-ەسىنىڭ اتى! دۇرىس جاۋاپ ەكەن حۇكىمەت ادامىنا. يەسىنىڭ اتى كىم؟ ول كىمنىڭ شەكىرەسى؟
شىرەنە سويلەگەن سولداتقا نۇرىم قادالا كوز تىكتى دە، جۇرەگى ءلۇپ ەتە ءتۇستى. «مىناۋ سول جەكسۇرىن... ءبىر پالەنىڭ باسى بولماعاي تاعى دا...» دەپ ول اياق استىنان ۇشىراعان قاتەرلى ويدىڭ قۇشاعىندا قالدى، ءبىراق ول جالما-جان ءجۇزىن بۇل وزىنە تانىس شامبىل سارىدان بۇرىپ اكەتتى.
— جوق، جاكە. جيەن تانىماي جاتىر عوي ءسىزدىڭ قانداي حاكىم ەكەنىڭىزدى. ايتپەسە ول تۋرا جاۋاپ قاتادى عوي، حۇكىمەت ادامىنا. ونىڭ ءوزى دە جاساقشى. وسىندا عاسكەرگە جازىلۋعا كەلگەن، — دەپ پازىل جايمالاي باستادى.
تەرىس اينالعان نۇرىم پازىلعا كوزىن قىسىپ قالىپ، «كىم ەكەنىمدى ايتپا» دەگەن ىم قاقتى. الدەنە ءبىر كەرەكسىز ءسوز ايتىپ قالا ما دەپ قىسىلىپ، پازىلدىڭ الدىن وراي، قاي جەردەن كەلگەنىن بۇرا سويلەدى.
— سوناۋ دۋانا بولىسىنان ستارشىن عاسكەرگە جازىل دەپ جىبەرەدى. ال مىنداعى عاسكەر «اتىڭدى الامىن، كىمسىڭ؟» دەپ مۇقشايدى. پازەكە، قىزىڭ ەكەن قالاڭىزدىڭ ءتارتىبى، — دەدى نۇرىم.
ءسويتتى دە اتىنىڭ تىزگىنىن اۋلانىڭ جاپسارىنا قايتادان بايلاي باستادى.
پازىل نۇرىمنىڭ بۇل بولىسىن جاسىرعانىن سەزە قويدى، ءبىراق ونىڭ نەگە ولاي ەتكەنىن تۇسىنبەدى. سوندا دا ول ىڭعايعا كوشىپ:
— يا، سوناۋ دۋانا بولىسىنان .كەلگەن جيەن. ەندى اتى دا، ءوزى دە قازىنالىق بولادى عوي ەرتەڭنەن باستاپ، — دەپ «ءتۇسىندىردى» اكىمدى.
بۇل شامبىل سارى جازدى كۇنى اڭقاتى بويىندا الەك سالعان، كادىمگى سۇلەيمەننىڭ بيەسىن تارتىپ الامىن دەپ ەزىن قامشىنىڭ استىنا العان مايماقوۆ بولاتىن. ءبىراق، ءجونى بولىپ، ول نۇرىمدى تانىمادى، ايتپەسە اتتان اۋدارىپ تاستاپ، قارۋ-جاراعىن سىپىرىپ تارتىپ الىپ جاياۋ ايداپ قويا بەرگەن. جۇنىستىڭ تەنتەك قاراسىن تاني قالسا، جاقسىلىق ەتپەسە-اق ەدى. بۇل قۇدىرەتتى اكىم بوينيانىڭ مال سويعىش پازىلى «قوناق مەنىڭ جيەنىم» دەگەننەن كەيىن ەزىلە ءتۇستى.
— ا، جيەنىڭ بە؟! جاقسى، جاقسى، — دەدى اكىم سارى مۇقامداپ. — دۇرىس ەكەن وندا. جيەنىڭ سولدات بولا كەلسە اتىن موبيليزاسيادان قالدىرۋعا بولادى. سەن ءۇشىن قالدىرۋىما بولادى. يە، سولاي، رەتتەۋىمە بولادى. مال كوپ سويىلا ما، وسى كۇنى، شاعاتوۆ؟
مايماقوۆتىڭ ەتكە نازار اۋدارا قالعانى تەگىن ەمەس ەدى. سول تەگىن ەمەستىگىنە كۋا بولا قالعانداي ونىڭ ءجۇزى دە قايماقشي قالدى. «ەشتەمە جوق پا؟» دەگەن دامەتۋ نىشانى كوكشىل كوزى مەن شيكىل بەتىندە شىلقىپ-اق كەتتى. ەكى كوزى پازىلدىڭ اۋزىنان نە جاقسىلىق شىعار ەكەن دەپ اڭدىدى دا، نۇرىمدى مۇلدە ۇمىتىپ كەتتى. ال، وسى وڭىرگە بەلگىلى سالىق جيناۋشىنى ەتشى پازىلدا تالاي مايلى جامباسپەن سىيلاعان بولاتىن. «پالەدەن ماشايىق قاشادى»، دەپ ويلاپ، ۇيىنە كەلگەن قوناعىنىڭ اتىن اراشالاۋ نيەتىمەن جانە الدەنەگە ءاتى-جونىن جاسىرىپ قىسىلا تۇسكەن نۇرىمنىڭ ءتۇرىن كورگەننەن كەيىن پازىل قيپاقداي ءتۇستى.
— جاكە، مال ازداپ سويىلىپ تۇرادى. پالەندەي تابىس جوق، سوندا دا ايتەۋىر سورپا-سۋ ازىرگە بارشىلىق. كەشكە... — دەپ پازىل قاساپ يەك قاقتى.
شامبىل سارى شاپشاڭداپ باس يزەدى. ءسويتتى دە «ءىس ءبىتتى» دەگەندەي:
— ال ءبىز جۇردىك، — دەدى جانىنداعى قارۋلى جىگىتكە: — الگى اتاڭا نالەتتىڭ كەسىرى، — دەپ قالدى ول الدەنەگە كىجىنىپ. — قورادان قورا قويماي سىعالاۋعا تۋرا كەلەدى.
«ءبىر پالەدەن قۇتىلدىم» دەگەن وي نۇرىم مەن پازىلعا قاز-قاتار كەلدى بىلەم — ەكەۋى بىرىنە-بىرى قاراپ قاباق قاعىستى دا، پازىل ەندى «اتاڭا نالەتتىڭ كەسىرى» دەگەن ءسوزدى تۇپتەۋگە كىرىسىپ كەتتى.
— جاكە، ول قانداي اتاڭا نالەت؟ — دەدى تاڭدانعان ءپىشىن كورسەتىپ.
ءبىراق اڭگىمە مامبەت جونىندە ەكەنىن پازىل بىردەن ءتۇسىنىپ ەدى.
— مەن باياعىدا ايتقانمىن، بار پالە مامبەت سياقتى سودىرلاردان شىعادى دەپ. كەشە باستىعىمەن توبەلەسىپ، بۇگىن تۇندە ءوزىنىڭ جىگىتتەرىن ەرتىپ قاشىپ كەتتى. مۇندار! سونىڭ كەسىرى ەمەس پە، جۇرتتى الاكولەڭنەن اتقا مىنگىزگەن. ەكى وترياد قۋىپ كەتتى. قايدا قۇتىلار دەيسىڭ، ۇستاپ اكەلەدى عوي. مەن سوتتالسىن دەدىم. كادىمگى سترويدىڭ الدىنان وتكىزىپ جازالاۋ كەرەك دەگەندى قولدادىم، — دەپ ماقتانا قالدى سارى شامبىل.
دۇرىسى: مامبەتتىڭ قاي جاققا كەتكەنىن دە، ونى قۋعانداردىڭ قاي جەردەن ىزدەيتىنىن دە بۇل انىق بىلمەيتىن. ونىڭ ۇستىنە قاشقىندى ۇستاپ الىپ كەلگەنشە «بۇل وقيعا ەلگە جاريالانباسىن» دەگەن جارلىق تا بولىپ ەدى. ءبىراق اكىمدىككە. اكىمدىك ءسوز ايتۋعا قۇمار، رەتى كەلگەن جەردە وزىنەن تومەنگىلەرگە بوي كورسەتۋگە بەيىم بۇل سالىقشى پازىلدىڭ الدىندا «ۇلىقتىعىن» سالماقتاي قالدى.
— اپىرماي، ا! — دەدى پازىل باسىن شايقاپ. — ونداي ىسكە باتىلى بارادى دەپ كىم ويلاعان. قارۋلى نەمە، قۋعىنشىعا كۇش جۇمساۋى دا عاجاپ ەمەس قوي ونىڭ.
— مەنىڭ قولىم تيمەدى ونى ۇستاۋعا. ايتپەگەندە ءوزىم-اق بايلاپ اكەلەتىن ەدىم. ونداي سوبالاقتاردىڭ تالايىن جۋاسىتقانمىن، تالايىن قويدان قوڭىر ەتكەنمىن. بيىل اڭقاتى بويىندا، قۇلاعىنا قول اپارتپايتىن اساۋ جۇنىستىڭ اۋىلىن دا جىمداي ەتكەنمىن. قۇدىرەتتى قاجىنىڭ ءوزى كەلىپ الدىما قۇرداي جورعالاعان. سول ەلدىڭ جىگىتتەرىنەن مىقتى دەيسىڭ بە، مامبەتتى! ءوزىمىزدىڭ الدىمىزدا ءبىر اۋىز ءسوز سويلەي المايتىن مامبەت قوي، — دەپ قودىرايا ءتۇستى مايماقوۆ.
پازىل مىرس ەتە قالدى. ال، نۇرىم كوگەرىپ كەتتى. «مىنا ءيتتى نە قىلسام ەكەن ءوزىن! جاپالاقتاي ەربيىپ، ات ۇستىنەن ءبىر تارتۋعا كەلمەگەن سۇمپەك! قارا، مىنانىڭ سىرتتان ماقتانۋىن» دەپ كىجىندى ول. ءبىراق ول مىرس ەتكەن پازىلدىڭ مايماقوۆتىڭ وتىرىگىنە كۇلىپ تۇرعانىن كورىپ جۇمسارا ءتۇستى.
— جاقسى. مەن سوعامىن، — دەپ، سارى شامبىل اتقا دىك ەتكىزىپ قوندى دا، اۋلادان شىعا جونەلدى.
پازىل باسىن شايقادى.
— تفۋ، مۇندار. مامبەتتىڭ شىناشاعىنا تۇرمايتىن كۇيكەنتاي، حان سىرتىنان جۇدىرىق كورسەتۋىن كوردىڭ بە؟ — دەدى ول جەرگە تۇكىرىپ.
مايماقوۆتىڭ اۋىلىنان قالاي كەتكەنىن، قانداي سىيلىقپەن اتتانعانىن نۇرىم پازىلعا باستان-اياق جىر ەتتى.
— ءقازىر دە سونى ىستەيتىن ەدىم، اتتەڭ تەك قالانىڭ ءىشى، جەر تار، — دەدى ول.
— پازىلجان، مەن ەمەس مايماقوۆتى جەتەكتەپ ۇيدەن ۇيگە سىعالاتىپ جۇرگەن. ونىڭ نەگە كەلگەنىن ەندى ءتۇسىندىڭ عوي. مەن الگى... پوسەمەينىي سپيسوكتى تاعى دا مۇقياتتاپ تەكسەرىپ شىعۋ ءۇشىن شىققانىم، — دەپ جوق جەردەن پايدا بولعان شۇڭكيگەن كىشكەنە كىسى وڭ قولتىعىنداعى پاپكانى الىپ، سول قولتىعىنا قىستى. كۇشتىڭ ءبارى وسىندا عوي دەگەن جانشا ونى جانە وڭ قولمەن سيپاپ-سيپاپ قويدى.
— سپيسوككە تاڭسارىدەن كىرىسكەنىڭىز بە؟ الدە بۇل ءجۇرتتى ءبىر جاققا قاشىپ كەتەدى دەپ قورقاسىز با؟
— ورنىنان ەرتەمەن باسپاسا، جۇرتتىڭ شارۋاسى بار، ۇيدەن تاپپايسىڭ... وقاسى جوق، سەنىڭ جانىڭ بەلگىلى عوي، يبا كەلىن مەن ءوزىڭ عانا. پازىلجان، مىنا جىگىت؟.. جاڭىلماسام كوردىم عوي دەيمىن...
— كورمەگەن بولارسىز. ەلدەن كەلگەن، دۋانادان.
— جوق، كوردىم، انىق كوردىم...
— مەن ءسىزدى ءبىرىنشى رەت كورىپ تۇرمىن. سوندىقتان ونىڭىز قاتە، — دەدى نۇرىم، بۇل ۇرى ادامداي كوزى ءبىر جەرگە تۇراقتامايتىن، كەرۋگە دە سۇيكىمسىز كىسىنى بىردەن بويىنا جۋىتپاي سويلەپ.
كىشكەنە ادام دا نۇرىمنىڭ ءتۇرى مەن ءسوزىنىڭ سۇپ-سۋىق ەكەنىن سەزىپ، اڭگىمەنى دوعارا باستادى.
— مۇمكىن، مۇمكىن... جاقسى، جاقسى، — دەدى ول الدەنەنى قوشتاپ. — مەن كەتەيىن.
ءسويتتى دە كۇيبەلەكتەپ پازىلعا ءبىر قاراپ، نۇرىمعا ءبىر قاراپ الىپ، وزىنە-وزى:
— دۋانادا مۇنداي جىگىت كەزدەسكەن جوق ەدى. مەن وندا تالاي بولدىم. ول جەردەگى قىنىقتىڭ مەن بىلمەيتىنى جوق، — دەپ كۇبىرلەدى.
پازىل وعان جاۋاپ قاتپادى. نۇرىم اتىنىڭ تەر قاتقان ساۋىرىن سيپاپ كەتتى.
— ادامنىڭ جەكسۇرىنى، — دەدى پازىل كىشكەنە كىسى قاقپادان شىعىپ كەتكەننەن كەيىن. — «كۇندەگىسى وسى، جەتىپ كەلەدى دە تۇرادى. سەبەپ جوق جەردەن سەبەپ تابادى. جانە ايتپايتىنى جوق. بىرەسە جانشانى ماقتايدى، بۇل پاتشامەن سويلەسكەن قازا دەپ كۇمپىلدەتەدى. بىرەسە قىزىلدار كەلىپ قالىپتى، تەكەنى الىپتى. ەندى جىمپيتىعا كەلۋگە جينالىپ جاتقان كورىنەدى. كەردەرىلەردىڭ ادرەسىن بىلەسىڭ بە!» — دەپ سىبىرلايدى.
نۇرىم بۇل سوزگە قۇلاق اسا قويمادى. ول تەك اتىنىڭ ەندى جالىن تاراشتاپ تۇرىپ:
— مامبەت... اپىرماي، كەشەگى ءسوزىن ايتامىن-اۋ. «ماعان ەر، مەنىڭ جاساعىما جازىل» دەيدى. ەرگەندە قىزىڭ بولادى ەكەن؟! — دەپ باسىن شايقاي بەردى.
ءۇشىنشى تاراۋ
1
ءىسى جۇمباق، ءور مىنەز مامبەتكە نۇرىم ەندى قايتىپ كەزدەسە المادى. وعان مامبەتتىڭ اياق استىنان تاپ بولعان جويقىن وقيعاسى سەبەپ بولدى. ول وقيعا بىلاي.باستالىپ ەدى.
جولدا نۇرىمعا كەزدەسىپ، «كەشكە قايتا ورالامىن، سەنى دە ەرتەمىن» دەگەن مامبەت اتىنىڭ باسىن اتاقتى عۇبايدوللا الىبەكوۆتىڭ ۇيىنە تىرەدى. عۇبايدوللانىڭ قىسقى قىستاۋى دا، جاز جايلاۋى دا قاتار — قامىستى كولدىڭ جاعاسى بولاتىن. قامىستى كول جىمپيتى قالاسىنان ون جەتى شاقىرىم، اتپەن جورتقان مامبەت سياقتى سۋىت ءجۇرىستى جاندارعا ءسۇت ءپىسىرىم عانا جەر-دى. سالەم دە بەرمەستەن ءىس-مىس جوق، ۇيگە كىرىپ كەلگەن مامبەت:
— عۇبا-اقا، انا تورەنىڭ باسىن كەسىپ الىپ قانجىعاما بايلاپ جۇرمەسەم، مەنىڭ مامبەت اتىم ءوشسىن، — دەدى.
ون التىنشى جىلى لۇقپان بولىستى اۋىلىنان الدىنا سالىپ بۇزاۋشا ايداپ الىپ كەتكەن، سوناۋ ىشكى رەسەيدەگى وكوپ جۇمىسىنان قاشىپ كەلگەن، قالاعان اتىن ءمىنىپ، كوزدەگەن جەرىنە قولى جەتىپ جۇرگەن زاماننىڭ باتىر مامبەتىن عۇبايدوللا ۋچيتەل جاقسى بىلەتىن. ول وعان بۇرىن تالاي اقىل دا ايتقان، جارامسىز ىستەردەن جولىن دا بوگەگەن. سوندىقتان عۇبايدوللا مامبەتتىڭ جۇرىسىنە دە، سوزىنە دە تاڭدانعان جوق. وعان سۇستى ءجۇزىن بۇردى دا، ءوزىنىڭ ناقىلدى ۇنىمەن:
— مامبەت، سەن كوپتەن بەرى كورىنبەي ءجۇرسىڭ، جۇمىسباستى شىعارسىڭ. الايدا، ءونبويى قالادا بولعانشا ساحاراعا ءجيى شىعىپ تۇرۋىڭ قاجەت. سەن قالادان شىعا المايتىن چينوۆنيك ەمەسسىڭ عوي، — دەدى.
ءسويتتى دە، ەكى كوزىن مامبەتتىڭ ەرەكشە كەسكىنىنەن ايىرماي، اۋزىن اشىپ قالعان بالاسىنا:
— مەرجان، مىنا اعاڭا قىمىز جۇتقىز، اڭساپ كەلگەن شىعار، — دەپ جايباراقات ادامنىڭ ءمىز باقپاس قالپىن كورسەتتى.
ءىرى ءجۇزدى ۇلكەن اكەنىڭ ەلىبىنەن گورى، تارازى اناسىنا تارتىڭقىرعان وتكىر كوزدى سۇلۋ شاكىرت، مولدا الدىن كوبىرەك كورگەن بالاشا، ادەپپەن باس ءيىپ شىعىپ كەتتى.
ۋچيتەل اقىرىنداپ ساقالىن تاراشتاپ، قالىڭ شاشىن ءدۇرديىپ تۇرماسىن دەگەن ادامشا، سول قولىمەن سيپاپ جاتقىزا ءتۇستى؛ ءتۇرۋلى تۇرعان ەسىكتەن دالاعا كوز جىبەردى، الدەنەنى ويعا تۇسىرگەندەي، ەتتى كەلگەن قالىڭ قاباعىن جازىڭقىراي باستادى، باسىن دا شالقايتىڭقىراپ ورىندىققا جايلاسىڭقىراپ وتىردى. ول مامبەتتى وزىنە دە، سوزىنە دە اسا نازار اۋدارا قويماعان ادامنىڭ پىشىنىمەن سابىرلى قالىپتا قالسا دا، ىشىنەن ويلاي باستادى. «تورەنىڭ باسىن كەسىپ الىپ قانجىعاما بايلاماسام، مەنىڭ مامبەت اتىم ءوشسىن» دەيدى. مۇنىڭ قولىنان باس كەسۋ دە كەلەر، باس قورعاۋ دا كەلەر. ءبىر كەلىسپەس جاعدايعا كەزدەستى-اۋ شاماسى.
باسە، اسكەردىڭ اتشى وفيسەرى بولىپ ات جابدىعىن باسقارىپ قانا وتىرا الماس دەپ ەدىم. مۇنداي جانداردىڭ جاپىرىپ ءىس ىستەمەسە كوڭىلى كونشىمەيدى. جۇرگەن جەرىن شۋلاتىپ كەتەتىنى دە سودان...
از ۋاقىت ۋچيتەل ءۇنسىز قالدى. مامبەت تە ىلكى ەكپىنىن باياۋلاتا تۇسكەندەي بولدى. جالعاستىرا ءتىل قاتپادى. ءۇي قوجاسىنىڭ رۇقساتىن دا، يەك قاعۋىن دا كۇتپەستەن كەلگەن بويداعى ادىمداپ وزعان ءۇي تەرىنە تاياۋ كىلەم ۇستىنە وتىرا كەتتى دە، تاپ سول مەزەتتە شاكىرت مەرحايىردىڭ ەكىنشى ۇيدەن قوس قولداپ كوتەرىپ كەلگەن ۇلكەن كورسەڭ قىمىزىنا باس سالدى، ونى ويسىراتا جۇتىپ-جۇتىپ جىبەرىپ، ءبىر دەمدە جارىدان تومەندەتىپ-اق تاستادى. عۇبايدوللا كيىز ءۇيدىڭ وڭ جاعىنداعى ستول جانىندا ارقاسى تىك، بيىك ورىندىقتا وتىر ەدى. ىشىنە قىرىق-ەلۋ ادام مول سيارلىق سەگىز قانات كەڭ ءۇيدىڭ ءىشى ستول مەن ورىندىقتار قويعانعا تارىلماعان، تورگە تامان وتىرعان سوم دەنەلى مامبەت ەداۋىر جەردە، كىشىرەيىپ قالعانداي كورىنەدى. ول قىمىزىمەن بولىپ جاتتى دا، از ۋاقىت ۋچيتەل ءوز جايى مەن ءوز ويىنىڭ قۇشاعىندا قالدى. ەكەۋى ەكى جەردە وتىرعاندىقتان با، كىم ءبىلسىن، ايتەۋىر ءبىرى مەن ءبىرىنىڭ ءىسى جوق ادامدار ءتارىزدى. شىنى: قاراۋعا دا بۇل ەكى جان ۇقساس جاعى جوق — ەكەۋى ەكى باسقا؛ ءتۇرى دە، ءىسى دە بولەك، ەكەۋى دە ەكى الەمنىڭ ادامى دەرلىك. ءبىرى ەۆروپا سالتىنا كوشكەن، ۋچيتەلدىك سەميناريانى ءبىتىرىپ، كوپ جىل بويى بالا وقىتىپ، ءبىلىمدى عالىم، اقىلدى ۇستاز اتانعان اتاقتى ادام. ونىڭ ۇستىنە سىرت ءپىشىنى دە ىشكى ۇلىقتىعىنا ساي وتە ايبىندى جان: جالپاق بەتتى، ماڭدايلى، قالىڭ قاستى، شەڭبەرلى مۇرىندى، قارا ساقالدى، قالىڭ قارا قوڭىر شاشتى، تولىق دەنەلى ادام. وزگەدەن بولەك قابىلەتىنە وزگەشە سۇس بەرىپ تۇرعان ونىڭ ۇزىن جانە قويۋ شاشى. ول كەزدە شاش قويعان جاندار سيرەك — ىلۋدە بىرەۋ بولعاندىقتان، عۇبايدوللانى كوپ جۇرت: «جەتى قات جەر استىنداعى نۋجۋم عىلىمىن ءبىتىرىپ شىققان ابۋعالي سينا سيپاتتى» دەسەتىن. ونان مولدا-قوجالار ىعاتىن، اكىمدەر اۋلاعىراق جۇرەتىن. ونىڭ ۇستىنە عۇبايدوللا الىبەك اۋىلى اتانعان داۋلەتتى، وقىمىستى اعايىندى الىبەكوۆتەردىڭ ۇلكەنى بولاتىن. ورىس-قىرعىز مەكتەبىندە وقىپ، ورتا ءبىلىم العان ءىنىسى حاميدوللا ەل بيلەۋ ىسىمەن اينالىسسا، كىشىسى عالياسقار الىبەكوۆ رەالنوە ۋچيليششەنى بىتىرگەننەن كەيىن «قىزىلدارعا قول بەرگەندەردىڭ ءبىرى» ەدى. ونىڭ بۇل كۇندە نە ىستەپ جۇرگەنى جۇرتقا اسا ايان ەمەس-تى.
ال، ءجۇرىسى مەن تۇرىنەن كورمەگەن ادامنىڭ جانى شوشىرلىق جانە اڭگىمەنى تورەنىڭ باسىن كەسۋدەن باستاعان جويقىن جولاۋشى دا اتاقتى. ونىڭ اتاعى باسقا تۇردە. مەكتەپ بوساعاسىن اتتاپ كورمەگەن مامبەت ورىس تىلىنە وقىعانداردان جۇيرىك، كورگەنى دە ساحارا حالقىنىڭ كەبىنەن ارتىق. جاس شاعىن جايىقتىڭ ارعى جاعاسىنداعى كازاك-ورىس بايلارىنىڭ مالىن باعىپ، ونى كۇز بازارعا ايداسىپ، ىشكى ءىرى قالالارعا جەتكىزىسىپ وتكىزگەن جان. ول قىسقا دا ەمەس، اسا ۇزىن دا ەمەس، جۋان دا ەمەس، ءبىراق سوم كەلگەن جۇپ-جۇمىر، جۇلقىنسا ۇزبەي تىنبايتىن، كادىمگى تالاي-تالاي قارماقتان دا جىرىلىپ، ماڭايدى جايپاپ، قولىنداعىنى ۇركىتىپ، ءبىر كولدى ءبىر ءوزى ەن جايلاپ جۇرگەن قارا شۇبار شورتان سياقتى؛ ەرەگەسسە ەكى كىسىلىك ءالى بار، كەۋدەلىگە كەگىن جىبەرىپ كورمەگەن، تويدا جىعىپ، توپىردا جاپىرىپ كەلگەن مامبەتتى؛ ءوڭى قارا قوشقىل، ەت بەتتى، قاسى سيرەك، قاباعى جازىق؛ كوزى الدە جەلگە، شاڭعا كوبىرەك توسىلعاندىقتان با، الدە اڭداۋسىزدا ءبىر نارسە تيگەن بە — ايتەۋىر اعى قانتالاڭقىراعان قىزىلتارعىل. ال، وڭ قۇلاعىنىڭ قالعان شەمىرشەگى ۇلكەن ەتىپ ويىڭ سالعانداي، كەتىك مۇرنى بەتىنە لايىق — ءارى ەتەكتى، ءارى ءىرى؛ بويى اسا ۇزىن، ءوزى اسا ەتتى بولماسا دا جۇمىر سوم بىتكەن دەنەنى وتىرعان ورنىنان ەكى كىسى قوزعالتار ەمەس، نىق، بەينەبىر وڭدەۋگە قارسى بۇتاعى مول، جونۋعا قابىعى قالىڭ، داۋىلعا يىلمەيتىن جاتاعان كەلگەن دالانىڭ ەمەنى سياقتى. مامبەتتىڭ جاسى وتىزعا يەك سۇيەپ قالعان بولۋى كەرەك، ويتكەنى نۇرىم سياقتى جيىرما-جيىرما بەسكە كەلگەن جىگىتتەر ونى ءجا «ماكە»، ءجا «وتاعاسى» دەپ ءتىل قاتىسادى.
وقىمىستى ۋچيتەل مەن كەسكەن تومارداي وسى ادامنىڭ اراسىندا جەلىم بولارلىق نارسە جوق سياقتى — نە مىنەزدە، نە ىس-ارەكەتتە، نە سانا-سالتتا ەشبىر ۇقساستىق بايقالمايدى. ءبىراق قازىعىنا اينالعان اتتاي، سۋىت ءجۇرىستى مامبەت وقتا-تەكتە وسى اتاقتى ادامعا «سالەم» بەرىپ كەتەدى. اسىرەسە ءومىردىڭ ءبىر وقىس كەزەڭدەرىندە كەلەدى. اقىل سۇراعانداي وعاش سوزدەر تاستايدى. بۇدان ەكى جىل بۇرىن: «لۇقپان بولىستى جەلكەسىنەن قىسىپ وتىرىپ سپيسوگىن تۇزەتتىردىم: مەنىمەن جاستى ءىنىسىن وتىز بەستە دە جازىپتى» دەپ ءبىر كەلگەن. سونسوڭ «قورلىق-ىزاسى وتكەن كۇرلەن پراۆيتەلدىڭ ءتىرى جانعا ۇستاتپاعان كۇمىستەپ التىن جالاتقان سارى الا شاقشاسىن ۇستادىم.
باسقانىڭ تاقىمى ءتيىپ كورمەگەن اڭ بايتالىن الىپ كەلدىم دەپ بايانداعانى بار-دى. ول ەكى ءىستىڭ ەكەۋى دە ەكى بولىس ەلگە بىتىسپەس داۋعا اينالىپ، اياعى مامبەتتىڭ ەلدەن كەتۋىمەن تىنعان-دى. ال، ءقازىر «تورەڭنىڭ باسىن كەسىپ الىپ قانجىعاما بايلاماسام اتىم ءوشسىن» دەپ سەرت ەتتى. ءبىر جاقسى جەرى بۇل سوڭعى ءىس ءالى ورىندالماعان، كۇش كورسەتۋ عانا سياقتى، «ءبىلىمدى عۇبايدوللا نە دەر ەكەن؟» دەپ الدىنان ءوتۋى مە قالاي؟ ول توسىن ءسوز قاتىپ، وزىنە لايىق اكەلگەن ۇلكەن كورسەڭ اششى قىمىزدى دەم الماستان كوتەرىپ جاتىر، ادەمى قارا تورى جاس شاكىرت ونىڭ وزىنە دە، قىمىز جۇتىسىن دا تاڭىرقاي قاراپ تۇر. شاكىرتتىڭ شاكىرت ەكەنى، گيمنازيستەر كيەتىن جۇقا قارا ماۋىت بەشپەت-شالبارىنان دا، تارازى كەلگەن ءتۇرى مەن ادەپتى تىك تۇرعان قالپىنان دا، ۋچيتەل وتىرعان ستولدىڭ شەتىندە جاتقان ءتىل قۇرالى مەن ەسەپ كىتاپشاسىنان دا كورىنىپ تۇر.
مامبەت سارقىلۋعا تاياۋ قىمىزدى جەرگە قويا سالدى دا:
— كۇن ساناۋلى تورەڭنىڭ، عۇبا-اقا. ايتتىم عوي، باسىن كەسىپ الىپ قانجىعاما بايلاماسام مامبەت اتىم ءوشسىن دەپ، — دەدى ول تاعى دا عۇبايدوللاعا سىناعانداي تۋرا قاراپ.
مەرحايىردىڭ جۇقا قاباعى شىتىناي قالدى، ول الدەنەگە دەنەسى تۇرشىگىپ كەتكەندەي، مامبەت پەن اكەسىنە كەزەك قارادى. ونىڭ بارلىق بەت الپەتىنە «پاپا، مىناعان قوي دەسەيشى» دەگەن جالىنىشتى شىراي جۇگىردى. بۇل جولى مامبەتتىڭ بۇل وجار ءسوزىن اقىل ارناسىنا بۇرۋ قاجەت دەپ ءبىلدى مە — ۋچيتەل وعان ەندى عانا تۋرالاپ قاراپ، ونىڭ وزگەشە بەينەلى كۇرت جۇزىنە كوزىن تىكتى. ءبىر ءسات ول سىر تارتقانداي كوزىن باقتى: تالاۋراڭقىراعان كوزدەن ەرلىكتەن وزگە بوساڭدىق بەلگى تاپپادى دا: «بۇل ويلاعانىن ورىنداۋعا بەل بايلاعان ەكەن. تورەسى قاي تورە؟ ەگەردە بيلەۋشى اكىمدەردىڭ ءبىرى بولسا، ول وڭاي باس كەستىرە مە، كەستىرسە مۇنى وزگەسى الەك ەتپەي مە؟ قالاي بولعاندا دا بۇل ءبىر وقىس ىسكە بەلىن بۋعان جان ەكەن» دەپ ويلادى.
— سەن، مامبەت، — دەدى عۇبايدوللا وكتەمدەۋ قوڭىر ۇنمەن. — وجەت ويىڭدى جاسىرماي ايتىپ سالاسىڭ. كوبىنەسە ىستەگەن ءىسىڭدى جايىپ تاستاپ: مىنە مىناعان نە دەيسىڭدەر، مۇنى قالاي دەپ تاباسىڭدار؟ مەن سىندىرارىمدى سىندىردىم، جاپىرارىمدى جاپىردىم، — دەپ كەلەسىڭ. مۇنىڭ ەرلىگىڭ، اقتىعىڭ. ال، ءقازىر ءبىر ويراندى جارامسىز جولعا بەت العانىڭدى ايتىپ تاستادىڭ. بۇل ءارى كەلىسسىز، ءارى ۇعىمعا قونبايتىن ءىس جانە تۇسىنىكسىز ءسوز. «باسىن كەسىپ قانجىعاما بايلاماسام با» دەپ سەرت ەتكەنىڭ قاي ۇلىقتىڭ باسى؟ مۇنداي جارامسىز ىسكە نەگە بەل بۋدىڭ؟ كۇنالى جانداردىڭ بىرىندەپ باسىن كەسۋمەن قاي اتا-باباڭ ادىلدىك ورناتىپ ەدى؟
مامبەت بوگەلمەدى.
— قالادا بۇزىق تورە بىرەۋ، عۇبا-اقا. ونىڭ بۇزىقتىعى ەلگە ايان. جانە مامبەت ايتپايدى، ايتسا ايتقانىنان قايتپايدى، ونداي بۇزىقتى اياعىنان تىك باستىرىپ قويمايدى.
ول وسى ءسوزدى دالەلدەگەندەي، بەزەرگەن پىشىنمەن ءبىر شىنتاقتاپ، وتىرعان ورنىندا قيسايا باستادى. ونىڭ بۇل ءبىر بەتكەي مىنەزىنە ۋچيتەل كوزىنىڭ الاسىن كورسەتۋمەن عانا تىندى، باسقالارعا باسا ايتىپ، اقىل تەزىنە سالۋعا ادەتتەنگەن ۇستاز بۇل جولى ءۇنىن جۇمسارتىڭقىراپ سويلەدى. كوبىنە مامبەتتىڭ اشىق سويلەمەگەن ءسوز بۇلدىرىن ايقىنداتپاقشى بولدى.
— تورە دەپ، بۇل كۇندە جۇرت حۇكىمەت قىزمەتىندەگى لاۋازىم يەلەرىن اتاپ ءجۇر. ال بۇرىن قازاق جالعىز عانا حان بولىپ ءناسىلى سۇلتاندىق اتاق الىپ كەلگەن اقسۇيەكتەردى «تورەلەر» دەيتىن. ماسەلەن: نۇرالى حان، جاڭگىر حان، قاراتاي حان، ايشۋاق سۇلتاندار تورە اتانادى. ءبىزدىڭ كۇسەپ تۇقىمى دا تورە. سوندىقتان...
— مەن ءبىر عانا تورەنى بىلەمىن. ول بەلگىلى بۇزىق ارون تورە، كادىمگى وكوپقا جىگىتتەردى جەلبەزەگىنەن تازگەن سازانداي ەتىپ ايداعان ارون. مەنىڭ كەسەتىنىم سونىڭ باسى، — دەدى مامبەت ونىڭ ءسوزىن ءبولىپ.
ءوزى جاقىندا عانا جىمپيتىدا كورگەن سارى الا شەندى پولكوۆنيك اروننىڭ باسىن كەسىپ-اق العانداي، مەرحايدار كوزىن جۇمىپ قالدى. ناپ-نازىك بەت تامىرلارى دەنەسىنىڭ شىمىركەنە قالعانىن ايقىن كورسەتىپ جيىرىلا ءتۇستى.
— سەن شىعا تۇر، مەرجان، — دەدى ۋچيتەل بالاسىنىڭ ۇرەيلەنە باستاعانىن بايقاپ. بالا ادەپپەن باسىن ءيىپ قالدى دا، اقىرىن عانا ەسىككە جىلجىدى.
— يا، ارون تورە، ول ۇلىڭ تورە. سەنىڭ جولىڭ باسقا، اروننىڭ لاۋازىمى ءبىر باسقا. سەن عاسكەردىڭ ات-جابدىعىن باسقارمايتىن با ەدىڭ؟ — دەپ ەدى عۇبايدوللا، مامبەت ىلەسە ءىستىڭ ءمان-جايىنا كوشتى.
— اڭگىمە اتتان شىعادى. اقمەتشى بەرگەن ءۇش كوك ارعىماقتىڭ ءبىرى جوعالىپ كەتتى. اتتىڭ قاشاتىنى بار، ءسىرا جەم بەرىپ باققان جەرىنە كەتكەن بولار. سونى پودپولكوۆنيك مەنەن كوردى، بۇل سونىڭ مىنەتىن ارعىماعى ەدى، — دەپ مامبەت پودپولكوۆنيك كيريللوۆپەن شاتاسقانىن، ونىڭ گاۋپتۆاحتاعا سالۋعا تىرىسقانىن، ءبىراق مامبەت ەكى سولداتتى ۇرىپ جىعىپ، قايتىپ كەلىپ پودپولكوۆنيكي بايلاپ تاستاپ، قارۋىن سىپىرىپ اكەتكەنىن ايتتى.
— مەنى كيريللوۆ باياعىدان بىلەتىن. مەرگەنيەۆكانىڭ باي كازاك-ورىسىنىڭ بالاسى. مەن ولاردىڭ ەكى جىل مالىي باققانمىن. ماعان بۇرىن دا تالاي قولى تيگەن، مەن دە قاراپ قالماعانمىن. ءزابىر بەرگەن سوڭ اقىم ءۇشىن اتىن ءمىنىپ كەتكەنمىن. بۇعان كوپ جىل ءوتتى. سول ادام ساباپ ۇيرەنگەن كازاك-ورىس ماعان كونوكرادسىڭ دەپ اقىردى. مەن وعان: سەن مىقتى بولساڭ انا قىزىلدارعا كورسەت كۇشىڭدى. ەرتەڭ كوتىڭە دۇرە سالىپ قىزىلدار ساعان ات باقتىرادى دەدىم. ەگەس وسىلاي باستالدى.
— كيريللوۆكە كەتكەن كەگىڭدى ارون تورەدەن الماقسىڭ با؟
— جوق، كيريللوۆكە كەگىم كەتكەن جوق. ال، ارونىڭ جەر بەتىندە ءتىرى جۇرۋگە ءتيىس ەمەس. مەنىڭ ءتۇبىمدى قازىپ جاتىر. ون التىنشى جىلعى لۇقپان بولىستى جەلكەلەگەنىمدى، وكوپتان قاشىپ كەلگەنىمدى بەتىمە باسىپ، سەن قىزىلدارعا قول بەرگەن بۇزىقسىڭ، سەنى دارعا استىرامىن دەپ جاتىر.
ارعى جاعىن عۇبايدوللا مۇقشاپ سۇرامادى. بۇل اكىم قاراعا باس يمەي كەلگەن «شويقارانىڭ» جانشا اسكەرىمىڭ باستىعى كيريللوۆپەن عانا ەمەس، پوليسمەيستر ارون تورەمەن قارسىلاسىپ قاشىپ شىققان ارەكەتى تولىق كوز الدىنا كەلگەندەي بولدى. «مۇنى ۇستاسا سوتتايدى. سوتتاسا نە بولارى بەلگىلى عوي. مۇنى قايدا جاسىرىپ، قالاي اراشالاۋعا بولادى؟ بۇلار مەنىڭ ءوز باسىمدى دا...» دەگەن ويىن تۇپتەتپەستەن مامبەت:
— عۇبا-اقا. ماعaن عالياسقاردىڭ قاي جەردە جۇرگەنىن ايت. Mەنسولارعا قوسىلامىن. جانە جالعىز قوسىلمايمىن — مىنا .حان جىگىتتەرىنىڭ ىشىندەگى سەرىكتەرىمدى الا كەتەمىن ، — دەدى.
— عۇبايدوللا بۇل سوڭعى سوزگە قۇلاعىن تىگە قالدى. تاجىريبەسى مول، ءومىردىڭ سان قيلى جاسىرىن استارىن بايقاپ كورىپ وتىرعان ۋچيتەلگە «عالياسقارعا قوسىلامىن» دەگەن تالاپ جوق جەردەن تابىلا قالعان اقىل سياقتاندى «ءبىراق قالاي قوسىلادى؟ عالياسقار قاي جەردە ءقازىر،؟ حان جىگىتتەرىنىڭ اراسىنداعى سەرىكتەرىن بۇل قالاي الىپ كەتەدى؟ ءوزى بارىپ قاقپانعا ءتۇسىپ قالسا، وكىنىشتى كەتە مە؟ ارون تورەنى ولتىرەمىن دەۋى دە ءحاۋىپتى ءىس؟» — دەگەن سۇراۋلار ونى سان تۇيىققا تىرەپ، كۇرمەي بەردى. ءمۇعالىم بۇل قيىن جۇمىستى اقىلعا سالىپ شەشپەكشى بولدى.
— مامبەت، سەن ءبىزدىڭ قىرداعى كۇتىرگە بار دا جات. ءىشى تازا، ءوزى وڭاشا، كوزدەن تاسا جەر. ورىستەگى جىلقىشىلار كەلىپ مازاڭدى الماسا، ەشكىم بارمايدى. تاماقتى جىگىتتەر جەتكىزىپ بەرەر. باسقاسىن سوڭىنان سويلەسەرمىز، — دەدى.
«كۇتىردە جاتا تۇر» دەگەن سوزگە ويلانعاننان كەيىن مامبەت تە كوندى. ءبىراق ونىڭ ويى عۇبايدوللانىڭ ويلاعانىنان الدەقايدا باسقا ەدى. ول ءوزىنىڭ ەلدەن وزگە وعاش مىنەزىنە باقتى — ونىڭ تاعى دا جۇرتتىڭ اۋزىنان تۇسپەس ءبىر ىستەرى ايقىندالا بەردى.
قامىستىكولدەن تورت-بەس شاقىرىم تومەن، قاشار-سويعان بەتتەگى قوس كۇتىرگە بارىپ، جان-جاقتى كوزبەن ءبىر شولدى دا، مامبەت ىمىرتتاتىپ قالاعا قايتا ورالدى.
2
ول عۇبايدوللانىڭ: «كۇتىردە جاتا تۇر، باسقاسىن سوڭىنان سويلەسەرمىز» دەگەن اقىلىن العان جوق. ول بۇل وقىمىستى ادامنان كەڭەس تە سۇراي كەلگەن جوق-تى. تەك قانا ىستەيتىن ءىسىن جانە ىستەپ سالعان ءىسىن دەرەۋ مالىمدەيتىن ەسكى ادەتىنشە ايتىپ سالعان ءسوزى ەدى. ءبىراق، ۋچيتەلدىڭ كۇتىرگە يەك قاققانى وعان ەكىنشى ءبىر جويقىن وي سالدى. «كۇتىر وقشاۋ تۇرعان ءبىر قامال. ارعى جاعى ءورىس، ورىستە جاتقان كوپ جىلقى. توقتاي تۇر، سەن كيريللوۆ، مەنى كونوكراد دەيسىڭ؟! كونوكرادتى مەن ساعان ەندى كورسەتەيىن. تىگەرگە تۇياق قالدىرماي پولكىنىڭ اتىن ونداپ-جيىرمالاپ ايداپ اكەتەيىن دە تۇرايىن. كوپ تارىنىڭ ىشىنەن تاۋىپ الىپ كەر الا تارىنى؟ قابىل مەن ناۋىرىزالىنىڭ ەسەپسىز جىلقىسىنىڭ ىشىنە قوسىپ الىپ، ءبىراز كۇننەن كەيىن ات بىتكەنىڭدى اقشات تاۋعا، ونان ءارى اقبۇلاققا قاراي قىزىل تۇيعىنداردىڭ جاتقان جەرىنە جوڭكىلتەيىن بالەم» دەدى ول ىشىنەن قالاعا قاراي اتىن اياڭداتىپ، تەرىن كەپتىرىپ كەلە جاتىپ. ول ءبىر كەز ءتىپتى ارون تورەنى ەندى قايتىپ اۋزىنا دا الماي قويدى، بار قاھارى كيريللوۆنە اۋدى. كەشە، «ميشكا، سەن شىن كورمە، كونوكراد دەپ ويناپ ايتىپ ەم» دەيدى استىمدا جاتىپ. باياعىدا دا سونى ايتقان. ءبىراق قولىمنان بوسانىپ كەتىسىمەن مەرگەنيەۆكانىڭ بارلىق جىگىتىن جيناپ الىپ كەلىپ، ەن دالادا جابىلىپ ۇرىپ كەتكەن جوق پا ەدى. ورىستە ءبىر كۇن، ءبىر ءتۇن جاتىپ، دەد ميترەيدىڭ ۇيىنە ەڭبەكتەپ زورعا جەتىپ جىعىلدىم. مىناۋ سونىڭ سالعان تاڭباسى ەمەس پە؟ — دەپ، مامبەت وڭ جاق قۇلاعىنىڭ قالقان شەمىرشەگىن قامشى ۇستاعان قولىمەن سيپاپ قالدى. «بۇل ءيتتى القىمىنان الىپ ءبىرجولا ەزە سالماعان ەكەنمىن. سودان كەيىن مەيلى، ماعان ىستەرىن بۇل سارى الا پوگوندى مىرزالار ىستەي بەرسىن. تەنتەكتىڭ اقىلى تۇستەن كەيىن كەلەدى دەيدى. وزىمىزدە دە بار، نەسىن ايادىم ەكەن! ەندى قايتىپ قولىنا تۇسسەم كيريللوۆ مەنى ءوز قولىمەن اتار» دەپ ويلادى مامبەت، كەشەگى ىسىنە بۇگىن ەسەپ بەرىپ. تالاي سابالىپ، تالاي تەپكىگە ۇشىراپ قۇلاق-ەرىنى الدەنەشە رەت جىرىلعان بۇل مامبەت بەينەبىر ءومىردىڭ وتى مەن سۋىنا ءتۇسىپ شىڭدالعانداي. ونىڭ ەشبىر جاننان سەسكەنبەۋى دە، ۇدايى تەك ۇلىق بىتكەنمەن ايقاسا كەتۋى سول قارشادايىنان جۇرەگىنە شەمەندەي قاتىپ، ەرىكسىز دۇمپىگەن ءتىرى قورلىق پەن اششى زورلىقتىڭ وشپەيتىن زاردابى بولۋى كەرەك. «قاپ!» دەپ تىستەنىپ قويدى ول تاعى دا كيريللوۆتى ءبىر جايلى ەتپەگەنىنە وكىنگەندەي.
ەسىكتەن كىرىپ كەلگەن بويى توردەن ءبىر-اق شىعىپ، تاڭدانعانداي قاراي قالعان ۇلكەن كوزدى سۇلۋ قارا تورى قىزعا:
— تورە قايدا؟ — دەدى مامبەت.
ۇستىندە اسكەر كيىمى بولسا دا «شويقارانىڭ» القا-سالقا تۇرىنە قاراپ جانە جان شوشىرلىق قىزىل-تارعىل كوزىنەن كوزىن الماي قىز ءسال بوگەلىپ قالدى. ءبىراق قالانىڭ دا، دالانىڭ دا ءتۇرلى جاندارىن كورىپ جۇرگەن، ءوزى وقىعان، ءارى وتكىر قىز مامبەتتەن سەسكەنە قويمادى. ول ءتىپتى مۇنى ەرتەگى، قيسسا-جىرلاردا كەزدەسەتىن داۋپەرىلەردىڭ ءبىر ادامعا زيانسىز، ءجا ءبىر كولدى ءبىر ۇرتتايتىن، بولماسا تاۋ مەن تاۋدى الاقانىنا سالىپ سالماقتاپ تۇراتىن «زۇمقارا» ما دەپ قالدى. ايەلدىڭ كوبى نازىكتەن گورى بەرەن كۇشتى، aقىلدان گورى وعاش ءىستى، كورىكتىدەن گورى شومبال تۇرماتتى ادامدى جاقسى كورە بەرەدى. ااسىرەسە دۇلەي ەرلىكتىڭ يەسى، بەت قايتپاس قارا ءدۇرسىن مامبەتتەردى الىستان دا سەزىپ، ءبىلىپ قاشۋدىڭ ورنىنا وعان ۇيىرىلە كەتەدى. ارون تورەنىڭ جالعىز قىزى گيمنازيستكا شاھيزادا دا سول وعاش جانداردى سۇيگىش قىزدىڭ بىرەۋى ەكەن.
— پاپامدى سۇرايسىز با؟ — دەپ قىز قاباعىن كەرە قالدى.
— قاراتايەۆ ارون تورەنى سۇرايمىن، — دەپ، مامبەت الىستان كۇڭكىرەگەن كۇندەي دۇڭك-دۇڭك ەتتى.
— پولكوۆنيك سۇلتان گارۋن احمەتوۆيچ مەملەكەت سوۆەتىندە — باتىس ۋالاياتىنىڭ باستىعى ۇلى مارتەبەلى حۇزارىندا. ءسىز... ءحورۋنجييسىز بە — دەدى قىز از ءمۇدىرىپ قالىپ، مامبەتتىڭ قارا ماۋىت كەڭ گيمناستيكاسىنىڭ يىنىندەگى اسكەرلىك چين بەلگىسىنە قاراپ تۇرىپ.
مامبەت تە قىزعا قاراي قالدى. وقىعان قازاق ايەلدەرىن كورمەگەن، ءتىپتى باي كازاك-ورىستىڭ اقتيىن ىشىك، ءشايى كويلەك كيەتىن، قولىنا التىن بالداق سالاتىن ۇلپىلدەگەن اق دەنەلى قىزدارىنان سۇلۋ جان بار دەپ ويلامايتىن مامبەت مىنا قارسى الدىندا تۇرعان جايناعان وتە كورىكتى قارا تورى قىزدى كوكتەن تۇسكەن ارۋداي كوردى. Mۇنىڭ دا ۇستىندە اسەمدەپ تىككەن اسىل ءشايى كويلەك، قولىندا التىن بالداق، قۇلاعىندا مىڭ قۇبىلعان جاقۇتتى سىرعا، اياعىندا التىن زەرمەن وقالاپ تىككەن قىزىل ساقتيان ەتىك. اسىرەسە قىزدىڭ وزگەشە نۇر شاشقان وتكىر سوزدەرى باۋراپ-تارتىپ بارا جاتقانداي بولدى. ول ومىرىندە بۇل تورەنىڭ ۇيىندە مۇنداي سۇلۋ قىز بار دەگەن جوق-تى. سۇلۋلىعىنىڭ ۇستىنە سالتاناتتى، وقىعان، سىمباتتى ارۋ كەزدەسەرىن ويلاعان ەمەس-تى. ول بوگەلىپ قالدى، قىزعا نە دەرىن تاپپاي كىدىرىستەدى؛ ونىڭ ۇستىنە قانشاما «باس كەسەمىن» دەپ سەرت بەرسە دە مامبەت سان قاتەرگە كەزدەسكەن وزگەشە ءومىرىنىڭ ىشىندە ادام ءولتىرىپ كورمەگەن جان-دى. عۇبايدوللا ۋچيتەلدىڭ ۇيىنەن كەتكەننەن بەرى ونىڭ ەسى دەرتى كەنەت سول جەردە ويعا العان، پولكتىڭ اتىن قۋىپ اكەتىپ، ەجەلدەن ەگەسىپ وسكەن كيريللوۆتى قاراجاياۋ قالدىرۋ ەدى.
— بيكەش، سەن ارون تورەنىڭ قىزىمىسىڭ؟ — دەدى ول ويدا جوق جەردەن بوساڭسي قالىپ. ونىڭ ءۇنى وكتەم تۇرىنەن كۇرت وزگەرىپ، بالانىڭ ۇنىندەي جىپ-جىڭىشكە بولىپ شىقتى.
— وفيسەر كلۋبىندا بولعانىڭىز جوق پا؟ — دەپ قارسى سۇراقتادى قىز ەزۋ تارتىپ.
قىزدىڭ قاپ-قارا قاسى مەن ۇزىن كىرپىكتەرىنە ساي وڭ جاق بەتىندەگى قارا مەڭى بىرگە ەزۋ تارتقانداي تەبىرەندى.
— مەن وفيسەر ەمەسپىن عوي... — دەپ كۇبىرلەي ءتۇستى مامبەت ءوزىنىڭ اقسۇيەك، تورە، بولماسا، اتاقتى ادامداردىڭ توبىنا كىرە المايتىنىنا قورىنعانداي.
— ءسىز دە وفيسەرسىز، حورۋنجيي بەلگىڭىز بار، وقىماعان شىعارسىز، بالكىم. وقىماساڭىز دا... — دەپ قىز ءسوزىن اياقتاماي، ونىڭ القا-سالقا تۇرىنە، وفيسەرگە كەرەكتى تاربيە-تالىمىنىڭ جوقتىعىنا جانە دوكىر تىلىنە كەشىرىم بەرگەندەي ايانىش شىراي كورسەتتى. ءسويتتى دە:
— وتىرىڭىز. يا، مەن پولكوۆنيك سۇلتان گارۋن تورەنىڭ قىزىمىن. ول كىسى كەش قايتار. لەيتەنانت-پوموششنيكتەرىن ەرتىپ توتەنشە ماجىلىسكە كەتتى.
— وتىرمايمىن، كەتەمىن، — دەدى مامبەت تەز داۋسىن وزگەرتىپ.
ونىڭ ويىنا قازارمانى بورلىكتىرىپ، جولداستارىن ەرتىپ شىعۋ نيەتى ءتۇسىپ كەتتى.
— جاي كەلدىڭىز بە، حورۋنجيي مىرزا؟ پاپاما كىم كەلدى دەيىن؟ اتىڭىزدى ايتساڭىز، — دەپ قىز ءبىر ادىم ىلگەرى ءجۇرىپ، كىم ەكەنىن بىلۋگە قاتتى اۋەستەنگەنىن بايقاتتى: — قازاقتىڭ بالۋان وفيسەرى كەلدى دەيىن بە؟ الدە باتىر كەلبەتتى ەر جىگىتتىڭ ءبىرى كەلدى دەيىن بە؟
— مامبەت كەلدى دە، بيكەش. اكەڭ... بۇزىق كيريللوۆتى جاقتاپ مەنىڭ سوڭىما ءتۇسۋىن قويماسا — ايتپادى دەمە، وندا جاقسىلىق جوق...
— مامبەت!.. ءسىز مامبەتسىز بە؟ كادىمگى پودپولكوۆنيك كيريللوۆتىڭ سىيىن بەرگەن مامبەتسىز بە؟..
قىزدىڭ ءوڭدى جۇزىنە تاڭىرقاۋ مەن شاتتىق قوسىلا جۇگىردى — قيىلعان قاپ-قارا قاستارى كەرىلە قالدى؛ كوزدەرى ءارى وتتاي جايناپ، ءارى ۇلكەيىپ كەتكەن سياقتاندى، بەتىندەگى قارا مەڭ كۇلىم قاقڭاننان گورى ماز-مەيرام بولىپ بيلەپ بارا جاتقانعا ۇقسادى.
— ...جۇرت اڭگىمەسى تەك قانا ءسىزدىڭ كەشەگى قيمىلىڭىز جايىندا، كيريللوۆتى ماسقارالاعانىڭىز تۋرالى. ولگا حانۋم: «كەۋدەسىن كوتەرگەن پودپولكوۆنيكتىڭ وزىنە دە سول كەرەك ەدى» دەيدى. قۇربانعا شالاتىن اق سارىباس قوشقارداي ەتىپ قول-اياعىن بايلاپ كەتۋ سۇمدىق قوي، مامبەت اعا! ايتىڭىزشى، قالاي ەتىپ بايلادىڭىز، ءوز اۋزىڭىزدان ەستيىن. وتىرىڭىزشى، مامبەت اعا! وسى زاماننىڭ ناعىز حاقان باتىرى سياقتى ەكەنسىز عوي؟.. وتىرىڭىزشى!
قىز قولقالاي قالدى. ونىڭ ويىنا: «بۇل ادام اكەمە دە جازىم جاسار-اۋ!» دەگەن جامان نيەت كىرىپ تە شىققان جوق.
— اپىر-اي سۇمدىك، ءىس! ەشبىر جاننىڭ قولىنان كەلمەيتىن سىزگە عانا... ءسىزدىڭ مىنا باتىرلىق كەلبەتىڭىزگە سياتىن ءىس! جاسىنان اسكەر قىزمەتىندە جەتىلگەن جاۋىنگەر كازاك-ورىستى بايلاپ تاستاۋ!.. اسكەر باسى، شتاب باستىعى پوديولكوۆنيكتى!..
مامبەت ءسال كىدىرە ءتۇستى دە:
— جوق، بيكەش، — دەدى تاعى دا ىلكى جەر استىنان شىققىنداي دۇڭك ەتكەن وكتەم ۇنمەن: — مەن بۇل ۇيگە اڭگىمە سوعۋعا كەلگەنىم جوق...
Mامبەت ءسوزىن تاۋىسپاي ەسىككە ادىمدادى.
— جوق، مامبەت اعا، ءسىز ايتىڭىز!.. جاقسى، بۇل جولى ايتپاساڭىز، ەكىنشى جولى ايتىڭىز. كەلىڭىز، مامبەت اعا. ەرتەڭ كەلىڭىز، كۇندىز. كەلەسىز عوي، مامبەت اعا؟! مامبەت موينىن بۇرمادى، تەك قانا ەسىكتەن شىعىپ بارا جاتىپ، باسىن شاپقاپ-شايقاپ قويدى.
قاپەلىمدە مامبەتتىڭ بۇل ءتۇن جورتىپ جۇرگەن جۇرىسىنە دە، ايتىپ كەتكەن سوزىنە دە جەتە تۇسىنە قويماعان قىز كورۋگە جان قورقارلىق جاننىڭ ىزىنە ءسال ۋاقىتقاراپ تۇرىپ قالدى دا، سول تاڭدانعان كۇيى ەكىنشى بولمەدەگى ءۇي كۇتۋشى تاتار ايەلىنە جۇگىردى.
— ءسىز مامبەتتى كورىپ پە ەدىڭىز؟ كادىمگى پودپولكوۆنيكتى بايلاپ كەتكەن مامبەتتى؟ — دەدى ول ايەلگە ەنتىگە ءتونىپ.
— جوق، جوق! كورگەنىم دە، ەستىگەنىم دە جوق مامبەت دەگەندى. ول كىم ەدى؟
— ۋاي، جەڭگەي! كادىمگى ءداۋ مامبەت! ناعىز مامبەت. ناعىز الىپ ادام! ءقازىر عانا شىعىپ كەتتى. ءالى قورادان شىعىپ كەتپەگەن شىعار.
ءسويتتى دە قىز ايەلدى قولىنان ۇستاي الىپ، سىرتقا قاراي سۇيرەدى.
ءبىراڭ سىرت قاراڭعى ەكەن، ۇيدەن شىققان ادامنىڭ كوزىنە ەشبىر قاراسىن ىلىكپەدى. تەك قانا قاقپادان شىعىپ ارىلەپ كەتكەن اتتىلىنىڭ دىبىسى قۇلاققا كەلدى.
— ول كەلەدى، جەڭگەي. ونداي ەر ادام قورىقپاۋعا ءتيىس. «ونداي ادامعا تيمە» دەپ پاپاما ايتىپ قويسام — تيمەيدى. كيريللوۆتىڭ نامىسىن قورعاپ ايىپتاۋعا بولمايدى عوي بۇل سياقتى ەكى كىسىگە ءالى كەلەرلىك ءحورۋنجييدى، — دەدى قىز ءوزىن دە، ايەلدى دە جۇباتقانداي.
ءبىراق، ايەل قىز سوزىنە زەر سالا قويمادى، ونىڭ كىم ەكەنىن، نە ءۇشىن كەلەتىنىن سۇراپ جاتپاي، ىڭعايعا كوشىپ:
— كەلسە، كورەرمىز قانداي ادام ەكەنىن، بيكەش، — دەدى دە قويدى.
ال، جارتى ساعاتتان سوڭ كەلگەن ارون تورە، قىزىنىڭ اڭگىمەسىنەن شوشىپ كەتتى. ول سوندا دا سىر بەرمەي تىڭداپ، جاي-جاپساردى وزىنشە ءتۇيدى دە:
— شاھيزادا، سەن جاتا بەر. ساعات ون ەكىگە جۋىق، — دەپ وفيسەر ابىلايەۆتى ەكىنشى بولمەگە الىپ شىقتى.
— ءبۇل بۇلىك جاساۋعا كەلگەن. پودپولكوۆنيكتى جازىم ەتۋى مۇمكىن. تەز كيريللوۆتىڭ ۇيىنە جەتىڭدەر. مۇمكىن، سول جەردەن قولعا تۇسىرەرسىزدەر. قاسىڭا ءۇش-تورت جاۋىنگەر ال دا سول ءۇيدى تورى. تۇرمەنىڭ كۇزەتشىلەرىنە حابارلا، ونداي بۇزىق تۇرمەگە شابۋىل جاساۋى دا مۇمكىن. تەز قيمىلداڭدار! — دەپ بۇيرىق بەردى.
مامبەت تە ويعا العانىن تەزىرەك ورىنداۋعا كىرىستى؛ ونىڭ ويعا العانى: «الدىمەن كازارماداعى سەرىكتەرىمدى الىپ شىعايىن!» بولدى. سوندىقتان ول ارون تورەنىڭ ۇيىنەن شىعا سالا قالانىڭ سولتۇستىك بەتىندەگى كازارماعا قاراي جورتتى. «قازاق ۋالاياتى قازاق اسكەرىن قۇرادى. سانالى جىگىتتەر قولىنا قارۋ الىپ، سول ۋالاياتىن كورعاۋعا ءتيىس. اتقا ءمىن، ازامات! ءوز الدىڭا ەل بولىپ، تىزگىن الۋعا ۇمتىل!» دەگەن ۇران مامبەتكە عانا ارنالعان سياقتى بولىپ ەدى. ول جازعا سالىم ءوز سوڭىنان ەرگەن جىگىتتەرىن باستاپ كەلىپ، سول بولاشاق اسكەرگە ءبىرىنشى بولىپ جازىلعان-دى. ءارى جىگەرلى، ءارى ورىس تىلىنە جەتىك، ونىڭ ۇستىنە سان جىگىتكە باس بولارلىق باتىر اتاقتى مامبەتتى «كوماندير ەتۋ كەرەك» دەگەندەر دە بولدى. ءبىراق اسكەرلىك ءبىلىمى جوعىن ەسكە الىپ، وعان «پولك باستىعىنىڭ ءبىرىنشى سەرىگى» دەگەن اتاق قانا بەرىلگەن بولاتىن. ءبىرىنشى سەرىكتىڭ مىندەتى: بولاشاق پولكتىڭ بارلىق شارۋاشىلىعىن باسقارۋ ەدى دە، ونىڭ ىشىندە اتپەن، ەر-تۇرمانمەن، جەم-شوپپەن، قورا-قوپسىمەن قامتاماسىز ەتۋ ءبىر عانا مامبەتتىڭ موينىنا جۇكتەلگەن. اتسىز كەلگەن جاساقشىلارعا ات ساتىپ اپەرۋ، اتىمەن كەلگەندەردى ەسەپكە الىپ تارتىپتەۋ، قۇرال-جابدىق، قورا-قوپسى ازىرلەپ، كازارما سالدىرىپ ونى جابدىقتاۋ، جەم قورىن جاساۋ، پىشەن دايىنداۋ مامبەتتىڭ سىباعاسى بولعان. ول قانشا اقشا الامىن دەسە الىپ، قانشا ات كەرەك بولسا تاۋىپ، قانشا مۇلىك كەرەك دەسە ونى جيناپ، وزىنە-وزى قوجا بولىپ كەلگەن. ءبىراق وسى لاۋازىم وعان كەنەت جاقپاي قالدى. جاقپاۋدىڭ الدى پودپولكوۆنيك كيريللوۆتى كورگەننەن-اق باستالدى.
— مەن ءومىر بويى كازاك-ورىستاردىڭ جەكىرۋىن ەستۋ ءۇشىن تۋدىم با؟ — دەدى ءبىر كۇنى جانشانىڭ وزىنە كىرىپ كەلىپ. — تەڭدىك الدىم، اسكەر بولدىم دەسەم — ءبارى باياعى قاز-قالپىندا. — ارعى جاعىن مامبەت ايتقان دا جوق، قايرىلىپ تىلگە دە كەلگەن جوق، ۋالايات باستىعىنىڭ مەكەمەسىنەن شىقتى دا كەتتى. بۇرىننان سىرى بەلگىلى مامبەتتى دە ۇگىتتەپ، نە قورقىتىپ ۇستاۋدى ورىندى دەپ تاپپاي، جانشا:
— ۋا، تەنتەك! سولاي دەمەسەڭ مامبەت بولاسىڭ با؟! دەپ قارق-قارق كۇلدى دە قويدى.
وسىدان كەيىن ەدى، مامبەتتىڭ، كيريللوۆپەن سوزگە كەلۋى.
ونىڭ سەرىكتەرى، اشسا الاقانىندا بولاتىن سەرىكتەر. Xaن اسكەرىنە ءبىpگe كەلىپ، ءبىر جازىلعان جىگىتتەرىنىڭ ءبىرى ءاجىعالي-دى. ءاجىعالي ون التىنشى جىلى وكوپقا بىرگە بارىپ، ءبىراق «جولى تۇسپەي» مامبەت ءوز بەتىمەن ەلگە جونەلگەندە بوبرۋيسكىدە قالىپ قويعان-دى. ءبىر جىل جارىمنان كەيىن عانا ول «شويقاراسىمەن» ەلدە كەزدەسكەن. ال ەندى ءبىرى مامبەت قايدا جۇرسە — سوندا جۇرەتىن، ات قوسشىسىنداي بولىپ كەتكەن كىشكەنە جاپالاق.
جاڭا عانا ۇيقىعا كەتكەن كازارماعا كىرىپ كەلىپ مامبەت:
— ءاجىعالي مەن جاپالاقتى ويات! تانىماي تۇرسىڭ با، كوزىڭدى نەگە جىپىلىقتاتاسىڭ؟ تەز! — دەدى تۇنگى قاراۋىل جاساقشىعا زەكىپ.
جاساقشى ونىڭ ءامىرىن ەكى ەتكەن جوق.
— ءقازىر، مامبەت اعا. ءقازىر وياتام. ءاجىعالي ات باسىندا، كۇزەتشى، — دەپ بۇرىشقا قاراي جۇگىردى.
قاراۋىل جاساقشى مامبەتتىڭ نە ويمەن كەلگەنىن دە، نە ىسكە بەت العانىن دا بىلگەن جوق. جۇرت كوزىنىڭ قىرىنان ىعىپ جۇرە بەرەتىن مامبەتكە ونىڭ قارسى جاۋاپ قاتۋى دا مۇمكىن ەمەس ەدى. كەشەگى كۇندىزگى ءىسىن ەمىس-ەمىس ەستىسە دە، بۇل مىقتى جاندى ءبىر كيريللوۆنھكە بولا قاشىپ ارەكەت جاسايدى دەگەن سولدات ۇعىمىنا سىيمايتىن دا. نارسە عوي.
— مامبەت اعا كەلدى، جاپالاق! تۇرەگەل. جاپالاق! — دەدى كۇزەتشى بۇرىشتاعى جاساقشىنى جۇلقىلاي ءتۇسىپ. جۇلمالاپ ۇلگەرگەنشە اياعىنان تىك تۇرىپ تا قالعان جاپالاق:
— ا، ا-ا، قايدا ماكەڭ؟ قاشان كەلدى؟ — دەپ قاڭباقشا دوڭگەلەندى.
جاپالاق شەشىنبەي، كيىمىن ءسۇر شەكپەن ودەيالىنىڭ استىنا كىرە قويعان ەكەن، بەينەبىر «جاۋ كەلدى!» دەگەن اتويعا كۇنى بۇرىن ءازىر جاتقان ادامداي ۇمتىلدى. ءبىراق ول قانشاما تەز ۇمتىلسا دا، مامبەتكە كۇزەتشى جاساقشى بۇرىنىراق جەتىپ:
— وياتتىم، مامبەت اعا، مىنە! — دەپ مالىمدەدى.
— ءاجىعالي ات باسىندا، ماكە. ەكەۋمىز جەتەمىز بە؟ — دەدى جاپالاق، بەينەبىر بارلىق سىر.ءبىر وزىنە ايان ادامشا.
— جەتپەيسىڭ، — دەپ دۇڭك ەتتى، مامبەت. — قارا جاۋعاشتى مەن بۇكىنى، جيەنىڭ مەن سوبالاق سارىڭدى ەرتە شىق. قارۋ-جاراعىڭمەن. مەن ءاجىعاليدىڭ قاسىندا توسامىن.
ءمان-جايدى وعان مامبەت ءتۇسىندىرىپ جاتپادى. بۇرىشتاعى جاپالاقتىڭ قاسىندا جاتقان ءبىرلى-جارىمنان وزگە باس كوتەرگەندەر بولمادى — ۇيرەنبەگەن جىگىتتەر ەرتەدەن كەشكە اسكەر ويىنىنان سالىعىپ، قورىلى مول قالىڭ ۇيقىنىڭ قۇشاعىندا جاتىر ەدى. ال، باس كوتەرگەن بىر-ەكى ادام مامبەتتى كورىپ ورىندارىنان قوبالجي ءتۇستى — قاپەلىمدە نە بولىپ جاتقانىن ۇعا الماي اقىرادى.
— قاشىپ كەتتى دەمەپ پە ەدى؟ قايتىپ كەلگەنى مە؟
— قاشىپ قايدا بارادى، كەلگەن عوي، — دەستى ولار بالاشا تاڭىرقاپ.
— مامبەت ولاردىڭ ءسوزىن ەستىگەن جوق، كىم باس كوتەpiپ، كىم تاڭىرقاعانىنا دا كوز جىبەرگەن جوق. ول ەسىككە تاياۋ جەردەگى موسىلاپ قويعان ۆينتوۆكانىڭ ءبىرىن الدى، قاتارىنداعى جاۋىنگەردىڭ وقشانتايىن بەلىنە قىستىردى، ءسويتتى دە كەلگەن ىزىمەن كازارمادان قايتا شىقتى.
كوپ ۇزاماي جاپالاق تا اتى اتالعان ادامدارىن توسەگىنەن تەز تۇرعىزىپ، ورتكە جونەلگەن جانداي ات باعاناعا جۇگىرتتى. بۇلارعا جاپالاقتىڭ ايتقانى:
— ات باسىنداعى ءاجىعاليعا جۇگىرىڭدەر؛ سەندەردى ماكەڭ كۇتىپ تۇر، — دەگەن ءبىر-اق اۋىز ءسوز بولدى.
مامبەتتىڭ ءسوزىن حان جارلىعىنداي كورەتىن بۇل ادامدار سول ساتتە جاعالاي جاتقان تىزبەك-تىزبەك ات باعاندارىنىڭ تۇبىنە جينالىپ تا قالدى. ال، مامبەتتىڭ بۇلارعا ايتقان ءسوزى ءمان-جايدى ەجەلەپ ءتۇسىندىرۋ ەمەس، تىكەلەي بۇيرىق ەسەبىندە شىقتى.
— مىنا كازاك-ورىستار جايلاعان حان اسكەرىندە مەن سەندەردى تەپكىگە تاستاپ كەتە المايمىن. اتتارىڭا مىنىڭدەر دە سوڭىمنان ەرىڭدەر. ءوزىم باردا ەشكىم ماڭدايلارىڭنان شەرتە المايدى. بارار جەر — اقشات. مىنا ەكى ارعىماق پەن قارا ايعىردى جەتەككە الىڭدار. ءاجىعالي، مۇنان باسقا ءتاۋىر ات بولسا تاستاما، — دەدى ول شاشكەلەپ استاۋعا سالعان شەپتى ءبىر شايناپ، ءبىر تىڭداپ تۇرعان قامىس قۇلاق بويشاڭ اتتاردى نۇسقاپ.
— تاستامايمىن! — دەدى ءاجىعالي.
ونىڭ جاۋابى سونىمەن ءبىتتى دە، جىگىتتەرىنە يەك قاقتى. نە ءبورى شيرەك ساعات ىشىندە كازارما مەن ات باعان تۇبىنەن ەركەك قويداي ءبولىنىپ شىققان ءبىر شوعىر ادام قالانىڭ ارقا بەتىنە قاراي جورتا جونەلدى. بۇل شوعىردىڭ سانى شاعىن بولعانمەن ءىسى وزگەشە ەدى. قارۋلى كۇشكe قاساقانا قارسى شىعىپ ادامىن ەرتىپ، اتىن ايداپ كەتۋ باسقاعا وي سالاتىن، مۇنان دا ۇلكەن بۇلىككە باستاما سياقتى ءىس-تى. ءىىىوعىرلانىپ شىققان نە ءبارى توعىز ادامنىڭ جەتەگىندە قوس ارعىماق پەن جۇيرىك قارا ايعىر عانا ەمەس الدارىنا ىرىكتەپ سالعان ءبىر ءۇيىر اتى دا بار-دى.
3
ەرتەڭىنە...
جاساقتانىپ جاتقان اسكەرى بار، ىشكى ءتارتىبىن باسقاراتىن اكىمشىلىك ورىندارى مەن پوليسيا باسقارماسى بار، قاراۋىل ۆزۆودى مەن تۇرمەسى بار، پروكۋراتۋراسى مەن سوتى بار بۇل جىمپيتى ۇكىمەتى ءوز تىزگىنىم ءوز قولىمدا دەگەن نيەتتە ەدى. ءبىراق ورىنسىز زورلىقپەن سوراقى تۇردە جازالاۋ ىسىنە قارسى باس كوتەرگەن ەلدىڭ قىرىن قاباقتىعى، اسىرەسە جۇنىستىڭ بولىس كەڭسەسىنە جىگىت جيناپ كەلگەنى جانە ونىڭ ۇستىنە ءابدىراحمان وتريادىنىڭ ورال اتاماندارى-جونەلتكەن قارۋ-جاراق كەرۋەنىن وزىنە بۇرىپ الىپ كەتكەنى «ۋالايات» باسشىلارىنا اۋىر ءتيىپ ەدى. ەندى مىنا مامبەتتىڭ ءىسى كولدەنەڭ قىرسىق بولدى. ەكى كۇن ونى قولعا تۇسىرە الماي اۋرە بولىپ جۇرگەندە اياق استىنان شىعا كەلىپ پوليسمەيستر سۇلتان ارون تورەنىڭ ۇيىندە كۇش كورسەتكەنى، كازارمادان ادام ەرتكەنى، كۇزەتتى ات قورادان سان جۇيرىك ايداپ كەتكەنى قاستاندىقتىڭ ۇلعايعانى سياقتاندى. «بۇل تەگىن ءىس ەمەس. مۇنىڭ ءتۇپ تامىرى ارعى بەتتەگى قىزىل بالەلەردە جاتىر، بەرگى جاقتاعى ونىڭ جالاۋىن كوتەرۋشى ايتييەۆتىڭ استىرتىن ارەكەتىندە جاتىر. جاسىرىن جينالىس اشۋ، بۇقارا اراسىندا ىرىتكى سالۋ، حۇكىمەتكە قارسى توپ جيناۋ سونىڭ عانا ءادىسى. مىنا ەلدەن شىققان ورازبايدىڭ بۇزىق بالاسى سونىڭ قول شوقپارى. تال تۇستە شتاب باستىعىن ۇرىپ-جىعىپ، قارۋىن تارتىپ اكەتۋ تەك وسى سياقتى باس كەسەر بانديتتەردىڭ قولىنان عانا كەلەدى، — دەپ ءتۇيدى ارون تورە. ول بۇعان ەندى نە ىستەۋ كەرەك ەكەنىن ءويلاپ-پىشتى. — بۇل بۇزىق قاشقاندا قايدا بارادى؟ ورال ولكەسىندە ونىڭ اشىقتان-اشىق قىلمىس جاساپ باس پانالار جەرى جوق. ەلدە سەنىمدى ادامدار مول: بولىس پەن ستارشينا، سۋديا مەن سالىقشى جانە قۇپيا قىزمەت اتقارۋشى ازاماتتاردىڭ كوزىنەن تاسا قالۋى مۇمكىن ەمەس. ونىڭ قۇتىلار جولى جالعىز ايتييەۆتىڭ توبىنا قاراي اسۋ... بوگدانوۆكاعا جەتكىزبەي توسقاۋىلداۋ كەرەك.
ارون تورە تۇندەلەتىپ قاراوبا بولىسىنا شابارمان جونەلتتى. قابانباي مەن قاقپاقتىعا دا ادام شاپتىردى. «بەلگىلى بانديت مامبەت ورازبايەۆتى قالايدا ۇستاپ، حۇكىمەت قولىنا تابىس ەتىڭدەر» دەگەن جاسىرىن جارلىق جىبەردى. ءسويتتى دە پوليسمەيستر تورە بولعان جايدى جاسىرماي، ءتىپتى ونى «بۋنت» دەپ اتاپ، ۋالايات باستىعى ادۆوكات جانشاعا ءمالىم ەتتى.
جانشا ۇزاق ويلاندى. ادەتىنشە تەز جارلىق بەرە سالۋدىڭ ورنىنا، ول تورەنىڭ سوزىنە سىن تاققانداي بولدى. ونىڭ: «قۋعىنشى شىعاردىم! قالايدا تاپتىرام! ونداي بۇزىقتى تەز سوتتاتىپ، سترويدىڭ الدىنا جازالاتام» دەگەنىنە باسىن شايقادى.
ەكى يىعىن سەلتەڭ ەتە ءتۇسىرىپ، «مۇنىسى نەسى؟» دەگەن تۇيىق سۇراققا تىرەلگەن سۇلتانعا:
— كورەرمىز، — دەدى جانشا.
ءبىراق ول ارون تورە شىعىپ كەتكەننەن كەيىن اديۋتانت قارجاۋوۆقا:
— ءبىزدىڭ جىگىتتەر ادام تانىمايدى. تاني قالسا — ونى ورنىنا جۇمساي بىلمەيدى. مامبەت سياقتى بەرەن قيمىلدى ادامدى ەبىن تاۋىپ مىڭعا قارسى شىعارۋعا بولادى. ول مىڭدى دا سەلت ەتتىرە الاتىن كوزسىز ەر. بىزگە وسىنداي ەر جىگىتتەر كەرەك. ونى الگى تورە، يت قوسىپ ۇركىتكەن اساۋداي، ارىلەتىپ جىبەرۋگە قالدى. مەنىڭشە مامبەت بەدەلدى ادامداردىڭ جەتەگىندە؛ جەتەگىندە بولماسا دا — سولارعا ارقا تاڭادى. مۇنى توقتاتاتىن انا عۇبايدوللا سياقتى ۋچيتەلدەر. مەن ونى عۇبايدوللادان اقىل سۇراپ جۇرەدى دەپ ەستىگەنمىن. جىلى سوزبەن كەرى قايىرىپ الۋ امالىن كوزدەگەن ءجون. مامبەتتى وزىمەن تىلدەستىرسە، ول ءبىر جاعى اتالاس تا ادام ەدى، — دەدى.'
— ول كارى تارلاندى شاقىرتايىن، — دەپ ەدى اديۋتانت، جانشا وعان:
— شاقىرتپا. عۇبايدوللاعا ءوزىڭ بارىپ: «جانشا سالەم ايتتى، ازامات ءبۇتىن بولماي، ەل ءبۇتىن بولمايدى. پىكىر تالاسى قاستىققا ەمەس، دوستىققا جەتكىزۋگە ءتيىس. ۋالايات ويىلعا كوشكەلى جاتىر، سونى ءبىلدىر دەپ ەدى. ۋالايات باسشىسى ەل اعاسىنىڭ ەسەن-ساۋ بولۋىن تىلەيدى، وسىنى سىزگە ايتا كەلدىم» دەرسىڭ. ءسوز اراسىندا مامبەت جايىندا اڭگىمە بولسا «ءبىر تەنتەك ەل ىشىندە جۇرمەس بولار ما. اداسقاننىڭ ارتى ءجون، — قايتىپ ءۇيىرىن تاپقان سوڭ، ول سونداي تەنتەك دەيدى» دەپ تۇيەرسىڭ. ارعى جاعى ءوز بيلىگىڭدە، — دەدى.
ءسويتىپ قارجاۋوۆ عۇبايدوللاعا جولىعۋعا، وعان باسشىسىنىڭ سالەمىن تاپسىرۋعا اتتاندى.
ال، ارون تورە باسشىسىنىڭ «كورەرمىز» دەگەن سولقىلداق ءسوزىن باسقاشا ۇقتى. «بۇلىكشىلەرمەن كۇرەسىپ كورمەگەن، سوت ماجىلىسىندە ءتىل بەزەپ شەشەندىككە سالىنعاننان وزگە ونەرى از. اياق استىنان جاسىرىن ۇيىمنىڭ، جاسىرىن وترياد قۇرىپ، ىشتەن شالۋعا وتريادتارىن قاپتاتىپ جىبەرگەن ايتييەۆتەردىڭ قىلىعى ناسىرعا شاۋىپ بارا جاتقانىن بىلمەيدى» دەپ سەكتى ول جانشانى ىشىنەن. ول ءوز ويىن تۇپتەۋگە كىرىستى. تۇرمەدەگى ءحاۋىپتى ادامداردى تەز سوتتاۋ جاعىن ويلادى. ال، «ەڭ ءىرى جاۋ» دەگەن مەڭدىگەرەي ەپماعامبەتوۆتى تەز ويىلعا جەتكىزۋگە — سول جەردە سوتتاۋعا تىرىستى. ونى ويىلعا جەتكىزۋدىڭ قاجەتتىگىن «تۇرمە سەنىمسىز» دەپ دالەلدەدى. ول باسشىلاردى «مىنا مامبەت سياقتى باس كەسەرلەر كوبەيىپ كەتسە الدىمەن تۇرمەگە شابۋىل جاساۋى مۇمكىن» دەپ قورقىتتى.
مامبەتتى قولعا ءتۇسىرىپ، وعان ەڭ اۋىر جازا بەرۋدى پودپولكوۆنيك كيريللوۆ اروننان دا قاتتى قولعا الدى.
— بۇل بەلگىلى كونوكراد! ساحارانىڭ ناعىز جورتىپ جۇرەتىن كوك ءبورىسى. ونىڭ بورىلىگىن مەن و باستان بىلەمىن. ونى اتىپ تاستاعان كىسىگە العىستان باسقا ايتارىم جوق. وسىنداي كۇناكار بۇزىقتى باسشىلاردىڭ اسكەر ماڭىنا جۋىتقانىنا تاڭىم بار. جۋىتۋ ءوز الدىنا، بۇل باس كەسەردى كومانديردىڭ جاردەمشىسى ەتىپ بەلگىلەۋ يديوتتىڭ عانا ءىسى. بۇعان ودان وزگە باعا جوق، — دەدى ول شتاب باسشىلارىنا.
كيريللوۆتىڭ مامبەتتى مال باققان باقتاشى كەزىنەن باستاپ بىلەتىن، جاس شاقتا ونىمەن تالاي قىرقىسىپ تا قالىپ، ەرەگىسپەن ءولتىرىپ تاستاماقشى بولعانى دا كەشەدەن بەرى كوز الدىنا قايتا ورالعان سۋرەتتەر ەدى. «وسىنداي جانداردان ارىلماي اسكەر دە، اسكەردەن تىس قاۋىم دا ادامشىلىق قالىپقا كەلە المايدى. ورىستىڭ وسى تيپتەس سوعىلعاندارى پاتشاعا، حريستوسقا، دىنگە قول كوتەرۋمەن كەلەدى» دەدى ىشىنەن، ورال اتتى كازاگىنىڭ شەن-شەكپەنىنە يە بولىپ كەلگەن ەجەلگى، ءارى داۋلەتتى، ءارى اتاقتى جاۋىنگەرىنىڭ ءبىرى.
ارون تورە مەن پودپولكوۆنيك كيريللوۆتىڭ مامبەتتى قاس دۇشپان ساناۋى تەگىن دە ەمەس سياقتى. مامبەتتىڭ ءتۇپ تامىرى بىتىسپەس تارتىستىڭ تەرەڭ تۇبىندە جاتقانىن ولار سەزسە كەرەك. ويتكەنى...
ويتكەنى سول كۇنى، تاپ سول ساعاتتا، سول قالانىڭ ىشىندە، جالپاق توبەلى كوپ قازاقى ۇيلەردىڭ بىرىندە ەكى جاس جىگىت سويلەسىپ وتىردى. ولاردىڭ سوزدەرى بوزبالالىق ءسوز ەمەس، بۇل دا سول كادىمگى «ۋالايات» باسقارىپ وتىرعان اتاقتى ادامدار مەن اسكەر باسىنداعى پولكوۆنيكتەردىڭ قولعا تۇسىرەمىز دەگەن مامبەتى جايىندا ەدى. بۇل جاس جىگىتتەردىڭ جولدارى دا قيلى-قيلى. ءبىر سول جەردەگى اروننىڭ قولىندا تۇتقىندا وتىرعان مەڭدىگەرەيدىڭ بالاسى ءامىر بولاتىن. ابلايەۆتىڭ ولەتتى پوسەلكەسىندەگى ويرانىنان كەيىن بار جايدى حاكىمنەن ەستىپ، ءامىر قولعا تۇسكەن اكەسىنىڭ سوڭىنان كەلگەن. ءبىراق، جاس جىگىت تۇگىل ايەل كۇلشاندى دا تۇتقىنعا الىپ، بالا مەن شالدى قىلىشپەن تۋراتقان قاتال جانداردىڭ كوزىنە تۇسپەي ءامىر جاسىرىن ءجۇرىپ، جاسىرىن ارەكەت ىستەۋگە كىرىسكەن-دى. ال ونىڭ قاسىنداعىسى: سوناۋ ءىلبىشىن تۇبىندەگى دۋانا بولىسىنان شىعىپ، ىشكى جاقتاعى ورىس پوسەلكەلەرىن ارالاپ، جوسا ساتۋ سىلتاۋىمەن ءجۇرىپ، ءۇش اي بويى جوعالىپ كەتكەن، مەڭدىگەرەيدىڭ جابىق پاتەرىندە بولعان، جاسىرىن سەزدى كورگەن، اڭقاتى بويىنداعى بولىسقا جابۋىل جاساعان جۇنىستىڭ جىگىتتەرىمەن سويلەسىپ، ولارعا دەم بەرگەن، التى جىلدىق قاراسۋ مەكتەبىن بىتىرگەن، سوزگە ۇستا، جاس ورازدى. بۇل ءوزى اسا زور ءىس بىتىرە قويماعان جاس بولسا دا، تامشىدان سۋ تاسىعان قارلىعاشتاي، حالىق قامىن جەگەن العىر اعانىڭ جەتەگىندە تەڭدىك پەن بوستاندىققا قول سوزعان تالاپتى جاستىڭ ءبىرى ەدى. تالاپتى جاس ءارقاشان دا، ءار زاماندا اسقاق قيال، ۇشقىر وي، بيىك ماقسات، كىرشىكسىز ماحابباتقا قول سوزعان ۇرپاقتىڭ سەركەسى عوي...
«دميترييەۆ پەن قاراتايەۆ جەتى باستى جالماۋىزداي قورىعان اتامانداردىڭ قولىندا. ولاردى حالقىمەن بىرگە بوساتامىز، «قىرىق ترۋبانىڭ» قاقپاسى ورالدىڭ قاقپاسىمەن بىرگە اشىلادى» دەگەن ابەكەڭنىڭ ءسوزى قوسارى دا، الارى دا جوق اقيقات. ال مىنا پوليسمەيستردىڭ قولىنان مەڭدەكەڭدى قالايشا جۇلىپ المايمىز! اينالايىن، سەن مامبەتتى قالايدا تاپ. قالايدا سويلەس ونىمەن. مەن عۇباكەڭمەن اقىلداسايىن. اتتەگەن-اي، بىلمەي قالدىم مامبەتتىڭ كىم ەكەنىن. ونى...
— تسس! — دەپ ءامىر ورازدىڭ ءسوزىن ءبولىپ جىبەردى.
بۇل ءۇي تىگىنشى جاركە دەگەننىڭ ءۇيى ەدى. سىرتتانكىرگەن سول جاركەنىڭ ايەلى ەكەن، جاس جىگىتتەردىڭ ءسوزى بولىنگەنىن اڭداعان جوق، ءوز ەستىگەنى ىشىنە سىيماي:
— سۇمدىق ەسىتتىڭ بە؟ — دەدى ايەل ەرىنە اپتىعىپ.
كىشكيەۆە قوناق بولمەدە اڭگىمەسىن دوعارا قويعانەكەۋ دە، ءوز ىسىمەن شۇعىلدانىپ تەرەزەنىڭ ناق تۇبىندە ماشينانى تىرسىلداتىپ وتىرعان ەرى دە قۇلاعىن تىگە قالدى.
— ... سۇمدىق! الگى سوعىلعان مامبەت اسكەردىڭ بار اتىن ايداپ كەتىپتى!
— قوي ءارى.
— ءاي، مەن وتىرىك ايتىپ تۇر دەيسىڭ بە، باتىر-اۋ! جۇرتتىڭ ءبارى شۋلاپ ءجۇر. الگى كەرىل مە ەدى، كىم ەدى، كەشەگى قول-اياعىن سوياتىن، توقتىداي ەتىپ بايلاپ كەتكەن!؟ سونىڭ ارعىماعىنا دەيىن... ءتىپتى بار عوي... (ايەل سىبىرلاي ءتۇستى) حاننىڭ ارعىماعىن دا الىپ كەتىپتى دەيدى. بەتىم-اۋ، بۇل سوعىلعان ونى قايدا اپارادى؟
قوناق بولمەدەگى ەكى جىگىت مىرس ەتە قالدى. جاركە ءالى سەنبەگەن پىشىنمەن:
— ءاي، قويشى. سەندەر دە ءبىر قايداعى جوقتى شىعاراسىڭدار. بازارعا ات ايداپ ساتاتىن مامبەتتى ۇرى دەدىڭ بە سونشاما.
— ويباي-اۋ، مەن جانىمنان شىعارىپ تۇر دەيسىڭ بە؟ انا جاقتاعى وقىمىستى قاينىمنان سۇراشى، ماعان نانباساڭ. جالعىز ات ەمەس، اسكەردىڭ تەڭ جارتىسىن ەر ءتىپ كەتكەن سوڭىنا.
— سەندەردىڭ وسەكتەرىڭە ەندى وقىمىستى قاينىلارىڭ ارالاسپاقشى ما؟
تۇيىك، مىنەزدىلەۋ تىگىنشى، ايەلىنىڭ سوزىنە قولدى ءبىر-اق سىلتەدى دە، ماشيناسىن قايتادان تىرسىلداتتى. شىن ءسوزى زايا كەتىپ بارا جاتقان ايەل شىدامادى. ەكىنشى بولمەگە باسىن سۇعىپ:
— قاينىم، ايتشى، مەنىڭ ءسوزىم راس قوي. مامبەتتىڭ بارلىق جىگىتتەرىن ەرتىپ، بار اتتى قۋىپ كەتكەنى راس قوي... وراز انىقتاي ءتۇستى. ەنتىككەن ايەلدىڭ ءسوزىن قۇلاققا ىلمەگەن جاركەنى دە ماقتاي سويلەدى.
— بارلىق اتىن ايداپ كەتكەن جوق، جەڭگەي. جۇرت اسىرىپ ايتادى. جاكەڭ نانباسا ونىڭ دا ءجونى بار — جۇمىس ادامى كولدەنەڭ سوزگە اسا قۇلاق قويا بەرمەيدى عوي.
— جوق، ايداپ كەتكەنى راس قوي؛ ءبىزدىڭ قوجايىن ءتىپتى سوعان نانبايدى.
— راس، راس. جيىرما قارالى ات الىپ، كازارماداعى سەگىز جولداسىن ەرتىپ كەتىپتى مامبەت.
— سەگىز ادام از با ەكەن! ەرتەڭ مامبەت ون سەگىزىن ەرتىپ كەتەر. ول قايتا كەلمەس دەپ پە ەدىڭ. مامبەت قورقار دەيسىڭ بە!
— مىنە، بۇل ءسوزىڭ دۇرىس، جەڭگەي، مامبەت قورقاتىن جان ەمەس. ول بۇگىن سەگىزىن ەرتسە، ەرتەڭ ونان دا كوبىن ەرتەر دەگەنىڭ ءدال بولجال. اكىمدەردىڭ قورقىپ جاتقانى دا سول ءىستىڭ ءتۇبى قيىنعا شابا ما دەگەن حاۋىپتەن.
جاركە ماشيناسىن قايتا توقتاتتى. ول باسىن شايقاپ قويدى.
— سونىڭ ساعان قانشا كەرەگى بولدى؟ انا قوناقتارىڭنىڭ شايىن تەزدەتسەيشى. جۇمىسى بار عوي، كەڭسە ادامى، — دەپ ايەلىنە توقتاۋ سالدى.
كوپ سويلەي بەرمەيتىن جانە بۇيرىعىن ەكى ەتۋدى جاراتپايتىن ەرىنىڭ ىڭعايىنا كوشىپ ايەل دە:
— ايتەۋىر، ايداپ كەتكەنى شىن عوي. ارينە، بىردەن ءبارىن ايداپ كەتە المايدى، — دەپ الدە ءوزىن، الدە مامبەتتى جۇباتقانداي بولدى.
شاي ۇستىندە وراز ءۇي يەسىنە:
— مەنىڭ جولداسىم. قىزمەتكە تۇرسام با دەپ كەلگەن ەكەن. ءبىراق جايلى جەر بولماي تۇر. ىڭعايلى ورىن بولسا ءوزىم حابارلاسارمىن دەپ ەلگە قايتارعالى وتىرمىن. اتى ءامىرعالي، — دەپ تانىستىردى جولداسىن.
— ءۇي كەڭ بولماسا دا بەيىل كەڭ. قانشا كۇن تۇرامىن دەسە دە رۇقسات، — دەدى ءۇي يەسى پاتەردىڭ تارلىعىنا قىسىلدى ما دەپ ويلاپ.
مامبەت جونىندە دە، بۇل جاڭا قوناق جايىندا دا جاركە ورازدان. ەش نارسە سۇرامادى. «اركىمنىڭ ءوز جۇمىسى وزىنە جەتكىلىكتى» دەگەن قاعيدا — ونىڭ اۋزىنان تاستامايتىن، ءومىرى وزگەرتپەيتىن قاعيداسى ەدى. سوعان بارىپ ول باسقانىڭ ىسىنە كىرىسپەي، ءوز ىسىمەن بولا بەردى.
— مەن وسىندا قونامىن با، الدە ەتشىنىڭ ۇيىنە بارامىن با؟ — دەدى ءامىر، شىعۋعا ىڭعايلانعان ورازعا.
— وسىندا بول. عۇباكەڭ كەلۋگە ءتيىس. سول كىسىنىڭ جاردەمى كەرەك. اقىلى... مەن «اقساقالعا» كىرىپ شىعۋعا تىرىسامىن. ول كىسى نە دەر؟! سەن ۇيدە بول، كىتاىپ وقىرسىڭ.
— اۋرۋحانا جاققا بارىپ قايتامىن...
— بايقا. كولدەنەڭ كوز كوپ. قاۋىرت جۇمىسىڭ بولماسا، شىقپاعانىڭ ءجون.
— امانات حات بار، سونى تابىس ەتەمىن.
وراز وعان تۋرا قارادى دا، ءبىراق ۇندەمەي «مەيلىڭ، ءوزىڭ ءبىل» دەگەن ۇعىمدى لەبىزسىز ۇقتىردى. ول ۇيدەن شىعىپ بۇرىنعى گاۋپتۆاحتى — قازىرگى تۇرمە جانىنداعى ينتەندانت باسقارماسىنا قاراي كەتتى. ونىڭ ويى تۇرمەدەگى «اقساقالمەن»، ياكي مەڭدىگەرەي ەپماعامبەتوۆپەن تىلدەسۋ ەدى. ال اكەسىن ىزدەپ كەلگەن مەڭدىگەرەيدىڭ بالاسى ءامىر «امانات حاتىن» تاپسىرۋ ءۇشىن اۋرۋحاناداعى مۇكاراماعا جولىعۋ جايىن ويلادى.
ءتورتىنشى تاراۋ
1
اركىمدە ءبىر ارمان. تاپ سول كەز مۇكارامانىڭ ارمانى دا سوزسا قول جەتەرلىك ەدى. ءبىراق ونىڭ قولعا تۇسەرى از، سوندىقتان دا ول ارمان اتانۋمەن كەلەدى عوي...
حاكىممەن ەڭ سوڭعى كەزدەسكەننەن كەيىن قىز ەلەگىزۋمەن بولدى. قيىرعا، سوناۋ جايىق جاعاسىنا كوز تىگۋمەن بولدى.
جاعاسىندا جالاڭ اياق جۇگىرگەن، ايدىنىنا قۇلاش ۇرعان، سۋ استىنان سۇڭگىپ سۇيرىك العان اق جايىق قوي!
اپپاق اناۋ ايازدا اقشا بەتىڭ البىراپ، شانا سۇيرەپ جۇگىرىپ سىرعاناق تەپكەن جاعا عوي!
مەكتەپكە ەنىپ، ەر جەتىپ، كىتاپ وقىپ، ءسان تۇزەپ، بيگە ۇيرەنگەن قالا عوي.
الىپ ۇشقان جاس شاقتا، قول ۇستاسىپ جۇگىرىپ، بۇگىننەن قىزىڭ ەرتەڭدى سۇيىكتىسى حاكىممەن بىرگە كۇتكەن قالا عوي!..
سوڭعى كەزدەسۋ! ءبارى كوز الدىندا! وزگەشە! حاكىم وزگەشە. بويشاڭ تارتقان. اقشا بەتى قارا قوڭىر تارتقان سايىن اجارلانا تۇسكەن. ءسوزى دە سالماقتى، ءوزى دە پاراساتتى، ويلى ادامعا اينالىپ كەتكەن! ماعىنالى، پارمەندى ءسوز ايتتى: «مۇندا كەلىپ جاۋدىڭ جاراسىن بايلاعانشا، قىرداعى ءوزىمىزدىڭ شارۋانى ەمدە! ءبىز كەلەمىز!» — دەدى.
قىز سول ساتتە بۇل ءسوزدىڭ تەرەڭ ماعىناسىن كوز الدىنا كەلتىرە العان جوق-تى. ويلاۋعا، ءسوز سارالاۋعا مۇرشا بولدى ما! ىستىق جۇرەك تايداي تۋلامادى ما! كوپ ۋاقىت كورمەگەن ىنتىق دوس اقىلمەن جاۋاپ بەرۋگە ىرىق بەردى مە! ونىڭ ۇستىنە اشۋلى ءابي! قاپتاعان اسكەرلى قالانىڭ سۇستى ءتۇسى! قىبىرلاعان اياقتى ەسەپكە العان پوليسياسى! ءبارى قاراپ تۇرعانداي بولدى، ءبارى اسىقتىرعانداي بولدى.
— سۋ باسىنا بارۋعا، ءتىپتى ءبىر كوشە جەر شىعارىپ سالۋعا دا رۇحسات جوق! كولدەنەڭ كوزگە قاراۋىل بولاسىڭ، — دەدى اسىعىپ سۇيگەن حاكىم. ءوزى اياعىن اسىعا باسىپ، ارتىنا قارايلاي-قارايلاي كەتتى. كوزدى اشىپ- جۇمعانشا پىشەندى كوشەنىڭ قالتارىسىنا ءتۇسىپ كوزدەن عايىپ بولدى.
ال، مۇكاراما شە؟ جالعىز ءجۇرىپ ساعىنعان مۇكاراما. ۇزاق ۋاقىت كورمەي جان تىلەپ، جۇرەك ىزدەپ capعايعان مۇكاراما، كەنەتتەن كەزدەسىپ لاپ ەتكەن باقىت شوعى شارپىپ، ءلاززات بۋىنا ەلتىپ قالىپ ەدى، ايتۋعا ءسوز تابا الماي قالىپ ەدى، ەڭ اسىل وي مەن ەڭ نازىك جۇرەك سەزىمىن جەتكىزۋگە لەبىز تاپپاي، قاقپا الدىندا شانشىلا قاراپ، كىرپىك قاقپاي تۇرىپ قالىپ ەدى...
ول ۇيگە كىرىپ، تەرەزە الدىندا ۇزاق وتىرىپ، ءتاتتى كەزدەسۋدىڭ اششى ايرىلۋىنان ەسەڭگىرەپ قالعان-دى. ءبىراق وزگەرمەس قالىپ جوق، الماسپاس سەزىم دە از. ايرىلۋ اششىلىعى مۇڭدى وكىنىشتىڭ مازاسىز سىبىرىنا دا اينالعان. «نە بوگەت؟! نە قيماستىڭ؟ تۋىپ-وسكەن ۇيدەن دە اۋلاقتامىن. ءساندى قالا دا ساعىمداي الىستا قالدى. ءتۇسى سۋىق، ءىشى جۇمباق اعا دا ءبىر جاقتا. مەن نەگە شەتكە كەتتىم؟ مەن نەگە قول ۇستاسىپ جۇرۋدەن قاشتىم؟ نەگە؟.. نەگە حاكىممەن بىرگە ەمەسپىن؟! نەگە ايتپادىم بار سىردى! نەگە باس يزەۋمەن تىندىم؟» «قىرداعى شارۋانى ەمدە» دەگەندە نەگە مەن: «الگى كازاك-ورىستار كەسكىلەگەن ريەۆوليۋسيونەردى ەمدەيمىن» دەمەدىم؟ اتى كىم ەدى ونىڭ؟
مەڭدىگەرەي مە ەدى؟ سونى كۇتۋگە، باسقا دا جاۋىنگەرلەردىڭ جاراسىن بايلاۋعا نەگە كەتپەدىم؟ حاكىم جۇرگەن جەردە مەن نەگە جۇرمەيمىن؟ مايداندا قىز-كەلىنشەكتەر جوق پا؟ مەنەن ولار ارتىق پا؟..» مازاسىز وي قۇلاققا ىزىڭداپ، تىنىمسىز سىبىرلاي بەرەدى. ۇزاق كۇن، ۇزاق ءتۇن دايەك تاپتىرماعان دا سول وي. باياعى وي...
كۇن ءوتتى. «ۋادە» دەگەن سەنىم جەتتى. «كەشىكپەي كەلەمىز! كۇت! ءبىز كەلەمىز!» — دەدى.
«ول ۋادەسىندە تۇرادى! ول اينىمايدى! ول ەر! ول. جاننان بولەك! ول وزگەشە! ول كەلەدى! ەرتەڭ كەلەدى!» — دەدى مۇكارامانىڭ جۇرەگى.
كۇن ءوتتى، اي ءوتتى. تىنىمسىز جىلجىپ ۋاقىت ورمەگى .ۇزدىكسىز ءورىلىپ جاتتى. مۇكاراما ورالدان كەتكەلى قاشان؟ قانشا زامان! قالانىڭ استىن ۇستىنە شىعارا قوپارىپ تاستاعان جويقىن كوكتەم «ءا» دەگەنشە كوز الدىڭنان عايىپ بولدى. اق شاقىلتاق جىمپيتى جازى داجىلجىپ كەتتى. ەندى مىنە، كوڭىلسىز كۇز دە جۋىق. اينالا اجارسىز: جەر دە ءوڭسىز. كوڭىل دە جۇدەۋ، قىز دا مۇڭدى. ءومىر دە كۇدىكتى.
بۇرىن ەرتە تۇرمايتىن مۇكاراما بۇگىن كۇن ۇياسىنان كوتەرىلمەي جاتىپ سىرتقا شىقتى. كوزدى ۇيىرەرى از كوشەگە ونىڭ نازارى دا اۋعان جوق. ەسىك الدىنداعى قازىق باسىنا قاداعان قول جۋعىشتان تەز-تەز جۋىنا سالدى دا ۇيگە قايتا كىردى. شالا-پۇلا سۇرتىنە سالىپ، ءوزىنىڭ كىشكەنە تەرەزەسىنىڭ المالى اينەگىن سۋىرىپ تاستادى، بولمەسىن جەلدەتتى. ءسويتتى دە، ۇستىنە اينا قويعان بۇرىشتاعى كىشكەنە ستولىن تىنتكىلەدى. ونان قاعاز الدى، قارىنداش تاپتى. سونسوڭ جالما-جان ستولعا ءبىر شىنتاقتاپ وتىرا كەتتى دە، جازۋعا كىرىستى. ونىڭ ءبىرىنشى لەبىزى دە قاعازعا وتە تەز، كوزىنەن تىزگەن مونشاقتاي قاتارلاسا قالدى.
«...سۇيگەن ماعشۋحىم حاكيم يۋنۋسوۆكە ساعىنىشلي سالەم...» ءبىراق بۇل ىستىق ءسوز، قولىن شارپىپ كەتكەندەي، ءتىزىلىپ قالعان جولدى سولدان وڭعا قاراي سىزعىلاي سالدى دا، ساپ-سالقىن ەرتەڭگى سامال ەسكەن كىشكەنە تەرەزەنىڭ اينەكسىز كوزىنە قادالىپ وتىرىپ قالدى.
نە جۇمباق — قىز ويى جۇمباق. الدە كوڭىل تەكشەلەمەگەن بۇل جالىندى لەپتى قاعازعا قول ەرىكسىز ءتىزدى مە؟! الدە اۋىزبەن ايتىلمايتىن، حاتپەن دە بەينەلەمەيتىن تەرەڭدە جاتقان قىزعانىشتى سىر اڭعىرتتىقپەن اقتارىلدى ما؟! الدە وي تۇبىندە بۇققان وزگە ءبىر ءپىشىن كەنەتتەن كوز الدىنا كولدەنەڭدەي قالدى ما؟! الدە... الدە... ايتەۋىر كوپ تولعانباي جازعان ءبىرىنشى لەبىز، كول تولعانباي بەلدەن سىزىلدى.
قىز تەرەزەگە قاراپ وتىر. بۇرىن حاكىمنىڭ الاسى مول ۇلكەن كوزىنەن اسىپ، بىپ-بيىك ماڭداي ورىنە تىگىلە قالاتىن قىلىقتى قاراس بۇگىن جاپىرايعان تەرەزەنىڭ جوعارعى جاقتاۋىنا ماعىناسىز قادالدى. تىك قاراعاندا كەرىلە كوتەرىلەتىن ۋىز يەك، جۇقا تاماق تا بۇل كۇندەرى دە ۇلبىرەي تۇسكەندەي. سۇلۋ مۇرىن دا سۋرەتشىگە ادەيىلەپ توسقانداي شوشايادى. ۇرىككەن ەلىكتەي ەلەگىزە قالاتىن استىڭعى اساۋ كىرپىك تەسە قاراعان كوزدى تەرەزەگە تۇيرەتىپ تۇر. كۇمىسكە قوندىرعان قاراباعدار قاس اجارلى ماڭدايعا ءالى دە ەركەلەگەن كۇيى. ءبىراق جانسىز...
دالا دا جانسىز... كەشكى شاپاقتا، قىز قاسىنداي ناپ-نازىك بوپ، ولەڭتى ايدىنىنا قۇلاعان اي القاسى دا مارقايىپ ۇلگەرگەن. مارقايىپ ۇلگەرىپ، ەندى قىرىنان ءمۇجىلىپ تاۋسىلۋعا تاياۋ.
بيدايىق باسى شالدۋار تارتىپ، ءبىر كەزدەگى كوك تەبەتەيلى مايىسقاق شيلەر ەندى اق ۇلپەك كيمەشەك بۇركەنگەن. ولاردىڭ سۇڭعاق بويلارى اق جاۋلىقتى كەمپىرلەردىڭ باقانعا قۇرعان توقىما ورەسىنەن تىرنا-تىزبەك ورىن الۋعا اتتانعان.
وتكەل بەرمەيتىن ولەڭتى سۋى دا جاز بويى، يىرگەن شۇيكەدەي جىڭىشكەرە-جىڭىشكەرە كەلىپ، كوپ جەرى ءقازىر ءۇزىلىپ تە كەتكەن. ەمىن-ەركىن سايرانداپ، ءبىر قيىرعا شىعانداپ كەتكەن قىسىراقتاي، اسپان الەمىن ارالاپ جۇرگەن ۇركەر دە ۇيىرىنە قايتا ورالىپتى.
قىز حاتقا قايتا ورالمادى. جانسىز ءپىشىن شاتتىق شىرايعا قاۋىسا المادى.
ەرتەڭگى شايعا قاراماستان مۇكاراما ۇيىنەن شىعىپ اۋرۋحاناعا كەتتى.
ءسويتىپ قىزمەتىنە ەرتە شىققان جانە كۇندەگىدەن قاتتى اياڭداعان مۇكاراما جولدا كوزىنە ەشكىمدى ىلمەدى، ول مەكتەپ جانىنان شىعىپ جولىن قيالاعان ءامىردى بايقامادى — كورە كوزگە جولىعۋعا نيەت ەتكەن بۇل جاس جىگىتتى وزىندە جۇمىسى بار دەپ ويلاعان دا جوق.
— مۇكاراما، توقتاڭىز! — دەپ، ەكى-ۇش قادام جەر كەلىپ قالعان ءامىردىڭ داۋسى عانا ونى كەنەت سەلك ەتكىزدى.
قىز جالت قارادى دا، كىلت تۇرا قالدى. ول ءامىردى بىردەن تانىدى — كادىمگى گيمنازيانىڭ جىگىتى — حاكىمنىڭ جولداسى، ايتىپ اۋزىنان تاستامايتىن جولداسى... «بۇل قايدان شىقتى، الدە حاكىمنىڭ جانىنان كەلدى مە؟» دەگەن ءۇمىتتى وي جارق ەتتى، جاڭا عاڭا حات جازباقشى بولىپ الاسۇرعان قىزعا. ءبىراق سيرەك سويلەپ، كوزبەن عانا كوبىرەك سىنايتىن مۇكاراما، ءتىل قاتپاستان، كۇنگە توتىعىپ بۇرىنعىسىنان دا قاراقوشقىلدانىپ كەتكەن وقۋشىنىڭ جۇزىنەن عانا جاۋاپ ىزدەدى. «حاكىم... سالەم ايتتى» دەگەن لەبىز كۇتكەندەي قادالدى. ءامىر دە ءتىل قاتپادى. ول قالتاسىن قارماعانداي بولدى دا، ءسال ويلانا ءتۇسىپ، قىزدىڭ بەتىنە قارادى. سول كۇيى، سول باياعى باسقادان وزگەشە سۇلۋ قالپىمەن قاراپ تۇر. ءتىپتى بۇرىنعىدان دا بويى دا تارازىلانىپ، ءجۇزى دە سۇلۋلانا تۇسكەن سياقتى. كوزىنىڭ كىرشىكسىز قاراشىعى تىكىرەيگەن، كىرپىكتەرىمەن قوسىلا ءامىردىڭ كوزىن تايدىرايىن دەگەن جانشا ءدال جانارىن تەسە قاراپ قالعان.
«حاكىم دە قىزىق جىگىت. اينالا وت پەن سۋدىڭ ىشىندە ءجۇرىپ قىزعا حات جازادى. شىن عاشىق دەگەن وسى ما ەكەن؟ مىنا قىز جازدىرماي قويماس...» دەپ ويلادى ءامىر. قىزدان كوزىن بۇرىپ، گيمناستەركاسىنىڭ ءتوس قالتاسىنا قارادى دا، ونان الدەنەشە رەت بۇكتەپ-بۇكتەپ ەكى شەتىن جەلىممەن جاپسىرعان قاعاز الىپ ۇسىندى. قىز قاعازعا ءبىر قاراپ، امىرگە ءبىر قاراپ «ءبۇل كىمنەن؟» دەگەن لەبىزسىز سۇراۋ قويدى.
حاكىم جۇنىسوۆ بەرىپ جىبەردى.
اقىرى كۇتكەنى قولىنا تيگەندەي، قىز حاتتى الا سالدى دا:
— راحمات! — دەپ جۇرە بەردى.
ءبىراق ول ون-ون بەس قادامداي جەر جۇرگەننەن كەيىن كىلت بۇرىلىپ:
— ءامىر، ءسىز كىمنىڭ پاتەرىندەسىز؟ — دەدى.
قالاعا قاراي بەت بۇرعان ءامىر دە توقتاي قالدى. «ادرەسىمدى ايتسام با، ايتپاسام با؟» دەگەن ەكى ۇشتى وي ءبىر ءسات بوگەي ءتۇستى دە، ءبىراق قىزدىڭ جۇزىندەگى قۋانىش شىراي مەن وزگەشە ەستىلگەن شاتتى ءۇن امىرگە ەرىكسىز جاۋاپ قاتتىردى.
— مۇكاراما، مەن تىگىنشىنىڭ ۇيىندەمىن، — دەي سالدى.
«بىلەدى ەكەن عوي مەنى. اتىمدى ۇمىتپاپتى» دەپ، ءامىر سۇلۋ بولسا دا اسا ۇناتا بەرمەيتىن داۋلەتتى، اتاقتى ادامنىڭ قىزىنا ريزا بولعانداي جارقىن جۇزبەن قارادى. ءبىراق ۇزاق توقتاۋعا دا، ەندى قايتىپ اڭگىمەگە كىرىسۋگە دە رەتىن تاپپاي ءوز جونىنە كەتتى. ال، قىز ۇزاماي-اق حاتتى اشىپ جىبەرىپ ءجۇرىپ كەلە جاتىپ وقىدى. ءبىرىنشى جولدان باستاپ قىز جۇرەگى تەڭىزدەي تولقىدى. ءار ءسوز، ءار جول ونى جاستىق ارمانىنىڭ قۇشاعىنا ەرىكسىز ءوندىرىپ، ءتاتتى دۇنيەنىڭ قول جەتپەس قاقپاسىنا جەتەكتەپ كەتتى.
«...ساعىنىشتى سالەم حات. مۇكاراما، سەنى وسى مينۋتتە كورمەسەم دە ناق قاسىڭدا ىنتىعا قول سوزعانداي بولىپ تۇرمىن. قاتتى-قاتتى قۇشاقتاپ قىسىپ سۇيگەندەي بولىپ تۇرمىن. كورمەگەلى كوپ كۇن ءوتىپ بارا جاتسا دا، تاپ كۇنى كەشەگىدەي الدىمدا، ءوز بولمەڭدە تۇرسىڭ. كادىمگى ورالداعى ۇلكەن كوشەنىڭ بويىنداعى كوزگە ىستىق، كوڭىلگە حوش ۇيىڭدە تۇرسىڭ. ءبارىن كوز الدىما كەلتىرىپ تۇرمىن — قارسى الدىمدا تۇرسىڭ. تەك قۇشاقتاۋعا قولىم جەتپەي تۇر. قۇمارىم قانعانشا قىسىپ سۇيۋگە قولىم جەتپەي تۇر. سوندا دا مەن ول ءتاتتى كۇندى، اسىق كۇندى، ارمان كۇندى الىس دەپ سانامايمىن، سەنى كۇنى ەرتەڭ كورەمىن دەپ تۇرمىن. ال، ءقازىر، كۇنى بۇگىن كورۋگە قاناتىم جوق، ۇشىپ بارار ەدىم قانات بىتسە! كۇنىنە ءۇش رەت ۇشار ەدىم، اتتەڭ قۇس قانات جوق!
مۇكاراما! سول ايرىلىپ كەتكەن كۇنى ماڭگى ەستە قالارلىق ۇلى كۇننىڭ ۇستىنەن شىقتىم. بۇل كوپ زامان اۋىزدان تاستامايتىن كۇن. ەڭ داڭقتى تويدان دا دارەجەلى كۇن بولدى. ويدا جوق جەردە، ويعا كەلمەيتىن ۇلى ءىستىڭ ايعاعى بولدىم. ءبىزدىڭ كوپ ەكەنىمىزدى، ءىسىمىزدىڭ ۇلى ەكەنىن، ۇلكەن ماقساتقا جەتۋگە بوگەت بولارلىق ەشبىر كۇش جوق ەكەنىن مەن سول كۇنى ءبىلدىم. بۇل ءبىزدىڭ ارداقتى اعالىرىمىز بەن ەر زامانداستارىمىزدىڭ تەڭدىك پەن بوستاندىق، ماحاببات پەن باقىتقا قولىمىزدى جەتكىزەرىنە شاك كەلتىرمەيتىن ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى بولدى. مىڭ-مىڭ جانداردىڭ ارمان ەتكەن ساعاتىنا جۋىقتاتقان كۇن بولدى. قاي كۇنى، قاي ساعاتتا جولىعارىمىزعا جول كورسەتكەن كۇن بولدى. مۇنى حاتپەن ايتۋعا مۇمكىن ەمەس، اۋىزبەن عانا جەتكىزەرلىك جىردىڭ جىرى. ەرتەگى سياقتى ۇرپاقتان ۇرپاققا جەتەتىن جىر. مۇنى وزىڭە ايتامىن، ءبىر وزىڭە عانا ايتۋ ءۇشىن ساقتايمىن. ەر ادامدار مەن دانىشپان ادامداردىڭ جىرى دەپ ايتۋ ءۇشىن ساقتايمىن...
مىنا حاتتى بەرۋشى ءوزىڭ بىلەتىن گيمنازيست... ول اۋىزشا ەشنارسە ايتپاس، ويتكەنى وعان سىر اقتارۋ اۋىر. ونىڭ سىر اقتارۋعا پراۆوسى دا جوق، كوڭىلىنىڭ حوشى دا جوق. قاس دۇشپاننىڭ قارماعىنا تۇسكەن اكەسىنىڭ سوڭىنان... ارعى جاعى بەلگىلى عوي. مىڭ سان ادامنىڭ باس بوستاندىعى دا سول ايتقان ۇلى كۇننىڭ، ۇلى ءىستىڭ اياقتالۋىمەن ساباقتاس قوي... ول كۇنى ەرتەڭ... مەن ەرتەڭ كورەمىن سەنى. ەرتەڭ قۇشاقتايمىن، كوپ دوستارمەن بىرگە قۇشاقتايمىن...
وزىڭە اۋىزشا ايتقان ۋادە: ءبىز كەشىكپەي تابىسامىز!
سول ءۇشىن قول سوزىپ تۇرمىن!..
سۇيگەن حاكىمىڭ».
ءوز قولىن ۇستاعانداي، حاكىمنىڭ حاتىن كىشكەنە ۋىسىنا قىسقان كۇيى قىز اۋرۋحانانىڭ قاقپاسىنا ەنە بەردى... ال، قاقپا الدىندا كوپ ادامنىڭ ىشىندە قىز جۇرەگىن تولقىتا تۇسەيىن دەگەندەي، وعان تاعى ءبىر جاقىن جان تاپ بولدى...
2
سول كۇنى جىمپيتىنىڭ قىزىل كىرپىشتەن سالعان ۇلكەن اۋرۋحاناسىنىڭ اۋلاسىنا قازاقتىڭ قوڭىر جىگىتتەرى قاپتاپ كەتتى. بۇلار ون ەكى بولىستان ەرىكتى دە، ەرىكسىز دە سالعىرت سالعانداي ءتىزىپ جيناعان بولاشاق «حان اسكەرىنىڭ» ءبىر بولشەگى ەدى.
كيگەندەرى قاقپا شەكپەن؛ كەيبىرەۋلەرىنىڭ قولتىعىندا ەتەگى جەر سىزعان شيدەم كۇپىلەر دە كورىندى؛ جۇرىندى-جۇرىنسىز ءولتىرى بورىكتەردىڭ ءتۇسى — قازاق ساۋلىعىنان تۋعان قوزىلاردىڭ ءتۇسى قانشا بولسا، بۇلار دا سونشالىق: قارا مەن قوڭىر، اق پەن قىزىلدى بىلاي قويعاندا، الا بورىكتىلەر مەن لاق تەرىسىن كيگەندەر دە تولىپ جاتىر. كوبى-اق جۇپىنى كيىنگەن: تىزەلىگى مەن شىنتاعى جاماۋلى نانكە بەشپەت-شالباردىڭ ىشىندەگى ءينىشى جىرتىلعان قىزىل بۇرانسۇز كويلەكتەر تەرى شالبار مەن بەز كويلەكتىڭ قاسىندا حاننىڭ كيىمىندەي؛ ال سىرىسىنەن باسقان كيىز بايپاقتى قيسىق جامباس ەتىكتىلەر جالاڭ اياقتاردىڭ جانىندا تويدا تارتۋ تارتىپ جۇرگەن ادامدارداي قادامدايدى...
بۇل كوميسسياعا جينالعان الا-قۇلا كيىمدى جالاڭاش-جالپى جانداردىڭ جۇزدەن توقسان بەسى بۇرىن قالا كورمەگەن، اۋىلدان «اۋ» دەرلىك جەر شىقپاعان، قولى قالام ۇستاپ، كوزى قاعازعا ءتونىپ ۇيرەنبەگەن، مۇلگىگەن دالانىڭ بەيعام وسكەن موماقان ۇلدارى بولاتىن. سوناۋ الىستاعى ماڭعىستاۋ بەتتەگى قاراكول مەن قاراباۋدان، جالعىزاعاش پەن تامدىدان، ورىنبوردان بەرگى شىڭعىرلاۋ مەن بورلىدەن، جايىق تۇبىندەگى قوساتار مەن دۋانادان، اققاتى مەن اششىسايدان تام-تۇمداپ جينالىپ كەلىپ، تاپ بۇگىن توعىت اۋزىندا توعىسقان قويداي ءۇرپيىسىپ، سىعىلىسىپ اۋرۋحانا الدىندا ۇيمە-جۇيمە، نە بولارىن بىلمەي ەلەگىزگەن بۇل ءبىر قورا جاننىڭ ىشىندە نۇرىم مەن ونىڭ قاسىنداعى توسىن تانىس — توپ باستايتىن كوك جاعال سەركەلەردەي كورىنەدى. توپىرلاسقان قوڭىر جۇزدىلەردىڭ جاۋدىراعان كوزدەرى سويلەسىپ وتىرعان بۇل ەكەۋىنىڭ اۋزىنا جەتىم قوزىداي تىلەمسەكتەنە قارايدى؛ ولاردىڭ سوزىنە كەيدە جامىراي كۇلىپ، كەيدە ۇرەيلەنە قاباق شىتادى.
— جالپاق باس، سەن بىلەسىڭ بە، ءقىزىلۇي نەلىكتەن ءقىزىلۇي اتانعان؟ — دەدى نۇرىم قاسىنداعى جىگىتكە.
— نەمەنە، ءقىزىلۇيدى مەن سالدىردى دەيسىڭ بە، الدە مەنىڭ اكەم وتاۋ ورنىنا ماعان ەنشىگە بەردى دەيسىڭ بە! قاي جەردىڭ قانداي اتى بارىن، ول اتىنىڭ اتا-تەگى، ءۇرىم-بۇتاعى قايدان شىعىپ، قايدان قويعانىن تەرىپ جۇرەتىن مەنى ءبىر شەجىرەشى عوي دەپ پە ەدىڭ؟ تەكە — تەكە، ءقىزىلۇي — ءقىزىلۇي؛ ۇيشىك — ۇيشىك! كوك بيەدەن سۇرا، قارا قۇلىندى نەگە تۋعانىن، — دەدى دەمبەلشە كەلگەن قىزىل شىرايلى جىگىت.
ونىڭ شىنىندا دا باسى جاپ-جالپاق كورىندى. جالپاقتىعىن ادەيى كورسەتكەندەي، ول جالاڭ باس وتىر. قايىرماسى ەكى ەلى قارا بوركىن بەلىن بوستاۋ بۋىنعان تۇيە ءجۇن شەكپەنىنىڭ قوينىنا تىعىپ الىپتى.
— ءوزىڭ ولەڭتىنىڭ جاعاسىندا تۋىپ-وسسەڭ دە كوشەسىنىڭ توزاڭىن كۇندە بۇرقىراتىپ جۇرەتىن قالاڭنىڭ قالاي ءقىزىلۇي اتانعانىن بىلمەيسىڭ. وسى جەردە ەڭ ءبىرىنشى سالىنعان ۇيلەر مىنا اۋرۋحانا مەن انا مەكتەپ ەكەۋى دە قىزىل تاستان قالانعان. قازەكەڭ وسىعان قاراپ «ءقىزىلۇي» اتاپ كەتكەن. ۇعىپ ال...
— قارا سوبالاق، بەرى قارا! قاقپاعا قارا! ءقىزىلۇيدى، كوكۇيدى قايتەسىڭ. نەمەنە، كوككە موينىڭدى سوزىپ بۇلت اراسىنان ءبىر قازىنا كورىپ قالدىڭ با؟ — دەپ، قىزىل شىرايلى جىگىت نۇرىمدى شىنتاعىمەن ءتۇيىپ قالىپ، ءسوزىن ءبولىپ جىبەردى.
— اقىرىن، اتاڭا نالەت، ءبۇيىرىمدى ءتۇسىردىڭ عوي، — دەدى نۇرىم، ءوزىنىڭ تىزەسىن قۇشاقتاپ وتىرىپ جوعارى قاراپ سويلەيتىن ادەتىنشە، كوزىن تومەن تۇسىرمەستەن.
ءسويتتى دە ول، ءبۇيىرىن قولىمەن ءبىر سيپاپ ءوتىپ، موينىن قاقپا جاققا بۇردى... قاقپادان ىشكە قاراي جالاڭاش بالتىرلى قايىڭ قازىقتاي، ءوزى اپپاق، ءوزى تىپ-تىك اياعىن جەرگە قاداپ باسىپ، تاكاپپار كەۋدەلى، شوشاق مۇرىندى تارازى ءبىر اققۇبا قىز كىرىپ كەلە جاتتى. قولىمەن نۇسقاپ، اتىن اتاپ ەشكىم كورسەتپەسە دە نۇرىم قىزدىڭ مۇكاراما ەكەنىن بىردەن تانىدى. «تاپ سول حاكىم ايتقان: بويشاڭ، سۇيرىكتەي سۇلۋ قىز. دومالاق يەك، تاماعىنىڭ استى ۇلبىرەپ تۇر. وزگەشە نۇرلى مويىلداي كوزىنىڭ اجارىن ادەيى ساندەۋ ءۇشىن قويعانداي — قاستارى بەينە كۇمىس بەلبەۋدىڭ قارا باعدارى سياقتى، قاپ-قارا. ال، تىپ-تىك كىرپىكتەرى جانىڭدى قىتىقتاۋ ءۇشىن جارالعان، قاراعاندا قادالىپ تۇرادى...»
«كامىل سول مۇكاراما. اۋرۋحانعا ودان وزگە سۇلۋ قىز جاۋىپ كەتتى دەيسىڭ بە؟! شۇعىلدىڭ ىقىلاسى ءوز اۋرۋحاناسىنا الىپ كەتتى دەپ ەدى عوي» دەپ ويلادى نۇرىم قىزدان كوزىن الماي.
قىز، ارينە، نۇرىمنىڭ كىم ەكەنىن بىلگەن دە جوق، ءتىپتى وعان كوزىنىڭ قىرىن دا سالعان جوق. كۇندەگى ادەتىنشە توقتالماستان، توڭىرەگىنە بۇرىلىپ كوزىن دە سالماستان، تىك ءجۇرىپ، اۋرۋحانانىڭ كىشكەنە باسپالداعىمەن جوعارى كوتەرىلدى دە، جاراقات بايلايتىن بولمەسىنە كىرىپ كەتتى.
— قامىستىكولدىڭ جارقوپا جاق بەتتەگى ىقتاسىنىنا كەلىپ تارانىپ، جازداي سىڭار جۇزەتىن جالعىز اققۋ سياقتى! اتىپ اڭ مامىعىن قانداماي-اق، تۇزاقپەن ۇستاپ، ۇلپىلدەك ساعاعىنان سيپاپ قويىپ، انا ءور كوزىنە ولگەنشە قاراپ قانا وتىراتىن ءبىر پەريزات ەكەن، — دەدى الگى نۇرىمدى شىنتاعىمەن ءتۇرتىپ قالعان بورىكسىز، قاقپاق جاۋىرىن، دەمبەلشە قىزىل.
ول مۇكارامانى قاقپادان كىرگەننەن-اق ەداۋىر ءجۇرىپ جەتەتىن ەسىككە دەيىن كوزىمەن جەتەلەپ، باسپالداققا شىعارىپ، قىز اق سىرلى ەسىكتەن كىرىپ، شارشى بولمەنىڭ ىشىندە كىشكەنە اق جەكەتىن شەشىپ، ونى قابىرعاعا ىلگەنشە قادالىپ قاراپ، تامسانۋمەن بولدى.
نۇرىم ونىڭ كەسىرلى ءسوزىن دە، قىز بويىن قالدىرماي تىنتكەن سۇعاناق كوزىن دە جاراتپاي قالدى. ونىڭ ءون بويىن وزىنە بەلگىسىز ءبىر قىزعانشاقتىق سەزىم بيلەپ كەتتى. مۇكاراما وعان كولدەنەڭ كوزدەن جاسىرىپ، جەلدەن، كۇننەن تاسالاپ، ماپەلەپ جۇرگەن اياۋلىسى سياقتاندى. قاسىنداعى سوزگە ۇستا، اشىق مىنەز، وتكىر كوز دەمبەلشە قىزىل جىگىت ەشبىر جانعا قيماس قىزدى شاپ بەرىپ قىسىپ، جارىلعان كونتەك ەرنىمەن ۇلبىرەگەن تاماقتان ۇيكەلەپ، جاپىرىپ جانشىپ، ايمالاپ ەزىپ، اش قاسقىرداي يىققا سالىپ الىپ، وڭاشا ءبىر جىقپىلعا قاراي الا جونەلەتىندەي كورىندى. نۇرىم قاباعى ازداپ جابىلا ءتۇسىپ، دەمبەلشە جىگىتتى ۇزىن قولىمەن يتەرىپ جىبەردى.
— سەنىڭ اققۋ مەن اق مامىق نە كوتىڭە كەرەك. الدىمەن انا جالاي-جالاي جارىلىپ كەتكەن ەرنىڭنىڭ قىزىل شاقاسىن جازىپ السايشى. ولەڭتىنىڭ بارماقتاي كوك شىبىندارىنىڭ ءبىرى تىشىپ كەتسە، جولىڭ بولار، — دەدى.
«جارقوپانىڭ تۇبىندە سىڭار جۇزەتىن اققۋ سياقتى ەكەن. اق مامىعىن قانداماي، اقساعاسىنان سيپار ما ەدى» دەگەن سوزگە ىرجيا تامسانعان جالبىر جىگىتتەر ەندى نۇرىمنىڭ سوزىنە دۋ كۇلىپ جىبەردى. جاۋىرىندى جىگىت ءسال بوگەلىپ، اينالاسىنا توسىرقاي قارادى. ول مۇنداي ءازىلى ارالاس قاتتى ءسوزدى كۇتكەن جوق ەدى — جاڭا جولداسىنىڭ قوستاۋىن قالاپ ەدى. جولدىڭ شاڭ-توپىراعىنا جارىلىپ تىرىسىپ مازاسىن الا بەرگەن سوڭ ول شىنىندا دا ەرنىن جالاپ جۇمسارتىپ قويىپ وتىرعان.
كەشە كازارماعا كىرگەننەن بەرى بۇل سوزشەڭ جىگىتتى نۇرىم كوپ جۋاستىڭ ىشىنەن قالاپ العانداي، ىشكەرى كورىپ قالعان بولاتىن. ونىڭ نۇرىمعا: اشىقتىعىمەن، بيلەپ-توستەپ باسقانى اۋزىنا قاراتقان وتكىر ءجۇزى مەن تاپقىر سوزدىلىگى بىردەن ۇناعان. ۇيرەنىسكەن دوس پەن تانىس جەردەن اۋلاق كەتكەن ادامعا جىلى امانداسىپ، ءبىر شاقشادان ناسىباي يىسكەۋ دە ۇلكەن جاقىندىق. جىلى شىراي مەن جاتىق ءسوز جەتەكشى بوپ، بۇل ەكى جىگىت قاتار جاتىپ كەشتە اڭگىمەمەن ءتۇن قىسقارتقان. سارقىلمايتىن بوزبالالىق شاڭ ءتۇنى بويى جىر بولىپ ەكەۋى تاڭ اپپاق اتقانشا كوپ جەردى شارلاپ، سان ەلدى ارالاپ، تالاي ساۋىق، تالاي جيىن-تويدى باسقا ۇرىپ ساناپ، باسىن باستاپ، اياعىن اياقتاپ شىققان-دى، ەرتەدەن بەرلى دە بۇلار كوپ جىلدار ءبىر ءجۇرىپ، ءبىر تۇرىپ وسكەن جاندارشا ءبىر-بىرىن يىقتان قاعىپ، بۇيىردەن ءتۇرتىپ قالجىڭداسىپ وتىرعان-دى.
— نەمەنە، قوتىرىڭا ءتيىپ قان-قاقساتىپ كەتتىم بە، الدە بولماسا ۇلدە مەن بۇلدەگە ورانىپ، قاسىن كەرىپ، قاباعىن شىتقان الما مويىن ارۋىڭا كوز قىستىم با؟ القا كەلدىڭ باتپاعىن قورىعان قىزىل كوز قىزعىشتاي باي-بايلاپ ايدالاداعى ءبىر مارجانى دا قىزعانا باستادىڭ با؟ سونشاما تۇتىگىپ نە بولىپ قالدى. شالقاردىڭ بالىعىنا تالاسىپ، قىرقىسىپ ەسكەن قارا تۇرىك، — دەدى جالپاق جىگىت نۇرىمدى اياۋسىز تىلدەپ.
نۇرىم بوگەلىپ قالدى. ول تۇنىمەن «سىرلاسقان» جاڭا دوستىڭ ءسوز ساپتاۋىنا قاراپ ىشىنەن: «ءجا دومبىراشى، ءجا جىرشىسىڭ عوي»، دەپ قويعان. ونى ازىلدەپ تە، قالجىڭداپ تا جەڭە المايتىنىن بايقاپ جانە «سىر ءبىلدىرىپ الدىم با، ءقايتتىم» دەگەن ويمەن ىلكى قاتاڭ ءۇنىن جۇمسارتا سويلەدى.
— مەنىڭ الما مويىن ارۋىما كوز قىسا المايتىنىن؛ وزىنەن ءوزى-اق بەلگىلى نارسە. ول ءۇشىن كەر شابدارىڭدى بوسقا بوربايلاپ ارام تەر بولماي-اق قوي. الدىمەن مارجا مەن قىزدى، ورىس پەن نوعايدى ايىرىپ السايشى، — دەپ كۇلدى نۇرىم، مۇكارامانى جولداسىنىڭ ورىس قىزى دەپ قالعانىن سەزىپ. — مۇنداي سۇلۋ بيكەشتەردىڭ اۋىلى ەكەۋمىزدەن الىس كوشىپ، شالعاي قونىپ جۇرەتىنىن ەستەن شىعارما، ونى قوي. ونان دا ءبىزدى قاي جەرگە ءيىرىپ، قاي قوراعا قامايدى، سونى ايت! ءجۇن تۇسپەگەن سابالاق قارا توبەتتەي، شيدەم شەكپەنىمىزدى سۇيرەتىپ ەرتەڭ كىمنىڭ كوتىنە ەرىپ زىركىلدەيمىز؟ الدە قۇيرىق-جالىن كۇزەگەن تايداي سىپتيتىپ، شوشاق تىماق، سۇر شينەل كيگىزىپ تەكەنىڭ كازاك-ورىستارىنا قوسا ما؟! قىمىز ءىشىپ، قىزعا كوز قىسىپ، كەلىنشەكتەردىڭ الدىندا جانتايىپ جاتىپ دومبىرا شەرتۋ — ەكەۋمىزدەن ەداۋىر قاشىقتاعان شىعار.
— ءبىز سياقتى سەنى جەلكەڭنەن ۇستاپ، تۇمسىعىڭا تۇمىلدىرىق كيگىزىپ اكەلگەن جوق. سەن ءوز ەركىڭمەن ەرىككەننەن كەلگەن ەسەرسىڭ. سويتە تۇرىپ «ءبىزدى قاي قوراعا قامايدى» دەپ نەسىنە ۋايىم جەي قالدىڭ؟ «قوجانى كوردىم دەگەنشە — شۇمەتەگىڭنىڭ باسىمەن قوش ايتىسا بەر. ار جاعى اق جاپانىڭ ك ۇلى تيگەندە ءبىر-اق بىلەرسىڭ» دەگەن ەكەن سۇندەتتەن قۇتىلعان ءبىر بالا جولداسىنا. سول ايتقانىنداي مىنا لوكتىرگە تۇسكەننەن كەيىن قوراسىن دا، شينەلىن دە، ورىسىن دا، ورمانىن دا كۇتە بەر، — دەپ، جالپاق قىزىل نۇرىمدى تاعى دا ءبىر تىلدەپ ءوتتى. ءسويتتى دە ول ءبىر جاق تاقاسى جەلىنىپ، ءسىرىسى قيسايعان ءتۇزۋ تابان قازاق ەتىگىنىڭ قونىشىنان قاعازعا وراعان ناسىبايىن قوس بارماقتىڭ ۇشىمەن شىم-شىمداپ الىپ، ۇنەمدەپ يىسكەدى؛ سونسوڭ ونى مۇقياتتاپ وراپ قايتادان قونىشىنا قىستىردى. — مارجا ەمەس، بيكەش دەيسىڭ، قۇلدى سونىڭ كىندىگىن ءوزىڭ كەسىپ، جايالىققا بىرگە وراسقان ادامداي. سوندا قازان ات قىزدى نوعاي دەگىڭ كەلە مە؟ جاتاعان جامباس، قىرتىق مويىن، قايقى بەل قاراگەر بيە سىقىلدى — نوعاي قاتىندارىن دا كورىپ ءجۇرمىز. ا، مىنا سياقتى قۇدۋ بەل، قازىق اياق،.شەكەسىنەن قاراعان ارعىماق قىز قازاننان كەلمەسە تەكە مەن جىمپيتىدان شىعا قويماس، — دەدى ول.
— ءبىزدىڭ ءبىر قاديشا دەيتىن جەڭگەمىز بار ەدى قوس مالتانى كوجە قاتىققا ءۇش كۇن ەزەتىن. سەنىڭ مىنا شىمشۋىڭمەن ناسىبايىڭ التى اي يىسكەۋىڭە جەتەتىن شىعار! ايەل بولساڭ ۇنەمشىل-اق بولار ەڭ. تۇزدە جۇرگەندە ازىقتى ۇنەمدەگەنىڭ ايىپ ەمەس، ناسىباي دا ازىق قوي اتاتىن كىسىگە. ال جىگىتىم، سەن شاتاسپا، بۇل قىز نوعاي قىزى، مەن جاقسى بىلەمىن. كوزىنشە قولايسىز ءسوز ايتىپ قوپىراتىپ جۇرمە، — دەدى نۇرىم وعان، كۇنى بۇرىن ەسكەرتە سويلەپ.
مۇكارامانى كامىل تانيتىنىن جانە ونى ىشتەي جاقىن سانايتىنىن نۇرىم باستا بىلدىرگىسى كەلمەسە دە، قىزدى السۋا سوزدەن قورعايمىن دەپ اقىرىندا ول سىرىن اشا باستادى. مۇنى قىزىل شىرايلى جىگىت تە الىستان بولجاپ، سىردى اڭعارا باستاعانداي بولدى. ءبىراق نۇرىمنىڭ بۇل قىزبەن قالاي تانىس ەكەنىن، نە جاقىندىعى بار ەكەنىن جەتە ۇعا المادى. ول نە دە بولسا نۇرىمنىڭ زىعىرىن قايناتا تۇسۋگە، «ءتىلىن شىعارۋعا» تىرىستى.
— وندا اناۋ التىن كوزىلدىرىك كيگەن قازاق لوكتىرى، زەكەت الاتىن مولدالارداي ءموليىپ، ءبىر كۇنى نەكەسىن سايتانعا قيدىرادى دەسەيشى. سەن، نۇرىم، قىزبەن تانىس ەكەنسىڭ، ەڭ بولماسا كورپە قيمىلداتارىن ءوزىڭ الىپ قال. باسە، شاپ ەتە قالۋىڭ جامان ەدى، بىلەدى ەكەنسىڭ، قۇر قالما. وگىز سۋ ىشكەندە بۇزاۋ بايعۇس مۇز جالايدى عوي...
نۇرىم كورە كوزگە اشۋ قىسىپ قاتتى ءسوز ايتۋعا ىڭعايلانا باستادى دا، ەكەۋىنىڭ تەكە تىرەس ءسوزى ۇزاققا سوزىلۋعا بەت الدى. ءبىراق كوميسسياعا تۇسەتىندەردى باستاپ الىپ كەلگەن ەساۋل كيىمدى قازاق جىگىتى كەلىسسىز اڭگىمەنى ءۇزىم جىبەردى. ول اۋرۋحانا باسقىشىنا جۇگىرىپ شىعىپ: قاز-قاتار ەكى-ەكىدەن ەسىك الدىنا تۇرا قالىڭدار! شاپشاڭ! ارش!.. — دەپ كوماندا بەردى.
ءسوزى كومەيىندە قالعان اشۋلى نۇرىم دا، سوزگە ۇستا، تىكەن ءتىلدى ونىڭ قاسىنداعى جولداسى دا ورىندارىنان ۇشىپ تۇرەگەلىپ ساپقا ۇمتىلدى. بۇرىن-سوڭدى اسكەر ءتارتىبىن كورمەگەن، تەك قانا ەكى-ۇش كۇن ىشىندە قاتارلاسىپ تۇرۋدى ۇيرەنە باستاعان قورباڭ ءجۇرىستى، اڭقاۋ ءپىشىندى، شابان ۇعىمدى قىر جىگىتتەرى ەسىككە قاراي دۇرلىگە بەت قويدى. «قاز-قاتار!» دەگەن كوماندا ولارعا انىق جەتكەن جوق، تەك «ەسىك الدىنا!» دەگەندى مىقتاپ ۇستاپ قالعانداي، باسپالداققا بۇرىنىراق جەتۋگە توپىرلاستى...
3
قىزىل شىرايلى دەمبەلشە جىگىت دارىگەرگە نۇرىمنان بۇرىن كىردى. بۇل ەكەۋىنىڭ الدىمەن كىرەرىنە جانىنداعى توپىرلاعان وڭكەي قوڭىرلار تالاسقىسى كەلمەدى بىلەم:
— كانە، ءجۇرىڭىز، ءجۇرىڭىز، سىزدەر باستاڭىز! — دەستى.
ءبىر جىگىت ءتىپتى دارىگەر الدىنا بارۋعا جۇرەكسىنىپ تۇرعانىن دا بايقاتىپ:
— سىزدەر باستاڭىز، كىم بىلەدى، لوكتىر دەگەن اتىن ەستىگەنىمىز بولماسا، الدىنا بارىپ كورگەنىمىز جوق. نە ىستەيدى ەكەن ءوزى؟ — دەپ قالدى.
— شەشىندىرەدى.
— شەشىندىرگەنى جامان ەكەن... ابىرويدىڭ اشىلعان جەرى دەسەيشى!
— و، جاساعان، ورىستىڭ قالامىنا ىلىكتى دەگەن وسى ەندى.
— ورىس ەمەس، قازاق قوي لوكتىرىڭ، — دەپ كۇبىرلەستى باسقالارى.
— مالشا قاراپ، اۋزىڭدى اشىپ، ءتىسىڭدى باسىپ، سانىڭا تاڭبا سالادى، — دەدى دەمبەلشە جىگىت ولاردىڭ ۇرەيىن ۇشىرا ءتۇسىپ.
بۇل دەمبەلشە ەش نارسەدەن تايسالعان دا جوق، دارىگەر وتىرعان بولمەدە ايەل بارىن دا ەلەگەن جوق. — Kipگەن بويى سان رەت كوميسسيادان وتكەن جانشا، كيىمىنىڭ ءبارىن شەشىپ تاستاپ، ءوزى سۋعا تۇسەتىن كىسىشە تىر جالاڭاش قالدى.
— فاميلياڭ كىم؟ — دەپ سۇرادى ەحلاس ونىڭ بۇلشىقتى قارى مەن قۇيعان قورعاسىنداي تىپ-تىعىز، ءارى جاۋىرىندى، ءارى توستەك كەلگەن تىعىز دەنەسىنە ريزا بولعان پىشىنمەن ءجىتى كوز تاستاپ.
جىگىت:
— اتىم جولمۇقان، — دەدى ءسال بوگەلە جاۋاپ قاتىپ.
— ىمم، جولمۇقان... ال، اكەڭ اتى؟ — دەدى دارىگەر جولمۇقانعا جاقىنداي ءتۇسىپ.
جولمۇقان ونىڭ سۇراعىن جاڭا عانا ۇققانداي بولدى.
— ە، لوكتىر، سولاي سۇراساڭىزشى، قازاقشا. اكەم اتى — باراق.
— بەرىرەك، جۇرە ءتۇس، قورىقپا. فاميليا دەگەن سوزدەن دە ۇرىكپە. ەرتەڭ «اكەڭ اتى كىم؟»دەپ سۇراپ جاتپاس كومانديرىڭ. قىسقاشا: «فاميليا، مارش»، — دەگەندەردى وسى باستان ۇيرەنە بەر، — دەپ ەزۋ تارتتى ەحلاس، قارسى الدىنا كەلىپ تۇرا قالعان جولمۇقاننىڭ يىعىنا قولىن سالىپ.
ول دەنى ساپ-ساۋ ەكەنى كورىنىپ تۇرسا دا، جولمۇقاندى اينالدىرا قاراپ، اۋزىن اشتىرىپ ءتىسىن دە، تەرىس اينالدىرىپ كوزىن دە مۇقياتتاپ كوردى. سونان كەيىن ستولعا وتىرىپ جازا باستادى.
— جاسىڭ نەشەدە، باراقوۆ؟
— جيىرما بەسكە ىلىكتىك بىلەم وسى بيىل.
— ۇي-كۇيىڭ؟
— شەشەم بار، لوكتىر.
— ايەلىڭ؟
— ايەل الۋعا قول تيمەي ءجۇر، لوكتىر.
ەحلاس باسىن شايقادى.
— لوكتىر دەمە، دوكتور دە.
— ەكەۋى دە ورىسشا ەمەس پە، اعايىن.
— ءازىر جاۋاپقا شەبەرسىڭ، تۋىسقان. ەركىڭمەن قالاپ كەلگەن شىعارسىڭ ۋالايات اسكەرىنە؟
«وتكىر جان. ءسوزى دە وزىنە لايىق دوڭگەلەنىپ تۇر» دەپ ويلاپ ەحلاس، جولمۇقاننان جاراسىمدى جاۋاپ كۇتكەندەي، التىن پەنسنەنىڭ ۇستىنەن ونىڭ ءمىز باقپاس جۇزىنە باعىپ كۇلىمسىرەي قالدى.
— ەشكىمگە جەلبۇيدامنان ۇستاتىپ كورگەنىم جوق، لوكتىر-دوكتىر. اعايىن جاقسى ات بەرىپ، حۇكىمەت قولعا قارۋ ۇستاتسا، كەجەگەمنەن كەرى تارتاتىن نەم بار.
ەحلاستىڭ كۇلكى شىرايى جوعالىپ، ءجۇزى سۇرعىلت قالپىنا كوشتى.
— جاقسى ات پەن ۆينتوۆكا ءۇشىن جۇرگەنىڭ بە؟
— جۇيرىك ات، اسەم تۇرمان، سىپايى كيىم، ەر قارۋى — بەس قارۋ قاي جىگىتكە لايىق ەمەس، اعايىن!
بۇل جولى دارىگەر باسىن شايقامادى، ءسال عانا قاباق شىتتى. «ات پەن مىلتىققا عانا، بوس ءجۇرىپ ەل قىدىرۋعا عانا قۇمار نادان قارالار. ەل بولۋ، حۇكىمەت قۇرۋ، ونىڭ ىشكى-تىسقى ءتارتىبىن قورعاۋ قاشان ميىنا كىرەر ەكەن!» — دەپ ويلادى ەحلاس ىشتەي رەنجىپ. ءبىراق مىنا بالۋان دەنەلى، اشىڭ ءجۇزدى، ۇتىمدى سوزبەن ويىن بۇركەي سويلەيتىن العىر جىگىتكە كەشىرىم بەرگەندەي قاباعىن قايتا جازدى. ونىڭ كوز الدىنا بىرنەشە كۇننەن بەرى الدىنان ءوتىپ جاتقان كوزگە قوراش، دەنە بىتىمدەرى كۇيكى، بۇلشىقسىز، بەت اجارلارى دا بىركەلكى قوڭىر دومالاق، كوبىنىڭ ەرىندەرى جارىلىپ، كوزدەرى كىربيىپ، قالانىڭ توپىرىنا ءجۇزى سىنىپ قالعان، قىرىققان قوزىداي قورباڭ قيمىلدى دالا جىگىتتەرى قايتادان ءتىزىلىپ ەدى. ولارمەن ۇزىن بويلى، سىمباتتى دارىگەر مۇنداي سالۋالى ءسوز بەن ءتىل دە قاتىسقان جوق-تى،
— ەلدە نە كاسىپ جاسادىڭ؟ — دەدى ەحلاس سالماقتى ۇنمەن.
جولمۇقان بۇل سۇراققا قۇلاعىن تىگە قالدى. «بۇل وقىمىستى سايتان، مەنىڭ كاسىبىمدى قۇلاعى شالدى ما ەكەن؟» دەگەن شۇبا قىلت ەتە قالعانداي بولدى. ول:
— كاسىپ — ءناسىپ، جىگىت — جەل. جەل كۇندىز دە ەسەدى، تۇندە دە ەسەدى. «سەن نەگە ەستىڭ؟» دەپ كىم سۇرار. قاي بەلدى باسىپ، قاي سايدى اسىپ كەتكەن ىزدە نە تۇرار! قىردىڭ جەلىن تاۋ قۋماس، تاۋلى جەردە جەل تۋماس، — دەپ جارتىسى تاقپاق، جارىمى جۇمباق ءسوزدى جەلدىرە جونەلدى.
سوندا دا بۇل جەلدەي ەسكەن ءسوزدىڭ ءتۇيىنىن ۇستاۋعا تىرىسىپ، ەحلاس الگىدەگى كوزىلدىرىك ۇستىنەن قاراي قالعان كۇيىندە ءسال بوگەلدى دە: «تاپا-تال تۇستە ورىستەن جىلقى قۋىپ كەتەتىن باۋ كەسپەنىڭ ءبىرى عوي. ات پەن دارۋ دا سوعان كەرەك بولعانى. جاۋ بەتىنە ۇستارعا جارىعان ەكەنبىز...» — دەپ كۇبىرلەپ، جولمۇقانعا «شىعا بەر» دەگەن يشارا بەردى. جولمۇقان ونىڭ ءسوزىن ەسىتتى مە، ەسىتپەدى مە، — كىم ءبىلسىن. «مەنى كوردىڭ بە» دەگەن جانشا بۇرىشتا تىك تۇرعان سۇلۋ قىزعا كوزىن قىسىپ قالدى، ءوزى ەسىككە بەتتەدى.
— ەكىنشى كىم؟ — دەگەن كوماندير داۋسىنا ىلەسە يىلىپ-بۇگىلىپ نۇرىم كىرە بەردى. — تەز، جۇنىسوۆ، تەز! — دەدى ول بويىن جيىپ ۇلگەرمەگەن بويشاڭ جىگىتتى سوزبەن قامشىلاپ.
ۇيدەگىلەر تەگىسىنەن نۇرىمعا قاراي قالدى. «مىناۋ كادىمگى بۇزىق جۇنىستىڭ ەسەر قاراسى ما؟ بۇل قالاي كەلىپ قالدى؟ الدە قايىپقوجانىڭ ەسالاڭ كارىمعاليمەن بىرگە مۇنىڭ دا زەربەسى شىقتى ما ەكەن؟ دەپ ويلادى ەحلاس الدەنەگە قىزارا ءتۇسىپ. ول كورەر كوزگە نۇرىمدى جاقتىرماعان ءپىشىن كورسەتتى: كورىكتى جازىق قاباعىن شىتا قارادى. ال دارىگەردىڭ وڭ جاعىندا بۇرىشتا تۇرەگەلىپ تۇرعان مۇكاراما باياعى شۇعىلالى كوزدى نۇرىمنىڭ قاراقوشقىل تارتقان سوپاقشا ماڭدايىنا قادادى، اساۋ كىرپىكتەر بۇرىنعىدان دا ۇركە تىكسيىپ قالدى، يەك تە كوتەرىلە ءتۇستى. بايقاپ قالعان ادامعا ونىڭ ويماقتاي اۋزى جىبىرلاپ تا كەتتى: «جۇنىسوۆ، بۇل قانداي جۇنىسوۆ؟!»
دارىگەر ەحلاس پەن مۇكارامانىڭ ءبىرى تانىپ جارىتپاي كوز تىگىپ، ءبىرى تانىماي تەك قانا «جۇنىسوۆ» دەگەن فاميلياسىنا اقتارىلسا، نۇرىم ءبىر ءسات ولاردىڭ ەكەۋىن دە تانىعانىنان اقتارىلدى. ءبىراق ول ءوزىنىڭ ەجەلگى باتىل مىنەز، توپجار قيمىلىنا باسىپ:
— ەحلاس اعا، ايىپ ەتپەڭىز، ۇيىڭىزگە بارىپ سالەم بەرىپ شىعۋعا مۇرسا بولماي جاتىر. دومبىرادان وزگە قۇرال ۇستاپ كەرمەگەن اساۋ قول مىلتىقتى جاتسىنىپ ىرىق بەرمەسە، جايلاۋعا سىيمايتىن باس كازارما شاڭىراعىن قوراشسىنىپ كوندىگە الماي الەك. ونىڭ ۇستىنە تاستاي ءتارتىپ تىزگىن بوساتار ەمەس، — دەپ، وقىمىستى اۋىلداسىنا ادەيى باس ارازدىقپەن بارماعانىن جۋىپ-شايۋعا تىرىستى.
— ىمم، — دەپ قاباعىن بۇرىنعىدان گورى شىتا ءتۇستى تاكاپپار دارىگەر.
ەساۋل فورمالى قازاق كومانديرى «مىنا سوبالاق دارا شاماسى دارىگەرمەن تانىس-اۋ. «ەحلاس اعا، كىرىپ سالەم بەرۋگە مۇرسا كەلمەدى» دەيدى. الدە اعايىنى ما ەكەن؟» دەپ كوزىن تىگە ءتۇستى. ول تاعى دا:
— تەز، جۇنىسوۆ، تەزىرەك شەشىن، ادام كوپ كوميسسيادان ەتەتىن، — دەدى. ءبىراق، ونىڭ داۋسى باستاپقى بۇيرىق تۇردەن ءوتىنىش رايعا كوشتى. ول نۇرىمدى «ۇلكەن دارىگەردىڭ» جاقىنى دەپ ءتۇيدى بىلەم.
وسى كۇنگە دەيىن ول ەحلاستىڭ دارىگەر ەكەنىن بىلسە دە، ونىڭ تاپ جىگىت الاتىن جەردە كەزدەسەتىنىن كۇتكەن جوق ەدى. ەڭ قيىنى: نۇرىشتىڭ اتتان قۇلاپ ءولىم حالىندە قالعانى. سونىڭ كەسىرىنەن عوي نۇرىمنىڭ بوي تاسالاپ، اۋلاقتا بولا تۇرۋ نيەتىمەن تاپ وسىندا كەلگەنى. ارينە، ودان وزگە دە سەبەپتەر بار البىرت جىگىتتى شۋلى دۋماندى قالاعا جەتەكتەگەن. ءبىراق، باس سەبەپ نۇرىش ەدى عوي. «مىنا ساراناۋ سارى اعاسىنىڭ كەگىن الۋعا تىرىسادى. الدىمەن اسكەر قاتارىنا الدىرماس. مەيلى، الدىرماسا الدىرماسىن. اسا قىزىعىپ تۇرعان مەن دە جوق. ۇستىمنەن ءىس كوتەرىپ بالە جاساماسا بولدى. باسقاسىن كورىپ الارمىن. قاپ، مامبەتتى جولىقتىرا الماي قالعانىم-اي. مامبەتتى كەزدەستىرسەم بىرگە ءجۇرىپ، ءبىراز ۋاقىت ەل ءىشىن ارالاپ، جەر كورىپ قايتار ەدىم» دەپ ويلادى نۇرىم، ەحلاستىڭ قاباق شىتقان جۇزىنەن سىر ىزدەي باستاپ.
جاراتپايتىن، ءتىپتى دۇشپانىنداي جەك كورەتىن جۇنىستىڭ بالاسىنىڭ «ايىپ ەتپەڭىز، سالەم بەرۋگە بارا المادىم» دەپ «اعالاعان» ءسوزى دارىگەردى جىبىتكەندەي بولدى. نۇرىم مىقتاپ قۋىستانسا دا، ەحلاس نۇرىش جايىن بىلگەن جوق-تى. بىلمەگەنى: اعاسى بولعان وقيعانى ءۇي ىشىنەن جاسىرعان بولاتىن. ول ءبىر جاعى الىسىپ اتتان جىعىلدىم دەۋگە ارلانعان دا ەدى جانە اكەسىنەن قورقىپ شىن سىردى ادەيى بۇككەن ەدى. «جۇنىستىڭ بالاسى اتتان اۋدارىپ جىعىپ قولىن سىندىرىپتى» دەگەن ءسوزدى ەستىسە شۇعىل الدىمەن نۇرىشتىڭ ءوزىن جازالاۋى ايدان انىق نارسە بولاتىن.
بۇل سىردى ءبىراق نۇرىم دا بىلگەن جوق، نۇرىمدى كوميسسيالاۋعا كىرىسكەن ەحلاس تا بىلگەن جوقتى. ول بۇل وقيعانى ەستىگەن ساعاتتا جانشانىڭ قارا ماشيناسىن سۇراپ الىپ، «اتتان قۇلاپ مەرتىككەن» اعاسىنىڭ قولىن سالىپ، «بەينەتتەن وزگە ءحاۋىپ جوق» دەپ ۇرپيىسكەن ءۇي ءىشىن جۇباتىپ قايتقان ەدى.
— ەلدەن قاشان شىقتىڭ؟ — دەدى ەحلاس نۇرىمعا.
— كەشە كەشكە، — دەپ نۇرىم بىرنەشە كۇن وتكەنىن جاسىرا قويدى.
دارىگەر موشقامادى. باسى ارتىڭ لەبىزدەسۋدەن قاشىپ، ول، ءتارتىپ بويىنشا كەرەك ماعلۇماتتى ءتىزىپ سۇراپ تا جاتپادى. بالۋان دەنەلى باتىل جولمۇقانمەن بىرگە بۇل ۇزىن قارانىڭ دا «گودەن» دەگەن باعاعا قىلاپسىز يە بولارىنا شاك كەلتىرگەن جوق. جالعىز-اق ونى ويلاندىرعان: «ەرەۋىل كوتەرىپ، جىگىت جيناپ بولىسقا شابۋىلداپ وتىرعان سوتقار جۇنىس جانشانىڭ جاساعىنا بالاسىن ءوز ەركىنە جىبەرىپ، الاشتىڭ ازاماتى بولا قالعانى قالاي؟ الدە مۇندا دا ءبىر ارام پيعىل بار ما؟» دەگەن كۇدىك بولدى. ول ءوزى بىلەتىن نۇرىمنىڭ ءاتى-جونىن، بويىن، ءتۇرى مەن ءتۇسىن، دەنەنىڭ ساۋلىعىن سۇراماستان جازىپ وتىردى دا:
— قانشا جىگىت ىلىكتىڭدەر اۋىلدان؟ — دەدى،
بۇل دارىگەردىڭ ويىنشا: سەزدىرمەي سىر اشار سۇراق ەدى. ول داۋسىن جۇمسارتىڭقىراپ، موماقان ءپىشىن كورسەتۋگە تىرىستى. ىشتەي «نە دەر ەكەن، نە شىراي كورسەتەر ەكەن؟» دەپ كوزىن الماي تۇرعان نۇرىم جۇمساق ءتىل قاتقانعا قۋانىپ كەتتى.
— مەن تىزىمگە ىلىگىپ كەلگەنىم جوق، ەحلاس اعا، — دەدى ول لەپىرگەن ۇنمەن.
— ءوز ەركىممەن دە!..
— يا. بىرەۋدىڭ جەتەگىمەن، بولماسا الدەكىمدەردىڭ يتەرمەلەۋىمەن جۇرمەيتىن تەنتەك نۇرىمدى بالىقشا جەلبەزەگىنەن ءتىزىپ بەرە قويار ادام بولعان جوق.
— مىقتىمىن. سانالى ازاماتپىن، تۇزىكتىككە بەت بۇردىم دە!..
نۇرىم ويلانىپ قالدى. بۇل ءسوزدىڭ كوكەسىنى بارىن ول جاقسى اڭعاردى دا، ءبىراق ءوز جاۋابىنىڭ دا ماقتانشاق ءۇنىن بايقاپ قالىپ، ءىلىپ-شالۋدان باس تارتتى.
— ىقا، الداعىنى ءبىر ءتاڭىرىنىڭ ءوزى بىلەر. بۇرىن بۇزىقتىڭ جاساعان جەرىم جوق، بۇگىنگىم تۇزىكتىك بولسا بولعانى. ەر ازامات اتقا ءمىنىپ جاتىر دەگەن سوڭ، جيىنسىز جەردە قول قۋسىرىپ كورمەگەن ءىنىڭىز ۇيدە قالا المادى.
— بۇل ويىن-ساۋىقتىڭ ورنى ەمەس. تەمىردەي ءتارتىپ پەن عاسكەر ونەرىنە ۇيرەتەتىن جەر ەكەنىن ەستىگەن شىعارسىڭ؟
— البەتتە، ەحلاس اعا.
— كەرەك بولسا، قارا قازان، سارى بالانىڭ قامى ءۇشىن تۇتەگەن وققا دا قارسى بارۋعا تۋرا كەلەر.
— شەشىنگەن سۋدان تايىنباس دەيدى عوي. كوپپەن كورگەننىڭ ءبارى ۇلى توي ەمەس پە، ەحلاس اعا. بالتىر ءتۇرىپ بوزبالالىق تا ەتتىك، ولەڭ ايتىپ ويىن-تويدى دا باسقاردىڭ. ەندى سارى ازامات ساردار بەكتىڭ ورتاسىندا ماحامبەت باتىر ۇستاعان سۇڭگىنى كوتەرىپ تە ۇيرەنەيىك.
ەحلاس ونان ءارى سوزبادى. «ءسوز ءۇشىن تۋعان دەگداردىڭ بالاسى جاۋاپقا ىركىلمەس. كەشەگى ورازبايدىڭ باس كەسەرىنە ۇساپ كەتىپ جۇرمەسە نە قىلسىن! وفيسەرى ساق بولسا...»
— بار. جارايسىڭ، — دەدى دارىگەر اڭگىمەنى تەز قىسقارتىپ.
«بۇل جىگىتسىڭ دەگەنى مە؟ الدە عاسكەر بالۋعا جارايسىڭ دەگەنى مە؟» دەپ ويلاپ ۇلگەرگەنشە، الىپ كەلگەن وفيسەر:
— جۇنىسوۆ، سەن وندىق بولۋعا دا جارايسىڭ. سەنى ءوز جۇزدىگىمە الامىن، — دەپ يىعىنان قاقتى.
4
تىپ-تىمىق ءبىر جازعى كەشتەردە قايماقشىپ جاتقان ايدىن بەتىن ۇيتقىتىپ وتكەن قۋما قۇيىن سياقتى، ويدا جوق جەردەن كەزدەسكەن نۇرىم مۇكارامانىڭ ماۋجىراعان جۇرەگىن حاتتان دا قاتتى تولقىتىپ جىبەردى. كوميسسيا ۇستىندە قىز نە ىستەرىن، نە دەرىن بىلمەي قالدى. «ەحلاستان «بۇل قاي جۇنىسوۆ؟» دەپ تە سۇراي المادى، تۇرلەرى دە الا-قۇلا، مىنەزدەرى دە الەم-تاپىرىق قىردىڭ ءبىر توپ تارپاق جىگىتتەرىن باستاپ كەلگەن وفيسەر فورمالى باسشى قازاقتان دا جاي-جاپساردى سۇراي قويۋ ورىنسىز كورىندى. ونىڭ ۇستىنە ەڭ قيىنى: حاكىمدى كىم دەپ سۇرايدى؟ تانىس ەدى دەمەكشى مە؟ الدە كوڭىل قوسقان بولاشاق جار دەپ سىر شاشپاقشى ما؟!
كەلىسى كەلمەدى. ءبىراق قىزدىڭ انىق تۇيگەنى: مىنا جۇنىسوۆ سول حاكىمنىڭ اعاسى، ويتكەنى ەلىبى اۋماعان حاكىم. بويىنانان ۇزىن، ءوڭى قارا سۇر بولسا دا سۇيكىمدى.
«سول عوي! حاكىمنىڭ اعاسى عوي! — دەپ ويلادى قىز. — ءىنىسىنىڭ قايدا جۇرگەنىن بۇل جىگىت انىق بىلەدى عوي. مۇمكىن حات تا اكەلگەن شىعار. ماعان كوپ قارادى، ءبىراق دارىگەرگە دە، باسقالارعا دا بايقاتپاۋعا تىرىستى».
ازدان كەيىن ول كۇدىك كەلتىرەر جەر قالدىرماۋعا تىرىسىپ، نۇرىمنىڭ نە سويلەگەنىن دە ەسكە ءتۇسىردى. «اعا، سالەم بەرۋگە بارا المادىم»، دەدى ەحلاسقا. دارىگەرمەن ءبىر اۋىلدان، ءتىپتى اعايىندى جاندار. حاكىم سولاي دەگەن. اتتەڭ، حاكىمنەن مەن ورالدا جۇرگەندە «اعاڭ بار ما؟ اتى كىم؟» — دەپ نەگە سۇرامادىم ەكەن. ءبىراق ول كۇندە تۋعان-تۋىسقاندارىن سۇراۋعا ۋاقىت بولدى ما؟! ۋاقىت بولمادى. ۋاقىت بولسا دا الداعى كۇنگە كوز جىبەرۋگە مۇرشا كەلمەدى. الىپ ۇشقان بالالىق شاق نە نارسەنى بايقاتار؟! جانە مۇنداي الىس ساپارعا، ۇزاق ۋاقىت ايرىلىپ كەتەتىنىمىزدى بىلدىك پە!» دەپ وكىندى قىز، نۇرىم شىعىپ كەتكەننەن كەيىن. سول ساعاتتان باستاپ قىزدىڭ بار ويى نۇرىمدا، بار ىنتاسى ونىڭ كىم ەكەنىن انىقتاپ، بىلۋگە اۋدى... ەحلاستىڭ سوزىنە دە ول اسا زەيىن سالماي، ايتقانىن تەك شامامەن ورىنداپ، اۋرۋدى دا داعدىلى ادەتپەن قالاي بولسا سولاي شىعارىپ سالا بەردى. ال، كوميسسيا ۇستىندەگى اڭگىمەلەردى قۇلاعىنا دا ىلمەدى.
«بۇل قالاي بولعانى؟» دەگەن سۇراق كەزدەستى ءبىر كەز وعان. — حاكىم ريەۆوليۋسيونەرلەرمەن بىرگە. ول انا ءوزى دە، ءىسى دە جۇمباق ايتييەۆتەرمەن بىرگە! تۇرمەدە وتىرسا دا قايىسپايتىن دميترييەۆتەرمەن بىرگە! اتۋعا دا، اسۋعا دا سەسكەنبەي قارايتىن باتىرلارمەن بىرگە! كوپتىڭ الدىنا شىعىپ قىسىلماي ءسوز سويلەيتىن ەر قيمىلدى باتىل جاندارمەن بىرگە. جازدىگۇنى كوك قارۋلى كازاك-ورىستاردان سەسكەنبەي الدەنەنى سىلتاۋ ەتىپ، حاكىم ورال قالاسىنا كەلىپ، ءتىپتى ءتورت بۇرىشىندا پۋلەمەت قۇرىپ قويعان اجالدىڭ اۋزىنداي ءزارلى تۇرمەگە بارىپ، ريەۆوليۋسيونەردىڭ قىزى دۋسيا ارقىلى حابار الىپ ءجۇر. ءوز ءىسىنىڭ دۇرىستىعىنا سەنگەن جاندار عانا وسىلاي ىستەيدى. حاكىم دە سولاي. ول العان باعىتىنان، كوزدەگەن ماقساتىنان تايمايتىن جاس بولىپ العان. ماران: «ءبىز تەز كەلەمىز! كۇت! كەشىكپەي كەلەمىز!» دەپ ەدى سوڭعى كورگەندە... سوڭعى حاتىندا تاعى سونى ايتىپتى. ۇلكەن كۇننىڭ جاقىن ەكەنىن ايتىپتى، تەز كەلەتىنىن ايتىپتى. مەن وعان سەندىم! ول كەلەدى! بۇل يمانداي تازا، بەرىك سەرت. مەن دە سەنەم بۇل ۋادەگە. ويتكەنى حاكىمدى سۇيەمىن... ال، مىنا جۇنىسوۆ سول مەنىڭ حاكىمىمنىڭ اعاسى. بۇل دا جۇنىسوۆ. حاكىمدەي وقىماسا دا، بۇل دا بەتىنەن قايتپايتىن ەر كەلبەتتى جان. سولاي بولا تۇرا بۇل جۇنىسوۆ جاھانشانىڭ جاساعىنا نەگە جازىلدى؟ جاھانشا حاكىمگە دە، ونىڭ سەرىكتەرى — ريەۆوليۋسيونەرلەرگە دە قارسى ەمەس پە؟ الدە بۇل جىگىت ناداندىعىمەن جازىلىپ ءجۇر مە دوسمۇحامەدوۆتەردىڭ درۋجيناسىنا؟! بۇل قالاي؟ بۇل جىمپيتى باسشىلارىنىڭ كازاك-ورىس اتاماندارىمەن دوس ەكەنى قارۋ-جاراق الىپ جاتقاندارىنان-اق بەلگىلى. وتكەن جولى وفيسەر ابلايەۆ جولدا قولعا ءتۇسىپ، بار جۇگىنەن. ايرىلعان. ونى وزدەرى جاسىرىپ، ەحلاس دارىگەردىڭ ۇيىنەن قوناقاسى جەمەي كەتتى... ءبىراق وسىنىڭ ءبارىن ولگا-حانۋم ەرتەڭىنە-اق ماعان ايتىپ سالدى. بۇل قالاي؟ اعايىندى ەكى جۇنىسوۆ بىرىنە-بىرى قاس بولىپ كەتكەنى مە؟ الدە بۇل باسقا ادام با؟.. جوق، بۇل سونىڭ اعاسى!»
مۇكاراما اۋرۋحانادان ۇيىنە قايتىپ كەلىپ، تاپ ەرتەڭگىدەي اينەگى المالى تەرەزەنىڭ الدىنا بارىپ تاعى قزاق وتىرىپ قالدى. ءبىراق بۇل جولى حات جازۋ ەمەس، العان حات پەن نۇرىمدى ويلاپ قالدى. ول حاكىمنىڭ حاتىن تاعى دا وقىپ شىقتى. ەندى حاتتى قايدا جازباق؟! قاي ادرەسكە جىبەرمەك؟ ەرتەڭگى جۇرەك تۇبىنەن ىتقىپ شىققان ءبىر اۋىز ىستىق لەبىز دە وسى سۇراقتارعا سوقتىعىپ ەدى.
وي!
وي تەرەڭ!
وي شەتى ۇشى-قيىرسىز!
بەتتەن جەلپىپ وتكەن كەشكى سامالداي، جەڭىل-جەلپى وي كەيدە بەلگىسىز ءبىر راحات شاتتىعىنا بولەيدى. الىستا قالعان بالالىق شاقتىڭ كىرشىكسىز بەينەسى كوز الدىڭا كەلگەندە «سول كەز قايتا كەلسە!» دەگەن ءتاتتى ارمانعا شومدىرادى.
ال، عاشىقتىق ارمانى الدىڭدى وراسا شە! باستان كەشكەن ساعات، مينۋت ەسەپكە الىنسا شە؟! وتكەننىڭ كوبى وكىنىش بولىپ كورىنسە شە؟ نەگە ولاي دەيتىن سۇراققا كوبىرەك سۇرىندىرسە شە؟!
مۇكاراما وي تۇڭعيىعىنا بويلاي بەردى. ورالداعى وتكەن قىس، ويرانى مول كوكتەمنىڭ ويدا جوق جەردەن كەزدەسكەن اششى ايرىلىسىن كوبىرەك كوز الدىنا الىپ كەلە بەردى.
— جوق! — دەدى ول ءبىر كەز وزىنە-وزى. ءبىراق داۋسى شىعىپ كەتتى. داۋىسىن الدەبىرەۋ ەسىتتى مە دەپ ول ساسقانىنان ورنىنان ۇشىپ تۇرەگەلدى.
ۇيدە وزىنەن وزگە جان جوق ەدى.
— جوق! — دەدى ول تاعى دا. بۇل جولى ادەيى وزىنە ءوزى دەم بەردى، ءسوزىن ءوزى ەستىگىسى كەلدى. — قالايدا تابامىن! حات اكەلگەن ءامىردى دە تابامىن! سولدات جۇنىسوۆتى دا تابامىن! حاكىمدى دە تابامىن! تابامىن! تابامىن!
بەسىنشى تاراۋ
1
جان مەدەۋى ءان مەن جىر...
اۋىلدا دا، قالادا دا بىرنەشە كۇننەن بەرى نۇرىمدى زىلدەي ءبىر وي ەكى يىعىنان باسىپ كوتەرتپەي تۇرعان سياقتانىپ ەدى. سول ءزىلدى ءقازىر ول ازداپ ىسىرعانداي بولدى، ءبىراق ءالى دە ءبىرجولا يىقتان تۇسىرگەن جوق...
«مەن قايدا وتىرمىن؟» دەيدى تىنىمسىز تۇرتكىلەگەن كۇدىككە توتەپ بەرە الماعان نۇرىمنىڭ ءۇنسىز ءتىلى. سويتەدى دە ول ۇزىن ءۇيدىڭ ۇزىن جارىن جاعالاي قويعان قاراعاي كويكانى، ونىڭ ۇستىندەگى سۇپ-سۇر شينەل، سۇپ-سۇر شەكپەن كورپە جامىلعان قارا قوڭىر جىگىتتەردى كوزىمەن ارالايدى. ولاردىڭ ءبىرى تۇرعان كۇيىندە، ءبىرى وتىرعان قالپىندا الدەنەمەن شۇعىلدانعان: بوز كويلەكتىڭ ۇزىلگەن ىلگەگىن قادايدى؛ بۇرىن كيىپ كورمەگەن قيسىق تابان اۋىر ەتىكتىڭ قونىشىن سيپالايدى، جالتىراعان سارى جەز تۇيمەنىڭ ۇستىندەگى سامۇرىقتىڭ سۋرەتىن سىعالايدى، بىلعارى بەلبەۋىن شيىرشىقتايدى؛ شامىرقانعانداي شاتتى پىشىندە قارلىعاش قانات مۇرتىن سىلاعىشتايدى. ورامالىن بۇكتەگىشتەپ جاستىق استىنا باسقان، سۇرگىنىڭ ءىزى سارعايماعان اق قاراعاي تاقتانىڭ ءۇستىن ۇرگىشتەپ، شاڭ جۇقتىرماي جاتقاندار دا از ەمەس. شينەل ىلەتىن جەرگە تىقىلداتىپ قوسىمشا شەگە قاعىپ، گيمناستەركا، شالبارىن ۇقىپتى ءىلىپ، قالتاسىنداعى تيىن-تەبەنىن الىسىراق قالتا تۇبىنە تىققىشتاپ جاتقاندار دا بار...
«مەن قايدا وتىرمىن؟»
ءارى جات، ءارى تۇسىنىكسىز جاڭا جەرگە كيلىككەن كۇنى توپىرلاعان جاندار:
— نۇر-اعا، ءوزىڭ باستاماساڭ مىناداي مونشاڭدى كورۋ تۇگىل، اتىن دا ەستىگەنىمىز جوق!
— نۇرەكە، كوماندير نە دەپ كەتتى؟
— نۇرىم، مىنا قاعازدى تانۋىن تانىپ-اق تۇرمىن، جازۋ-سىزۋى بار قاعاز. ال، سەن وقىپ كورمەسەڭ، مەن شورقاقتاۋ ەدىم... — دەگەندەر قاۋمالاي ءتۇسىپ ەدى. كەلەسى كۇنى نۇرىمنىڭ ءوزى كورمەگەن ءتارتىپ پەن ءوزى بىلمەگەن نارسە قاپتاپ كەتتى: مىلتىق، مىلتىقتى قالاي ۇستاۋ، قالاي وقتاۋ، قالاي كوزدەۋ اسىڭ ويناعانمەن بىردەي ەكەن.
ال، ونىڭ بولشەكتەرى مەن اتتارىن، قالاي ۇزىن، قالاي ساپتاۋ، قالاي ءجۇرۋ، قالاي بۇرىلۋ، قالاي قادامداپ، قالاي شەگىنۋ ولەڭشى نۇرىمعا، تاپقىر نۇرىمعا، بەتى قايتپاعان نۇرىمعا قيامەت-قايىمنىڭ تار كوپىرىنە تىرەلگەنمەن بىردەي بولعان.
«مەن نەگە وقىمادىم؟ جاسىمدا نەگە ونەر-بىلىمگە ۇمتىلمادىم؟ انا حاكىم، مىنا وراز مەنەن ارتىق پا ەدى؟ بۇلار ءبىز بىلمەگەندى ءبىلدى، ءبىز كورمەگەندى كوردى، ءبىز ەستىمەگەندى ەستىدى. ورىس ءتىلىن ءبىلدى، قالا سىرىنا جەتىلدى. نە جاقسىلارمەن تاباقتاس بولدى، نە اسىل اعالاردىڭ اقىلىن الدى. ەندى وزدەرى ادىلدىك قۋىپ ءجۇر. قاتارىنىڭ الدى بولىپ ءجۇر. ەكەۋىنىڭ دە قولىنان نە تىلەسە سول كەلەدى؛ ءىس دەسەڭ — ءىس، بيلىك دەسەڭ بيلىك كەلەدى. ەل باسقار دەسەڭ — ەل باسقارا الادى. بالا وقىت دەسەڭ — بالا وقىتا الادى...
«مەن كىمىمىن؟ مەن كوپ قارا ءدۇرسىننىڭ ىشىندەگى ونەردەن بوس قالعان قارا ءدۇرسىنىمىن»، — دەپ تىلگىلەدى ول ءوزىن ءوزى. «ءبىزدىڭ ورىن بۇگىن مىنا ۇزىن قازارمانىڭ قاراعاي توسەك، قامىس جاستىعى. كەشە پىشەن شاۋىپ، جەر جىرتىپ، ولەڭ ايتىپ، مال باعۋ ەدى. ال، انا ەكى ءىنىم كەشە دە ەلدەن وزگەشە ەدى، بۇگىن دە جۇرتتان بولەك اۋىزعا ىلىگىپ ءجۇر...
بۇل نە، قىزعانىش پا؟ الدە كۇندەۋ مە؟.. جوق، ولاي ەمەس. ولاي بولۋعا ءتيىس ەمەس»، — دەپ جۇباتتى ول ءبىر كەز ءوزىن. «وراز بەن حاكىم — ءبىرى — باس، ءبىرى — كوز. ۇشساق بىزگە ولاردىڭ ءبىرى قانات، ءبىرى قۇيرىق. ولاردىڭ ورنى باسقا، ءبىزدىڭ ورنىمىز باسقا. ولارداي بولماسام دا، مەن دە ءبىر كادەگە اسپايمىن با؟! مەنى ەشكىم زورلاعان جوق.
ءوزىم كەلدىم، ءوزىم جازىلدىم. ارينە، بۇعان كولدەنەڭ ءسوز قامشى بولدى. مامبەت قامشى بولدى. پازىل قامشى بولدى. كوپتىڭ دۇرلىككەنى قامشى بولدى. جوق، مەن... مەن سول جەلدەي ەسكەن مامبەتپەن بىرگەمىن. مەنى ەشكىم بايلاي قويعان جوق. مەن دە قولدان كەلگەنىن ىستەۋگە ۇمتىلامىن. مەن دە سول ءبىزدىڭ ەكى جىگىتپەن بىرگەمىن. مەن دە:
بۇزباي قۇلان پىسىرمەي،
مۇز ۇستىنە وت جاقپاي...
تەبىنگىنى تەرىس تاقپاي...
نەگە تىنام؟!..» نۇرىم جالما-جان باس جاعىندا تۇرعان كوك دومبىراعا قول سوزدى. كوك دومبىرانى كەشە پازىل:
— مىناۋ ءوز ناعاشىڭنىڭ دومبىراسى. اندا-ساندا شالا شەرتسەم دە، ۇيدە تۇرسىنشى دەپ اكەلىپ ەدىم ەلدەن. ەندى يەسىن تاپتى، — دەپ ەدى.
تىڭق-تىڭق ەتكەن دومبىرانىڭ بۇراعان ۇنىنە ءبىر ءسات قۇلاق ەلەگىزە قالدى. تۇيمە قاداپ، ەتىك سيپاعاندار، بەلبەۋىن شيىرشىقتاپ، مۇرتىن سىلاعاندار مويىندارىن نۇرىمعا بۇرا باستادى. شەگە قاققاندار تىقىلىن تيا قويدى، قيسايعاندار باستارىن كوتەردى.
— ە، قاباعىڭدى تىرجيتا بەرگەنشە كوك دومبىرانىڭ شەگىن شەرتكىلەسەيشى، — دەدى جولمۇقان قاسىنداعى جىگىتتى بۇيىردەن ءتۇرتىپ نۇرىمعا قاراتىپ. — نۇرىم دەگەن قارامىن، قارادان تۋعان دارامىن. مىڭ كىسىگە ءبىر ءوزىم، قورىقپاي جالعىز بارامىن، — دەپ سوق!
جولمۇقاننىڭ الدەقالاي ايتا سالعان تاقپاعى نۇرىمعا كەنەت قارت قوجاقتى اۋىزعا سالدى.
— ءاي، قارت قوجاق، قارت قوجاق،
اتىڭنىڭ باسىن تارت، قوجاق!
مەن قىرىمنىڭ ىشىندە
اقشا حاننىڭ قىزى ەدىم،
اتام مەنەن انامنىڭ
اسىراندى قازى ەدىم.
قويدا باعلان قوزى ەدىم.
جىلقىدا شاققان بوزى ەدىم.
ءاي!..
مەنىڭ نەمدى سۇرايسىڭ؟
بۇحار بارساڭ قولاڭ بار
قولاڭدى كور دە شاشىم كور.
زەرگەر بارساڭ قاسىندا
التىننان سوققان تۇيمە بار،
تۇيمەنى كور دە باسىم كور.
مولداعا بارساڭ قاسىندا
قيۋلى جاتقان قالام بار.
قالامدى كور دە قاسىم كور.
يمران بارساڭ پىستە بار،
پىستەنى كور دە مۇرنىم كور.
ءار شاھارعا قاراساڭ
قۇرۋلى تۇرعان كۇزگى بار،
كۇزگىنى كور دە كوزىم كور.
سامارقان بارساڭ ساندال بار،
ساندالدى كور دە ءتىسىم كور.
ۇستاعا بارساڭ قاسىندا
تارتۋلى جاتقان سىمدار بار،
سىمدى كور دە قولىم كور.
توعايعا بارساڭ توعايدا
تومالانعان قويان بار
قوياندى كور دە جونىم كور.
قارا جەرگە قار جاۋار،
قاردى كور دە ەتىم كور.
قار ۇستىنە قان تامار
قاندى كور دە بەتىم كور...
ۇزىن كازارمانىڭ ءار جەرىنەن موينىن بۇرىپ، باستارىن كوتەرگەندەر ءبىر ساتتە نۇرىمنىڭ قاسىنا سايعا ۇيرىلگەن قانباقتاي ۇيىستى.
— وي، سىلتە، سىلتە، اعاتاي!
— وي، ءبىزدىڭ ارامىزداجىراۋ دا بار ەكەن عوي!
— بولماعاندا! كوك دومبىرانى كوزىڭ شالماپ پاەدى!
— كىم بىلگەن، اقىن ەكەنىن نۇرەكەڭنىڭ. دومبىرا كۇي شەرتۋگە، ءان شىرقاۋعا دا كەرەك، — دەسىپ جىر قۇمار جاستار دۋ ەتە قالدى.
— اي، سەندەر تۇس-تۇستان جامىراماڭدار، — دەدى جولمۇقان ەكى قولىمەن نۇرىمنىڭ ۇستىنە ەنتەلەي تۇسكەندەردى كەرى ىسىرىپ. — نەگە شۋلايسىڭدار، ەنەسىن كورگەن قوزىداي ەمىرەنىپ. بۇل كادىمگى قارت قوجاق، ارعى جاعىن ايتسىن.
نۇرىم ايقايلاپ الدى دا، دومبىرانى ،قاعىپ-قاعىپ جىبەرىپ:
— اۋ قارت قوجاق، قارت قوجاق!
بەس جاسىڭا كەلگەندە
جاس شىبىقتان جاي تارتتىڭ.
جالعىز...
قوس ىشەك ءۇزىلىپ كەتكەندەي «دىڭ» ەتتى دە، نۇرىمنىڭ قولى كىلت توقتاپ، دومبىرادان قۇيىلعان ءۇن جىم-جىرت بولا قالدى. دومبىراعا تونە ءۇڭىلىپ، ايقايلاپ الىپ، باسىن كوتەرگەن جىرشىنىڭ كوزى قاۋمالاعان قالىڭ ادامنىڭ كەيىنگى جاعىنان قاراپ تۇرعان مۇكاراماعا ءتۇسىپ ەدى. كادىمگى مۇكاراما قادالا قاراپ تۇر. كوپ ادامنىڭ شەتىندە، الدەقالاي كەلىپ قالىپ، نە بولىپ جاتقانىنا تۇسىنبەي تاڭ قالعان كيىك سياقتى. تۇرپات، ءمۇسىن، كوز جانار — ءبارى كيىك! جىم بولعان توپ اقتارىلىپ، نۇرىمنىڭ كوز تىككەن جاعىنا بۇرىلدى. قىزدى كورىپ بۇلار دا سۋ سەپكەندەي بولدى. بىرىندە ءۇن جوق، قىبىر-قيمىل دا جوق! ءبىر ءسات كازارما ءىشىن شىبىن ۇشپاستاي ءبىر تىنىشتىق باستى.
قىزدىڭ تاڭدانعانى: ولەڭشىنى دە، تىڭداۋشىنى دا بۇرىن كورگەن جوق ەدى. ەڭ عاجابى — سىرت كوزگە قوراش، تۇر ويپاتتارى الا-قۇلا، مىنەز-قۇلىقتارى دا باسقا-باسقا، ءبىرى ۇيالشاق، ءبىر پىسىق، ونىڭ ۇستىنە ءتىپتى حات تانىپ، قالام ۇستاي بىلمەيتىن وڭكەي توپىراش ولەڭگە، انگە، دومبىرانىڭ ۇنىنە ۇيىپ قالعان؛ دۇنيەدەن بەزگەندەي، بار ىنتاسى، بار جىگەرى، بار قولقاسى جىرشىعا قۇلاپ كەتكەن. جىرشىنىڭ اۋزىنان شىققان جىر مەن دومبىرادان توگىلگەن ۇنگە بەسىكتەگى سابيدەي تەربەتىلىپ، ەلتىپ قالعان:
ال، وسىنىڭ ءبارى باعاناعى سولدات جۇنىسوۆتىڭ اۋزىنان اعىلعان جىر مەن ون ساۋساعىنان توگىلگەن ءۇننىڭ سيقىرى! ۇزىن بويلى، قارا تۇرىك ءتارىزدى كورۋگە ەپسىز، قيمىلعا ولاق دالا جىگىتىنىڭ ونەرى! بالعا قونعان اراداي ۇيمەلەپ، سونى قورشاپ العان. بۇل ونەرشى، بۇل ءانشى، بۇل دومبىراشى بولعانى ما؟ مىنا نادان دەپ جۇرگەن قارا دومالاق دالانىڭ موماقان جاستارى اسەرلى ءۇن مەن تولقىعان كۇيگە قالا جاستارىنان ارتىق ۇيىعانى ما؟
مۇكارامانىڭ بولشەك-بولشەك ويى دا ءۇزىلىپ كەتتى، تاڭ-تاماشا قالعان ءتۇرى دە وزگەرىپ كەتتى؛ ونى نۇرىمنان بۇرىلىپ، ەندى وزىنە قاراي اۋعان كوپ قارا كوزدەردىڭ جالىنى شارپىپ كەتكەندەي بولدى. قىز ءجۇزىن كازارمانىڭ ادام سيرەك جاعىنا بۇردى. الدەنەنى كوزىمەن ىزدەگەندەي، الدەنەنى بايقاپ قاراپ، جادىنا جاتتاعانداي ءپىشىن كورسەتىپ، جۇرت نازارىن باسقا جاققا اۋدارۋعا تىرىستى. ءبىراق، تەز ءىلىپ تۇسكىش، تەز بايقاعىش جانە استارلى سوزگە ۇستا جولمۇقان ورنىنان تۇرەگەلدى دە:
— مەن جاڭىلماسام بۇ سۇلۋ، ورازانىڭ سوڭىنان كوپ كۇتتىرگەن ايداي بوپ ارامىزدا پايدا بولعان ارۋ... كادىمگى لوكتىرىمىز! اڭىزاق قاعىپ اڭساپ تۇرعان دالانى سەبەلەپ وتەتىن نۇرلى جاڭبىر سياقتى، مىنا جۇتاعان كوزدەردى تىم بولماسا اق جۇزىنە ءبىر قاراتىپ تامساندىرۋ ءۇشىن كەلگەن عوي. كۇندىز دەنە-سىرقاتىن، كەش كوڭىل سىرقاتىن ەمدەشى، شىراعىم! جوعارى شىق، ءتورىمىز مىناۋ، — دەپ نۇرىم وتىرعان بۇرىشتى مەڭزەدى.
قىز وعان قاراي قالدى. بۇل كوميسسيادان شىعىپ بارا جاتىپ كوزىن قىسقان جىگىت.' ءبىر ءسات كوز توقتاتىپ، بەت ءالىبىن كوڭىلىنە تۇيگەندەي بولدى. ءبىراق ءتىل قاتپادى. ال، جولمۇقان تاعى دا ءسوز باستادى.
— جانعا مەدەۋ ون مەن جىر. ال وعان تەڭەۋسىز سۇلۋ تاپ كەلسە — ءتاڭىرىم باقتى اشقانى!..
— راحمەت، سىزگە! — باسقا ءسوز ايتپاستان مۇكاراما نۇرىمعا جاقىنداي بەردى. — مەن سىزگە جولىققالى كەلدىم، جۇنىسوۆ مىرزا. ايىپ بولماسا سىرتقا شىعىپ، مەنى ءبىر كوشە جەر ۇزاتىپ سالساڭىز...
— ۋاھا! — دەدى جولمۇقان نۇرىمعا قاراپ. — باقتى ءتاڭىرىم اشتى. ءان مەن جىرعا سۇلۋ قوسىلدى. جۇلدىزىڭ وڭىڭنان تۋعان جىگىت ەدىڭ، ەندى اي...
نۇرىم قاباعىن قارس جاۋىپ ءبىر قارادى دا، دومبىرانى جولمۇقانعا ۇستاتا سالدى، ءوزى ەسىككە قاراي اياڭدادى. ول مۇكاراماعا ەرىپ كازارمادان شىعىپ كەتتى.
2
نۇرىم ءومىرى سوزگە ىركىلىپ كورمەگەن، كارىگە دە، بالاعا دا ءتىل تاۋىپ جاناسا كەتەتىن جان-دى. ال ەلدەگى قىز-كەلىنشەكتىڭ اراسىندا ول ناعىز ءساندى ءازىلدىڭ كەش باسشىسى ەدى. ول جۇرگەن جەردە جاراسىمدى كۇلكى مەن تاپقىرلىق ءسوزدىڭ سىر ساندىعى اقتارىلا باستايتىن. بوزبالا جيىنىندا ولەڭنەن بايگەنى شاپپاي الاتىن دا نۇرىم، جاقسىلاردىڭ توبىندا جىردان ورمەك ورەتىن سۋ جورعا داسول. سول اشىق ءجۇزدى، توپجار مىنەزدى، اقىن نۇرىم بۇگىن مۇكارامانىڭ الدىندا كەنەت وزگەرىلىپ كەتتى، ول تىلدەسۋگە لايىق ءسوز تاپپاي قىزاردى، وزىنەن ءوزى بوگەلىپ، ۇزىن شينەلىنىڭ جارقىراۋىق جەز تۇيمەلەرىن شۇقىلاي بەردى. ول سۇلۋ تاتار قىزىنىڭ جۇزىنە تۋرا، قاراۋعا قىسىلدى — اجارلى ارۋدىڭ پاك پىشىنىنە كىرشىك كەلتىرەتىندەي قورىندى. وعان ۇستىندەگى ۇزىن شينەل، دوكىر بەلبەۋ، قوستىڭ توبەسىندەي شوشايعان بيىك شلەم، جۋان ەتىك، جەل مەن كۇن جەگەن قارا قوشقىل بەت پەن قارا قايىس قولدار قۋىرشاقتاي ۇلبىرەگەن جاننىڭ جانىندا قيسسالاردا كەزدەسەتىن قارا قۇلداردىڭ پىشىنىنە ۇقساپ كەتتى. سىلدىراعان قىز لەبىزىنە قارلىققان جۋان قوڭىر داۋىسپەن جاۋاپ قاتۋ دا قۇران حاتىمىنە كۇپىرشىلىك كەلتىرگەندىك سياقتاندى. ونىڭ ارشىنداعان ادىمى دا جاس،قوزىنىڭ قادامىنداي بالا-بۇلتاق قىز جۇرىسىنە سەرىك-سىڭار ەمەستىگى كورىنەدى.
«نەگە كەلدى؟ نە ايتپاقشى؟ مەن نە دەمەكشىمىن؟ مەنىڭ ەلدەگى تۇزدىعى اششى، شوقپارداي ءسوزىم كولدەگى بالا قازدى ۇركىتكەن داۋىلپازدىڭ داڭعىرىنداي-اق بىردەن بەزدىرەر! ەگەردە حاكىمنىڭ تۋعان اعاسى مىناداي ادىر-بۇدىر سوبالاق بولسا، ونىڭ اكە-شەشەسى، باسقا تۋعان-تۋىسقاندارى قانداي سولەكەت جاندار ەكەن دەمەي مە؟ اتتەگەن-اي، ازىرگە مەنى بىلمەگەنى، كارمەگەنى جاقسى ەدى.
«مەن سىزگە جولىققالى كەلدىم، جۇنىسوۆ مىرزا» دەيدى. ءبىلىپ كەلگەن، ادەيى سويلەسپەكشى...» دەپ ول ىشىنەن بىلدىرتپەي، باسىن شايقاپ قويدى.
از جۇرگەننەن كەيىن مۇكاراما سەز باستادى.
— ءسىز مەنى كۇتپەگەن شىعارسىز، جۇنىسوۆ مىرزا. بۇل قانداي قىز ۇيالماي ىزدەپ كەلىپ، مىڭ جىگىتتىڭ ىشىنەن اداسپاي تاۋىپ العان، دەپ ويلاپ كەلە جاتىرسىز با، ا؟ — دەپ كۇلدى قىز.
داۋسى شىنىندا دا نۇرىم شامالاعان «قۇران حاتىمىندەي» ناپ-نازىك مۇقامدى جانە كۇمىستەي سىلدىراپ شىقتى.
— جوق، جوق، ونداي دەپ ويلاعانىم جوق... ايىپ ەتپەڭىز، لوكتىر. مەن باسقا ءبىر زاتتاردى ويلاپ كەلە جاتىر ەدىم...
— باسقا زاتتى ويلاعانىڭىز كەلىسپەيدى. قاسىڭىزدا لوكتىر كەلە جاتقاندا باسقا زاتتى ويلاماڭىز، — دەپ مۇكاراما تاعى دا اقىرىنداپ كۇلىپ قويدى. — ءسىز مەنى «لوكتىر» دەمەڭىز، مەن دوكتور ەمەسپىن. دوكتوردىڭ ايتقانىن ورىندايتىن سەسترامىن. ءبىزدى «مەدسەسترا» دەيدى.
نۇرىم ۇندەمەدى. ءبىراق، ول بۇرىنعىدان گورى ءسال جۇرەك توقتاتا باستادى. قىزدىڭ سىناپ-مىنەۋدەن اۋلاق ويدا ەكەنىن اڭعاردى.
— ءسىز قاي جەردىكىسىز؟ — دەپ سۇرادى مۇكاراما.
نۇرىم جەرىنىڭ اتىن اتاپ، اۋىلىنىڭ جايىن ايتتى.
— ءسىز حاكىم جۇنىسوۆتىڭ اعاسىسىز عوي؟
— ونى قايدان ءبىلدىڭىز؟ — دەدى نۇرىم، اقىرىن عانا.
ول بۇل سۇراقتى ادەيى العا تارتتى — بىلە تۇرا ىشتەي قىز سوزىنە رازى بولىپ تارتتى؛ ءىنىسى ءۇشىن توبەسى كوككە جەتكەندەي شاتتاندى، سۇلۋ قىز، اسا سۇلۋ... تەك ءتىلىم تيمەسىن، حاكىم جار تاپقان، — دەگەن جۇيرىك وي جانتالاسا تەڭەۋ ىزدەپ جاتتى. «قۇلاق ەستىپ، كوز كورگەن جەردە بۇل سياقتى سۇلۋ ادام كەزدەسكەن جوق. ءبىلىم، تاربيە قانداي! اشىق ءجۇز، سوزگە ۇستالىعى! تاتار حالقى اشىق كەلەدى. ءبىزدىڭ قىزدار مىنا سياقتى ىزدەپ كەلىپ كەرەك ادامىن سۇراۋعا ۇيالادى...»
— ءسىز اۋرۋحاناعا كوميسسياعا كەلگەندە فاميلياڭىزدان ءبىلدىم. دوكتور ەحلاسپەن سويلەسكەنىڭىزدەن اڭعاردىم. حاكىم: «ءبىز ەحلاس دوكتورمەن ءبىر اۋىلدىكىمىز» دەگەن ەدى. جانە ءسىز حاكىمگە تارتقانسىز.
— ول جەرىڭىز قاتە، — دەدى نۇرىم ەزۋ تارتىپ. — حاكىم ۇقساماعان. ول جانە مەنەن كىشى.
— جو... جوق، تالاسپاڭىز، حاكىم سىزگە تارتقان، — دەدى مۇكاراما تاعى دا كۇلىپ.
ءسويتتى دە، قىز كەنەت قاباعىن شىتا قالدى. اي جاپ-جارىق ەدى، نۇرىم ونىڭ ءجۇزىن كۇندىزگىدەن دە انىق كورىپ كەلە جاتىر ەدى. قاباعىن شىتا قالعان قىزدىڭ كوزى وعان تۋرا قارادى.
ازدان كەيىن ءتىپتى نۇرىمنىڭ كوزىنەن جوعارى ونىڭ باسىنداعى شلەمگە قادالعان تارىزدەندى. ۇزىن كىرپىكتەرى تەپ-تەگىس قادالاتىنداي ەدىرەيگەن، شوشاق مۇرنىنىڭ ۇشى ءسال كوتەرىلىڭكىرەپ، تاماعى ۇلبىرەپ تۇر.
— ءقازىر قايدا حاكىم؟
ساسىپ قالعان نۇرىم:
— بىلمەيمىن، — دەپ قىسقا جاۋاپ قايىردى.
— جاسىرماڭىز. ءسىز ءبىر كىسىنىڭ بالاسىسىز، ءىنىڭىزدىڭ .قايدا جۇرگەنىن بىلەسىز.
— وللاھي بىلمەيمىن، تاپ قاي جەردە ەكەنىن، — دەپ نۇرىم قارعانا ءتۇستى.
— جوق، جاسىرماڭىز... ماعان كەرەك... حات جازۋعا كەرەك...
— ءسىز نانىڭىز، مەن جاسىرىپ تۇرعانىم جوق. اقيقات شىندىق، قايدا جۇرگەنىن بىلمەيمىن.
مۇكاراما قاباعىن بۇرىنعىدان دا گورى قاتتىراق ءتۇيدى. ءبىراق ونىڭ ءالى سىزىق تارتىلىپ كورمەگەن اپپاق ماڭدايى جيىرىلعان جوق. تەك قانا الگىدە قيىلىپ تۇرعان قاستارى شوقتانىپ، دوڭگەلەنە قالدى.
— اعايىندى ادامدار... — دەپ قىز بوگەلىپ ءسوزىن جۇتتى دا، ريزا بولماعان ءبىر نازدى ۇنمەن: — ءسىز بۇل جەرگە نەگە كەلدىڭىز؟ — دەپ سۇرادى.
— اسكەرگە ۇيرەنۋ ءۇشىن. جاستار تەگىس جازىلىپ جاتىر.
— اعايىندى ەكى ادام ەكى اسكەرگە جازىلا ما؟
— حاكىم اسكەردە جوق.
— قايدا جۇرگەنىن بىلمەيمىن دەدىڭىز... ولاي بولسا ونىڭ اسكەردە جوق ەكەنىن قايدان بىلەسىز؟
نۇرىم بۇرىنعىدان جامان ساستى. سوزدەن ۇستالعانىن مىقتاپ سەزىپ جانە حاكىمنىڭ قايدا جۇرگەنىن اشكەرەلەۋگە بارماي، ول مىڭگىرلەي ءتۇستى.
— اسكەرگە كىرمەيدى دەگەنىم...
— كىرگەن. كىرگەندە قانداي اسكەرگە كىرگەن، — دەپ مۇكاراما بالاشا ورشەلەنە ءتۇستى. — جاسىرماڭىز، مەن ءبارىبىر بىلەمىن. ءسىز ايتپاساڭىز دا بىلەمىن. مەن ادەيى ىزدەپ جۇنىسوۆ دەپ كەلگەندە، ءسىز ماعان سەنبەيسىز...
نۇرىم ونىڭ وكپەلەپ قالعانىن سەزىپ جانى شىعىپ جەتە جازدادى:
— ءسىز، مۇكاراما، رەنجىمەڭىز. ماعان رەنجۋگە بولمايدى...
— نەگە بولمايدى؟ ءىنىڭىزدى سۇراعاننان ايىپتى بولامىن با؟ ماعان ونىڭ نە ىستەپ جۇرگەنى كەرەك ەمەس، مەن ونى ءوزىم دە جاقسى بىلەمىن. ماعان ءقازىر تەك ادرەسى عانا قاجەت حات جازۋعا.
— مەن ءوزىم دە بىلمەيمىن، لوكتىر... مەن دە حابارسىزبىن. كوپتەن حابار جوق. وللاھي شىنىم، — دەپ قارعاندى ول، مۇكاراما رەنجىپ - كەتەمە دەپ قىسىلىپ. — بىلسەم سىزدەن جاسىرامىن با؟ — ءسىز ءبىر سوزىڭىزدە اعايىندى ەكى ادام ەكى اسكەرگە جازىلا ما دەدىڭىز، بۇل مەنىڭ ويلاماعان ءىسىم ەدى. ەشكىمنەن اقىل سۇراماي ءوز ەركىممەن كەلىپ ەدىم.
— ول دا ءوز ەركىمەن ءجۇر، — دەپ سالدى قىز، الدەنەگە جۇدىرىعىن تۇيگەندەي، قولىن كوتەرىپ. — ءبارى دە ءوز ەركىمەن جۇرەدى. مەن دە ءوز .ەركىممەن كەلدىم.
قىز «ءوز ەركىممەن كەلدىم» دەگەن ءسوزدىڭ اۋزىنان ەرىكسىز شىعىپ كەتكەنىن بايقاپ قالدى دا، ءسوزىن اياقتامادى، بوگەلىپ، كوزىن تومەن ءتۇسىردى. «ءمىنحايدار ابي عوي جىبەرگەن... ەحلاس دوكتورمەن بىرگە» دەگەن وي كەلدى كەنەت. وسىنى جاسىرىپ، جالعان سويلەدىم. نەگە جالعان ايتتىم؟ مەن ءوز ەركىممەن كەلگەنىم جوق. مىنا جۇنىسوۆ ەركىمەن كەلگەن. ونى دوكتور شۇعىلوۆقا دا ايتتى...»
قىزدىڭ بوگەلگەن سەبەبىن، ونىڭ ءوزى جونىندەگى ايتقان ءسوزى جالعان ەكەنىن، ارينە، نۇرىم بىلگەن جوق. ول تەك قىزدىڭ اشۋى قايتا باستاعانىنا قۋانىپ كەتتى.
— مەن حاكىمدى بىلەتىن وسىنداعى ءبىر ازاماتتان انىقتايىن، لوكتىر. ول كىسىنى ەرتەڭ بارىپ كورۋىمە بولادى. مۇمكىن ول ءبىر حابارىن ايتار، — دەدى.
— ول كىسى كىم؟ — دەپ قادالا قالدى قىز.
ول كىسىنى ءسىز كورگەن جوقسىز. وسىنداعى اسكەردىڭ كيىم-كەشەك الاتىن ماحكاماسىندا... — دەدى نۇرىم، ورازدىڭ اتىن اتاعىسى كەلمەي.
— جاقسى، — دەدى مۇكاراما، — ولاي بولسا ءسىز ەرتەڭنەن قالماي ماعان ءبىلىپ بەرىڭىز حاكىمنىڭ ادرەسىن.
«ادرەسى» دەگەن ءسوزدى شالالاۋ تۇسىنگەن نۇرىم، شامامەن:
— جۇرگەن جەرىن بىلەتىن شىعار، ويتكەنى ول دا جاقىندا جايىق بەتىنەن كەلدى، — دەدى.
— ەرتەڭنەن قالدىرماي حابارلاڭىز. ماعان كەلىپ ايتارسىز. ۋادە بەرەسىز بە؟
— جاقسى، جاقسى.
— سونسوڭ... — مۇكاراما ويلانىپ قالدى دا، — سونسوڭ ءسىز مەنى لوكتىر دەمەڭىز، مەن مەدسەسترامىن. مەدسەسترا دا دەمەڭىز، پروستو مۇكاراما دەڭىز، — دەدى.
ول جالما-جان نۇرىمعا قولىن ۇسىندى. قىزبەن قولداسىپ كوشتاسىپ كورمەگەن نۇرىم اقتارىلىپ قالدى.
— قولىڭىزدى نەگە بەرمەيسىز؟ — دەدى قىز تاعى دا قاتاڭ ۇنمەن.
نۇرىم قىسىلعاننان قولىن سوزدى. كىشكەنە سۇيرىك ساۋساقتارىمەن ۋىستاپ نۇرىمنىڭ ۇلكەن قولىن ءبىر سىلىكتى دە قىز جۇرە بەردى. نۇرىم ورنىندا تۇرىپ قالدى.
3
نۇرىم قاپەلىمدە نە ىستەرىن بىلمەدى. «كازارماعا قايتسام با ەكەن، الدە ورازدى تاۋىپ الىپ، حاكىمنىڭ قايدا ەكەنىن سۇراسام با ەكەن؟ ول بىلۋگە ءتيىس. ول بىلمەسە نە ىستەيمىن؟ ەرتەڭنەن قالدىرماي ماعان حابارىن بەرىڭىز» دەدى. اپىرماي، وراز بىلمەي شىقسا؟ جوق، وراز بىلۋگە ءتيىس. ولار ءبىرىنىڭ قايدا جۇرگەنىن ءبىرى بىلەدى...» دەپ، نۇرىم پازىلدان ورازدىڭ پاتەرىن سۇراماقشى بولىپ، قاساپقا قاراي جۇگىرە ءتۇستى دە، كىلت توقتاي قالدى. كەتىپ بارا جاتقان مۇكارامانىڭ كەشكى الا-كولەڭدە قاراڭداعان بەينەسى ءالى جوعالىپ كەتپەگەن، ءتىپتى تاقىر كوشەنىڭ بويىندا تىق-تىق باسقان اياعىنىڭ دىبىسى دا قۇلاققا كەلەدى. قىز «سوڭىمنان ەردى، دەر... ۇيات بولار» دەدى ىشىنەن ومىردە ەشكىمنەن قىمسىنبايتىن نۇرىم. ءسويتتى دە ول «مەنى جوقتاپ جۇرەر. كازارماداعىلارعا ايتىپ كەتەيىن» دەپ كەرى بۇرىلدى.
— مەن جاتقان پاتەرىمە بارىپ قايتامىن، — دەدى ول كازارماعا اياعىن اسىعا باسىپ كىرىپ. — بالۋان، ەسىتتىڭ بە؟ مەنى جوقتاۋشى بولا قويماس...
— ەسىك پەن توردەي جەردى ءبىر-اق اتتايسىڭ جانە تاناۋىڭنىڭ جەلى دە ءۇي جىققانداي. ەستىمەگەندە؟! مۇنداعىلارعا جىل ءتيدى دەپ پە ەڭ؟ جوقتاسا ايتارمىز: قالانىڭ ءبىرىنشى سۇلۋىن «ءاقجۇنىستىڭ» جىرىمەن الديلەي كەتتى، جاقىندا جانشا حاننىڭ سارايىنان الىپ قاشىپ كەتەدى، قارت قوجاققا قۋدىرماسا دا بولادى، — دەپ. ەرتەڭ ورالاسىڭ با؟
— جولمۇقان، ءازىلىڭدى قويسايشى. ول قىز ماعان ۇلكەن جۇمىسپەن كەلگەن. مۇنى سوڭىنان ايتام...
— ايتپاساڭ دا بولادى. جۇمىسسىز قىزدار اكە-شەشەسىنىڭ ىرگە جاعىندا جاتادى، كەشتىقۇرىم جىگىت ىزدەپ كازارماعا كەلمەيدى...
جولمۇقاننىڭ ءسوزىن اياقتاتپاي نۇرىم كازارمادان شىعىپ تا كەتتى.
پازىلدىڭ سىلتەۋىمەن ىڭىردە ول ورازدى ىزدەپ، جاركە تىگىنشىنىكىنە كەلدى. جاركەنىڭ ءۇيى دە پازىلدىڭ كىشكەنە زىلمەنكەسى سياقتى اياداي قوناق بولمەسى بار، قازان جاعىنا كەبەجە، ساندىعىن قاتارلاپ جيناعان ءبىر قۇجىرا ەكەن. نۇرىم بۇرىن كورمەگەن جايدىڭ قاي جاعى ءتور، قاي جاعى اس بولمە ەكەنىن ايىرا الماي ەڭكەيىپ كىرگەن تابالدىرىعى ەكى ەلى ەسىكتەن ۇزاپ ءارى اسا قويمادى.
— كەش جارىق! — دەپ تۇرىپ قالدى.
سىعىرايعان بەستىك شامنىڭ ولىمسىرەگەن ءجارىرىناۇڭىلىپ ءىس تىگىپ وتىرعان ءۇي يەسى كىرىپ كەلگەن جىگىتكە موينىن بۇردى، «مۇنداي دا ۇزىن جىگىت بولادى ەكەن-اۋ» دەگەن قاراسپەن ول يىلىپ-بۇگىلىپ ارەڭ كىرىپ، ەندى شوشاق شلەم بوركى ءۇيدىڭ توبەسىنە قىل ەلى تيمەي تۇرعان نۇرىمنىڭ تۋرا قيسىق قارا ەتىگىنەن ءتۇسىپ، تىرسەگىنەن باستاپ كەڭ كەۋدە، ۇزىن موينىن، ات جاقتى ءجۇزىن كوزىمەن ولشەپ شىقتى. ونىڭ ءبىر جاق ساباعىن قارا ءجىپ جالعاپ قۇلاعىنا تۇزاقتاعان كوزىلدىرىگىنىڭ ۇستىنەن اسىپ تۇسكەن باياۋ نۇرلى كوزدەرى الدە كۇلكى، الدە تاڭىرقاۋ ءتارىزدى ءبىر جۇمساق نىشان سەبەلەدى. نۇرىم مۇنى انىق بايقادى دا، ءبىراق ءسوزدى نەدەن باستارىن بىلمەي ءبىر ءسات بوگەلىپ قالدى. وڭ جاق بۇرىشتاعى قازان جانىندا نان يلەپ جاتقان ايەلگە كوز تاستاپ ەدى، ايەل كەلگەن ادامعا موينىن دا بۇرماستان وقتاۋىن قۇشىرلانا ىسقىلادى.
— مەن جاڭىلماسام وسى ءۇي تىگىنشى جاركە دەگەن كىسىنىڭ ءۇيى بولۋى كەرەك، — دەدى ول اقىرىندا بوساڭداۋ ۇنمەن.
— تىگىنشى ەكەنىم كورىنىپ تۇرعان جوق پا؟ — دەدى. جاركە كۇلىپ، الدىنداعى ەسكى زەڭگىرگە قاراپ. — ءيا، جول بولسىن، تانىمادىم، بويشاڭ جىگىت.
تىگىنشىنىڭ قۋاقى ادام ەكەنىن ءبىلىپ، نۇرىم دا ونىڭ ىڭعايىنا كوشە سالدى.
— بويشاڭدىقتىڭ كەسىرىنەن تومەنگە كوزىم تۇسپەي بايقاماي قالىپپىن. ماشيناڭىزدى دا، مەن سياقتى ءبىر سوبالاقتىڭ بويىنا شاق ەتىپ تىگىپ جاتقان بەشپەتىڭىزدى دە جاڭا كوردىم، — دەدى ول ەزۋ تارتىپ.
— شىن ءسوز: ۇزىندىعى ەكى ارشىن بەشپەت. ءبىراق ەركەكتىكى ەمەس، حاۋانا ناسىلىنە باعىشتى كيىم. يىعى سيسا — ۇزىندىعى وزىڭە دە جاراپ قالارلىڭ، — دەپ جاركە مىرس ەتتى دە، رەنجىپ قالا ما دەپ كۇلكىسىن تيا قويدى. ءسويتتى دە سالماقتى ۇنگە كوشتى. — ۇزىن ادام ءادىل بولادى دەسەدى، عۇمار شاھاريار سياقتى. وقاسى جوق قالجىڭعا ايتام.
ءۇي يەسىنىڭ سوزىنە ەندى نۇرىم دا پاراساتتى جاۋاپ قايتارۋعا تىرىستى.
— ايىپ ەتپەڭىز مەزگىلسىز ۋاقتا كىرىپ مازالاعانىما. شالقار جاعاسىنان كەلىپ ەم قالادان شاي-شەكەر سياقتى كەرەك-جاراق الۋ نيەتىمەن. باسقا دا از-مۇز شارۋام بار. اپاما دا بارايىن، تايلاعىمدى دا ۇيرەتەيىن دەگەندەي، وسىندا ءبىر جاقىنىم بار — سىرت حاباردان ءسىزدىڭ ۇيىڭىزدە تۇرادى دەپ ەسىتتىم. سونى كورەيىن دەپ ەم — وراز دەگەن جىگىت...
— ا، — دەدى جاركە. — بار. وراز دەگەن جىگىت وسىندا. جوعارى شىق.
«قاي جەرگە شىعامىن؟» دەگەن سۇراۋ جۇگىردى نۇرىمنىڭ جۇزىندە. ول وڭ مەن سولىنا كەزەك قارادى. ءبىراق نۇرىم ۇزاق اقتارىلعان جوق. اتىن اتاپ ۇلگەرمەي-اق ونىڭ ىزدەگەن ورازى ەكىنشى بولمەنىڭ ەسىگىنەن شىعا كەلدى. نۇرىم قۋانىپ كەتتى.
— اينالايىن ورازجان، ارەڭ تاپتىم عوي. كوپ ىزدەدىم ءوزىڭدى، اقىرى تاپتىم ايتەۋىر...
وراز ۇندەمەستەن وعان ۇلكەن كوزىن ونان ءارى ادىرايتا ءتۇستى. ونىڭ بۇل قاراسىندا «سەن قايدان كەلىپ قالدىڭ؟» دەگەن سۇراق وزىنەن ءوزى كورىنىپ تۇر ەدى.
— يا، نەگە تاڭدانىپ قالدىڭ، ورازجان؟ — دەدى ازدان كەيىن نۇرىم، وتە اشىق، سوزگە دە ىركىلمەيتىن ورازدىڭ بوگەلگەنىن كورىپ.
ءجون سۇراپ، امانداسۋدىڭ ورنىنا ورازدىڭ ءبىرىنشى ءسوزى:
— قايدا ءتۇستىڭ؟ — بولدى.
— پازىلدىكىنە.
— جاقسى. مەن ءقازىر ءوزىم بارامىن ساعان. سويلەسەمىز...
— ايتاتىن اڭگىمە بار ەدى...
— سول جەردە سويلەسەمىز، — دەدى وراز سىبىرلاپ.
نۇرىم ونان كوزىن ايىرماي قاراپ، باسىن شايقادى دا:
— جيەن، سەن قالاعا كەلگەن سوڭ وزگەرىپ كەتكەنسىڭ بە؟ اناۋ كۇنى ەلدە مۇنداي ەمەس ەدىڭ، مەنەن ۇركىپ تۇرسىڭ عوي. الدە مەنىڭ جاساقشى بولعانىما كوڭىلىڭ تولماي جاتىرقاپ قالدىڭ با؟ — دەدى.
— ويباي، جوق. وتە جاقسى. جاساقشى بولۋىڭ ىزدەگەن دە سۇراعان... كەيىن ءبارىن دە سويلەسەمىز.
— مەنىڭ ءبىر-اق اۋىز سۇرايتىن ءسوزىم بار. وتە تىعىز... وراز ەلەڭ ەتە قالدى. نۇرىم ونىڭ قىسىلعانىنا قاراماستان سۇرار ءسوزىن اياقتاۋعا اسىقتى.
— ...ماعان حاكىمنىڭ قاي جەردە جۇرگەنىن ءبىلۋ كەرەك. وتە تىعىز جۇمىس بار... حات جازامىن...
وراز شوشىپ كەتتى. ونىڭ ويىنا جاماندىق جۇگىردى: «مىنا اقكوڭىل جىرشى. اروننىڭ قارماعىنا ءتۇسىپ قالىپ جۇرمەگەي؟ حاكىمنىڭ ادرەسىن .قايتەدى؟ وعان حات جازۋعا بولا ما؟ بۇل نە ءسوز؟ مەنى ىزدەپ كەلگەنى دە؟..» دەگەن ۇزدىك-ۇزدىك كۇدىكتى سۇراقتار جانتالاسا قالدى.
سونسوڭ:
— ءقازىر، نۇرىم، ءقازىر. مەن شىعايىن. شىعا سويلەسەيىك. بۇل جەردە اڭگىمەلەسۋگە جاراماس... — ،دەدى ول ءۇي يەسىنە كوزىن جالت ەتكىزىپ.
ءسويتتى دە وراز شىققان ەسىگىنە قايتادان كىرىپ، الدەكىمگە كۇبىرلەگەندەي بولدى: «بۇل نەتكەن جۇمباق؟ كەشە عانا جەلدەي ەسىپ، جان-جاعىڭدى وراپ، سوزدەن جاڭبىر جاۋدىراتىن اشىق جىگىت. بۇگىن ءىسىنىڭ ءبارى قۇپيا. سويلەسۋگە دە قىسىلا ما، سىبىرلايتىنى نەسى؟» دەپ ويلادى نۇرىم تاڭ قالىپ. «مۇمكىن، مەنىڭ مىنا شينەل كيگەن تۇرىمنەن شوشىپ قالعان شىعار».
وراز ەكىنشى ەسىكتەن تەز شىقتى، ءبىراق ول سىرتقا شىعۋعا ازىرلەنىپ كيىنگەن جوق، قايتا كويلەگىنىڭ تۇيمەسىن اعىتىپ جىبەرىپ، سويلەۋگە كىرىسەتىن جانشا تاماعىن بوساتا ءتۇستى.
— جاكە، ءسىز عۇبيەۆەڭنىڭ قاسىنا بارا تۇرساڭىز قايتەدى. مىنا جىگىت مەنىڭ ناعاشىم ەدى، ءبىر شارۋاسى بار ما قالاي. ءوزىڭىز دە ەستىپ تۇرسىز ءسوزىن... — دەي بەرىپ ەدى، تىگىنشى جونگە كوشە قويدى.
— بولادى، قاراعىم، بولادى. جيەنىڭىزدى مىنا تورگە وتىرعىزىڭىز، سويلەسە بەرىڭىز. قاتىن، سەن دە بارا تۇرشى، — دەدى.
ايەل نارازىلىق ءپىشىن كورسەتتى.
— جەتى تۇندە قايدا بارماقشىمىن؟ استىڭ نانىن سالىپ، ۇلكەن قايناعانى جاتقىزۋعا جانتالاسىپ جاتسام، — دەپ، وقتاۋىن بۇرىنعىدان دا قاتتىراق ىسقىلادى.
— جەڭگەي، ءسىز جۇمىسىڭىزدى ىستەي بەرىڭىز، ىستەي بەرىڭىز، — دەدى وراز ايەلدىڭ ۇيدەن شىعا قويمايتىنىن كورىپ.
«بۇلاردىڭ ءبىر ۇلكەن قوناعىنىڭ ۇستىنەن شىعىپ ابىگەرلەدىم-اۋ، شاماسى. عۇبەكەسى كىم! ايەل «ۇلكەن قايناعا» دەيدى. ەندى نە دە بولسا...» نۇرىم ورازعا ءجۇزىن بۇرىپ الدى. بەستىك شامنىڭ بىلتەسىن كوتەرە تۇسە مە دەگەن بۇل جاستىڭ دا، كارىنىڭ دە بابىن تاپقىش جىگىت، نۇرىمعا ونى باسىڭقىراپ جاتقانداي كورىندى. ءبىراق جارىعى جۇپىنى شام ورازدىڭ بەدەر-بەينەسىن بۇرىنعىدان الدەقايدا اشىڭقىراپ كەتتى. كولدەنەڭنەن قاراعان جىرشىعا ونىڭ مۇرنى ءسال تاڭقىلاۋ جانە ەتەكتىلەۋ كورىندى دە، ال اشىق .قاباقتى، جازىق ماڭدايىنا قۇس قاناتتانا بىتكەن قويۋ قارا قاسى بەينە دەڭبىت بەلبەۋدىڭ قارا باعدارىنداي شالىندى. بۇل جايناعان ۇلكەن كوزبەن كەلىستى جاققا دا وزگەشە اجار بەرىپ تۇرعانداي، اسىرەسە ۇزىنشا جاق اۋىزدان شىققان ەكپىندى ءسوزدى جەتەر جەرىنە جەتكىزە تۇسكەندەي سياقتانادى. «قانداي كەلىستى بەت، كەلبەتتى ءجۇز؟ ءبىزدىڭ ،قارت: اقىل كورىككە ءۇيىر، شەشەننىڭ سوزىنە جاعى ساي كەلەدى، — دەۋشى ەدى» دەپ نۇرىم ىشىنەن شاتتانا ءتۇستى. ءوزى ەندى ءبىر-اق اۋىز ءسوز سۇراپ كەتە دويۋدى ماقۇل كورمەي، ءمان-جايدى تەگىس سۇراۋعا، اقىلاداسۋعا بەت بۇردى. ول جاركەنىڭ ماشيناسىنا تاياۋ كەلىد، تاقتاعا وتىردى.
— قىزىلۇيگە نەگە باراسىڭ دەگەندە «ءىس باسىنا تۇرۋعا بارامىن» دەپ ەڭ. جيەن، قايدا ىستەيسىڭ — قاي ماحكامادا؟ — دەدى نۇرىم.
وراز وعان قىسقا جاۋاپ قايتاردى.
— مىنا وزدەرىڭىزدى كيىندىرەتىن، تاماقتاندىراتىن ماحكامادا، ناعاشى. جاساقشى بولعانىڭا قۇتتى بولسىن دەۋ كەرەك پە؟
— و، قۇتتى بولسىندى سۇراپ الۋعا بولمايدى عوي، جيەن-اۋ، — دەپ كۇلدى نۇرىم. ءسويتتى دە الدەنەگە وپىنعانداي سازارا قالدى. — ىسكە ورنالاسۋ ءۇشىن ءبىلىم كەرەك. ءبىلىم بولماعان سوڭ عوي ءبىزدىڭ مىنا جاساقشىلىققا جازىلعانىمىز. الامان بولىپ مىلتىق اسىنۋدان وزگە. قولدان كەلەرى از.
وراز ونىڭ بەتىنە قاراي قالىپ، ەر كوڭىلدى جىگىتتىڭ ءبىلىمدى قاتتى ارمان ەتەتىنىن بايقادى، ءسوزىنىڭ ۇنىنە لايىق جۇزىندە دە مۇڭايعان ءپىشىن بار ەكەن.
— ولاي دەمە، نۇرىم. سەن ونەردەن قۇر الاقان جىگىت ەمەسسىڭ. ورىسشا وقىمادىم دەمەسەڭ، مۇسىلمانشا بارىمىزدەن دە جۇيرىكسىڭ. ال جۇرتىنا جۇمىس ىستەۋ تالاپپەن بايلانىستى.
— جالعىز نار تاۋەكەلگە سۇيەنۋ دە جەتكىلىكسىز ەكەن، كوپپەن بىرگە بولعاننان كەيىن سول كوپتىڭ تىلەگىنە ساي اقىل بەرۋ كەرەك كورىنەدى.
— ونى سەن بەرەسىڭ...
نۇرىم باسىن شايقادى.
جاڭاعى مۇكارامامەن كەزدەسۋ وعان وكىنىشتى وي سالىپ ەدى. «قالانىڭ ادەت-عۇرپىنا جەتىك، وقىعان ادامداردىڭ تىلىنە ساي سويلەسە بىلەتىن جاننىڭ دا ارمانى بار ما ەكەن؟ وزىمدەي جىگىتتەر ءجۇزدى باسقارىپ جۇرگەندە مەن سول قارا ءدۇرسىن ءجۇزدىڭ ءبىرىمىن» دەپ قىنجىلعان. ال، ءقازىر كەلەكە ەتكەندەي، «كوپكە سەن دە اقىل بەرەسىڭ» دەيدى وراز. جوق، كوكەسىن ەمەس... شىن جۇرەگىمەن ايتقانى كورىنىپ تۇر. وراز كەكەتپەيدى. وراز اۋىلدا: «جارايسىڭ، ناعاشىم! ايتا بەر ولەڭدى. ماحامبەتتىڭ ولەڭىن ايتا بەر» دەپ جاۋرىنىنان قاققانى بار. جوق، وراز كەكەتپەيدى. ول ءبىزدىڭ قانداي كادەگە جارايتىنىمىزدى بىلەدى.
— ناعاشى... — دەپ وراز بوگەلىپ قالدى دا، قايتاباستاپ: — مەن نۇرىم دەيىنشى بۇدان بىلاي. جاراي ما؟
نۇرىم ەزۋ تارتتى.
— ەندى نە دەيىن دەپ ەڭ؟! نۇرەكە دەۋگە ەرتەرەك قوي.
وراز نان يلەپ بولىپ، ەندى كەسىپ جاتقان ايەلگە كوزىنىڭ استىمەن قاراپ قويدى. ايەلدەن ءسوزىن جاسىرايىن دەگەندەي داۋسىن باسەڭدەتە ك،الدى.
— ناعاشى دەگەن ءسوز جۇكەڭ حاجىلارعا، مەرعالي ناعاشىلارعا عانا لايىق. ال ءبىز جاس جاعىنان قانجىعالاس ادامدارمىز. ءبىر جاس، ەكى جاس ۇلكەندىك ەتە بەرمەيدى، — دەپ ول تاماعىن كەنەپ الدى دا، باسىن نۇرىمنىڭ باسىنا جاقىنداتا ءتۇستى. — سەنىڭ كوزىڭە ماقتاعانىم ەمەس، بۇل تۋراسىن ايتۋ: جۇكەڭ اقىلدى ادام...
نۇرىم «بۇ نە ايتپاقشى» دەپ ىشىنەن تىنا قالدى.
— ...جۇكەڭ اسا اقىلدى كىسى. سول اقىلدى كىسىنىڭ ءبىر اۋىز ءسوزى بار. مۇنى سەن مەنەن «قايدان ەستىدىڭ» دەمە. جاقسى ءسوز جەردە قالمايدى. ادىلەت ءىس ەستەن شىقپايدى. سوندىقتان مەن بۇل ءسوزدى جادىما تۇتتىم. «ءبىزدىڭ اتا-بابامىز حاندى اق «يىزگە سالىپ كوتەرۋدەن گورى، نايزانىڭ ۇشىمەن كوتەرۋدى ارتىق ساناعان» — دەپتى حاجى ءبىر ماجىلىستە. وسىنى ءبىز ەستە ۇستاپ قانا قويماي، وسيەت ەسەبىندە قولدانساڭ... سەن ماعان «قىزىلۇيگە ءىس باسىنا تۇرامىن دەپ ەدىڭ» دەپ سۇرادىڭ. قالامىممەن قاعاز شيمايلاپ بولسا دا، سوزىممەن ءجون سىلتەسەم دە، تاپ سول جۇكەڭنىڭ وسيەتىن اقتاۋ ءۇشىن قارا قازاقتىڭ قاقورتاسىندا بولايىن دەدىم. اقىلدى اعا دا، زەيىندى ءىنى دە بۇگىن وسىنداي نيەتتە. سەنىڭ ءىنىڭ، مەنىڭ ءارى قۇرداسىم، ءارى زامانداسىم حاكىم دە وسى نيەتتە...
— حاكىم ءقازىر قايدا؟ — دەدى نۇرىم ءسوزىن ءبولىپ.
— حاكىمنىڭ قايدا ەكەنىن... سوڭىنان. سوڭىنان... — دەپ سىبىرلاي ءتۇستى وراز.
نۇرىم ويلانىپ قالدى. «بۇل نە دەگەنى؟ جۇكەڭنىڭ ءسوزىن اقتاۋ ءۇشىن دەيدى. ماعان سەنبەي مە؟..»
— مىنا شەكپەندى ماعان ەشكىم زورلاپ كيگىزگەن جوق. — نۇرىم سۇر گيمناستەركاسىن نۇقىپ قويدى. — ءوز ايتقانىڭ بار عوي، جيەن-اۋ، «سوزىڭمەن، جىرىڭمەن قىزمەت ەت» دەپ. مەن سول ءۇشىن كەلدىم حان ورداسىنا. ماحامبەتتىڭ ءىزىن قۋىپ كەلدىم. «بۇزباي قۇلان پىسىرمەي، مۇز ۇستىنە وت جاقپاي» ءىس بىتپەس دەپ ويلادىم.
— اۋزىڭنان اينالسا بولماس پا، — دەپ وراز قۇشاقتاي الدى.
نۇرىم قىسقا-قىسقا، اسىعا سويلەپ، مامبەتتى كورگەنىن، كوميسسيادا ەحلاستان قىسىلعانىن، نۇرىشتى اتتان اۋدارىپ تاستاعانىن جانە اقىرىندا مۇكارامااعا بەرگەن ۋادەسى بويىنشا حاكىمنىڭ قايدا جۇرگەنىن سۇراۋعا كەلگەنىن بايان ەتتى.
— ەرتەڭنەن قالماي بىلگەنىمدى حابارلايىن، — دەدى وراز ونى قۇشاقتاي ءتۇسىپ. — ءبىراق، نۇرىم، ەشكىمگە ءتىس جارىپ سىر جايما. دوسىڭنان دۇشپانىڭ از ەمەس.
وسى ۋادەمەن نۇرىمدى ول شىعارىپ سالدى.
التىنشى تاراۋ
ءار باسشىنىڭ ءبىر كوز تىككەنى بار. ۋالايات باستىعى ادۆوكات جانشانىڭ بەدەلدى ادامدار ىشىندەگى كوبىرەك قاۋىپتەنەتىنى عۇبايدوللا ۋچيتەل ەدى.
بەلگىلى قوسپادا وتكەن وقىمىستىلار سەزىندە اۆتونوميانى باسقارۋ تارتىبىنە جانە الىم-سالىق جۇيەسىنە قارسى شىققان مەڭدىگەرەي ەپماعامبەتوۆ، توبىنا ءدام بەرگەننىڭ ءبىرى وسى عۇبايدوللا الىبەكوۆ بولدى دا، ءبىراق بۇل جاسى ەلۋگە يەك سۇيەگەن جاسامىس ادام ەكى جاققا دا قوسىلماي ەلدەگى وقىتۋشىلىق جۇمىسىندا وتىرىپ قالدى. تەك قانا ونىڭ ءىنىسى عالياسقار الىبەكوۆ ورال ويرانىنان كەيىن مەڭدىگەرەي مەن ءابدىراحمان جاعىنا اشىق شىعىپ كەتتى — ول جاسىرىن ۇيىم، جاسىرىن وترياد قۇرۋ ىسىنە ارالاستى، استىرتىن ەلدەگى دوس-جاران جىگىتتەرىن ءوز توڭىرەگىنە ۇيىرە باستادى. وسى جايدى سەزىپ، ءبىراق اسا بەدەلدى عۇبايدوللانى ايىلتاۋدان گورى ءوز جاعىنا تارتۋدى ءجون كورگەن جانشا ويىلعا كوشەر الدىندا ءوزىنىڭ جاردەمشى وفيسەرى قارجاۋوۆتى وعان سىر تارتۋعا جۇمساعان. بۇل مامبەتتىڭ كازارمانى دۇرلىكتىرىپ كەتكەن كۇننىڭ ەرتەڭىنە ەدى...
سول كۇنى عۇبايدوللا كەشەگى ءوزى سىلتەگەن كۇتىرگە مەرحايىردى جىبەرگەن.
— پاپا، كەشەگى شويقاراڭىز كۇتىرگە تۇنەمەپتى. ونىڭ قاي جاققا كەتكەنىن كورگەن دە، بىلگەن دە ادام جوق، — دەپ كەلدى بالاسى ەرتەمەن.
بۇل جويقىن جىگىتتىڭ اينالىپ سوقپاي كەتكەنى عۇبايدوللانى ۇلكەن ويعا قالدىردى. ءومىر بويى ءوز بەتىمەن ءجۇرىپ، ويىنا نە كەلسە، سونى ىستەپ كەلە جاتقان بۇل ساحارانىڭ تەنتەك ۇلى، بۇلاي جۇرە بەرسە نە وزىنە، نە وزگەگە جاقسىلىق ىستەمەي قولعا ءتۇسىپ قور بولار. اقىلداسا كەلگەندە ونى يگى جولعا سىلتەمەۋىم ازاماتتىڭ ارعا جاتپاس. عالياسقاردىڭ قايدا جۇرگەنىن سۇراپ ەدى، مۇنى قالايدا سول جاڭاشىل-جانداردىڭ اراسىنا جىبەرىپ ارون تورەنىڭ قارماعىنان قۇتقارايىن. قالاداعى جىگىتتەر ونىڭ قاي جاققا كەتكەنىن شامالاپ وتىرعان شىعار دەپ ويلاپ، ۋچيتەل بالاسىنا:
— مەرجان، ات جەكتىر، قالاعا بارىپ قايتامىز، — دەدى:
ءسويتتى دە عۇبايدوللا كيىنە باستادى. كەشىكپەي ات جوكتىرۋگە شىققان مەرحايىر ۇيگە قايتا كىرىپ:
— پاپا، قوناق كەلىپ قالدى، تۇسۋگە رۇقسات سۇراپ تۇر، — دەدى.
ۋچيتەل باسىن يزەدى. كەشىكپەي ۇيگە كاپيتان قارجاۋوۆ كىرىپ كەلىپ، ۇلكەن ۋچيتەلگە قوس قولداپ كورىسىپ تورگە وزىپ تا ۇلگەردى.
بۇل كۇتپەگەن قوناقتىڭ لاۋازىمىن دا، ءوزىن دە عۇبايدوللا جاقسى .بىلەتىن. التى جىلدىڭ ورىس مەكتەبىن ءبىتىرىپ، ۋچيتەلدىك كۋرستە وقىعان. ءبىراق وقىتۋشىلىق جۇمىسقا ارالاسپاي اكىمشىلىككە اينالىپ كەتكەن بۇل ادام جانشانىڭ جاردەمشى سەكرەتارى جونە ۋالايات كەڭسەسىن باسقاراتىن اكىم-دى. ۇلكەن لاۋازىمىنا ونىڭ قوسىمشا داڭقى: جۇرگەن جەرىن بورلىكتىرىپ كەتەتىن قاتال ادام بولاتىن. اسىرەسە بيىلعى جىلى ۋالاياتقا الىم-سالىق ارقىلى قارجى جيناۋ، اسكەر ىسىنە بايلانىستى ات-كولىك دايىنداۋ ىسىندە توڭىرەكتەگى ەلدەردە كارجاۋوۆتىڭ قامشىسى تيمەگەن شارۋا از-دى. عۇبايدوللانىڭ ءوز اۋلىنا تىزەسى تيمەسە دە، كورشىلەس وتىرعان بۇلان مەن قوجاجەلدىگە سالعان ويرانىن ۋچيتەل ءوز كوزىمەن كورىپ، ءوز قۇلاعىمەن ەستىگەن، ال ءقازىر ەندى جۇزبە-جۇز كەزدەسكەن بۇل قاتال اكىمنىڭ جۇمباق ءجۇرىسى ءتۇرلى ويعا ءتۇسىرىپ، ۋچيتەلدى ىشتەنتىندىرا باستادى. ەڭقيىنىقالاي قابىلداۋ كەرەك — الدىمەن ول وسىنى ويلادى. سىي-سياپات كورسەتۋ قاجەت پە، جوق پا، وسىعان بوگەلدى. قوناق ەتىپ ماجىلىستەس بولعان جايدا ول قارجاۋوۆپەن قالاي سويلەسۋدى دە ويعا جۇگىرتتى. ونىڭ قىلىعىن بەتكە ايتىپ، قارسى بارۋ لايىقسىز كورىنگەنىمەن، زۇلىمدىق ءىسىن كورمەگەنسىپ، كۇلگىرسۋ دە ۋچيتەلگە ولىممەن تەڭ سياقتاندى. سوندىقتان عۇبايدوللا بۇل ويدا جوق جەردەن كەلگەن قوناقتىڭ نەندەي تالابى بولسا دا ۇتتىرماۋ جاعىن كوزدەدى. ءتىپتى جۇيەلى ءسوز، باتىل پىكىرمەن ونىڭ ساعىن سىندىرۋعا دايىندالدى. ءور كوكىرەك قارجاۋوۆ كوپ كۇتتىرگەن جوق، ستولدىڭ ءتور جاعىنا جايلانىسا وتىرىپ سىپايى تۇردە ەسەن-ساۋ سۇراسقاننان كەيىن ءسوز باستاپ كەتتى.
— قۇرمەتتى اقساقال، — دەدى ول جايباراقات پىشىنمەن. — بۇرىن كەلمەگەن ادام بۇل ۇيگە ادەيى ارناپ ات باسىن تىرەۋى قاۋىرت جۇمىستىڭ سالدارى شىعار دەپ ويلارسىز. اسا قاۋىرت جۇمىس جوق. الايدا جانشا مىرزانىڭ اسىعىس سالەمىن اكەلدىم. ول كىسى ۋالايات ورتالىعىن قازاق ەلدەرىنىڭ قاق ورتاسىنا كوشىرۋدى ۇيعارىپ ويىل قالاسىنا جۇرگەلى جاتىر. «ءوزىم بارىپ سالەمدەسۋگە تىعىز ىستەر بوگەت بولدى. الىستا بولساق تا، ىرگەلەس وتىرساق تا قۇرمەتتى قاريانى قادىرمەندە تۇتامىز، وسىنى ايت» دەپ جىبەردى.
عۇبايدوللا ونىڭ قارا سۇر بەتىنەن بۇل ءسوزدىڭ كىلتىن ىزدەگەڭدەي تەسە قاراپ ەدى، ءبىراق قوناقتىڭ ءجۇزى سولعىن، كوزدەرى جانسىز، وي كولەڭكوسى جۇگىرەتىن ەزۋلەرى دە كونتەرىلى كورىندى؛ جىلى شىرايسىز قارا جۋسان ءجۇز. «تاپسىرعان ءسوزدى الماي-قوسپاي جەتكىزىپ وتىراتىن، بەرگەن ءامىردى يىلمەي ورىندايتىن اعاش مىنەز ادام شىعارسىڭ. باسشىنىڭ ورال فرونتىنىڭ تۇتەگىن بەتىنە شىداماي ايلالاپ قاشا قونىس اۋدارعانىن قازاق ورتاسى ويىلعا جايلى ورىن تەبۋ دەپ ءتۇسىنۋىڭ دە مۇمكىن. قاتالدىق توپاستىقتان شىعادى، ۇر دا جىق تەرەڭدىكتىڭ نىشانى ەمەس» دەپ سىنادى ۋچيتەل قارجاۋوۆتىڭ ءسوزى مەن ءۇنىن، وتىرىسى مەن ءجۇز ەلىبىنىڭ جانسىزدىعىن سالىستىرىپ. ءسويتتى دە ول قوناقتىڭ سوزىنە جاۋاپ قايىرماس بۇرىن بالاسىنا يەك قاعىپ:
— كەپ كەلمەيتىن اكىم اعاڭا لايىقتى قوناقاسى دايىندات، مەرجان، — دەدى.
لايىقتى قوناقاسى دەگەنى — مال باسىن جەگىزۋ ەكەنىن مەرحايىر اكەسىنىڭ يەك قاعۋىنان-اق ۇقتى. ال، قوناق ونى تۇسىنسە دە، تۇسىنبەسە دە ءۇي يەسى مەن بالاسىنىڭ وزىرلىگىنە ءۇن قوسپادى. قاناتىن قومداعان قارا قۇسشا كوتەرىلىڭكىرەپ سويلەگەن كۇيىندە قالا بەردى.
ءبىر مينۋتتىك شاقتى شاكىرت بالا الدە قوناقتىڭ «اسىعىسپىن، راحمەت، دەگەنىن كۇتتى مە، الدە اكەسىنىڭ ەكىنشى جارلىعىنا قارايلادى ما، ايتەۋىر ءسال اينالىپ ەكەۋىنە جەزەك كوز تاستادى دا، «قۇپ بولادى» دەگەندى باس يزەۋمەن ءبىلدىرىپ ۇيدەن شىعىپ كەتتى.
ىلكى سوزگە ۋچيتەلدىڭ جاۋابىن كۇتپەي، قارجاۋوۆ تاعى دا ءتىل قاتتى. ەندى عۇبايدوللانى مۇسىركەگەندەي بولدى.
— عۇبەكە، ءسىزدىڭ ورنىڭىز قالاداعى التى جىلدىڭ ورىسشا-قازاقشا وقىتاتىن ەكى كلاستى مەكتەپ قوي. مىنا اۋىل شكولاسىندا وتىرىپ نە بىتىرەسىز. مۇندا جاڭادان كۋرس بىتىرگەن جاستار دا ىستەي الادى، — دەدى.
عۇبايدوللا بۇعان ىلە جاۋاپ قايىردى.
— ۇستازدىقتىڭ قالا مەن دالادا ايىرماسى از. ال، ەلدەگى مەكتەپتىڭ قالاداعى مەكتەپتەن كەم كورىنەتىنى مىنا وزدەرىڭىز سياقتى باسقارۋشى ازاماتتاردىڭ «وي، سول اۋىل شكولاسىن قويشى» دەپ قاراۋىنان تۋادى. ءوز باسىم وسى سياقتى ەرىن شۇيىرۋدەن قۇتىلۋ جولى — اۋىلداعى مەكتەپتەردى جوعارى دارەجەلى باستاۋىش مەكتەپكە اينالدىرۋ دەپ بىلەمىن. التى جىلدىق، ءجا توعىز جىلدىق ورتا مەكتەپ جالعىز قالادا عانا ەمەس، دالادا دا ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن ارەكەت جاساپ كەلەمىن. قالعان ءومىردى وسىعان سارپ ەتۋ ءبىزدىڭ ماقسات.
— ۋا، ءسىز رەنجىپ قالدىڭىز عوي.
— جوق، مەن رەنجىگىش ادام ەمەسپىن. اقيقاتى سول، مەن سونى ايتامىن. — ۋچيتەل تاماعىن كەنەپ الدى دا «باسشى ازاماتتىڭ» سالەمىنە كوشتى: — جانشا مىرزانىڭ قادىرمەن تۇتامىن دەگەنىنە كوپ راقمەت. بۇل جونىندە ءسىزدى ادەيى ارناپ جىبەرسە — وعان قوسىمشا العىس...
— ادەيى ارناپ جىبەردى، — دەپ قالدى قارجاۋوۆ... — ادەيى ارناپ كەلدىم.
— ...سونىمەن بىرگە، ءسىزدىڭ ويىلعا كوشىپ جاتىرمىز دەگەن حابارىڭىز مەنىڭ قۇلاعىما ورەسكەل ەستىلدى. ورەسكەلدىگى: مىنا جىمپيتى قالاسى رەسەي جەرى ەمەس...
قارجاۋوۆ ۋچيتەلدىڭ ءسوزىن ءبولىپ كەتتى.
— رەسەي جەرى بولماسا دا قازاقتىڭ قالىڭ ورتاسىنان موينى قاشىق قالا، ۋچيتەل.
— شىن ايتاسىز با؟ — دەدى عۇبايدوللا وعان تىكتەڭكىرەي ءۇن قاتىپ.
قارجاۋوۆ تاڭدانعان شىراي كورسەتتى.
— البەتتە. بۇل قالجىڭعا شاپتىراتىن اڭگىمە ەمەس، — دەدى جاردەمشى سەكرەتار.
— شىراعىم، مەن بۇرىن-سوڭدى جۇزبە-جۇز تىلدەسپەسەم دە، سىرتىڭىزدان ءسىزدى ۋالاياتتىڭ باسشى جىگىتتەرىنىڭ ءبىرى دەپ ەسەپتەيمىن. تەكە مەن ورىنبوردىڭ بازارىنان اۋلاق، ونەر-بىلىم ۇيرەنەتىن ولاردىڭ ۇلگىسىنەن قاشىقتاپ كەتكەن ۋالايات ورتالىعى جاپان تۇزدەگى جالعىز اعاش سياقتى تامىرى سۋالىپ، جاپىراعى قۋارىپ قالماي ما؟ وقىعان ازاماتتار مۇنى ەسەپكە المادى دەۋ قيىن. مۇندا باسقا ءبىر سەبەپ بار شىعار. مەنىڭ: «ويىلعا كوشىپ جاتىرمىز دەگەن ءسوز قۇلاعىما ورەسكەل ەستىلدى»، — دەگەنىم وسى.
— جوق، باسقا سەبەپ جوق. بۇل باسشى ازاماتتاردىڭ ۇيعارۋى.
— ولاي بولسا بۇل ۇيعارىس بالانىڭ ويىنىمەن تەڭ. بالالاردىڭ كادىمگى ءۇي ارتىنا تىعىلىپ تۇرىپ: «مەنى تاۋىپ ال!» دەيتىن جاسىرىنباعىنا بارا-بار.
— بۇل ءسوزدىڭ استارىن اشا كەتىڭىز، ۋچيتەل. مەملەكەت ۇيعارىمى بالانىڭ جاسىرىنباعىمەن بارا-بار دەگەنىڭىز مەنىڭ قۇلاعىما دا ورەسكەل ەستىلىپ تۇر.
قارجاۋوۆ كورەر كوزگە سۇرلانىپ «ەتتى؛ عۇبايدوللا ويىن جيناقتاپ، تاماعىن كەنەدى؛ ستول ۇستىندە جاتقان «ورال جارشىسىن» جانىنداعى كىتاپ تاقتاسىنا قاراي ىسىردى، ءسويتتى دە قوناقتىڭ سۇرلانا باستاعانىنا جاۋاپ ەسەبىندە بۇل دا قاباعىن شىتتى.
— استارلاپ سويلەۋ ادەتىم ەمەس، قارجاۋوۆ مىرزا. ۇستازدىڭ جولدى قۋعان ادام بۇركەپ سويلەۋدى بىلمەيدى، ءار كەز ويىن اشىق ايتىپ، تىڭداۋشىسىن جەتە تۇسىندىرۋگە تىرىسادى. مۇنى ءسىز جاقسى بىلەسىز. ەگەردە جىمپيتى ۋالاياتىنىڭ ويىلعا كاشەتىنى ۇيعارىلعان ءىس بولسا، مۇنى تەك كرىلوۆتىڭ مىسالىنداعى ورماننان قاشىپ كەلگەن قاسقىردىڭ كەبىمەن عانا سالىستىرۋعا بولادى. بۇل بالانىڭ جاسىرىنباعىنان الدەقايدا تەرەڭ تەڭەۋ. ويلاپ قاراڭىز: جايىقتىڭ كەڭ القابىنداعى شىڭعىرلاۋ، ءبورلى، تەرەكتى، قانكول، قوساتار، ۇيرەكتىكول، جەزبۇعا، قاراسۋ، دۋانا، ۇلكەن اڭقاتى، شولاق اڭقاتى، تايپاق، ولەڭتى، شىدەرتى، بۇلدىرتى، جىمپيتى، ساباندىكول، قاراتوبە، تامدى بولىستارى — تۇبەك ەلى اتانادى. وسى تۇبەك ەلىنىڭ ورتا قازىعى جىمپيتى. سوندىقتان دا مۇنى پاتشا حۇكىمەتى ۋەزدىڭ ورتالىعى ەتتى. ءقازىر بۇل باتىس ۋالاياتى دەپ اتاعان ۋالاياتتىڭ جاعىراپيالىق ورتالىعى. وسى جەردەن ءجۇز ەلۋ شاقىرىم قىرعا كوشۋ — جاڭاعى بولىستاردان ىعىسىپ ماڭعىستاۋ دالاسىنا ارقا سۇيەۋ دەگەن ءسوز. دالىرەك ايتساق: بۇل شىعانعا شىعىپ كەتۋ بولادى. وسى شىعانداۋدى «قازاقتىڭ قاق ورتاسى بولعاندىقتان كونىپ جاتىرمىز» دەپ لاقاپ تاراتۋ سىنىققا سىلتاۋ عانا.
— مەن ءسىزدىڭ نە ايتايىن دەپ وتىرعانىڭىزدى تۇسىنبەيمىن، ۋچيتەل. بۇل ۋالايات باسشىلارىنىڭ ىستەپ وتىرعان يگى ءىسىن جەرلەۋ مە، الدە حۇكىمەت كوشىنىڭ سوڭىنان كۇل شاشىپ قالۋ ما؟
قارجاۋوۆ ورنىنان ۇشىپ تۇرەگەلدى.
— قارجاۋوۆ مىرزا، ءسىز وتىرىڭىز. مەن ءسىزدى رەنجىتۋ ءۇشىن، جەكە باسىڭىزدى سىناپ-مىنەۋ ءۇشىن ايتقان ءسوزىم ەمەس. ماسەلە ەل مەن جەردىڭ مۇددەسىنە سوعادى. سولاي بولسا ارى بار ازامات بۇعان ءوز پىكىرىن قوسپاۋى، ويىن ورتاعا سالماۋى مۇمكىن ەمەس...
— جوق مەن... — دەپ قارجاۋوۆ شينەلىن شەشە باستادى. — ءۇي ىستىق ەكەن... — قوناق كورە كوزگە مىنەزىن وزگەرتە قالدى. بۇرىنعىدان گورى جايلانىڭقىراپ وتىرعان بولدى.
عۇبايدوللا ۇيگە كىرىپ-شىعىپ، اكەسىنىڭ نە جارلىق بەرەرىن كۇتىپ جۇرگەن بالاسىنا شايدى تەزدەتۋدى بۇيىردى. ءوزى ىشىنەن: «مىناۋ شاش ال دەسە، باس الاردىڭ ءوزى ەكەن. ءبىراق بۇل كۇيىپ-پىسەدى ەكەن دەپ كوزىم جەتكەن شىندىقتى مەن دە بۇكپەسپىن. وسىندا ءبىر تىقىر تايانعان سوڭ كەلدىڭ.
ايتپەسە مەنى سىيلاپ، سالەم بەرۋگە كەلمەگەنىڭ بەسەنەدەن بەلگىلى. بۇل مۇمكىن مامبەتتىڭ دە ىزىنە تۇسكەن شىعار...» — دەپ ويلادى. وڭعا قايىرعان قويۋ شاشىن ۋىستاپ جيناپ جىعىڭقىراپ قويدى. «ەندىگى ءسوزدى بۇل نەدەن باستار ەكەن؟» دەپ كۇتتى. ءسوزدى شاي بوگەدى. شولىركەگەن قوناق ستول باسىنا كەلگەن سوڭ شايمەن عانا بولدى. اڭگىمە كورەر كوزگە تولاستانا باستادى. تەك ازدان كەيىن سىرتتان كىرگەن حاميدوللا عانا قوناقتىڭ كوڭىل كۇيىن كوتەرە تۇسكەندەي بولدى. ول قارجاۋوۆتان قالا جايىن قالدىرماي سۇرادى. الگىدە عانا ۋچيتەلدىڭ ءادىل سوزىنە شامدانىپ، ىشتەي ءتىپتى تىكسىنىپ قالعان ۋالايات چينوۆنيگى وزىمەن زامانداس حاميدوللانىڭ وزىمسىنگەندەي ەركىن سويلەسكەنىنە جادىراي ءتۇستى.
ۇلكەننىڭ دە، كىشىنىڭ دە ءتىلىن تاپقىش حاميدوللا سىر تارتايىن دەدى مە، الدە ۋالايات باسشىسى جونىندە ءوز باعاسىن سەنىمدى سەرىگىنىڭ الدىنا تارتىپ قالعىسى كەلدى مە كىم ءبىلسىن، ايتەۋىر ول: ءبىر كەز جانشانى ماقتاپ كەتتى.
— ءارى شەشەن، ءارى قىراعى يۋريست قوي. ءار كەزدىڭ ءوز ورەنى بار. سىرت كوزگە ەشكىم جانشا مىرزانى كورەگەن ەمەس دەپ كەمىتە الماس. ونىڭ باستاعان ءىسى دە كەزەڭنىڭ تىلەگىنەن تۋعان كوكەيدەگى ارمان. ال از ۋاقىتتىڭ ىشىندە اكىمدەرىن ساقاداي سايلاپ ەل باسقارۋعا قوسقانى دوسى تۇگىل، دۇشپانى دا سۇيسىنەرلىك ءىس. اسىرەسە اسكەر ۇيتقىسىن تەز ۇيىستىرعانى اسا شەبەرلىك، — دەدى.
حاميدوللانىڭ جانشانى ماقتاعانى قارجاۋوۆتىڭ كوكەيىنە بال قايماقتاي قوندى.
— ءادىل ءسوز، حاميدوللا، ءدال باعا. جانشانىڭ دانالىعىنا دوسى تۇگىل دۇشپانى دا پىاك كەلتىرە المايدى. الايدا ۇلكەن ءىستى ۇقپايتىن دورەكى ناداندار كوپ. كەشە عانا مامبەت دەگەن ءبىر ەسەر ۋالاياتقا پايدا كەلتىرۋدىڭ ورنىنا بەلدەن زيان جاسادى. باسشىنىڭ سالتاناتقا مىنەتىن ارعىماقتارىن قۋىپ اكەتتى، ونىڭ ۇستىنە كازارماداعى نادان جىگىتتەرگە جەل بەرىپ كەتكەنى قيىن بولدى، — دەدى قارجاۋوۆ.
عۇبايدوللا قۇلاعىن تىگە قالدى دا، ءبىراق ۇندەمەدى. «ول تەنتەك قالاعا قايتا سوققان ەكەن عوي. باسە، بۇگىن كۇتىردە بولسا تىلدەسەر ەدى» دەپ ويلادى.
— ول ەسەرىڭ جانشانىڭ اعايىنى ەمەس پە؟ ول دا تانا عوي، — دەپ ەدى حاميدوللا، قارجاۋوۆ بار جامانشىلىقتى مامبەتتىڭ باسىنا ۇيىپ-توگە باستادى.
— ءبىر ەنەدەن الا دا، قۇلا دا تۋادى دەگەن ءسوز ىپ-ىراس. ءبىزدىڭ تانانىڭ تەڭ جارىمى وقىمىستى دانا كەلسە، ءبىر بولەگى مىنا مامبەت سياقتى جارتى باس مىنەزدى شەننەن شىققان بۇزىق. ەجەلدەن ەلدى بورلىكتىرىپ كەلە جاتقان بۇل سوتقار قولىما تۇسەتىن كۇن بولسا، تۋىسقان دەپ تۇرماس ەم، ءوزىم اتىپ تاستار ەم ونداي الا بۇلىكتى.
حاميدوللا باسىن شايقادى.
— اپىرم-اي، ا. ات الۋمەن تىنباي جىگىتتەرگە دەم بەرگەنى!
قارجاۋوۆ كەلىسسىز اڭگىمە ايتىپ سالعانىن جاڭا ءتۇسىندى دە اڭداۋسىزدا اۋىزدان شىققان بۇل ءسوزدى جالما-جان جۇمسارتا قويدى.
— دەم بەرىپ نە جاساۋشى ەدى. سانالى جىگىتتەر وعان ەرە مە. ونىكى ات الۋ عوي، باياعى ۇيرەنشىكتى قاراقشىلىعى.
— ىمم. ات الىپ قايدا سىڭىرەر دەيسىڭ، تابىلادى عوي.
— البەتتە.
ءىنىسى مەن قوناعىنىڭ بۇل جۋىپ-شايعان اڭگىمەسى ۋچيتەلگە تاعى دا ۇنامادى. اسىرەسە حاميدوللانىڭ اكىمنىڭ ىڭعايىنا كوشكەنى. مامبەتتى قاراقشى دەگەن سوزىنە تىكەلەي قول قويعانى ونى شىداتپادى.
— مامبەت قاراقشى ەمەس. ات السا ول اتتان دا زور سەبەپپەن ۇرىنادى. كەگى كەتكەن ادامعا جارماسادى. ول ەر، مەن ونىڭ سىرىن جاقسى بىلەمىن، — دەدى.
— قانداي سەبەپ بولۋشى ەدى! ءبارىن كيريللوۆقا ەرەگىسىپ ىستەپ جۇرگەنى جۇگەنسىزدىڭ.
عۇبايدوللا وعان تاڭىرقاعانداي قاراپ الدى دا، قىزا سويلەپ كەتتى.
— مىنە، سەبەپ دەپ وسىنى ايتادى. تىزەسى باتقان كازاك-ورىس وفيسەرىنە ەرەگىسسە — بۇل جونسىزدىك پە ەكەن؟ قاشانعى كونەدى ونىڭ تەپكىسىنە؟ سول كازاك-ورىستىڭ تەپكىسىنەن قۇتىلۋ ءۇشىن تەڭدىك الدىق دەپ جۇرگەن جوقسىزدار ما؟ بۇل ار-نامىستىڭ ءىسى...
— ءسىز سياقتى وقىمىستى ادامداردىڭ تاپ وسىنداي قۇتىرتپا سوزىنە سۇيەنەدى مامبەتتەر. اڭگىمە تۇسىنىكتى... مامبەت وسى ماڭعا سوقپاي كەتپەس دەپ باسشى دۇرىس توپشىلاعان ەكەن. تۇسىنىكتى. تۇسىنىكتى!.. — دەدى قارجاۋوۆ.
— شىراعىم، مەنى مامبەتپەن قوساقتاعىلارىڭ كەلە مە؟
بۇل نە ءسوز؟
— قوساقتالىپ تۇرعان ءوزىڭىز. ءبىز عالياسقار الىبەكوۆتىڭ دە قايدا جۇرگەنىن بىلەمىز، ۋچيتەل.
قارجاۋوۆ ورنىنان تۇرىپ كەتتى. «بار پالە وسىندا ەكەن. مامبەتتى جۇمساپ وتىرعان وسى كارى بۇلىكشى. ءسوز جوق وسى. مۇنىڭ ءىنىسى دە بولشيەۆيك، ءوزى دە سولاردىڭ جاسىرىن تىلەكشىسى...» دەپ كىجىندى ول ىشىنەن.
عۇبايدوللا ويلانىپ سويلەدى.
— شىراعىم قارجاۋوۆ، ءار سوزگە اقىلدى ادام جاۋاپتى قارايدى. مەن مامبەت ەمەسپىن، مامبەت مەن ەمەس. اركىمنىڭ ءوز توبەسى بار شىعاتىن، ءوز ورنى بار وتىراتىن. تۇسىنىكتى دەيسىڭ، عالياسقار الىبەكوۆتىڭ دە كىم ەكەنىن بىلەمىن دەيسىڭ. بۇل سوزدەر ويلانىپ ايتۋدى كەرەك ەتەتىن سوزدەر. مەنىڭ كىم ەكەنىمدى جانشا مىرزانىڭ ءوزى دە جاقسى بىلەدى. پىكىر تالاسى و باستان بار بىزدە. ءبىراق بۇل قولعا قارۋ الىپ جاۋلاسۋدى كەرەكسىتپەيدى...
— جاۋلاسپاسا عالياسقار مەن ايتييەۆ نەگە قۇرال جيناپ، جاساڭ قۇرىپ جاتىر؟ الدە عالياسقار سىزگە ءىنى ەمەس پە؟ مۇنى قالاي دەپ دالەلدەيسىز؟
عۇبايدوللا ءسال ويلانا ءتۇستى دە، دالەلدى جاۋاپ تاپتى.
— اعايىندى ادام ءبىر پىكىردە، ءبىر ويدا، ءبىر ماقساتتا قالا بەرەدى دەگەن زاڭ جوق. ءتىپتى اكە مەن بالا دا كەي كەزدە بىر-بىرىنە بەيتاراپ قالا بەرەدى. بۇعان دالەلدى الىستان ىزدەمەي-اق تابۋعا بولادى. باقىتجان دا قاراتايەۆ، ارون دا قاراتايەۆ. ەكەۋى دە سۇلتان، ەكەۋى دە وقىمىستى، الايدا وسى ەكەۋى ەكى يدەيانىڭ ادامى ەكەنى بارشاعا ايان. ءتىپتى ارون تورە باقىتجان تورەنى ءوز قولىمەن اتاماننىڭ قولىنا ۇستاپ بەردى دەسەدى. وسىعان قاراعاندا عالياسقاردىڭ ءوز پىكىرى، ءوز ماقساتى، ءوز يدەياسى بولۋى مۇمكىن-اق نارسە. ال ونىڭ جولىن قۋۋ، قۋماۋ مەنىڭ ءوز بيلىگىمدە. مۇمكىن، مەن ونى جاقتارمىن دا، جاقتاماسپىن دا. مۇنى ءبىراق مەن ەشكىمنىڭ تورەلىگىنە سالمايمىن، ءوز وجدانىمنىڭ تورەلىگىنە عانا سالا الامىن. بۇل مەنىڭ جەكە باسىمنىڭ عانا ءىسى. سوندىقتان سانالى، وقىمىستى، ويشىل ادامعا «ءىنىڭ اناداي ەدى» دەپ تابالاۋ ورىنسىز.
— قويىڭىز، ءسىز دە، ءسىز دە قويىڭىز. راقمەت، مىرزا، وتىرىڭىز. شاي سۋىپ قالدى، — دەدى حاميدوللا اراعا تۇسە سويلەپ.
ءبىراق قارجاۋوۆ ەندى قايتىپ وتىرمادى. ءۇي ىشىندە كوز توقتاتار تەكشەلەگەن كىتاپتار مەن ىرگەگە جاعالاي جيناستىرعان گازەت-جۋرنالدار بۋداسى دا مول-دى. ءتىپتى ۋچيتەلدىڭ ءار كەزدە تۇسكەن سۋرەتتەرى مەن كەرەگە باسىنا تىزگەن كونە قارۋجاراق نۇسقالارى دا بار ەكەن. كەلگەنىنە ريزا بولماي، قالاي كەتۋدىڭ ءمانىن دە تاپپاي تۇيىققا كەپتەلگەن اشۋلى قوناق ءسال ۋاقىت سول كىتاپتار مەن گازەتتەرگە كوز جۇگىرتتى، اياقتالىپ قالعان شايدى جيناستىرعانشا ۋاقىت وزدىرۋ نيەتىمەن سۋرەتتەردى تاماشالاعانداي بولدى. بۇل جايدى سەزگەن عۇبايدوللا «قولقالاپ قايتەسىڭ مىنا سياقتى كەۋدەسىنە نان پىسكەن جاندى» دەگەندەي ىنىسىنە قاراپ ەدى. حاميدوللا اربايتىن جىلانشا، تولعانا وقتالىپ، قوناققا تاعى دا لەبىز تاستاۋعا موينىن بۇرىپ العان ەكەن. ۋچيتەل قاباعىن ءتۇيدى. «باتىرىپ ايتۋدىڭ ورنىنا استى-ۇستىنە تۇسپەكشى. كوردىڭ بە، سابىر ەت، وتىر» دەۋىن...
ۇستازدىڭ ادەتىمەن تۋرا سويلەپ، اشىق اقىل ايتۋعا ۇيرەنگەن عۇبايدوللا ەل باسقارىپ قالعان ءىنىسىنىڭ وسى مىنەزىن جاراتپايدى-اق. بۇل بەلگىلى تۇلكى بۇلاڭدىق. «جەل سوققاندا ىقتاسىن كەرەك» دەپ دالەلدەيدى ءىنىسى مايموڭكەلەپ سويلەۋدى جاقتاپ. — سوزبەن بەلدەسكەن ادامنىڭ قاتۋ قاباعىنا قارسى تۇكسيگەننەن گورى، ماڭدايىڭنىڭ قوس قىرتىسسىز، ءجۇزىڭنىڭ جۇمساق شىرايلى بولعانى الدەقايدا ءتيىمدى. ويتكەنى سۋىقتىڭ بەتىن قايتاراتىن جىلى لەپ قوي. تاپ سول سياقتى بەرمەستىڭ بەتىن بەرى بۇرۋ ءۇشىن: «مىرزا، ءسىزدىڭ جومارتتىعىڭىزدى جۇرت سىنار شاعى وسى ءبىر مەزەت ەمەس پە دەسەڭىز، بۇل دا جارىلعان ەرىنگە قايماق جاققانمەن بىردەي» دەيتىن حاميدوللا ءقازىر دە سول انىنە باستى.
— راقمەت، مىرزا، — دەدى ول قارجاۋوۆقا جۇمساق لەبىزبەن. — اۋىر عوي حۇكىمەت باسشىسى بولۋ. اسىرەسە قازىرگى ۋاقىتتا اسا قيىن. الگى ايتقان مامبەتتەردى تارتىپكە سالۋ وزىڭنەن باسقانىڭ قولىنان دا كەلمەس ەدى. ىسكە جەتىك، ءسىز سياقتى جىگەرلى جىگىتتەر مولايسا ەلدىڭ ەڭسەسى كوتەرىلىپ كەتەر ەدى.
عۇبايدوللا قاباعىن ءتۇيىپ قانا قويمادى. ءىنىسىن تويتارىپ تاستاۋعا بەت الدى جانە قارجاۋوۆ سياقتى ادامدىقتى بەلىنەن باسىپ جۇرگەن اكىمدەردىڭ قىلىعىن بەتىنە باسۋدى ءجون كوردى.
— حاميدوللا، سەن قويا تۇر. مايموڭكەلەپ سويلەۋدى و باستان جەك كورەتىنىمدى ءوزىڭ بىلەسىڭ... ال، قارجاۋوۆ مىرزا...
عۇبايدوللا بوگەلىپ قالدى دا قارجاۋوۆ وعان تەز موينىن بۇرىپ الدى. «ابىرويىن ايرانداي توگىپ، ايداپ كەتسەم بە ەكەن ءوزىن» دەپ ويلادى تۇكسيىپ.
— ...ماعان كوپ نارسە جۇمباق. اسىرەسە جانشا سياقتى وقىمىستى، تاريح سىرىنا جەتىك ازاماتتاردىڭ ءىسى جۇمباق. جۇمباق دەمەي نە دەرسىڭ. وزىندەي جانداردى — وي تالاسى، پىكىر تالاسى تەڭ تۇسەتىن جانداردى قۋدالاۋى ادامشىلىق ارعا جاتپايتىن قىلىڭ. اتامان مارتىنوۆ مونارحياشىل ادام. سوندىقتان ونىڭ بوستاندىق كوكسەگەندەردى، اتۋى، اسۋى تابيعي. ال، وزىمەن بىرگە ۇلت تەڭدىگىن كوكسەگەن، قازاققا ازاتتىق اپەرەمىن دەگەن باقىتجان قاراتايەۆ پەن مەڭدىگەرەي ەپماعامبەتوۆتى قۋدالاۋىنىڭ ءمانىسى نە؟ قالىڭ قازاقتى جاقتايدى، جەتىم مەن جەسىردى قولدايدى دەپ قۋعىنداي ما؟
— ولاردىڭ كوزدەگەنى قازاقتىڭ مۇددەسى ەمەس، ولار قارا شەكپەندەرگە ساتىلعاندار، — دەدى قارجاۋوۆ شاتىناپ.
— ولاي ەمەس، قارجاۋوۆ مىرزا. ازاتتىق، تەڭدىك ءسوزدى بەتىنە قالقان قىلىپ ۇستاپ، ەسكى انگە باسۋ. ەسكى ءاننىڭ قايدا سوقتىرارى بيماعلۇم، ال تىكە ماقساتى — انا كەلە جاتقان ورىس ريەۆوليۋسياسىن جەك كورگەندىك، جەك كورمەسە ونى تۇسىنبەگەندىك. اعىن سۋدىڭ الدىنا قازىق قاعىپ بوگەت قويۋعا بولمايدى — ورىس ريەۆوليۋسياسى سول اعىن سۋدان دا كۇشتى. ول جەردىڭ بەتىندەگى جارامسىز نارسەنى جۋىپ، تازارتىپ كەلە جاتقان تاسقىن. مۇنداي تاسقىندار اعىلشىن ەلىندە دە، فرانسۋز جەرىندە دە بولدى. وعان بوگەت جوق. مۇنى قارا شەكپەندەر ريەۆوليۋسياسى دەپ، ونى جاقتاعانداردى قارا شەكپەندەرگە ساتىلعاندار دەپ كىنالاۋ ازاماتتىق ەمەس. ءتۇپ تىرەگىنە كوز سالساق: ەگىنشى قارا شەكپەن مال باققان قازاققا قاس بولىپ كورگەن جوق، قايتا دوستىققا بەيىم. ال، جانشانىڭ قول ۇستاسىپ وتىرعان اتاماندارى ەجەلگى جاۋ...
— مەن كەتەمىن، — دەدى قارجاۋوۆ حاميدوللاعا. — مىنا كىسىمەن باسقاشا سويلەسەمىن...
— جوق، جوق... مال سويىلىپ جاتىر، — دەدى حاميدوللا. — اس جەپ كەتەسىز.
— جوق، وتىرمايمىن، بۇل تاباقتاس بولاتىن كىسى ەمەس.
2
بۇرقىراعان اكىمدى اتتاندىرىپ كەلىپ: — عۇبا-اعا، حاكىمىڭ سوقىر بولسا ءبىر كوزىڭدى قىسىپ ءجۇر دەگەن اتا ءسوزى زايا ايتىلماسا كەرەك... — دەپ باستاي بەرىپ ەدى، حاميدوللا ءسوزىن اعاسى توقتاتىپ تاستادى.
— نە ايتارىڭ ماعان ءمالىم، قويا تۇر، شىراعىم، — دەدى عۇبايدوللا قولىمەن يىعىنان باسقانداي توقتاتىپ. — حاكىم دەپ حاكىمنىڭ زۇلىمدىعىن كورمەي استىنا ءتورت قابات كورپە تاستاپ ءتور كورسەتە بەرسەڭ «دۇنيەدە مەنەن ءادىل، مەنەن اقىلدى، مەنەن العىر جان جوق» دەپ ۇعادى الگى باسسىزىڭ. ال، سەن ونىڭ ىڭعايىنا نەگە كوشپەدىڭ، وسقىرعان نەمەنىڭ نەگە ماڭدايىنان سيپامادىق دەيسىڭ. مۇنداي ءسوزدى ەكىنشى قايتىپ مەنىڭ قۇلاعىم ەستىمەيتىن بولسىن!
— جىلى-جىلى سويلەسەڭ جىلان دا ىنىنەن شىعادى دەپ، ول حاتەر جاساۋى دا مۇمكىن، وسى كۇنى شاعۋشى مول.
— شاعاتىن جىلاننان قاشىپ قۇتىلعاننان كورى، ونىڭ ءتىلىن سۋىرىپ الۋ الدەقايدا ارتىق، ەكىنشى قايتىپ ونىڭ ساعان دا، وزگەگە دە ءزارى بولمايدى.
اعايىندى ەكەۋىنىڭ اڭگىمەسى وسىمەن ءبىتتى دە، عۇبايدوللا قوناق كەلگەن سوڭ توقتاتقان اتىن قايتا جەكتىرىپ بالاسىنا دەلبە ۇستاتىپ قالاعا ءجۇرىپ كەتتى. «جىلاننىڭ ءتىلىن سۋىرىپ الۋ الدەقايدا ارتىق...» دەگەن ءسوز ۋچيتەلدىڭ اۋزىنا قايتا ورالدى، ءبىراق ونى قالاي سۋىرۋ كەرەك، دەدى ول وزىنە ءوزى. وسى پالە، حاميدوللا ايتقانداي، قاتەر جاساۋى دا مۇمكىن. وكىمەت دەگەنىڭ اقىلدىنىڭ، دانانىڭ قولىندا عانا دۇرىس وكىمەت. ال جاڭاعى سياقتىلارعا ۇستاتقان وكىمەت تىزگىنى تەرىس جاققا دا بۇرىلۋى مۇمكىن. ۋالايات باسشىسىنا ول، عۇبايدوللا قويدان قوڭىر ەكەن دەمەس-اق، اڭگىمەنى اسىرىپ ايتۋى دا ءسوزسىز. ءتىپتى قارالاپ سالۋى دا عاجاپ ەمەس... الايدا مەنىڭ وي-پىكىرىمدى اكىمدىگىمەن بوگەپ، اباقتىسىمەن تۇنشىقتىرا الا ما؟!
ۇيدەن شىعىپ قالا جولىنا تۇسكەن سوڭ عۇبايدوللا تارانتاستىڭ كورپە-جاستىڭ سالعان جۇمساق وتىرعىشىنا جايلانىسا نىقتالىپ وتىردى دا، بالاسىنا:
— مەرجان، اقىرىن، شاڭداتپاي ايدا، — دەپ قويدى.
عۇبايدوللا الدەنەگە ەلەگىزە بەردى. ول ويىمەن تاعى دا الگى قارجاۋوۆتىڭ مىنەزى مەن قۇلقىنا ورالدى. «مەنى جازعىرعانداي ونىڭ قولىندا قانداي دەرەك بار؟ ىمم، قيانات ىستەيتىن جانعا دەرەكتىڭ قاجەتى قانشا؟ — دەگەن ەكىنشى ءبىر قايشى پىكىر قارسى تۇرا قالدى. — قياناتقا ۇيرەنگەن جان دەرەكتى، دالەلدى، اتالى ءسوزدى قايتسىن! قيانات! قيانات دەگەنىمىز ادىلسىزدىك پە؟ ال، ادىلدىك قايسى، ادىلسىزدىك قايسى: ەجەلدەن ەزىپ كەلگەن، سوناۋ مالشى بولىپ جۇرگەن كەزدە يت قورلىق كورسەتكەن كيريللوۆكە بۇگىن باعىنباي جۇلقىنىپ شىققان مامبەتتىڭ قىلىعى ءادىل قىلىق پا؟ الدە «مەنىڭ دەگەنىمە سەن نەگە كونبەيسىڭ؟ مەن سەنىڭ ءومىر بويى قوجاڭ» دەگەن وفيسەردىڭ وكتەمدىگى ادىلدىك پە؟ مۇنى سارالاپ جاتقان كىم بار؟ وفيسەر وزىنشە تۇسىنەدى ادىلدىكتى. ول دا مىنا قارجاۋوۆتىڭ سىڭارى. بارىنىكى دە بۇرمالاۋ، بارىنىكى دە الداۋ...
ۋچيتەل نەگە ەكەنى بەلگىسىز باسىنداعى قالپاعىن الىپ، ونى قايتادان كيىپ، قالپاق جيەگىنەن شىعىپ تۇرعان شاشىن جيناقتادى. ءبىراق مۇنى نەگە ىستەگەنىن ءوزى دە بايقامادى — الدە نە ءبىر وي تۇيىعىنا تىرەلىپ، سونان شىعۋ جولىن ىزدەپ قارمانعانداي بولدى. ونىڭ قولى ءتىپتى، جولدا ۇستىنە شاڭ تيگىزبەۋ ءۇشىن سۇرتەك بەشپەتتىڭ سىرتىنان كيگەن ۇزىن تۇيە ءجۇن شەكپەننىڭ ومىراۋىن دا قاپسىرا ءتۇستى.
— الداۋ! — دەدى ول كۇبىرلەپ. — الداۋ دەگەن بيلەۋ ءادىسى ەمەس پە؟! سوندا نە بولدى؟ بيلەۋىڭ — الداۋ، الداۋىڭ — قيانات، قياناتىڭ — زورلىق. مىنە، وسى عوي ءجۇز جىلدان بەرگى دالا سالتى. دالا سالتى ەمەس، دالاعا ەنگەن زۇلىمدىق.
بىلتىر مىنا ۋالاياتتىڭ باسقارۋ اپپاراتىنا، ارمياسىنا كەرەكتى قاراجات جيناۋ ءتارتىبى ءسوز بولدى. سوندا ۋچيتەلدەر توبى بولىپ سالعىرت ءالدى ادامدارعا سالىنسىن، جەتىم مەن جەسىر الىم-سالىق تارتپاسىن، ياكي قاراجات اۋىرتپالىعىن باي بايشا، كەدەي كەدەيشە كوتەرسىن دەگەن ادىلدىكتى قولدادىق. سوندا باسشى ازاماتتارىمىز نە دەدى! حۇكىمەت ورتاق، تەڭدىك قازاقتىڭ بارىنە بىردەي، ەندەشە ۋالاياتقا كەرەك قاراجات مۇرجا باسىنا بىردەي ءبولىنۋى كەرەك، — دەستى. ءسويتىپ بارعا دا ءجۇز سوم، جوققا دا ءجۇز سوم ءتۇستى. مىنە، بيلەۋ ءادىسىنىڭ الداۋعا اينالعانى! ەندى ۋالاياتتى قورعايتىن جاساقشىنى قالاي جينادى دەڭىز! الدىمەن ءتىزىمنىڭ باسىنا قارسى كەدەيدىڭ بالاسىن جازادى. اتتى دا باي بەرمەيدى. مومىن كەدەي ءجا بولماسا ورتا داۋلەتتى شارۋا بەرەدى. ءقازىر جاساقشىلاردىڭ ىشىندە بي مەن بولىستىڭ، باي مەن يشاننىڭ بالالارى جوق، بولسا ءىلۋ دە بىرەۋ عانا. سوندا حۇكىمەتتى قورعايتىن دا، ونى اسىرايتىن دا تەك كەدەيلەر بولعانى ما؟ سوندا بيلەۋشى كىم؟ قارجاۋوۆتار...
ۋچيتەل بۇل جولى قالپاعىن قوزعاپ باسىپ كيگەن جوق، مۇرنىنا شىبىن قونعانداي وڭ قولىمەن الدەنەنى قاعىپ ءوتتى، ءبىراق ونى مازالاعان شىبىن ەمەس ەدى، ءادىلسىز ءىستىڭ ءادىلسىز كورىنىسى شاعىپ العانداي اسەر ەتىپ ەدى.
— اقىرىن ايدا، مەرجان. جاقىن جەر، ات تەرلەتپەي-اق جەتەرمىز.
بالا اتتى قاتتى جۇرگىزىپ كەلە جاتقان جوق-تى. ول اكەسىنىڭ بۇل ءسوزدى جاي عانا ايتا سالعانىن ءتۇسىنىپ قالدى، سوندا دا «اقىرىن كەلە جاتىرمىن عوي» دەمەدى.
ءبىر كەزدە عۇبايدوللاعا «وسى قارجاۋوۆتار جۇرتقامىن نەگە ويلامايدى ەكەن؟ جۇرگەن جەرى لاڭ. ءىسىنىڭ ءبارى ادامشىلىقتان تىس. قارسى كەلگەن ادامعا ءجا قامشى ويناتادى، ءجا سوگىپ تاستايدى. ءتىپتى بولماسا ۇستىنەن شاعىم جاساپ اباقتىعا قاماتادى. وسىنىڭ كوزدەگەن ماقساتى نە؟ العىر اتانۋ ما؟» — دەگەن ويلار كەلدى دە، ول وزىنە ءوزى باسىن يزەپ — بۇل مانساپقورلىق دەگەن قورىتىندىعا تىرەلدى. — ءوز باسىنىڭ دارەجەسى وزگەدەن جوعارى تۇرۋ كەرەك. سول ءۇشىن قاتال، سول ءۇشىن ءور كەۋدە، سول ءۇشىن باسقانى جاپىرىپ، ۇستىنەن ءجۇرىپ ءوتۋ كەرەك. وزگەنىڭ ارى، وزگەنىڭ تىلەگى وعان ارزان. بۇل قايدان شىققان زۇلىمدىق؟ قازاقتا وسىنداي زۇلىمشىلدىق و باستا بار ما ەدى، جوق، الدە بەرىدە پايدا بولعان نارسە مە؟
ول كوپ ويلاندى. كوپ نارسەلەردى كوز الدىنا الىپ كەلدى. ورىس بىلگىشتەرىنىڭ جازعاندارىن ويعا ءتۇسىردى. وقىعان جۋرنالدار مەن كىتاپتاردى شولدى. الدەقايدان ونىڭ كوز الدىنا «رۋسسكايا مىسل» جانە ليەۆشيننىڭ «قىرگىز-قايساق ورداسىنىڭ تاريحى» كەلە قالدى. قىرعىز دالاسىن باعىندىرۋ... جاڭا ءتارتىپ ورناتۋ...
عۇبايدوللا جوعالتقان نارسەسىن جاڭا عانا تاۋىپ العانداي قوبالجىپ كەتتى. ونىڭ ويىنا ءبىرىنىڭ سوڭىنان ءبىرى وتكەن سوڭعى كەزدەگى وزگەرىستەر، ولار جونىندەگى تۇرلىشە پىكىرلەر مەن ايتىستار تۇيدەكتەلدى. ول سول كوپ ماتەريالداردىڭ ىشىنەن مانساپقورلىق دەگەنىمىز نە؟ ول قايدان شىقتى؟ — دەگەن ءبىر-اق ماسەلەنى ىرىكتەپ شەتكە شىعارعانداي بولدى.
... مانساپقورلىق — ەكپە زۇلىمدىق. وتارشىلدىق ءداۋىرىنىڭ قازاق بالاسىنا باسقان قارا تاڭباسى. بۇرىنعى رۋ باسى بيلەپ، ونەرى وزعان شەشەندەر ادەت-عۇرىپ زاڭىمەن بيلىك ايتىپ جۇرگەن كەزدە مانساپقورلىق بولعان ەمەس. بۇل رۋدى رۋمەن، ەلدى ەلمەن يت پەن مىسىقتاي ەتىپ ۇستاۋدىڭ قۇرالى. بۇل سپەرانسكييدىڭ دالانى بيلەۋ ىسىندەگى تاپقان ايلاسى. ەلدىكتەن ايىرۋدىڭ، ازدىرۋدىڭ جولى عوي. توقسان بەس جىل بۇرىن ارقاعا اعا سۇلتاندىق ءتارتىپ ورنادى. بۇل ءتارتىپ ەلۋ جىلدان كەيىن باتىسقا كەلدى. بۇرىنعى كوشە قونىپ، مال جايىپ تىرشىلىك ەتىپ جۇرگەن تايپالاردى ارالاستىرىپ جىبەرىپ، قىرىق ءبىر تاستان بال اشقان باقسىداي، جۇپتاپ-جۇپتاپ بولىسقا. ءبولدى، بولىستى نومەرگە بولشەكتەدى. ءبىر بولىستا بىرنەشە رۋدىڭ تاراۋلارى قالىپ قويسا، ال ستارشينا قول استىندا دا اتا-انانىڭ بالالارى باس قوسىپ اكىمشىلىك اۋىل بولىپ ەسەپتەلدى. بۇرىن رۋ مەن رۋدىڭ، اتا مەن اتانىڭ اراسىندا جاقسى قونىسقا — سۋى مەن وتى مول جەر شۇرايىنا كوز الارتىسىپ قوياتىن، ءبىراق ەتەك-جەڭى كەن ساحاراعا قىرىلىسپاي سيىسىپ كەلگەن جۇرت ەندى جەر شۇرايى شاعىندالىپ، ەل ەتەگى جيناقتالعاننان كەيىن تالاس ءتارتىبىن باسقاعا بۇردى. بولىس بولىپ وكىمىن جۇرگىزۋگە، ستارشينا تاعىنا جارماسىپ اۋىلدى بيلەۋگە ۇمتىلىستى. بولىس بالۋ ءۇشىن، ستارشينا بولۋ ءۇشىن كوپتى اقىلىمەن ۇستايتىن، شەشەندىك تىلىمەن ۇيىتاتىن، تاپقىرلىق جولىمەن بيلىك ايتاتىن جۇرتتان وزعان كوسەمدىكتىڭ كەرەگى بولماي قالدى. كۇن اقشاعا اۋدى. وتارشينالار مەن سۋديالاردى ۋەزد باستىعى بەكىتتى. سايلاۋشى دا، سايلاۋدى باسقارۋشى دا قالتانىڭ قالىڭدىعىنا قارادى. ۋەزد ناچالنيگىنەن باستاپ ەلۋ باسىعا دەيىن سىيلىققا كوز تىكتى، سىيلىق. قوناقاسىدان باستالىپ، ات-شاپان بەرۋگە، ءتىپتى جەڭ ۇشىنان جالعاسىپ اقشالاي پاراعا كوشتى. مانساپقورلىق پاراقورلىقتى تۋعىزدى. پاراقورلىق — ادامشىلىق قاسيەتتەن ايىردى. ادالدىق، ۋادەدە تۇرۋشىلىق، ارىن ساتپاۋشىلىق اياق استى بولدى. ارى-بەرىدەن كەيىن ادالدىقتى اقىماقتىق دەپ تاباتىن بولدى. «اكىمىڭ سوقىر بولسا سەن دە ءبىر كوزىڭدى قىسىپ ءجۇر» دەگەن سۇمپايى ناقىل شىقتى. تاپ بۇگىنگى حاميدوللانىڭ ماعان ايتقان ناكالى. مۇنى اتا ءسوزى دەپ ۇعادى، زايا ايتىلماعان ناقىل دەپ بىلەدى. مىنە، زۇلىمدىقتىڭ يگى قاسيەت اتالىپ، ادىلدىكتىڭ ادىلسىزدىككە اينالعان ءتۇرى...
اربادا وتىرعان ۋچيتەلدى اۋىر ويلار باستى. ونىڭ ون بويىن ەزىپ-جانشىپ تۇرعان ءبىر پالە باسىن جوعارى كوتەرۋگە دە ىرىق بەرمەدى. ول تومەن قاراپ كەلە جاتتى. ءبىراق سان رەت جۇرگەن، سان رەت كورگەن بۇل قامىستىكول مەن قالانىڭ ەكى اراسىنداعى جەر كورىنىسى كوز تارتقان جوق، ۇزىلگەن ويدىڭ جالعاسىن قايتادان ۇستاۋ ءۇشىن ول كوزىن جەردەن الماي ەسىندەگىنى كۇشپەن جيدى.
— ... نەگە باققۇمارلىق پەن شەنقۇمارلىققا اۋدى اتقا مىنگەن ازاماتتىڭ بار ىنتا-جىگەرى؟ ءيا، بۇل ەلدىك، تۇتاستىق، بىرلىك دەگەن ەجەلگى حالىقتىق قاسيەتتى جويۋ ءۇشىن عوي. سپەرانسكييدىڭ ايلاپ-جىلداپ كوميسسيا شىعارىپ ەلدىڭ عۇرپىن، ادەتىن، نەگە بەيىمدىلىگىن، تىرشىلىك ارەكەتىنىڭ ءتۇرىن، قۇلقىن، مىنەزىن زەرتتەپ الىپ شىعارعان ءنيزام-تارتىبى. ول ءبىر بولىستا ءتۇرلى رۋدىڭ ۋاكىلى بولۋىن كوزدەگەن عوي. پاتشا حۇكىمەتىنە باعىنىشتى دالا چينوۆنيكتەرىن شىعارۋدىڭ بۇل بىردە-بىر تاپتىرمايتىن جولى ەمەس پە! باققۇمارلىق پەن شەنقۇمارلىققا، رۋرۋعا ءبولىنىپ قىزىل شەكە تالاسقا تۇسكەن جۇرت تۇتاستىق قامىن نە قىلسىن! ەل بولۋدى ۇمىتىپ، ءبىرىن-بىرى جەگەنگە ءماز ەمەس پە! بۇرىنعى باعىنباي بۇلىك شىعارعان تايپالار ۇلكەن تارتىستى قويىپ ۇساق تارتىسقا، ءوز ىشىنەن بولىس قويۋ كۇرەسىنە كوشكەن جوق پا؟! وسى عوي تۇپكە جەتكەن. وسى كۇنگى مىنا جاڭا اكىم دەيتىندەر دە سول پاتشا چينوۆنيكتەرىنىڭ ءبىر سىڭارى. ەگىز قوزى ءتارىزدى. ءقازىر دە بولىستىڭ مورگە تالاس، ءقازىر دە ستارشينالىققا جاق جيناۋ، ءقازىر دە پارا الۋ، ءقازىر دە جۇرتتى الداۋ، كورە كوزگە الداۋ...
عۇبايدوللا قالا بەتكە كوز تاستاپ قويدى دا، تاعى دا تىنىشىن العان قارجاۋوۆقا ورالدى.
— ... يا، سولاي. ءبىر كەزدە ادەتكە قۇرىلعان ادىلدىك عۇرىپ سان عاسىر بويى ءومىر سۇرسە، ونى كەلە-كەلە شەن تاعىپ، شەكپەن كيۋ ءتارتىبى جوق ەتتى. بۇل ادامشىلىق ابىرويدىڭ ءبارىن قارا باستىڭ قامىنا عانا اينالدىرىپ جىبەردى. ءار قامالعا ءبىر زاۋال دەپ، ەندى بۇعان نە داۋا؟ ادامشىلىق قاسيەتكە سۇيەنەتىن زامان تۋا ما، الدە ول قولعا ۇستاتپاس ساعىم بولىپ قالا بەرە مە؟ جوق، ولاي بولماسقا ءتيىس. بۇعان انا مامبەت سياقتى قارا حالىقتىڭ اراسىنان شىققان جانداردىڭ جۇلقىنۋى كۋا! مامبەت بىرەۋ ەمەس، مامبەت كوپ. ول كوپتىڭ قيمىلى. اشىنعان جانداردىڭ بۇلقىنىسى. ونى قالايدا ءوزىنىڭ ىزدەگەن ادامدارىمەن كوزدەستىرۋ كەرەك. عالياسقارلارعا جىبەرۋ كەرەك!.. مىنالار مەيلى، ويىلدان ءارى ماڭعىستاۋ تۇبەگىنە تىعىلسا دا وزدەرى بىلەدى. مامبەتتىڭ جولى دا، ارمانى دا انا الىستاعىلارمەن ۇشتاسقانى ءجون...
ءسويتىپ ويدا جوق جەردەن ۇيىنە كەلگەن ۋالايات چينوۆنيگىنىڭ مەن-مەنسىگەن ءسوزى، اسىرەسە ونىڭ ءازىر قوناقاسىعا قاراماي داستارقان اتتاپ كەتكەن استامدىق مىنەزى عۇبايدوللانى ىشتەي تۇتەتىپ ەدى. ول اربا ۇستىندە اششى ويلاردىڭ تالايىن اقتاردى، جاڭا باسشىلاردىڭ ادىلسىزدىگىن مىنەدى، شەنقۇمارلىعىن سوكتى، ازاماتتىق اردى اياق استى ەتكەنىن جەرلەدى؛ ءتىپتى، بۇل كوپتى كورگەن تاجىريبەلى ادام بار زۇلىمدىقتىڭ ءتۇپ تامىرىن دا بارلاپ كوردى، ونىڭ قايدان شىققانىن تاپتى. ءبىراق، «ەندى نە ىستەۋ كەرەك؟» دەگەن ەڭ باستى بوگەتكە تىرەلە بەردى، بۇل بوگەتتەن ءجا اتتاپ ءوتۋ، ءجا اينالىپ ءوتۋ جولىن كوز الدىنا كەلتىرە المادى. ول وسىنى بىلمەي دال بولدى.
«مامبەتتەرگە جەل بەرەتىن ءسىزدىڭ وسىنداي ءسوزىڭىز» دەدى، قارجاۋوۆ. باقىتجانعا قۇرىڭ سالعان وكىمەت، مەڭدىگەرەيلەردى قۋعىنعا ۇشىراتقان مىنا ادۆوكات مەنى دە اڭگىمەگە ىلىكتىرۋى مۇمكىن» دەگەن كۇدىك تۋدى ءبىر كەز. ونى كوبىنەسە ۇيدەن قوزعاعان دا وسى كۇدىك ەدى. ءبىراق بۇل كۇدىككە ول ۇرەيلەنگەن جوق، تەك قانا ويداعى بار سىرىن اقتاراتىن دوس ىزدەدى، وزىمەن ويلاس بولىپ جاتقان وقيعالاردى جىكتەي بىلەتىن ادامدى كوكسەدى.
ونداي ادام قالادا بار دا ەدى. ءوزىنىڭ ءتۇسىپ جۇرەتىن پاتەرىنە سوقپاي، بۇل جولى عۇبايدوللا سول رۋحاني سۇيەنىش كورەتىن وزىندەي ۋچيتەلدىڭ ۇيىنە كەلىپ ءتۇستى.
بۇل جىمپيتى قالاسىنداعى كوپ زاماننان بەرى ءبىلىم ورداسىنداي بولىپ كەتكەن التى جىلدىق ەكى كلاستى ورىس-قازاق مەكتەبىنىڭ مەڭگەرۋشىسى حابيبراحمان قازييەۆتىكى ەدى.
وقىعان دا، وقىماعان دا قازييەۆتەر كوپ بولاتىن. ال سولاردىڭ ىشىندە حابيبراحمان قازييەۆ باسقا قازييەۆتەرگە ۇقساس تا ەمەس، تەڭدەس تە ەمەس. اسىرەسە قىرىق جىل ۋپراۆيتەل بولعان، ءقازىر جىمپيتى ۋالاياتىنىڭ باس مۇشەسى سالىق وماروۆتان ول ءبىر باسقا. بۇل ەكەۋى دە اتاقتى سىرىم باتىردىڭ شوبەرەسى، جاڭگىر حاننىڭ ون ەكى ءبيىنىڭ ءبىرى بەلگىلى قازىنىڭ بەل نەمەرەسى جانە بەلدى اتا، داڭقتى رۋدان شىقسا دا ەكەۋىنىڭ ءومىر جولى ەكى باسقا. ءبىرى — بيلىكتەن وزگەنى بىلمەگەن، بايباقتىنى جالعىز اۋىز سوزىمەن توقتاتقان قۇدىرەتتى سالىق قازييەۆ بولسا، ەكىنشىسى، كوپ جىلدار بويى ۇستازدىق جولىن قۋعان، ورتا دارەجەگە تاياۋ ءبىلىم بەرىپ سانسىز شاكىرت شىعارعان، شاكىرتتەرىنىڭ كوبى قالا مەن دالادا ەلىنە قىزمەت ەتىپ جاتقان، ءارى حالىققا بەدەلدى، ءارى بىلگىر ۇستاز اتانعان حابيبراحمان قازييەۆتى. سالىقتان جۇرت سەسكەنسە، حابيبراحماننان اقىل سۇراۋعا اسىعاتىن، جۇرت سالىقتىڭ ءوز ءۇيى تۇگىل، اۋىلىنان رۇقساتسىز توقتاۋدان ايبىنسا، كومەك-جاردەم ىزدەگەندەر حابيبراحماننىڭ ۇيىنەن كۇنى-تۇنى شىقپايتىن...
ءىرى دەنەلى، ماڭعاز ءپىشىندى، اسىقپاي سويلەيتىن، ۇلكەن كوزدى، قياپاتتى حابيبراحمان عۇبايدوللانى ءوزى قارسىلاپ الدى، اربادان ءتۇسىرىپ، ۇيىنە كىرگىزدى. قۇرمەتتى قوناعىن مەكتەپ جانىنداعى قىزىل كىرپىشتەن سالعان كوپ بولمەلى، توبەسى بيىك، تەرەزەلەرى جارىق، كىرشىكسىز تازا، اق بالشىقپەن سىلاعان وزگەشە پاتەرىنىڭ تورىنە شىعاردى — ۇلكەن ستولدىڭ جانىنا، جۇمساق ورىندىققا وتىرعىزدى. ءسويتىپ جايلانىسىپ وتىرعاننان كەيىن اسىقپاي اماندىڭ سۇراستى.
— قالاعا كوپ كەلمەيسىز، عۇبەكە. ءبارىم-ازىرىم سىزگە. قوناق بولاسىز. اتىڭىزدى جايلايتىن ادام بار. مىنا شاكىرت مەرحايىرعا دا ەرمەك تابىلادى: كىتاپ بار، جۋرنال كوپ سۋرەتىن قاراۋعا، — دەدى ءۇي يەسى، تومەنگى جاقتاعى ورىندىققا وتىرا باستاعان جاس شاكىرتكە قاراپ.
حابيبراحماننىڭ سويلەگەندە وڭ جاڭ بەتى جىبىرلاپ كەتەتىن ادەتى بار ەدى. مەرحايىر كوزىن الماستان ونىڭ تىنىمسىز تارتقان بەت تامىرلارىنىڭ بۇلكىلدەگەنىنە قاراۋمەن بولدى.
ال، ءۇي يەسى ءارى جاسى ۇلكەن، ءارى كورگەنى كوپ عۇبايدوللانىڭ ءسوزىن كۇتتى، ءوزى باستاپ اڭگىمە-دۇكەن قۇرۋعا لايىق كورمەدى. جالعىز-اق قوناقتىڭ:
— وقۋ جايى قالاي بولىپ جاتىر؟ — دەگەن سۇراعىنا عانا جاۋاپ قاتتى.
— قاراجات قيىنشىلىعى كەزدەسىپ تۇر. اقشا ارزان جانە تۇراقسىز. ايتپەسە بيىل ءبىرىنشى كلاسقا قوسىمشا شاكىرت الۋ نيەتىندە ەدىك. وتىن مول بولعانمەن پانسيوننىڭ ازىق-تۇلىگى تاپشىلاۋ، — دەدى.
عۇبايدوللا قۇرمەتپەن قارسىلاپ، اشىق سويلەسەتىن اقىلدى حابيبراحمانعا بوگەلمەي سويلەدى. ول بۇگىنگى قارجاۋوۆتىڭ كەلۋىن، ونىڭ وعاش مىنەزىن، ءور كوكىرەك قىلىعىن ايتتى. ىشىنە سىيماي كەلگەن شەرىن اقتاردى.
— وسىنداي جانداردىڭ-جارامسىز ىستەرى جۇرتتى تەگىس تۇڭىلتە باستادى. كەيدە اۋىر ويلارعا كەتەسىڭ: «ەلدىك دەگەنىمىز وسى بولسا» مۇنداي ءتارتىپ كىمگە كەرەك دەپ تۇڭىلەسىڭ. اياق باسساق ءبارى جالعان، ءبارى الداۋ، ءبارى زورلىققا اينالدى. اۆتونوميا بولىپ شاتتانادى دەگەن جۇرت، الىم-سالىق جيناۋ ءىسى مەن ات-كولىك الۋشىلاردىڭ توبەسى كورىنگەننەن-اق قاشاتىن بولدى. ويتكەنى اۋىل ۇستىنە قامشى ۇيىرۋشىلەر كوبەيدى، ايداپ كەتۋ، جاۋاپقا تارتۋ مولايدى. مىنەكەي الەۋمەت ءومىرىن جوعارى ساتىعا كوتەرەمىز، ەزىلگەن ەلدى مادەنيەتتى، ءبىلىمدى ەتەمىز، ادىلدىك تۋىن جوعارى ۇستايمىز، جەر مەن سۋ بايلىعىن تەگىس پايدالانامىز، جەتىم مەن جەسىرگە ءزابىرجاپا شەكتىرمەيمىز دەگەن اكىمدەردىڭ ءسوزى ءبىر باسقا، ءىسى ءبىر باسقا بولىپ شىقتى. بۇل ىلگەرىلەۋ ەمەس، كەرى كەتۋ بولىپ تابىلادى. بۇل سانالى ادامدى قىنجىلتارلىڭ جاي، حالىقتى قاراڭعىدان جارىققا جەتەكتەگەن مىنا ءوزىڭىز سياقتى ۇستازداردى ويلاندىراتىي جاي. قالاعا سيرەك كەلەسىز دەدىڭىز، بۇل راس. ءجيى قاتىناسۋعا زاۋىڭ جوق، زۇلىمدىقتان ءجۇز تاسا قىلۋعا اينالىپ بارامىز، — دەدى عۇبايدوللا.
حابيبراحماننىڭ وڭ جاق كوزىنىڭ استى بۇرىنعىدان دا قاتتى جىبىرلاپ كەتتى. ول ويلانىپ الۋدىڭ قامىن كوزدەدى. بۇل ءۇشىن شاي ازىرلەگەن ايەلىنىڭ داستارقانىن جايىسقان بولدى، ساماۋىرىننىڭ بۋلىعىن اشىپ قويدى، شىنى اياقتاردى پودنوس ۇستىنە جايا باستادى. ءبىراق ونىڭ كەرمەلەي كەتكەن وي تولقىنىن ءبىر ارناعا ءتۇسىرىپ جيناقتاۋ ىشەتىمەن ىستەگەن بۇل ۋاقىت ءۇتۋ ءادىسى وزىنەن ءوزى-اق كورىنىپ تۇر ەدى. ويتكەنى قول قيمىلى وتە ەپسىز، ۇيرەنبەگەن ىسكە الدەقالاي ارالاسقانىن بايقاتسا، جۇزەلىبى ءتۇيىلىپ، تەرەڭ پىكىرگە قارمانعانىن كورسەتتى. ۇلكەن قوناقتىڭ قاتتى قوبالجىپ، ويىنداعىسىن بۇكپەي ايتىپ سالعانى ونىڭ سالۋالى جاۋاپ بەرۋىن كەرەك ەتتى. سوندىقتان حابيبراحمان ازىرگە باستالعان اڭگىمەنى ءۇزىپ تاستاماۋ ءۇشىن:
— راس، سولاي عوي، عۇبەكە، جارامسىز ءىس مول، ادىلدىكتەن الشاقتاۋ كوزگە كوبىرەك شالىناتىن بولدى، — دەدى. ءسويتتى دە: — شاي الىڭىز، — دەپ، قوناعىن جايلانىسىپ تاعام جەۋگە مەڭزەدى، اڭگىمەنىڭ جالعاسىن كەيىنگە ىسىرعانداي بولدى.
شاي ۇستىندە اڭگىمە سايابىرلاپ قالدى دا، داستارقان جينالعاننان كەيىن ءتۇيىلىپ كەلگەن عۇبايدوللا»تاعى دا باعاناعى ءوز ۇيىندە باستالعان ءتۇبى تەرەڭ الەۋمەت قامىنا كوشتى.
— مەنىڭ ويىمشا اۆتونوميا باسشىلارىنىڭ ورىس ريەۆوليۋسياسىنان ۇركۋى قاجەت ەمەس ەدى. جاڭا تۋعان اۆتونوميانى نەدە بولسا سول جاڭا تاسقىنعا بەيىمدەۋ كەرەك ەدى. كەمەنى اعىنعا قارسى ايداماي، تابيعي كەڭ ارناعا بۇرۋ كورەگەندىك بولار ەدى. مىنا اتاماندار مەن پاتشا گەنەرالدارىنىڭ توزىعى جەتكەن مونارحيانى قايتادان جاماپ-جاسقاپ ىسكە اسىرامىن دەگەن كەرى كەتپە يدەياسىنان ىرگەنى اۋلاق سالۋ الدەقايدا ابزال ءىس قوي. وسىنداي ىلگەرى ويدان، تاريح كەرەك ەتكەن وزگەرىستەن بوي تاسالاپ «اكىممىن، باسشىمىن، كوردىڭ بە مەنىڭ قۇدىرەتىمدى؟» دەپ ەلگە قامشى ۇيىرگەن چينوۆنيكتەردى قالايشا شەنەمەسسىڭ، ولاردان قالايشا جيرەنبەسسىڭ! تىرنادان اكىم قويساڭ، باسىڭنان قيقۋ كەتپەس دەپ مۇنداي بەرەكەسىز قيقۋعا قاشان تىيىم سالىنادى؟ بۇلار قاشان اقىلعا سۇيەنەدى؟ قاشان پاراساتتى ءىس ىستەيدى؟ قاشان بۇقارانىڭ قامىن جەيتىن كورگەندى، ءبىلىمدى، اقىلدى باسشى بولا الادى؟ قاشانعى وتىرىك-وسەكتىڭ جەتەگىندە كەتە بارامىز؟ قاشانعى اشىق ايتىپ، ايقىن ماقساتقا سىلتەۋدەن باس تارتامىز؟..
حابيبراحمان تومەن قاراپ وتىرىپ تىڭداپ، بۇل ءادىل قوبالجۋدى باس يزەۋمەن قوشتادى. ول تاعى دا ۇزاق ويلانىپ قالدى. ءبىر كەزدە قوناقتىڭ تاماعىن كەنەپ تىنىشسىزدانا باستاعانىن كورىپ، ول دا قوزعالا ءتۇستى. «مەنىڭ پىكىرىمدى بىلگىسى كەلەدى عوي كاريانىڭ. جارايدى، ايتايىن» دەدى ول ىشىنەن. ءسويتتى دە عۇبايدوللاعا موينىن بۇرىپ ەدى، ونىڭ وزىنەن بۇرىن وڭ جاق كوزىنىڭ استى مەن ەرىندەرى قوسىلا جىبىرلاپ سويلەپ كەتكەندەي بولدى.
— عۇبەكە، — دەدى ول سابىرلى ۇنمەن، — ءسىزدىڭ وتكەن كەزدەگى ءبىر ءسوزىڭىز ءالى ەسىمدە. «ءبىز حالقىمىزدى ىشتەي تۇلەتىپ وي-ساناسىن جاڭارتىپ شىعارۋىمىز كەرەك، ول جاستى جاپپاي وقىتۋ، وعان ءبىلىم مەن تالىم-تاربيەنى قوسا بەرۋ شارت دەدىڭىز. بۇل ءسوز ەستە تۇتىپ قانا قويماي، ءومىر بويى العا نىسانا ەتىپ ۇستايتىن تۇپكى مۇرات بولىپ كەلەلدى. سول مۇراتقا جەتۋ ءۇشىن مىنا جاڭا وقۋ ينسپەكتورىنىڭ الدىنا: جىمپيتى مەن قاراسۋ، قاراوبا مەكتەپتەرىن جوعارى دارەجەلى باستاۋىش مەكتەپتەرىنە اينالدىرۋ، ءسىزدىڭ جانە ۇيرەكتىكول باستاۋىش مەكتەپتەرىن التى جىلدىق ەتۋگە، كەلەسى جىلدان باستاپ گيمنازيا اشۋعا، باستاۋىش ارناۋلى قىزدار مەكتەبىن اشۋعا جوبا تاپسىردىم. بۇل جوبا ىسكە اسسا جىل سايىن، جۇزدەگەن ورتا دارەجەلى ءبىلىمى بار جاستار ەل-ەلگە تارالۋى حاق، بولاشاق سەمينارياعا ىرگە تاس قالانباق-تا. بۇل ۇلى يگىلىكتى ءىستىڭ باسى بولادى دەپ شامالدايمىن. ال، ءبىزدىڭ جاڭاعى ايتقان ورىس ريەۆوليۋسياسى جونىندەگى ۇلكەن ويىڭىزعا مەنىڭ كىشكەنە پىكىرىم قاناعاتتى جاۋاپ تاپپاس. سوندىقتان سىزگە وقىتۋ، اعارتۋ جۇمىسىنان باسقا ەش نارە ايتا المايمىن. جالعىز-اق ەسىڭىزگە سالاتىنىم، كىشكەنە اۋزىمەن تامشىلاپ سۋ تاسىعان قارلىعاشتاي ءبىز دە ادىلەتسىزدىككە قارسى قولداپ كەلگەن امالدى ىستەپ جاتىرمىز.
اناۋ ورال تۇرمەسىندەگى اياۋلى باقىتجاندى بوساتىڭىز دەپ اتاماندار حۇكىمەتىندە بيلەردىڭ، حالىق ۋچيتەلدەرىنىڭ اتىنان پريگوۆور تاپسىردىق. بۇل الىستاعى كىرىپتار ازاماتقا سوزعان ەلدىك قول. ال جاقىندا ىشىمىزدەگى ءبىر ادام دەنەسى تۇرشىگەرلىك سۇمدىقتىڭ ۇستىنەن شىقتىم. پوچتادا جۇمىسىم بولىپ گاۋپتۆاحتانىڭ تۇبىنەن ءوتىپ بارا جاتسام ايقايلاعان ايەلدىڭ داۋسى شىعادى. اتتىڭ باسىن بۇرعىزىپ جاقىنداي بەردىم. — كىشكەنە تۇرمەنىڭ قاقپاسىنىڭ الدى قۇلاق تۇنارلىق: «قاتىنمەن جاۋلاسقان حاكىمدى قاي زاماندا، قاي ەلدە كورىپ ەدىك. اپار مەنى انا جانشاڭا!» دەپ جۇلقىنعان ءبىر جاس كەلىنشەك، مەنى كورىپ: « قۇتقار مىرزا! مىنا باس كەسەرلەر، ەردى قويىپ، ەندى قاتىندارمەن جاۋلاستى. كازاك-ورىستىڭ قامشىسىنان قۇتىلدىق پا دەسەك كورەسىمىز ءالى الدا ەكەن» دەپ زارلادى. شىدامادىم. تۇرمە اۋزىنداعى وفيسەردەن سۇراپ بىلسەم: بۇل ايەل ءابدىراحمان ايتييەۆتىڭ كەلىنشەگى ەكەن دە، ال اربادا سۇلىق جاتقان شالا-جانسار جان مەڭدىرەگەي ەپماعامبەتوۆ بولىپ شىقتى.بۇل ەكەۋىن سوناۋ قاراوبادان ايداپ اكەلىپ تۇرمەگە قاماپ جاتىر ەكەن. مەن وفيسەردى قويا سالىپ جانشا مىرزانىڭ وزىنە بارىپ «مىنا سۇمدىقتى تىس قىزدى سۇرايمىن» دەدىم. سول مەنىڭ ءسوزىم ايتەۋىر سەبەپ بولىپ ۋالايات باسشىسى ايەلدى بوساتۋعا، انا ءولىم حالىندەگى تۇتقىنعا دارىگەر جىبەرۋگە جارلىق بەردى. مىنە، ادىلسىزدىك دەگەن اياق استىنان شىعىپ جاتىر. بىرنەشە كۇننەن بەرى ويلانىپ، وسىنداعى بار ۋچيتەل بولىپ جانشانىڭ اتىنا ءوتىنىش جازدىق. «مەڭدىگەرەي كۇنالى بولسا اتاماندار الدىندا كۇنالى، ءبىراق ونىڭ ءوز ەلىنە جاساعان جاماندىعى جوق. تۇرمەدەن بوساتىڭىز» دەدىك...
حابيبراحمان ورنىنان تۇرەگەلىپ، ەكىنشى بولمەدەن جازعان ءوتىنىشتى الىپ كەلدى.
— مىنە، ءسىز جاقسى كەلدىڭىز، ماقۇل دەسەڭىز باس بولىپ قولىڭىزدى قوياسىز. نە بارى ويداعى-قىرداعى ون ەكى ۋچيتەل قول قويماقپىز، — دەدى.
عۇبايدوللا ءۇي يەسىنىڭ ادامشىلىق ىستەرىنە قاتتى ريزا بولدى. ول وتىنىشكە قول قويىپ، ەندى سونىڭ قالايدا اياقسىز قالماۋىن، بۇعان حابيبراحماننىڭ بار كۇشىن، بار بەدەلىن جۇمساۋىن سۇرادى. ول قوناقجاي ءۇي يەسىنىڭ قوناقاسىسى دايىن بولعانشا تىگىنشى جاركەنىڭ ۇيىندە (بۇل ءوزىنىڭ ءتۇسىپ جۇرەتىن پاتەرى بولاتىن) جاتقان جاس جىگىتكە جولىعىپ قايتپاقشى بولدى. بۇل جاس جىگىت ىشكى بەتتەگى عالياسقارلاردىڭ جىبەرگەن «ەلەۋسىز» ادامى ەكەنىن ول بۇدان بۇرىن بىلگەن. مۇنى سول ورازدىڭ ءوزى ايتقان-دى.
ال، كەشكە كەلىپ ورازبەن سويلەسكەننەن كەيىن عۇبايدوللا مەڭدىگەرەيدىڭ حال-جايىنا ابدەن قاندى. ونىڭ ءحالى ايانىشتى بولسا دا، سول اۋىر جاعدايدا ىستەگەن ەرلىك ىستەرىنە دوس ءسۇيسىنىپ، دۇشپان كۇيىنەرلىك-تى.
3
ونىڭ ءحالى...
اۋىر جارانىڭ زاردابىنان ءتان ازابىن قاتتى شەگىپ اسا جۇدەگەن مەڭدىگەرەيدىڭ جاعى سۋالىپ، كوز ۇڭگىرى تەرەڭدەپ كەتكەن ەدى. بۇرىن كوزگە ىلىكپەيتىن شەكە تامىرلار ءقازىر ادىرايىپ سىرتقا تەۋىپ، وتە-موتە كوكشىل تارتقان. ءبىر قاراعاندا، ءتىپتى، سامايىن الدەنەگە سوعىپ، كوگەرتىپ العان سياقتى كورىنەدى.
بوگدانوۆكادان شىققان كۇنى كونۆوي توقتاۋسىز ايداپ، ايالداۋعا، سۋسىنداۋعا باس بۇرعىزباي قول-اياعى بايلاۋلى جاندى راقىمسىز قيناپ ەدى. سوقپالى جول شوقالاقتى جەردەن دە اۋىر ءتيىپ، استىندا ءشوبى دە جوق اربا زاعيپتى تۇتقىندى ەسەڭگىرەتىپ تاستاعان. قالاعا جەتكەندە ونى اربادان سۇيرەپ ءتۇسىرىپ تىعا شالا-جانسار كۇيىندە كىرگىزدى. باس-اياعى ون ادام سيارلىق شوشايعان گاۋپتۆاحتانىڭ ءبىر كوزدەي وقشاۋ بولمەسىندە ەسىز جاتتى. تىنىستاۋعا تازا اۋاسى جەتپەيتىن قاپاس بۇرىشتا ونىڭ اۋزىنا دۇرىستاپ سۋ تامىزاتىن دا جان بولعان جوق. ءۇشىنشى كۇنى ول ورنىنان اۋدارىپ سالىپ، كەزەرگەن ەرىندىرىن سۋ ماقتامەن شىلاعان ايەلدى كوردى...
— جۇتىڭىز... — دەگەن ءسوز كەلدى ونىڭ قۇلاعىنا.
ءبىراق بۇل ءسوزدىڭ ماعىناسىن ول ءبىراز جاتقاننانكەيىن ءتۇسىندى. اۋزىنا جاقىن توندىرگەن ستاكانعا قولىن سوزدى، ءبىراق ونى ۇستاي المادى. تەك قانا ايەلدىڭ دەمەۋىمەن كومەيگە ساپ-سالقىن تيگەن سۋسىندى جۇتا باستادى. كوزىن اشا الماي ۇزاق جاتتى...
— جۇتىڭىز... — دەدى تاعى دا ايەل داۋىستى.
كوز الدىندا بۇرىن كورمەگەن سەسترا تۇر...
«قايدان كەلگەن جان؟» دەپ تاڭدانعانداي ءپىشىن كورسەتتى دە اۋرۋ تاعى دا قايتادان كوز جۇمدى.داۋىس انىق ەستىلەدى.ايەل ءسوزى، ەركەك داۋسى قۇلاعىنا شالىنادى.
— تاماق اكەلگەن ايەلدى جىبەرىڭىز، — دەيدى سەسترا الدەكىمگە.
— قۇپ بولادى، لوكتىر بيكەش، — دەيدى الىسىراق داۋىس.
«بۇلار كىم؟» دەگەن وي ورالادى.ءبىراق كوز اشىپ، ءتىل قاتۋعا دارمەنى كەلمەيدى.
ارعى جاعىن مەڭدىرەگەي ەرتەڭىنە تاماق اكەلگەن كۇلشاننان سۇراپ ءبىلدى. جىلاپ قويا بەرگەن ايەلگە ول باسىن شايقاپ «جىلاما» دەگەن يشارات بەردى دە، ۇسىنعان ستاكانداعى ءسۇتتى باسىن كوتەرەر-كوتەرمەس قالىپتا جۇتىپ-جۇتىپ جىبەردى. از زامان راقات تىنىسقا باتقانداي بولدى.
— سەنى بوساتتى ما؟ — دەپ سۇرادى ول كۇلشاننان بىرنەشە مينۋتتان كەيىن.
كۇلشان ءوزىن كەلگەن كۇننىڭ ەرتەڭىنە اباقتىدان شىعارىپ جىبەرگەنىن، ەرعالي اعاسىنىڭ وسى قالادا تۇراتىن بالدىزىنىڭ ءۇيىن تاۋىپ العانىن، سول قۇداشاسىمەن بىرگە وسىندا ەكى كۇننەن بەرى كەلىپ جۇرگەنىن، بۇگىن دوكتور تاتار قىزىنىڭ رۇقساتىمەن تاماق اكەلگەنىن ايتتى.
ەسىن جيناي باستاعان مەڭدىرەگەي، ءبىراز جاتقاننان كەيىن:
— شىراعىم، سەن ەلگە قايت. كەمپىر مەن شالىڭ، بالاڭ بار. سولاردىڭ قاسىندا بول، — دەپ ەدى.
ءبىراق كۇلشان وعان تىك جاۋاپ قاتتى:
— كەمپى مەن شالدى بەرگەن قۇدايدىڭ وزىنەن باسقا ەشكىم المايدى.ءسىز اياعىڭىزدان تىك تۇرماي مەن بۇل جەردەن كەتپەيمىن. مىنا ءسۇتتىڭ قالعانىن ءىشىڭىز. كەشكە سورپا اكەلەمىن. ءال-قۋات جيناۋعا تىرىسىڭىز. كەشە جانشانىڭ ءوز ۇيىنە بارىپ «قاتىنمەن، اۋرۋ اداممەن جاۋلاسۋعا كىرىستىڭىز بە؟» دەپ ايقايلاپ ەدىم، ۇيالدى بىلەم، لوكتىرىن جىبەردى، تاماق اكەلىپ تۇرۋعا رۇقسات ەتكىزدى، — دەدى.
ءسۇتتىڭ قالعانىن جۇتتى دا مەڭدىگەرەي ۇندەمەي، كۇلشانعا ۇزاق ۋاقىت كوزىن الماي قاراپ جاتتى...
قاتتى داۋىل جەلدەن كەيىن جەر قۇشقان بويىن بىرتە-بىرتە قايتا جازا باستاعان دالانىڭ جاتاعان بىتكەن كۇنگە، جەلگە كونبىستى قارا اعاشىنداي، ءالدى ءتان تىرشىلىك تامىرىن جانداندىرا تۇسۋگە جانتالاستى. مەڭدىگەرەي ءبىر جۇمادان كەيىن ورنىنان تۇرۋعا جارادى. ول ءسۇت پەن سورپادان باسقا ەت جەپ، قىمىز ىشۋگە دە جاراپ قالدى. دەنەگە قان جۇگىرىپ، بويعا ءال كىرۋگە اينالدى. ءبىراق تا شەكە تامىرلارى كوگەرىپ، كوز ۇڭگىرى ءالى تەرەڭ، جاقتان ەت قاشىپ، جۇزدەن نۇر تايعان قالپى ۇزاققا سوزىلدى.
ءبىر كۇنى تۇتقىنعا ويدا جوق جەردەن پايدا بولعان وراز سىرتتان ءتىل قاتتى. سىرت ەمەس، كادىمگى تۇرمەنىڭ باستىعى وتىراتىن بولمەدەن سويلەدى. ول ينتەندانتستۆونىڭ مۇلكىن قاتتايمىن دەگەن سىلتاۋمەن كەلىپ تۇرمە باستىعىنىڭ اياداي بولمەسىندە قاعاز جازىپ وتىردى دا، تاماق ىشۋگە كەتكەن ناچالنيكتىڭ رۇقساتىمەن قالىپ قويدى، تەرەزە، ەسىكتەرى كوبىنە اشىق قالاتىن، باقىلاۋشى اسا قاتتى كۇزەتپەيتىن بۇل كىشكەنە ءۇي تۇتقىنمەن تىلدەسۋگە قيىنشىلىقكەلتىرمەدى. ەڭكەيىپ وتىرعان ءالسىز تۇقىندى وراز بىردەن كوردى دە، تاماعىن كەنەي قويىپ:
— مەڭدى اعا، — دەدى.
كولدەنەڭ دىبىستى اڭدىپ قالعان تۇتقىن دىبىس شىققان جاققا جالت قاراپ، قارسى تەرەزەدەن ورازدى كوردى.
— بەلان وتريادى باتالونعا جەتتى؛ جاعاداعى ءبىزدىڭ جىگىتتەردىڭ توبى سول باتالوننىڭ ءبىر قاناتى ەسەبىندە دەپ كەلدى ءامىر. ال، ابەكەڭ، تەمىردەن بەرى شىعىپتى. بەلاننىڭ كۇشىنە بارا-بار كۇش جيناقتاسا كەرەك. ءقازىر شىڭعىرلاۋ ماڭىندا دەسەدى. ىشكى بەتتەن داريانىڭ تاسقىنىنداي گۆارديا ورلەپ كەلەدى، ورىنبور اقتان ارىلدى، تەكەنىڭ ەكى جاقشەكەسىنەن توقپاق تيۋگە تاياۋ ەكەن. مىنا ۋالايات ويىلعا كوشىپ جاتىر، ءبىر ءدۇمپۋ تاقالعانىن ىشتەرى سەزىپ قويعان بىلەم، — دەپ وراز ىشكى-تىسقى حاباردى لەكىتىپ ايتىپ-ايتىپ سالدى دا، ەسىككە ءبىر، تەرەزەگە ءبىر كوز تاستاپ قويىپ مامبەتتىڭ وقيعاسىن جەتكىزدى. «ەندى نە ىستەۋ كەرەك؟» دەگەن سۇراقپەن توقتادى.
سىرت ءپىشىنى مىقتاپ قاجىعان تۇتقىن مەڭدىگەرەي تۇڭىرەيە تۇسكەن كوزدەرىنە جاڭادان جان بىتكەن سياقتانىپ كەتتى، جەل ءۇرىپ وتكەن شوقتاي جيناي ءتۇستى.
— ءبارى جاقسى، ءبارى ويداعىداي. اتتەگەنە-اي. مامبەتتى تۇعىرىنا قوندىراالماي قالعان ەكەنسىڭدەر، ولبۇركىت ەسەبىندە قالاعان اڭعا تۇسەر ەدى.ءتورت ءجۇز ادامنىڭ ىشىنەن ون ادامدى ەرتىپ كەتۋ از — جاساقشى اتاۋلىنى تۇتاس تولقىتۋى كەرەك ەدى. تاعى تارتىپكە، تەڭدىكسىز، مالشى ايداۋعا نارازى توپ باستار ادام بولسا جاپپاي ەرەۋىل جاساۋعا بەيىم تۇرادى عوي. الدە دە وسىنىويلاڭدار. مامبەتتى قۋعىنشى قولىنا تۇسىرتپەي ابدىراحمانمەن كەزدەستىرگەن ءجون. ونى ۇلكەن ىسكە باستاڭدار، ۇلكەن كۇرەسكە باۋلىڭدار. قىزىل ارمياعا قوسۋعا كۇش سالىڭدار. ءبىراق بايقاپ قيمىلداڭدار. سونسوڭ وسىندا ماعان كۇلشان تاماق اكەلىپ ءجۇر. مەن وعان ەلگە قايت دەپ ەدىم. وجەت ايەل: «ءابىلدىڭ قورلىعىنا كونگەنشە، جاستىعىمدى الا ولەتىن بەلاننىڭ وتريادىنا كەتكەنىم جاقسى» دەيدى. مۇمكىندىگى بولسا ءامىر كۇلشاندى! ءابدىراحمانعا باستاپ اپارسىنشى — ەڭ بولماسا ەرىنە
كومەك ەتسىن. ءامىردى تەز اتتاندىرىڭىزدار. ءابدىراحمانعا تەز جەتسىن. ءابدىراحمان مۇندا «مىرزانى» جىبەرسىن،«»: « تۇسىنەدى «مىرزا» دەسە. ەسىتتىڭ بە، شىراعىم. وزىڭە ساق بول! كوپ كەلە بەرمە بۇل جەرگە، — دەدى تۇتقىن.وراز باسىن يزەدى. ازدان كەيىن ول ءوز جايىنا كەتتى.
ءسويتىپ، اشىق كۇرەس پەن جاسىرىن تارتىس قوس قاباتتاسا باستاپ ەدى.
جەتىنىش تاراۋ
1
«ورالدى قورعاۋعا ساحارانىڭ بارلىق كۇش-كومەگى تەگىس جۇمسالار دەپ سەنەمىز. ۆويسكو ۇكىمەتى: مارتىنوۆ، ميحەيەۆ».
گينەرالداردىڭ تەلەگرامىمەن قابات بۇكىلرەسەي پراۆيتەلىنىڭ ورالداعى كوميسسارى بيزيانوۆتىڭ حاتى...
حاتتىڭ مازمۇنى جىگەر بەرگەندەي. ادميرال كولچاكتىڭ قيىر شىعىس ولكەسى مەن بايتاق ءسيبيردى وزىنە قاراتىپ، ەندى ول ورال تاۋىنان اسقانىن، مالوروسسيا مەنكاۆكازدى باعىندىرىپ كەلە جاتقان گەنەرال دەنيكينىڭ ارمياسىمەن جۇزگە دەيىن تۇيىسەتىنىن، ەكى جاقتاپورتالىق رەسەيدى الدىنا جۇگىندىرەتىنىن ايتقان؛ الاش حۇكىمەتىنىڭ شىعىس پەن جەتىسۋداعى بولىمدەرى ادميرالدىڭ وزىمەن تىكەلەي بايلانىسىپ وتىرعانىن، ال، جىمپيتى ۋالاياتى ومبىداعى كىندىك حۇكىمەتپەن كوميسسار بيزيانوۆ ارقىلى بايلانىس جاساپ تۇرۋ قاجەتتىگىن ەسكەرتكەن...
تەلەگرامماعا دا، حاتقا دا جانشا جاۋاپ ازىرلەدى. ول اتاقتى بي بولسا دا، ءبىلىمى جوق سالىق وماروۆ پەن حازىرەت قۋانايدان اقىل-كەڭەس سۇراۋ ارتىق دەپ سانادى، ولاردىڭ ايتارى از ەكەنىن ەسكەردى. ال حالەلمەن اقىلداسپاۋعا ۋالايات باستىعىنىڭ امالى بولمادى. دارىگەر حالەل تىزگىندى بەرىك ۇستاۋدى تالاپ ەتەتىنىن بىلە تۇرسا دا:
— دوكتور، ءسىز قالاي دەپ ويلايسىز: ۆويسكو حۇكىمەتى داعدارىستا وتىرسا كوميسسار بيزيانوۆ شىن جاعدايدى سۇلۋلاپ باققان، ا؟ — دەپ كۇلدى جانشا، حات سىرتىنداعى ۋاقىتشا حۇكىمەت مورىنە قاراپ وتىرىپ.
— بۇل بيزيانوۆ ناعىز شىندىقتان اۋلاق، جاڭا پراۆيتەل شارت سىنعان ەسكى دەرجاۆانى قايتا قيىنداستىرۋ ماقساتتان قاشىق جاتىر دەگەن ءسوز بە، جانشا مىرزا؟ — حالەل جانشاعا «نەسىنە كۇلەسىڭ» دەگەن سالقىن شىراي بايقاتتى.
— «ورال جارشىسىنىڭ» اقبارى دا بيزيانوۆ سوزىندەي قايرات بەرۋگە بەيىم؛ «ەرجۇرەك دۋتوۆ ورىنبوردى تاستاپ، ىعىسىپ كەتتى... كولچاك باتىس ءسيبيردى قىزىل بۇلىكشىلەردەن تازارتىپ، توقتاۋسىز شەرۋ تارتىپ كەلەدى» دەپتى. قاتار بەرىلگەن وسى ەكى حابار موسىنىڭ بۇتى سياقتى ءارقايسىسى ءار جاققا تىرەلىپ تۇرعان جوق پا؟
حالەل ويلانىپ قالدى.
— ال، كىندىك حۇكىمەتپەن بايلانىس جاساۋ حاقىندا؟
— رەسمي تۇردە عانا.
— قولما-قول بەرەرى جوق ول كىندىك كىمگە قاجەت؟ ونان دا سەمەيدەگى، تورعايداعى باسشى ازاماتتارمەن قول ۇستاسۋ جاعى كوزدەلسە. قول ءبىر جەڭنەن، باس ءبىر جاعادان شىقسا عانا ەلدىڭ ەلدىك سيپاتى كورىنەدى. باقا مەن شايان سياقتى، سىرداريا، قوقانعا، جەتىسۋ، قاشقارعا، ەندى تاعى بىرەۋى تاعى ءبىر جاققا تارتسا، اۆتونوميانىڭ باسى باپان، اياعى ساپان بولارىنا كۇمان جوق.
— دوكتور، بۇل پىكىرىڭىز اقيقاتتىڭ اق جولىنا باستايتىن اسىل ويدان تۋعان پىكىر. كىندىككە سۇيەنۋ ماقساتقا جەتكىزەر جول ەمەس، بۇل ەجەلدەن كەلە جاتقان سىپايىگەرشىلىكپەن باس يزەۋ عانا سياقتى ءداستۇر. مۇنى سوندىقتان قارىم-قاتىناس دەمەسە دە بولادى، رەسمي عانa بايلانىس دەۋ ءجون. ابىلحايىر حان اننا پاتشاعا قولدى ونىڭ شاشپاۋىن كوتەرۋ ءۇشىن ەمەس، ونەگەلى، ىرگەلى ەلدىڭ ونەرىن ۇيرەنۋگە، قۇل بولىپ باس يۋ ءۇشىن ەمەس، ەسەيىپ الىپ تەرەزە تەڭەستىرۋگە، وداقتاسىپ وتىرىپ جوڭعارعا جال كۇدىرەيتۋگە بەردى...
جانشانىڭ ءسوزى حالەلگە ۇناپ كەتتى. ول كورە كوزگە الگىدەگى سالقىن شىرايدى جۇمسارتا باستادى. سۇلۋ قارا ساقالىن تاراشتاپ قويىپ، بيىك ارقالى ورىندىقتىڭ جاقتاۋىنا سۇيەنە ءتۇستى، شىرەنىڭكىرەپ وتىردى، قوستاۋعا ساراڭ مىنەزىن وزگەرتىپ جىبەردى.
— البەتتە! سول ماقساتتى ۇقپاعان ابىلحايىردىڭ يتبەرەسىنە بەرىش ءبيى يساتاي مەن اقىن ماحامبەت يىقتاسۋعا باردى. بۇل نيكولاي رومانوۆنا كورسەتكەن يىق ەدى.
— ...دوكتور، يىق تىرەسۋگە تۇتاس ەل كەرەك ەكەنىن سول سەكسەن جىل بۇرىن وتكەن كىشكەنە تارتىس دالەلدەپ ەدى. ءقازىر دە سول شاعىندىق قول بوگەپ كەلەدى. الگى ايتقان باقا مەن شاياننىڭ كەبى كەلىپ جۇرمەگەي.
— بۇل باقتالاستىق جونىندەگى ۋايىم با، ادۆوكات؟
— باعى دا بار، جاعى دا بار.
— الەكەڭ مەن اقاڭنىڭ كوزى ءتىرى كەزىندە ءوز باعىم، پا جاعىم دەۋشى الاياقتار الاشتى التىعا بولە الماس. سول ءۇشىن دە ۋالاياتتىڭ جۇدىرىعى جۇمساق بولماۋعا ءتيىس. بالانى جاستان، كەلىندى باستان تىي. انا اروندى مەن جاراتپايمىن. پاتشاعا ساتىلعان چينوۆنيك. ءبىراق (ونىڭ الاياقتارعا دەگەندە قولى قاتتى. ونىڭ قولىنداعى قۇدايدان بەزگەندەرگە قاتال جازا قولدانامىن دەگەن ءسوزىن قولدايمىن.
جانشا دارىگەردىڭ جۇزىنە قاراي قالدى. قاتال ءجۇزدى، جىلى شىرايعا ساراڭ، وكتەم ءۇندى بۇل وقىمىستىنى ول ىشىنەن «ساياساتقا جۇردەك ەمەس، سوندىقتان كولدەنەڭ كوزگە قارىسپا، تىك باقاي كورىنەدى» دەپ باعالايتىن.
— ساياسات تا ونەر، دوكتور. ال ونەر زەرەكتىك پەن ىسكە جەتىكتىكتى قوس قابات كەرەك ەتەتىن تالاپتىنىڭ عانا ءىسى عوي. وسى جاعىن ەسكەرەرسىز، — دەپ كۇلدى تاعى دا جانشا.
2
سول كۇنى كىشكەنە قالا باتىس ايماعىنىڭ بارلىق بايلىعى مەن اتاق-داڭقىن شاعىن بويىنا سىيعىزا الماي جاتقانعا ۇسادى.
سيىر تۇستە قالاعا ادايدىڭ اتاقتى نيازى الپىس جىگىتىمەن كەلىپ كىردى. الدىڭعى پاۋەسكەگە شاققان قوس بوز ات جەككەن؛ باسىنا تىك قارا بورىك كيىپ، ونى اق ورامالمەن باستىرا بايلاپ العان ىسقاياق قارا جىگىت، شىلبىر تاستاپ سۇيرەپ كەلە جاتقانداي، ەسىك پەن توردەي ۇلكەن قارا اتقا جايداق ءمىنىپ پاۋەسكە الدىندا توڭىرەكتەپ كەلە جاتتى. تاپ سول الدىڭعى اتتىلى سياقتى جايداق مىنگەن، باستارىن اق ورامالمەن باسا تاڭىپ العان ۇشەۋ پاۋەسكەنىڭ شاڭىن شاشاۋ شىعارماي جۇتىپ ۇلگەرەيىن دەگەندەي تىرسەكتەسە قالعان؛ بۇل ۇشەۋدىڭ قولىندا توبىلعى ساپتى جالاڭ دويىر عانا؛ ءىش تارتىپ العان بوكەن سان قارا اتتار الدىڭعى اتپەن ءبىر ەنەدەن تۋعانداي مويىل قارا؛ كەكىلى عانا اق شاشاقتى، باسقا جەرىندە جالعىز تال اق قىلشىق جوق؛ ەرسىز، جالپاڭ قۇرمەن باستىرىقتاپ العان، جالاڭ جونى دا قارا؛ ءماسى ءتارىزدى وكشەسىز ەتىكتى ۇزىن اياقتارى سالاقتاپ كەلەدى. «مىنانى كوردىڭ بە؟» دەگەندەي، بۇلدىرگەسىن بىلەزىگىنە وراپ العان كوك قاسقا دويىرلارىن وقتا-تەكتە ءۇيىرىپ-ۇيىرىپ قويادى. بۇلار باتىر ءبيدىڭ كۇتۋشى، اتقوسشىلارى ەدى. بۇلاردان كەيىنگى اتتىلار دا بىركەلكى، ءبىر ءتۇستى، وڭكەي قارا كوك مىنگەن؛ ءبىراق بۇلار بەس-بەستەن كەلە جاتىر.
ءبىرىنشى بەسەۋ وڭ قولدارىنا كوك سۇڭگى ۇستاپ، ۇشىن ۇزەڭگىدەگى اياقتىڭ باسىنا تىرەگەن؛ ال قالعاندارى تەگىسىنەن قيعاشتاپ ساداق اسىنعان، بەلدەرىنە قورامساق بايلاعان. قارۋدان وزگە ءبارىنىڭ دە بىلەكتەرىندە كوك دويىر كورىنەدى. ەڭ سوڭىندا: قوس قارا ات جەككەن پاۋەسكە بوس كەلەدى. ونىڭ كوزلوسىندا جالعىز عانا دەلبەشى وتىر. بۇل قوسالقى پاۋەسكە.
بۇگىن نياز اتاقتى سالىق پراۆيتەلدىڭ ۇيىنەن شىعىپ ەدى، سالتاناتىڭ مەن شىرىشىڭدى بۇزبايىن دەگەندەي، بەلگىلى قازى ءبيدىڭ نەمەرەسى بۇل شورمان توبانيازدان بولەك ءوز نوكەرىمەن كەلدى. ونىڭ قاسىندا گيمنازيادا وقىعان بالاسى عابدىناسىر بار. ۋالايات باسشىسىنىڭ لايىقتاۋىمەن بەلگىلى اعايىندى كوپەستەر مۇسا مەن جانشانىڭ ورايىنا نيازدى ءتۇسىرىپ حۇكىمەت ادامدارى قول قۋسىرىپ قارسى الدى. سالىق ءوزىنىڭ باي تاتارى ۋاليدىكىنە توقتادى.
جاۋىنگەر اداي ەلىنىڭ ءارى ءبيى، ءارى كوسەم باسشىسى توبانياز بەن بەلگىلى بي پوموششنيك جانە باتىس ۋالاياتىنىڭ مۇشەسى سالىق وماروۆتان باسقا سان بيلەر مەن بايلار، حازىرەتتەر مەن حاجىلار، وقىمىستىلار مەن مىرزالار جينالعان-دى.
— يگى جاقسىلاردىڭ ءماجىلىسىن جانشانىڭ ءوزى باسقارىپ، ءوزى ءسوز سويلەيدى ەكەن. شىركىن، قىزىل تىلگە مۇنان شەشەن جان تۋعان با؟
— نياز شە! نياز اۋزىن اشقاندا بەسىكتەگى بالا دا مۇلگي قالادى دەسەدى!
— دۇرىس ايتاسىڭ. ول شەشەندىگىمەن ەمەس، قۇدىرەتتىلىگىمەن قوجا. ەلى نياز جات دەسە جاتادى، تۇر دەسە — تۇرادى؛ ونسىز ۇل ۇيلەنبەيدى، قىز ۇزاتىلمايدى.
— بۇل دا وسال قازاق ەمەس قوي!
— سالىق ولاردان كەم ءتۇسىپ پە؟ كرەستيانسكيي ناچالنيكي سحودتان قۋىپ شىققان گۋبەرناتوردىڭ پوموششنيگى ەمەس پە!
— بۇلار بيلىگىمەن اتاقتى بولسا، ءبىزدىڭ قابىل بايلىعىمەن اتاقتى. قابىل سياقتى بەس مىڭ جىلقىسى، مىڭ جارىم اقباس اتانى بار قازاق تا گۋبەرناتور الدىندا جورعالاي قويماس.
— قىزىل نارى مەن كوك ارعىماعى «شەگەن قۇدىقتى»ەندەپ جاتقان اقمەتشە بىلىمىمەن اتاقتى. ءبىر ارعىماعىنىڭ ءوزى مىڭ سوم التىن كورىنەدى عوي! ءوسىرىپ كور سونداي مالدى!
— قۋاناي حازىرەت ايا سوفيا ماسجيدىندە دە يمام بولعان!
— ا، اعايىندى مۇسا مەن جانشانى نەگە ايتپايسىڭدار. بۇل تەكەنىڭ قاريەۆىنەن كەم تۇسپەيتىن كورىنەدى عوي. پەتەربۋرگتىڭ بانكىسىندە ەكى جۇك التىنى مەن كۇمىسى بار دەيدى!
وسى سياقتى، سول كۇنگى جينالعان اتاقتى ادامداردى ماداقتاعان، كوتەرمەلەي سويلەگەن، ءتىپتى اركىم ءوز بولىسى، ءوز اۋىلىنا قاراي بۇرا تارتقان سوزدەر دۇكەن ىشىندە دە، مەشىت جانىندا دا، بازار الاڭىندا دا قۇلاق تۇندىرارلىق بولدى.
— ارداقتى اعايىندار! كىشى ءجۇز ەلىنىڭ يگى جاقسىلارى! بالا دۇنيەگە كەلگەندە اتا مەن انا قۋانادى. اعا مەن ءىنى شاتتانادى، اپا مەن قارىنداس گۇل-گۇل جايناي تۇسەدى. ال، ەڭبەكتەپ تورگە جەتىپ، قاز تۇرىپ تابالدىرىق اتتاپ، ۇل اشامايعا قونعان كەزدە ەل دۇرلىگەدى. ەگەردە ول ۇل ەرجەتسە نە بولادى؟ ەگەردە ول ۇل نوكەر جيناپ سالتانات قۇرسا؟ ەگەردە ول ۇل تۋ كوتەرسە! وندا جان تىلەگەن ماقسات، ءتاڭىرى قوستاعان مۇرادى ورىندالدى دەيدى.
جاھاندا ءار نارسە بىر-بىرىنە سيپاتتاس كەلەدى. ۇل پەرزەنتتىڭ دۇنيەگە كەلۋى — ەرتە كەزدە بيلىگىنەن ايرىلىپ، ءوز تىزگىنىن ءوزى ۇستاۋدى ارمان ەتكەن التى الاشتىڭ اۆتونوميا بولۋىنا، مەملەكەت قۇرۋىنا ۇقسايدى. بۇل دا نارەستە. بۇل دا شىلدەحانا تويىنداي شاتتىقپەن باس قوسادى. بۇل دا قىرقىنان شىعىپ، بەسىككە بولەپ الديلەۋدى كەرەكسىتەدى، قاز تۇرىپ اياق باسقانشا كۇنى-تۇنى ماپەلەۋدى تىلەيدى. ماپەلەۋ — جاس بوبەكتى تازا ۇستاۋ، ۇزبەي قورەكتەندىرۋ، ءال-قۋاتىن مولايتۋ، باپتاۋ، ءوسىرۋ، بۋىنىن بەكىتۋ، ساحاراعا قاراتۋ، كەڭشىلىككە تالپىندىرۋ...
مەملەكەت جانە ونى باسقاراتىن ورىندار تاپ وسى ايتقانداردى باسىنان اتقارىپ كەلەدى. ءقازىر وسى نارەستە حۇكىمەتتىڭ بولىمدەرى تورعايدا، جەتىسۋدا، ارقادا دۇنيەگە كەلىپ، اياعىنان قاز تۇرا باستادى. مىنا وزدەرىڭىز كورىپ وتىرعان باتىس ۋالاياتى تالپىنىپ تابالدىرىق اتتادى. تابالدىرىڭ ەمەي نەمەنە، ءوزىنىڭ ادمينيستراسيامي، ياكي باسقارۋ ورىندارىن جاساقتادى، قاراجات ءىسىن جۇيەلەدى، اسكەر ماسەلەسىن تارتىپتەدى، — دەپ باستادى ءسوزىن جانشا دوسمۇحامەدوۆ.
ول اسا ۇزاق سويلەمەسە دە تىڭداۋشىسىن ۇيىتىپ، ۇلتتىڭ سەزىمىن قوزعارلىق سۇلۋ سوزدەردى لەكىتىپ-لەكىتىپ تاستادى.
— ەسكى يران مەن توران پاتشالىعى سياقتى، حيۋا مەن بۇحار حاندىقتارى ءتارىزدى قازاق ەلى دە مەملەكەت بولماقشى، وعان بايلىق تا، باسشىلىق ەتەتىن ءبىلىمدى ازاماتتار دا مول. تەك جۇمدىڭ كەرەك، بىرلىك كەرەك، ءوز حۇكىمەتىم وزگەنىكىنەن ارتىق دەگەن بيىك سەزىم مەن ازاماتتىق ار كەرەك،: — دەپ ءتۇيدى.
جينالعان ادام كوپ بولسا دا، ماجىلىسكە قاتىناسقاندار ساناۋلى ەدى — باس-اياعى قىرىق جەتى كىسى ۇلكەن كابينەتكە جاعالاي وتىرعان بولاتىن. ولاردىڭ حۇكىمەت مۇشەلەرى: قۋاناي حازىرەت، سالىق پراۆيتەل، دارىگەر حالەل جانشانىڭ وڭ قولىندا، قۇرمەتتى قوناق نياز بەن ونىڭ ءبيى جانە جەرگىلىكتى وقىمىستىلار اقمەتشە مەن داۋلەتشە سول جاعىندا تىزىلگەن-دى. بۇل قاتاردىڭ ەڭ تۇبىندە مولدادان قىسىلعان شاكىرتتەي جاۋتاڭداپ قابىل باي جانە ونىڭ جانىندا كىشىرەك كوزىن سول قاسىنداعى تىپىرشىعان قابىلعا تىكەندەي قاداپ، شۇعىل حاجى وتىردى.
جانشانىڭ ءسوزى بىتكەندە، ونى قول شاپالاقتاپ ماداقتاۋ ورنىنا، قۋاناي حازىرەت:
— مەرەيىڭ ۇستەم بولسىن، ءامين! — دەپ قول جايىپ دۇعا ەتتى دە، وتىرعاندار جامىراپ:
— ءاۋمين!
— اللاھۋ اكبار! — دەستى. ال، ۇيگە سىيماي ەسىكتەن سىعالاعاندار، يىقتاپ قاۋمالاسىپ اۋلا ىشىنە تولعاندار:
— نە ايتتى؟ نە ايتتى؟ — دەپ انتالاستى.
جۇرت تاماق كەنەپ، ساقال سيپاستى، وتىرعاندار ورىندارىندا قوبالجي ءتۇستى. «ەندى كىم سويلەر ەكەن؟ نە سويلەر ەكەن؟» — دەپ كۇتتى.
ورنىنا وتىرا بەرگەن جانشا وڭ جاقتاعى قۋانايعا كوز تاستادى دا، ءبىراق وعان توقتاماي، سول جاعىنداعى نيازدان ءارى وتىرعان اقمەتشەگە قارادى. وعان «كەزەك سەنىكى» دەگەندەي بولدى. وسى كەزدە ەسىككە تاياۋ جەردەگى شۇعىل حاجى:
— شىتىر جەپ جاتالاقشىعان تۇيەدەي تىپىرشيسىڭ. الدە ايتىپ كورمەگەن اتالىق ءسوزىڭدى وسى جەردە ايتىپ قالعىڭ كەلىپ شىداماي وتىرسىڭ با؟ سوزدەن كورى شىدەرتىنىڭ سورىنا سىيماي جاتقان تۇيەنىڭ بىرەر ءجۇزىن ۋالايات يگىلىگىنە ءبولىپ بەرمەيسىڭ بە؟ — دەپ قابىلعا قادالا قالدى.
جۇرت تەگىسىنەن شۇعىل مەن قابىلعا كوز تىكتى. قابىل ساسىپ جان-جاعىنا الاقتاي باستادى. ازدان كەيىن ءجۇزىن تومەن سالىپ، وكپەلەگەن ادامشا:
— حاجى، جوك، جوق، — دەدى ول، الدە سويلەمەيتىنىن، الدە بەرمەيتىنىن حابارلاپ، كۇبىرلەي ءتۇسىپ. جۇرتقا شۇعىلدىڭ ءسوزى تەگىس ەستىلدى دە قابىلدىڭ جاۋابى جەتپەدى.
— حاجى ءسوزى قاسىندا وتىرعان اقساقالعا باعىشتالسا دا، وسىنداعى الەۋمەتتىڭ ءارقايسىسىنا دا وي سالاتىن ءسوز بولدى، — دەدى اقمەتشە، جانىنداعى نيازعا سويلەسىپ وتىرعان ادامشا، ءجۇزىن بۇرىپ. — باسشى ازاماتىمىز جانشا مىرزا باستاپ، ونى ءقادىرلى دارىگەرىمىز، پەتروگرادتاعى عالىم دارىگەرلەر قوعامىنىڭ مۇشەسى حالەل قوستاپ، مىنا وزدەرىڭىز سياقتى ارداقتى ەل اعالارى قولداعان جاس مەملەكەت، ادۆوكات ايتقانداي، نارەستە مەملەكەت ۋىزىندا جارىپ، بالعىن شاعىندا بۇلا بولىپ ءوسۋى ءۇشىن بارىمىزدى الدىنا تارتۋدى قاجەت ەتەدى. سوندىقتان ءبىز وسى جايلى اڭگىمە قوزعاساق، ازاماتتىق بورىشىمىزدى وتەۋ جايىن باستاساق. ويتكەنى عاسىرلار بويى اڭساعان اۆتونوميامىزدىڭ ءمانى مەن سيپاتىن، تىلەگى مەن ماقساتىن سوزگە شەشەن، باسقارۋعا كوسەم جانشا الدارىڭىزدا بايىمداپ ءوتتى. ءبىز ول كىسىدەن ارتىق جاراسىمدى ءسوز تاپپاسپىز. وسىنداعى ۇلكەن ماجىلىسكە ماعۇلىم ەتپەكشى ەكىنشى ءبىر ماسەلە بار. ول: حۇكىمەت ورنىن باسقا جەرگە، ەڭ قولايلى، قالىڭ قازاق ورتاسى ويىل، شاھارىنا كوشىرۋ. ويىل شاھارى ۇيشىك پەن ماڭعىستاۋ شەكتەس، اقتوبە مەن ىرعىزعا، ونان ءارى تورعايعا، ءتىپتى ارال، قازالى، اق مەشىتكە ءبىر تابان بولسا دا جاقىن تۇرعان شاھار. ال، ەل ورتاسىنا تاياۋ تۇرعان حۇكىمەت ورتالىعى — ءتورت جاعى بىردەي قۇبىلا حۇكىمەت بولىپ تابىلادى. ءوز باسىم وسى ءىستى، ياعني ورتالىقتى ويىلعا كوشىرۋدى قاتتى قۇپتايمىن. قۇپتاۋمەن قاتار حۇكىمەت ورىندارىن كوشىرۋگە بايلانىستى كوش كولىگىن، شىعىن-قاراجاتىن ءوزىم كوتەرەمىن. سونىمەن بىرگە، سول ويىل شاھارىندا دايارلانىپ جاتقان جاس حۇكىمەتتىڭ كۇشتىرەگى، كادەت مەكتەبىن ءبىتىرىپ شىققان جاس وفيسەرلەر توبىنا سىيلىق ەسەبىندە ون ارعىماق تارتۋ ەتەم.
— راحمەت، اقمەتشە مىرزا، ادال نيەتكە باعىشتالعان ازاماتتىعىڭىز بەن مىرزالىعىڭىز ءۇشىن حۇكىمەت اتىنان، وسىندا وتىرعان حۇكىمەت مۇشەلەرى اتىنان كوپ-كوپ العىس ايتامىن، — دەدى جانشا.
— مەنەن ەلۋ ات، جانشا مىرزا، سول ايتقان عاسكەر باسشىلارىنا باعىشتايمىن، — دەدى شۇعىل. ءسويتتى دە، ول تاعى دا قاسىنداعى قابىلعا قادالا ءتۇستى. — مىنا قازانعاپتىڭ بايى قابىل ەكى ءجۇز ات سىيلاسا دا ءبىر جىلعى تولىنە جەتپەيدى. كانە، مۇنان وزگەلەرىڭ دە، انا سىرت جاقتاعى مۇقاي، قودانبايلار اتاسىن سىيلىقتارىن، كورسەتسىن مىرزالىعىن. قالىباي، جاز، سەن بە جازاتىن؟
— حاجى، اتاۋ سىزدەن، جازۋ بىزدەن. ەلۋ دە جاقسى سان. الايدا «ءجۇز» دەگەن ايتۋعا دا، جازۋعا دا كەلىستى. اسىرەسە ءجۇز ات، ءجۇز اتان، ءجۇز قوي... — دەپ جازعىشتاي باستادى ينتەندانت قالىباي.
قابىل كۇيبەڭدەپ ەش نارسە ايتا المادى. ءبىراق قاسىنداعى شۇعىلدان تومەن وتىرعان جۋان ادام:
— حاجىدان قالمايدى، بۇل كىسى ەلۋ ات جازدىرادى، — دەپ قالىبايعا قارادى.
— ەلۋ ات، — دەپ جازدى قالىباي. — قابىل اقمەت ۇلى ەلۋ. سىزدەن دە ەلۋ، وتاعاسى. ەلۋدەن كەم جازۋعا قيىن جانە قاعاز دا نىق كەلمەيدى. قىرىق سەگىز، قىرىق توعىز دەگەن سانداردىڭ ءارقايسىسى جارتى جولدان الىپ كەتەدى، — دەپ كۇبىرلەدى ينتەندانت الگى جۋان كىسىگە «ءجۇز» بەن «ەلۋدىڭ» جيناقتىلىعىن دالەلدەپ.
الدە نە ۋاقىت قالىبايدىڭ قالىڭ ءتىزىمىن اياقتاۋعا ءبولىندى. جۇرتتىڭ قوزعالىسى كۇشەيدى، دابىرى مولايدى.
— ەندى سىرت جاقتاعىلاردى قاتتايمىن، — دەپ قالىباي ەسىككە بەتتەي بەردى.
— پيسار شىراق، توقتا، — دەدى وعان نياز. — سەن جاز. ويىلداعى كادەتكە ءجۇز بالا جاز. ءجۇز بالانىڭ وفيسەر وقۋىن وقىپ شىققانشا كەرەكتى قاراجاتى مەنەن. ءبىتىرىپ شىققان سوڭ ات-تۇرمانى مەنەن. جاز. — نياز جانشاعا قارادى. — يگىلىكتى ءىسىڭ قۇتتى بولسىن! اداي سەنى قولدايدى، مىرزا. انا وقىتىپ شىعاراتىن ءجۇز بالاعا جيىرما جىگىتتەن جىگىت قوسامىن. بۇل اداي پولكى اتانادى. اداي پولكى جەل جاعىڭا ۇستايتىن پاناڭ. باسقا دا مۇقتاجىڭا كومەكتەسەم، — دەدى.
جانشا نيازدىڭ قولىن الدى، العىس ايتتى.
3
كۇندە كەلىپ تاماق بەرىپ تۇرۋعا رۇقسات العان كۇلشان سەرىك سياقتى بولىپ ەدى. بۇل العىر ايەل كۇزەتشىنى دە، تۇرمە باستىعىن دا «جانشاعا ايتامىن» ءدوپ قورقىتىپ، تۇتقىننىڭ قاسىندا ەمىن-ەركىن وتىرىپ، تاماعىن ىشكىزىپ، جاراسىن بايلاپ، اڭگىمەمەن دە قارق قىلىپ ەدى. قالانىڭ ىشىندە نە بولىپ جاتقانىن ول بۇلجىتپاي حابارلايتىن بولعان. ال، كۇلشان كەتكەلى ءۇش كۇن بولدى، بۇل ءۇش كۇن مەڭدىگەرەيگە ءۇش ايعا تاتىدى. سويلەسەر جان جوق، تەرگەۋ دە جوق. ول وي تەڭىزىنە شومدى. ءىسىنىڭ نەمەن بىتەرىن شامالاۋعا تىرىستى. قانشاما جاقسىلىقتى كوڭىل قالاعانمەن، بەزبەننىڭ باسىن جاماندىق باسىپ كەتە بەردى. «ورالدىڭ اسكەري سوتى قولىنداعى تۇتقىنداردى ءولىم جازاسىنا كەسەدى. اتاماندار سوتىنان جەڭىل جازا كۇتۋگە بولمايدى. ال، مىنا جىمپيتى ۇكىمەتى نە ىستەمەك؟ بۇل دا ورال جەندەتتەرىنە ەلىكتەيدى. سوتتايدى. جازا... وزدەرى ويىلعا كوشسە، سوتتى تەزدەتەر. ءبىراق نەگە جاۋاپ المايدى؟ الدە سوتسىز...» دەپ ويلادى ول. بۇل وي ونىڭ باسىنان شىقپاي قويدى.
كىرىپ كەلگەن سولداتتىڭ:
— وتاعاسى، كيىن! تەز كيىن! — دەگەن بۇيرىعىن مەڭدىگەرەي قاپەلىمدە تۇسىنبەي قالدى.
مەزگىل ءىڭىر، قاربالاس شاق ەدى. ءجا «حۇپ!» دەپ، ءجا «قايدا اپاراسىڭ؟» دەپ سۇراۋدىڭ ورنىنا ول سولداتقا تانيتىن ادامشا، ءبىراق قايدا كورگەنىن جادىنا تۇسىرە الماي تۇرعان جانشا، ويلانىپ قارادى.
— كيىن دەپ تۇرمىن. ساڭىراۋ ەمەسسىز بە، نەگە اقتارىلاسىز؟ — دەدى سولدات.
مەڭدىگەرەي تاعى دا جاۋاپ قاتپادى. ەسىك اشىلىپ، ونان ەكىنشى سولداتتىڭ باسى كورىندى. ىشتەگى:
— تەز كيىن! — دەدى تاعى دا.
الدە اششى ويدىڭ، الدە كەنەت كەزدەسكەن وقىس جايدىڭ قۇشاعىندا ءبىر ءسات قوزعالماي قالاتىن، ءتىل دە قاتپايتىن قالت تۇرىس بولادى. تۇتقىن وسىنداي قالىپتا ەدى.
— مىنانىڭ ەسى دۇرىس پا؟ — دەپ، ءبىرىنشى سولدات ەسىك اۋزىنداعى نادزيراتەلگە قارادى. نادزيراتەل وعان جاۋاپ بەرۋدىڭ ورنىنا:
— وتاعاسى، تەز كيىن! — دەپ بۋىندادى، بەينەبىر قۇران ءسوزىن مادىلەگەندەي.
— مەن دايىنمىن، — دەدى مەڭدىگەرەي ازدان سوڭ.
— دايىن بولساڭىز ءجۇرىڭىز، — دەدى الدىڭعى جىگىت. ءسويتتى دە ول ەسىك الدىنداعى سەرىگىنە: — ەسى دۇرىس ەكەن، — دەپ يەك قاقتى.
بۇرىن كورمەگەن تۇتقىننىڭ اسا جۇدەۋ ءتۇرى، اسىرەسە باسىن ءبىر جاعىنا قيسايتىپ، ەسەڭگىرەپ قالعان جانداي قۇتى قاشىپ كورىنگەن ءجۇزى ولارعا «ساۋ جان ەمەس شىعار» دەگەن وي سالىپ ەدى.
اسىرەسە كەشكى قارا كولەڭكە شاقتا تۇتقىن تار بولمەدە ەربەڭدەگەن ارۋاق سياقتانعان.
— ءجۇرىڭىز، ءجۇرىڭىز، — دەدى جىگىت، ەسى دۇرىس ەكەنىنە قۋانعانداي داۋسىن جۇمسارتىپ.
— قايدا؟
— ونى ەندى بارعاسىن كورەرسىز.
تۇتقىننىڭ دايىندالاتىن ەش نارسەسى جوق-تى: كيىنۋگە — بار كيىمى ۇستىندە؛ جىرتىق كويلەكتى جاسىرۋ ءۇشىن ءوزى ەسىسى، ءارى ۋقالانىپ، جولدىڭ شاڭى ايعىزداعان بەشپەتتى كۇندىز كيىپ، تۇندە جامىلىپ جۇرگەن. باس كيىمىنىڭ قايدا قالعانىن ءوزى دە بىلمەيدى: قاراڭعىدا ابىلايەۆ جىگىتتەرى كىشكەنە بولمەسىنەن سۇيرەپ شىعارعاندا سول جەردە قالدى ما، الدە اربا ۇستىندە قول-اياعى بايلاۋلى، قان قاقساتقان جاراعا شىداماي جان ازابىن شەككەن شاقتا جوعالتتى ما — كىم ءبىلسىن. شالبارى دا بەشپەتىندەي — ۇستىنەن تۇسپەيتىن. ءولىپ تىرىلگەنىنە عانا قۋانعان كۇلشان دا كيىم جاڭارتۋدى ەسكەرە قويماعان، ەسكەرسە دە بوتەن جەردە كيىم تابا الماي، ساتىپ الۋعا قارجى جوق، ەندى ءبارىن دە ەلدەن جىبەرمەكشى بولىپ كەتكەن-دى.
— قايدا؟ — دەگەن ءسوز مەڭدىگەرەيدىڭ اۋزىنان تاعى دا شىعىپ كەتتى دە، ءبىراق كەلگەن ادامداردىڭ كىم ەكەنى جاڭا عانا ەسىنە تۇسكەندەي بولدى.
— «بۇلار نە بىلەدى: الىپ كەل دەسە — الىپ بارادى، ات دەسە — اتادى... — دەپ ويلادى. — قايدا اپارماقشى؟ تەرگەۋ مە؟ الدە تەرگەۋسىز...»
— تەزىرەك ءجۇرىڭىز! — دەدى. گاۋپتۆاحتا-تۇرمەنىڭ قاقپاسىنان الىپ شىققان سولداتتار.
ولار قالانىڭ ورتاسىنا قاراي ءجۇردى. تۇتقىنعا ۇندەر دە قاتاڭ ەستىلمەدى. «تەرگەۋ شىعار...» دەگەن وي باسقاسىنان دالەلدىرەك كورىندى...
«جامانى — جاسىرىن جازالاۋ، جاقسىسى — تەرگەۋ، سوتتاۋ» دەگەن ويدان شىعا الماي كەلە جاتقان مەڭدىگەرەيدى قاراڭعىدا جەتە تانىمايتىن ءبىر ۇلكەن ءۇيدىڭ قاقپاسىنا كىرگىزدى دە، قارسى شىققان ۇزىن بويلى قازاق وفيسەرىنە تاپسىرىپ، ەكى سولدات چەست بەردى.
وفيسەر ەشبىر ءۇن قاتپاستان ەسىكتەن ەسىككە جەتەلەپ جانشا دوسمۇحامەدوۆتىڭ الدىنا الىپ كەلدى.
ۇلىق سالەمدەسۋدىڭ ورنىنا باسىن شايقاپ، اياعان ادامنىڭ ءپىشىنىن كورسەتتى. ءبىراق جاسى دا ۇلكەن، ءتۇرى دە ايانىشتى كىرىپتار ادامعا وتىر دەپ تە مەڭزەمەدى، ءوزى دە وتىرمادى؛ توردەگى ۇلكەن ستولدىڭ وڭ جاعىندا تۇرەگەلىپ تۇرعان كۇيى مەڭدىگەرەيگە قاراپ تۇرا بەردى.
«مۇنىسى نەسى؟ قۇدىرەتىن كورسەتۋ مە؟ ادام ايىپتاۋعا ءتىس.قاققان پروكۋرورلىعىن. العا تارتۋ ما؟ جاسىتۋ ما؟..» مەڭدىگەرەيدىڭ زىعىرى قايناپ كەتتى. الگىدەگى ءشۇبالى، ساقتانۋ سەزىمى اشۋعا ورىن بەردى؛ ول ءوزىنىڭ ناشار كۇيىن دە ۇمىتتى؛ وتكەن كەزدەگى حالەلمەن قاتتى سوزگە كەلگەندە دە وسى سياقتى سۇر قالپىندا قالعان سوزگە ۇستا، جۇزگە جىلى، ىسكە ۇتقىر، جىلان ءيۋريستى جان-تانىمەن جەك كورىپ كەتتى — بار قىلىعىن اششى سوزبەن بەتىنە باسۋعا كىرىستى.
— بۇل نە، مىرزا، تەرگەۋ مە؟ الدە ادامشىلىق اتاۋلىنىڭ ءبارىن اياققا باسىپ جەرلەۋ مە؟ سۇراڭىز تەرگەيتىن بولساڭىز، — دەدى مەڭدىگەرەي جانشانى كوزبەن جەپ.
جانشا ءتىل قاتپادى، ورنىنان دا جىلجىمادى. ول تەك مەڭدىگەرەيدىڭ كوز وعىنان تايدىرايىن دەگەندەي ءجۇزىن ءبىر كەز تۇكپىر بولمەنىڭ ەسىگىنە بۇردى. تۇكپىر بولمەگە «نەگە قاراي بەرەدى؟» دەگەن ويمەن اشۋ كەرنەگەن مەڭدىگەرەي دە كوز تاستادى. ەسىك اشىق، ءبىراق ونىڭ قالىڭ پەردەسى ءتۇسىرۋلى تۇر. «الدە بىرەۋدى كۇتە مە؟ بولمەنىڭ ىشىندە ادامى بولسا ءبىر نىشان بەرمەي مە؟»
جىم-جىرت. باسشى دا، تۇتقىن دا ءۇنسىز قالدى.
ۋاقىت اسا ۇزاققا سوزىلعان جوق ەدى، ءبىراق ىشتەي ءتۇيىلىپ ءار قىبىردى، ءار دىبىستى، ءتىپتى كەشكى ماسانىڭ ىزىلداعانىن دا ساراپقا سالىپ تىڭداپ ۇيرەنگەن مەڭدىگەرەيگە ويلاماعان جەردەن كەزدەسكەن جاڭا كوسەمنىڭ ءوزى دە، بەزەرگەن تۇرىسى مەن جۇمباق ارەكەتى دە قيامەت-قايىمنىڭ تۇزاعىنداي شەتى دە، شەگى دە جوق ازاپتى كورىندى؛ ءبىر جىل ىشىندە ايقىن اجىراستىرعان سانا الشاقتىعى ءقازىر مەڭدىگەرەيدىڭ جۇرەگىنە وشپەندىلىك ۋىن تامىزىپ تۇرعانداي بولدى. «سەز سويلەگەندە حالىق دەپ ءتىل مايىن تامىزاسىڭ، ىسكە كەلگەندە ءسىڭىرى شىققان بۇقارانىڭ ءنارىن copy تۇگىل، قانىن ۇرتتاپ ىشۋگە دە شىمىركەنبەيسىڭ، حانسۇلتانشىل قاراتاياق!» دەپ كىجىندى جارالى تۇتقىن.
تاپ سول كەزدە تۇتقىننىڭ ويى ءبىر باسقا، ۋالايات پراۆيتەلىنىڭ ويى ەكىنشى باسقا ەدى. جانشا جاڭا عانا حالەلمەن پىكىر الىسىپ، ءبىراق ءوز ويىنان شىقپاعان ءتىپتى ءبىر ءسوزىن دە ماقۇلداماعان دارىگەرگە بولشيەۆيك مەڭدىگەرەيدىڭ ءوزىن تىلدەستىرۋ ءۇشىن الدىرىپ ەدى.
تىرىدەي كولعا تۇسكەن مەڭدىگەرەيدى جىمپيتىعا الىپ كەلگەننىڭ ەرتەڭىنە-اق جانشا الماعايىپ تاعدىردىڭ تار كوپىرى الدان شىعا قالسا مەدەۋ بولارلىق كەرمە ارقان تاستاۋدى كوزدەگەن-دى. مۇنى كۇنى بۇرىن «ەل امان، جۇرت تىنىشتىقتا باستاۋدى ماقۇلداعان. ەگەردە بولشيەۆيكتەر كۇش الىپ، اتامان مارتىنوۆ پەن گەنەرال تولستوۆتىڭ اپشىسى قۋىرىلار كۇن تۋسا، جارىلعان باس بورىك ىشىندە، سىنعان قول جەڭ ىشىندە قالاتىن اعايىنشىلىقتىڭ الدى ءابدىراحمان مەن مەڭدىگەرەيگە قۇشاق جايۋ عوي... سولاي بولسا مەڭدىگەرەيدى جابىرلەمەي ىشكە تارتا، قايىرىمدى قارىنداس ەسەبىندە ەرىكتى كىرىپتار ەتىپ ۇستاۋ» جاعىن قولداپ ەدى. مۇنى اشىقتان-اشىق حالەلگە سىر ەتىپ ايتپاسا دا جانشا تۇسىنگەندەي-اق يشارامەن: «ءتۇبى تاتۋلىق جەڭەدى، ەگەس ۇمىتىلىپ، ءبىر ەلدىڭ، ءبىر جەردىڭ قامىن كوزدەيمىز»، دەگەن مەيىرباندىق ءسوز تاستاعان. جانە مەڭدىگەرەيدىڭ جاتڭان جەرى قىلاپسىز تازا، تاماعىن توڭ ەتىپ ۇستاۋدى تاپسىرعان. اسىرەسە باقىلاۋشى ادامدارعا قاتالدىق، كورسەتپەۋ جاعىن كوبىرەك ەسكەرتكەن-دى.
بۇل جايدى مەڭدىگەرەي بولجاي العان جوق-تى. ويتكەنى جىمپيتى حۇكىمەتىنىڭ سوراقى ىستەرى ونىڭ كۇن ساناپ كوز الدىنان ءوتىپ جاتتى: پارتيزاندىڭ بۇلىنشىلىكتىڭ ۇيتقىسى دەپ الەكسەيەۆكا مەن الەكساندروۆكانى تەگىس ورتەپ جىبەرگەن، سان ادامدى جازىقسىز اتقان وسى جانشا مەن ارون تورەنىڭ جاساقتارى، اۋزىن اشقاندى كارى-جاس دەمەي جونىنان تاسپا الىپ، دۇرە سوقتىراتىن دا، قارسىلاسقاندى قاماۋعا الاتىن دا، سۇراۋسىز اتكولىكتى ايداپ اكەتەتىن دە وسى اۆتونومياشىلار عوي. ءوزىنىڭ كوز الدىندا ەكى بالا مەن فرولوۆسكييدى كەسكىلەپ كەتكەن ابىلايەۆ سول اروننىڭ قولشوقپارى. ايەل ەكەش كۇلشاندى دا ەكى قولىن ارتىنا بايلاپ ايداپ كەلمەدى مە! ءبىراق «حان مەن تورە قاتىن-بالامەن جاۋلاستى» دەگەن جامان اتاقتان قاشتى ما، كۇلشاندى كەلىسىمەن «ۇلكەن باسشىلار» بوساتتىرىپ جىبەرگەن عوي...
— جانشا مىرزا، — دەدى مەڭدىگەرەي تاعى دا شىداي الماي، — مەن تۇتقىنمىن. ەركىنەن ايىرعان كىرىپتار تۇتقىنعا بىلگەنىن ىستەۋ زاڭ-زاكونگە قىلاپسىز قىزمەت ەتەمىن دەۋشى يۋريستەرگە لايقات ءىس بولماس. مەنەن كەرەگىڭىزدى سۇراڭىز دا اباقتىما قايتارىڭىز.
— مەنىڭ سۇراعىم جوق، دوكتور، — دەدى جانشا، ءالى سول تۇكپىردەگى ەسىككە قاراپ، تەرىس اينالىپ تۇرعان قالپىندا مويىن بۇرماستان. نەگە ەكەنى بەلگىسىز، جاقسى بىلەتىن فەلدشەردى بۇل جولى جانشا «دوكتور» دەپ ءتىل قاتتى.
— بىلگەنىن ىستەۋ دەپ وسىنى ايتادى. سۇراعىڭىز بولماسا نەگە الدىردىڭىز؟
جانشا تاعى دا ۇندەمەي قالدى. ازدان كەيىن ول الدەكىمدى كۇتكەندەي سىرت جاققا قۇلاعىن توستى. ەسىكتەن ارەگىرەكتەن نىق باسقان اياقتىڭ «دىك-دىك» ەتكەن دىبىسى ەستىلدى. سىرتتان كەلە جاتقان دىبىسقا كوڭىل اۋدارىپ ۇلگەرگەنشە ەسىكتىڭ اشىلعانى، بىر-ەكى ادامنىڭ ىشكە ەنگەنى، تەز ءجۇرىپ بۇلار تۇرعان بولمەگە دە جەتكەنى قۇلاققا انىق شالىندى. الدەكىم ەسىك اشىپ جول بەرگەن ادام بوگەلمەستەن كىرىپ تە كەلدى — بۇل بەلگىلى حالەل دوسمۇحامەدوۆ بولىپ شىقتى.
حالەل ادەتىنشە تىك ءجۇرىپ، بۇرىلماستان جانشانىڭ قاتارىنا بارىپ، ارت جاعىندا، ەسىك تۇبىندە قالعان مەڭدىگەرەيگە جاڭا عانا بۇرىلىپ تەسە كوز تاستادى. سونشاما جۇدەۋ، ءجۇزى دە، ءتۇرى دە بىلتىرعى قالپىنان كوپ وزگەرىلىپ كەتسە دە مەڭدىگەرەيدى ول بىردەن تانىدى. تانىدى دا ونى وتكىر كوزبەن اتىپ جىبەرگەندەي بولدى، ىلە-شالا جاۋاپ قاتتى.
— جانشا مىرزا، مىنا سۇرقيانى نە ءۇشىن الدىردىڭىز؟ — دەدى.
— ءسىز ءۇشىن الدىردىم، دوكتور...
— راقمەت. ءبىراق بوسقا ماشاقاتتانعانسىز. مۇنداي ادامدارمەن سويلەسەتىن ءسوزدىڭ قۇيرىعى شولاق، جالى كۇزەۋلى — ءبورىنىڭ بولتىرىگىمەن قوشتاسارداعى «ۇنجىعادا كورىسەرمىز» دەگەن ناقىلى ءدوپ كەلەدى. ايتپەسە، ءوز ادالىن ءوزى حارامداپ جاتقان رەسەيدىڭ جالاڭ اياقتارىمەن قوسىلىپ قازاق ەلىن جارىلقايمىن دەگەندەردەن نە ءۇمىت، نە حايىر! الدە ەسى كىرىپ تاۋبەگە كەلىپ قالدى دەيسىز بە؟ — دەدى حالەل ورشەلەنە ءتۇسىپ.
— مەن دە ساعىنعاننان كەلگەنىم جوق، دوكتور، بۇل جەرگە. ال، قانجىعادا كەزدەسۋ بولتىرىككە دە، بورىگە دە بىردەي، ايىرماسى: ءبىرى اقشانىڭ وڭ قانجىعاسىنان، ءبىرى سول قانجىعاسىنان عانا ورىن الادى. الايدا مەن اڭشىنىڭ قانجىعاسىندا ەمەن. ناعىز اڭشى كەيىندە، ونىڭ اۋلايتىن اڭى دا بولەك، — دەدى مەڭدىگەرەي.
— ءسوز جارىستىرۋعا ۋاقىتىم جوق... — دەدى حالەل جەكىرىپ، ءسويتتى دە وكپە ارتقانداي جانشاعا بۇرىلدى، وعان قاباعىن شىتا قاراپ، ءسوزىن داقپا-داقتاپ سويلەدى. — الامان قازاقتى القا-قوتان قوندىرۋ ۇگىت-ناسيحات جولىمەن شەشىلمەيدى. ونداي دارەجەگە ءبىز ءالى كوتەرىلە العان جوقپىز، جانشا مىرزا. اسىرەسە اقىلىنان اداسقان باقىتجان مەن مىنا تۇرعان جول توناعىش قاراقشىلاردى حاقيقاتقا باس يدىرەمىن دەۋ كوڭىلشەكتىك.
مەڭدىگەرەي نەگە اكەلگەنىن ەندى-ەندى اڭعارا باستادى. كەلىسپەكشى مە؟.. «ۇگىت-ناسيحات... الامان قازاقتى القاقوتان قوندىرۋ... كوڭىلشەكتىك» دەيدى... ءبىراق حالەلدىڭ ءسوزىن ول تالداپ، جىكتەپ جاتۋعا شىدامادى. بۇرىننان تۇزداي سوزدەردى بەتكە بۇركىپ ۇيرەنىپ قالعان مىنا شار مىنەز دوكتوردىڭ ءوزى تۇگىل، ءاربىر دىبىسى، ءۇنى ونىڭ وڭمەنىنەن قادالعانداي بولدى. ول نە دە بولسا ەجەلگى جاۋىنىڭ ءمىردىڭ وعىنداي سوزىنە قۇلاق توسقانشا ءوزى قارسى قارۋ جۇمساۋدى دۇرىس دەپ تاپتى.
— ءسوز جارىستىرۋعا مەنىڭ دە زاۋقىم جوق دوكتور. ال، الاماندىقتى العا ۇستاپ جۇرگەن مەن ەمەس، مىنا ءوزىڭ سياقتى، قاراتاياقتىلار: حانشىل، بەكشىل، تورەشىل زادالار. مەن ەمەس، باتىستى شىعىستان ءبولىپ ۋالايات، حاندىق، اۆتونوميا دەپ تاماق جىرتا ايقاي سالعان. مىنا ازامات جانشا مىرزامەن ەكەۋىڭىز جىمپيتى ۋالاياتىن قۇرىپ، ءاليحانىڭىز شىعىستىڭ اۆتونومياسىن جاساقتاپ، شوقايەۆىڭىز قوقاننىڭ حاندىعىن ءتىرىلتىپ، ۇركەردەي قازاقتى جان-جاققا تاراتىپ، باياعى ءابىلحايىردىڭ سانسىز سۇلتاندارىنداي ءبولىپ الىپ بورىشە تالاعان سابازدار الامان با، الدە جەتىسۋى مەن سەمەيىن، ارقاسى مەن ادايىن، تورعايى مەن جايىعىن ءبىر ەل ەتەمىز،.ءبىر رەسپۋبليكا قۇرامىز دەگەندەر الامان با؟ حاندىققا، سۇلتاندىققا قارسى قارا قازاقتى حانمەن تەڭ ەتەم دەگەن كەشەگى سىرىمىڭ مەن يساتايىڭنىڭ ارمانىن كوكسەگەندەر حالىقشىل ما؟
الدە سالىق پراۆيتەل مەن ارون سۇلتانداردىڭ، قۋاناي يمام مەن كازاك-ورىس اتاماندارىنىڭ اق باتاسىن الىپ، كوك قارۋدى سىلتەپ، دالانىڭ قارا قاڭباعىنداي جوڭكىگەن تەڭدىكسىز، پاناسىز، قورعانسىز قالتىراعان قازاقتى تابان استىنا سالىپ تەپكىلەگەن جاندار حالىقشىل ما؟ ايتشى، كانە، قازاقتىڭ دوسى كىم، قاسى كىم؟ قارانىڭ قامقورشىسى كىم، جەندەتى كىم؟..
— سابىر ەتىڭىز، مەڭدىگەرەي مىرزا، سابىر ەتىڭىز. ءسىزدىڭ اشىنا سويلەۋگە سەبەبىڭىز مول. تۇسىنىسە الماي سىرت بەرىپ، تىلدەسە الماي الشاقتاپ كەتكەن جاي بار. دوكتور اعالىقپەن اششى ايتار كەزەڭگە دە ۇشىراپ كەلەدى. الايدا اششى ءسوزدىڭ تۇششى جاراسىمى بار. ەكەۋىڭىزدىڭ دە كوزدەگەنىڭىز قازاقتىڭ قارا شۇناق بالاسىنىڭ قامى عوي. قالاي دەپ اتاساڭىز دا كازاقتىڭ قارا شاڭىراعىن قايتا كوتەرۋ، ونى مەيلىڭ رەسپۋبليكا دە، مەيلىڭ اۆتونوميا دە، مەيلىڭ ۋالايات دە، قالاي اتاساڭ دا ماعىناسىن حالقىڭ تۇسىنسە، تىلىنە جەڭىل، ۇعىمىڭا وڭاي بولسا ماقساتتىڭ ورىندالعانى. سابىر ەتىڭىز، اشۋ دۇشپان، اقىل دوس... — دەپ، جانشا مەڭدىگەرەيگە جاقىنداي ءتۇستى.
حالەل تەرىسىنە سىيماي كەتتى. ول جالما-جان قارا سيۋرتۋگىنىڭ تۇيمەسىن اعىتىپ جىبەردى. كوزىلدىرىگىن قۇلاعىنان سىپىرىپ الدى، ول دا مەڭدىگەرەيگە جاقىنداي ءتۇستى.
«تىقىر تايانعانىن سەزگەن ەكەنسىڭ، مىرزا، — دەپ تىستەندى مەڭدىگەرەي ىشىنەن. — ويىلعا وكشە اۋداراتىن بولدىڭدار ما! ورالعا قىزىل اسكەردىڭ تونگەنىن كورىپ كەلدىڭدەر مە؟ ءبىرىڭ تورەشى، ءبىرىڭ يتكە جونىن كۇدىرەيتكەن قاماۋداعى قاسقىرداي ءتىسىڭدى اقسيتا باستادىڭ با؟ ە!.. سولاي ما ەكەن!»
قاتتى شەكە تامىرى بىلەۋدەي بولىپ كەتكەن ءالسىز مەڭدىگەرەيدىڭ سوزگە ۇستالىعى مەن قايسارلىعىنا جانشا قايران قالدى.
«...دىنىنە بەرىك بولماسا بولشيەۆيك بولا ما! قايسار بولماسا — ماقساتىنا جەتە الا ما! ەڭ باستى قاسيەتى تاباندىلىعى، ىسىنە يمانداي سەنەتىندىگى. اسىرەسە وسى مەڭدىگەرەي ەپماعامبەتوۆ! ايتييەۆ سۇم دەسەدى. ال، مىناۋ كوزى جەتكەن نارسەگە سۇمدىق جولىمەن ەمەس، قايىسپاس قايسارلىعىمەن جەتەتىن جان بولۋى كەرەك. بولشيەۆيزمگە سەنۋى — مۇسىلماننىڭ قۇدايعا، پايعامبارعا سەنۋىنەن دە كۇشتى. مۇنداي جانداردى بەتىنەن قايتارۋ ۇگىتتەۋ جولىمەن ەمەس، ىسپەن سەندىرۋ جولىمەن عانا مۇمكىن نارسە. ال، كانە مىنا كوپ بولىپ كوكسەگەن اۆتونوميانى قۇردىق. ەندى سەندەردىڭ ويلارىڭشا نە ىستەۋ كەرەك؟ قازاقتى قالاي مەملەكەت بيلەۋ ىسىنە ۇيرەتۋ كەرەك؟ حالىقتىڭ ۇعىمىنا ساي، كوكسەگەنىنە ساي، كادىمگى مادەنيەتتى ەلدەردىڭ ۇلگىسىمەن: سوت جۇيەسىن، اكىمشىلىك، باسقارۋ، فينانس قۇرىلىسىن، بالانى ەۆروپاشا وقىتۋ ءتارتىبىن، ورىسشا قونىستانىپ ءبىر جەرگە جيىلىپ ساۋدا، پوچتا ورىندارىن جاساۋ ىستەرىن قالاي ەتسەك وركەندەتە الامىز؟ «وتىرىڭىز مىنا ورىنعا، باسقارىڭىز، قالىڭىزدان قاقپايمىن، بيلىك تۇتقاسىن تۇتاسىمەن ۇستاڭىز!» دەسەم... نە دەر ەدى؟ كونەر مە ەدى؟ الدە «ءبىز بولەك ەل بولا المايمىز، رەسەيدىڭ ءبىر بولشەگى ەسەبىندە عانا ءومىر سۇرە الامىز. بولەك ەل بولۋ ءۇشىن ءوز اقشاڭ، ءوز بانكىڭ، ءوز فابريگىڭ، ءوز زاۆودىڭ، ءوز تەمىر جولىڭ بولۋى شارت!» دەر مە ەدى...
...سولاي، بولەك ەل بولۋ ءۇشىن كوپ نارسە كەرەك. الايدا باستاماسىن كورسەتىپ «ەل» دەگەن اتقا يە ەتۋ... تىم بولماسا كەرەنسكييدىڭ ۋاقىتشا حۇكىمەتى ءتارىزدى عۇمىرى قىسقا بولسا دا اۆتومونيانىڭ ءىزىن سالۋ... ەرتەڭ بولشيەۆيكتەر تاراتىپ جىبەرسە دە... بولىييەۆيكتەر! سامارانى، ساراتوۆتى، ورىنبوردى الدى. تەكەنى دە الۋعا جاقىن. جوق، جوق! بۇل قارىسپا بولشيەۆيكتى قولدان شىعارماعان ماقۇل. جاسىتىڭقىراۋ ءۇشىن تۇتقىندا بولا تۇرعانى دا زالال ەمەس. الايدا ويىلعا بارعان سوڭ ونى حالەل كونبەسە دە ءبىر ۇلكەن ورىنعا ۇسىنۋ قاجەت!..
بولشيەۆيكتەر حۇكىمەتىن ورناتىپ العاننان كەيىن قازاقتى بولەك ەل ەتەمىن دەگەنىن ورىنداي قويسا قۇبا-قۇپ؟! ءما، اۆتونوميا! دايار اۆتونوميا. تەرەزەسى تەڭ، سويلەسۋگە، قويان-قولتىقتاسۋعا جارايتىن اۆتونوميا! قوسىلۋ ارەكەتىنە ءسوز سالسا!..» دەگەن جانشانىڭ كوز الدىنا كوبىرەك تارتىلىپ جۇرگەن ويلارى تاعى دا دۇركىن-دۇركىن ورالىپ ءوتتى.
ال تۇتقىنعا جاقىنداي ءتۇسىپ، تۇتەپ كەتكەن حالەل:
— سەن كىمسىڭ ءوزىڭ، الدىمەن سونى ايتشى، — دەپ تۇكسيدى. — حان مەن بەك، حازىرەت پەن سۇلتان دەپ ءبىر قويىرتپاقتاپ، قارا قازاق، جالشى، مالشى، جەتىم مەن جەسىر دەپ تاقىلدايسىڭ. حان مەن سۇلتاننىڭ قارانى ەزىپ كەلگەنىن سەنسىز دە جاقسى بىلەمىز...
— جاقسى بىلسەڭىز مىنا وتىرعان جاڭا حاننىڭ — (مەڭدىگەرەي جانشاعا قاراي قولىن سەرمەپ قالدى) — ون ەكى ءۋازىرلى جاڭگىردەن ايىرماسىن ارشىپ بەرىڭىزشى. جەر مەن سۋ، مال مەن باسقا سول كەزدە دە قارا قازاق يە بولا الماعان، ءقازىر دە سولاي...
— ...الدىمەن حاندىقتىڭ اۆتونوميادان، ون توعىزىنشى عاسىردىڭ جيىرماسىنشى عاسىردان ايىرماسىن ءبىلىپ ال! سونان كەيىن بوستاندىق، تەڭدىك، قارا حالىق، جالشى، مالشى دەپ الاقانىڭمەن اۋانى باۋىرداي ءتىل! ءتىلىپ كور، نە شىعارار ەكەنسىڭ! مەن كورىپ الايىن! انا الجىعان باقىتجان مەن ازعىن ارعىنشايەۆقا ەر! قالىڭ قازاقتىڭ اراسىنا ىرىتكى سال! حازىرەت دەپ، بي دەپ ابىرويىن ايرانداي توك! بايسىڭ دەپ مالىن قۇرت! ءبيسىڭ دەپ اياعىڭا تاپتا! باقىتسىز قازاقتى جەبىر پاتشانىڭ تەپكىسىنەن جۇلىپ الىپ قارا سيراق توبىر ورىستىڭ قولىنا بەر! سونسوڭ كور، نە ىستەر ەكەن! ءوز ءدىنىن، ءوز اسىلىن، ءوز داڭقىن وشىرۋگە كىرىسكەن نادان زاۆودشى مەن قايىرشى قاراشەكپەن قاي مۇراتقا جەتكىزەر ەكەن! — دەپ كەكەتتى حالەل. ول ءسال توقتالىپ قالدى دا، ويىن جيناقتاپ قايتادان باستادى. — قازاقتىڭ قامىن جەيتىن وسى سەن كىمسىڭ؟ سونى ايتشى الدىمەن. قامقورشى بولعانداي سەن نە ىستەدىڭ؟ الدە سەن جەتى قات جەر استىنان جان بىلمەيتىن ءبىر دانالىق تاپتىڭ با؟ الدە سەن ءاليحان مەن احمەتتەن اقىلدى بولىپ شىقتىڭ با؟ الدە مىنا قاراڭعى قازاقتىڭ اۋزىنا قارلىعاشتاي سۋ تامىزا باستاعان جانشادان داناسىڭ با؟ قازاقتى جىكتەۋ، الاۋىزدىققا اينالدىرۋ — ەل ەتپەۋ. قازاق باۋىرمال حالىق، راقىمشىل حالىق. اتانى بالا، اعانى ءىنى جاعادان الاتىن زۇلىمشىلدىق قازاقتىڭ قانىندا جوق. قازاق قارىنداسقا جاقسىلىق ەتۋمەن قازاق اتانعان. قاي زاماندا اشتان ءولىپ، كوشتەن قالعان قازاقتى كورىپ ەدىڭ؟ قاي زاماندا ادىلەتكە جۇگىنبەي جاقىندى جاقتاپ، جاماندى داتتاعان قازاقتى كورىپ ەدىڭ؟ جاقىندى جۇتىپ، اعايىننىڭ ءجۇنىن ءتۇتىپ جەۋ اشىنعان قاراشەكپەن مەن جانىنان بەزگەن زاۆودشىدان شىعادى. ول سەنى ەرتەڭ الدىمەن جۇتىپ قويادى. ءوز ءتىلىن، ءوز ابىرويىن ساقتاماعان، ءوز جاقسىسىن تاپتاپ كەلە جاتقان، ءوز بايلىعىن وبىپ كەلە جاتقان كوپ توبىر قولىڭدى قول، بۇتىڭدى-بۇت ەتىپ جوق ەتەدى...
— سەن ماعان، حالەل مىرزا، اجداھانىڭ اۋزىن كورسەتىپ، قۇتىمدى ۇشىرما. قارا قۇبىجىقتىڭ اتىنان دا زارەسى كەتىپ بۇرىشقا تىعىلاتىن مەن ءسابي ەمەسپىن. سەنىڭ ايتىپ وتىرعان التى باستى اجداھاڭ ماعان وتە تانىس قۇبىجىق. ول كەشەگى ايدارلىسىن قۇل، تۇلىمدىسىن تۇل قىلعان وبىر پاتشانىڭ وزبىر ءسۇدىنى. سونىڭ مىڭ قاراعا ءبىر كەسەك ادىسىمەن قوجايىندىق ەتىپ كەلگەن قاراقاسقا سالتى. مىڭ قاراشەكپەن قۇمىرسقاداي قىبىرلاپ ءبىر پومەششيكتىڭ كومەيىن تولتىرا الماي ەڭسەسى ءتۇسىپ كەتكەن شاقتىڭ كەيپى. بولماسا قىزىل كوز اتاماندار مەن سۇعاناق كازاك-ورىستار قاندى قىلىشىن بەتكە ۇستاپ رەسەيدىڭ قول استىنا كوشكەن ۇساق ەلدەردىڭ اتا زاڭىن اياق استى ەتكەن زۇلماتتىعى. سەنىڭ قۇبىجىعىڭ كەشەگى قۇبىجىق، ول بۇگىن جوق. بۇگىنگى رەسەيدى دۇرىلدەتىپ كەلە جاتقان اجداھا ەمەس، ريەۆوليۋسيا. زۇلىمدىقتان تازارتاتىن ريەۆوليۋسيا. ول ريەۆوليۋسيانى جاساۋشى سول پومەششيكتىڭ قۇل قاراشەكپەندەرى، الپاۋىتتىڭ اش-جالاڭاش جۇمىسكەرلەرى ەكەنىن سەن بىلەسىڭ. بىلە تۇرا جاسىرعىڭ كەلەدى. اياق استىندا قالعان بۇرىنعى بۇراتانالاردىڭ جىگەرلى ۇلدارىنىڭ سولارعا قوسىلعانىن، بۇلاردىڭ ەزىلگەن قازاقتىڭ ەڭسەسىن كوتەرۋگە قول بەرگەنىن قاستىق دەپ بىلەسىڭ. ۇلىڭدى ۇل، قىزىڭدى قىز قاتارىنا قوساتىن ەڭبەكشى بۇقارانىڭ تۋىسقاندىق تۋى «قازاققا جات» دەپ قورقىتاسىڭ. تەڭدىككە جەتكىزەتىن جولدى «زۇلىمدىق جول» دەپ ۇركىتەسىڭ، اق نيەتتى «ارام» دەپ جەرىتەسىڭ. سونداعى قامقور بولعان قازاققا اپەرەتىنىڭ كانە؟ بەرەرىڭ نە؟ كورسەتكەنىڭ كوز الدىڭدا تۇر... اتۋ... اسۋ... تالاۋ... سوعۋ...
— سابىر، سابىر، ەپماعامبەتوۆ مىرزا! — دەپ كىرىسە كەتتى تاعى دا جانشا ءسوزدى ءبولىپ. — ءسىز اشۋمەن ءوزىڭىزدى مەڭدەتىپ الاسىز. جارالى جانسىز. سىزگە قاتتى سويلەۋگە دە بولمايدى. ساياسات ماسەلەسى وتە ۇزاق ماسەلە. ول ءبىر كورگەندە، ءبىر ءتىل قاتىسقاندا بىتىرە قوياتىن ءىس ەمەس. ۋاقىت ءىالدا. اڭگىمەنىڭ ءبارى الدا. مەن تەك ءسىزدى مىنا دوكتور كورسىن دەگەن نيەتپەن الدىرىپ ەدىم. بۇل كىسى دە ءقازىر اشۋ ۇستىندە. ونىڭ دا سەبەبى مول. ىستەلىپ جاتقان ءىستى بىرەۋ تۇسىنەدى، بىرەۋ تۇسىنبەيدى. سول ءۇشىن رەنجيدى ءبۇل كىسى دە. بىزگە سابىرمەن، شىداممەن، قايسارلىقپەن عانا العا، الەۋمەت ءىسىن ىلگەرى جىلجىتا بەرۋ شارت. بۇل جونىندە دە اڭگىمە كەيىن. — جانشا تاماعىن كەنەپ قالعانداي بولدى دا، ەسىكتەن ارون تورە كورىندى. — سۇلتان، ءسىز مىنا كىسىگە بۇگىن دەم العىزىپ، ەرتەڭ جولعا شىعارىڭىز، — دەدى جانشا وعان.
سەگىزىنشى تاراۋ
1
ۇرەيلى حابار جەلدەي ۋلەپ ەدى...
ەكى كۇننەن بەرى اسكەرگە تىنىشسىز تيگەن «حان سالاۋاتى» بولدى. ولەڭدى ءبىر رەت وقىپ، ءجا بولماسا ءبىر-اق رەت اۋىزشا ەستىگەندە كوبىن ءتۇيىپ قالاتىن نۇرىم بۇل «سالاۋاتتى» ىلەزدە جاتتاپ الدى. ءتىپتى جىرعا ەبى جوق جولمۇقان دا سول كۇنى تۇتاس ءبىلىپ شىقتى. ال، ەكىنشى كۇنى:
— ساللا اللاھي نابيگە!
ايت! تاعى ايت:
ساللا اللاھي نابيگە! —
دەپ ءوزىنىڭ جىگىتتەرىنە جول-جولىمەن ۇيرەتە باستادى.
ءبىراق نۇرىمنىڭ جىگىتتەرى دە، جولمۇقاننىڭ جىگىتتەرى دە وندىقتارى قانشاما دىگىرلەسە دە سالاۋاتتىڭ ءاربىر جولىن ەڭ كەمى ون رەت قايتالعاندا دا وزدىگىنەن ايتىپ شىعۋدى پىشەن شابۋدان جەڭىل كورگەن جوق. ءىرا بولماعان سوڭ نۇرىم بۇل ولەڭدى ەجىكتەپ تۇسىندىرۋگە كىرىستى.
— ءنابي دەگەن ءسوزدى بىلەسىڭدەر مە؟ بىلمەسەڭدەر «پايعامبار» دەگەن ماعىنادا. «ياكي پايعامبارعا»، ونىڭ «اسكەر باسى عاليگە» دەگەن ءسوز بىرىنشى-ەكىنشى جولدارى. ال كەيىنگىسى: باسشى بولعان مىنا جانشالارعا دۇعا قىل! — دەگەن ءسوز. قوسىپ ايتىڭدار:
ساللا اللاھي نابيگە
اسقابلارى عاليگە
باسشى بولعان بىزدەرگە
ازاماتقا قىل دۇعا.
ايت! سولاي! ونان ءارى:
جانىن قيعان جۇرت ءۇشىن،
سارپ قىلعان بار كۇشىن.
عادالاتتى جول قۋعان —
ازاماتقا قىل دۇعا!
كەشكە دەيىن ولەڭ ۇيرەتۋدەن وزدەرى ابدەن سالىعىپ، باسقالاردى دا سالىقتىرىپ بولعان بۇل ەكى وندىق، كازارماعا قايتقاسىن ءوزارا كۇجىلدەسە باستادى.
— سەن، نۇرىم، جان-تانىڭمەن كىرىستىڭ مىنا ىسكە، — دەپ كەكەتتى جولمۇقان تاعى دا. — مەن سەنى جاي ەرمەك ءۇشىن جيىن-تويدى ساعالاپ، ونەرىڭدى كورسەتىپ دومبىرا تارتىپ، جىر جىرلاۋ ءۇشىن ءجۇر عوي دەپ ەدىم باستا. ءقازىر حاننىڭ وڭ قولى بولۋعا قالدىڭ.
— مەن وڭ قولى بولسام، ءومىرى تارتىپكە كونبەگەن، «بارىپ كەل!» دەسە، «الىپ كەلەتىن» سەن دە سول قولى بولۋعا ابدەن بەيىمدەلدىڭ.
— سەن ەجەلەپ ءتۇپ ماعىناسىن دا ميعا قۇياتىن حالگە جەتتىڭ. ءسوز جوق، سەن وڭ قولى بولاسىڭ. باسشى ازاماتقا ءبىر ءسوزىڭ ەمەس، ءبۇتىل جىگىتتەرگە دۇعا وقىتۋدى ۇيرەتىپ شىقتىڭ. ءبىر جاقسى جەرى مەنىڭ ميكەششەلەرىم ءوزىم سياقتى وگىزشە قيسايىپ، وتكەلدەن قاشقان تۇيەشە شەگىنىپ ءبىر جولىن ايتسا، ەكىنشى جولىن ۇمىتۋمەن كەلەدى.
جاۋىرىنى قاقپاقتاي، بويى ۇزىن، ات جاقتى نۇرىم اسكەر كيىمىن كيگەننەن كەيىن كوزگە وزگەشە ىلىگەتىن كەلىستى جاۋىنگەرگە اينالىپ كەتتى. قىستى كۇنى تەرى شالبار مەن شيدەم كيىپ جۇرەتىن جىگىتتىڭ وزىنە دە بۇل فورما تەرىس كورىنگەن جوق، ءتىپتى ونىڭ قالىڭداۋ سۇرعىلت تىككەن فرەنچىنىڭ ءوزى دارىگەر ەحلاستىڭ ادەمى كيتەلدەرىنەن ءبىر دە كەم تۇسەر ەمەس، الىستان قاراعاندا ناعىز سىمباتتى كومانديردىڭ تۇرىندەي. جۇقا، تاڭداۋلى ماۋىت بولماسا دا دوكتوردىڭ دا، ۇلكەن كومانديرلەردىڭ دە فورماسىنان ايىرارلىق ەمەس. ونىڭ ۇستىنە نۇرىمنىڭ كەلىستى ءمۇسىنى، ەر كەلبەتتى، مۇرىندى، قاستى، جابىقتاۋ قاباقتى ءجۇزى ونى قاتارداعى جىگىتتەردەن الدەقايدا ىلگەرى قويعان ەدى. جانە قارا تانيتىن جىگىتتەردىڭ سانى وتە تاپشى بولعاننان كەيىن ءجۇزباسى جولامانوۆ نۇرىمدى دا، ونىڭ قاسىنداعى سوزگە شەبەر بالۋان دەنەلى جولمۇقاندى دا بىردەن وندىق ەتىپ بەلگىلەگەن-دى. قاراماعىنا بەرىلگەن ون ادامنىڭ ءاتى-جونىن جازىپ الىپ، ولاردى تارتىپپەن جيناپ، ۋاقىتىندا كومانديردىڭ قولىنا ۇستاۋ نۇرىمعا قيىن جۇمىس بولعان جوق. ال، قالعان «اسكەرلىك ءىستىڭ» ءبارىن كومانديردىڭ وزدەرى ۇيرەتە باستاعان. وقۋ ويدان ارتىق ەمەس دەگەندەي، ساپقا تۇرىپ، سان تۇزەۋ، وڭدى-سولدى بۇرىلىپ، اياقتى داق-داق باسۋدى ۇيرەنۋ دە وعان قيىنعا سوقپادى. بىرتە-بىرتە جاتتىعىپ، قىلىش اسىنۋ، مىلتىق ۇستاۋ، قۇرال تازارتۋ، اتۋ-شابۋدىڭ تاسىلىنە جەتىلۋ دە جوندەلە بەردى. ەڭ قيىنى قىر جىگىتتەرىنە ۋاقىتىمەن جاتىپ، ۋاقىتىمەن ەرتە توسەكتەن كوتەرىلۋ ەدى، ءبىراق بۇل تارتىپكە دە كوندىگە باستادى؟ ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىنا دەيىن ولەڭ مەن جىرعا زەرىكپەي وتىرىپ قۇلاق توساتىن جانە ءوزى ايتىپ باسقانى مۇريتتەي شۇلعىتاتىن نۇرىمعا كەش جاتۋ دا اسا قيىنعا سوقپاعان-دى.
— ايتتىم عوي، وڭ قولى بولاسىڭ دەپ. ونان دا ءارى سەن بارا-بارا ءبارىمىزدىڭ ۇستىمىزدەن قارايتىن باستىڭ بولارسىڭ ءسىرا، تىم زەيىنىڭدى سالىپ كەتتىڭ كىسى ءولتىرۋ ونەرىنە، — دەدى جاتاردا جولمۇقان وعان.
نۇرىم كەشكى ۇيقىعا قوڭىراۋ بەرىلگەننەن كەيىن، اعاش كويكاسىنىڭ ۇستىنە قاعاز جايىپ، ۆينتوۆكانىڭ وق كوروبكاسىن اينالدىرا باستاپ ەدى.
— قۇرتتاعان قويعا دا ادام كەسكەكتى دۇرىستاپ تاعادى عوي، قاي جەرىنىڭ قانداي تەتىگى بارىن جەتە ءتۇسىنىپ الماي، مىنانى يىققا اسىنۋدىڭ نە قاسيەتى بار، — دەدى ول وق سالاتىن قورابىنىڭ تۇپكى ءۆينتىن ساۋساعىنىڭ ۇشىمەن شۇقىلاپ وتىرىپ.
— باسىندا ەرىككەننەن كىردىم دەپ ەدىڭ، شىنىندا دا سەن ەرىككەن قازاقسىڭ، — دەدى جولمۇقان باسىن شايقاپ. — ەرىككەن ادام عانا موينىن تۇزاققا ءوزى كەلىپ سۇعادى.
— جولمۇقان، سەن مەنى قاجاي بەرىپ قايتەسىڭ، ەرىكسىز نوقتا كيگەننەن گورى ءوز جونىڭمەن قۇرىققا تۇرعانىڭ ارتىق دەپ مەن ساعان باياعىدا ايتتىم عوي. ال، ەندى ونى قايتالاي بەرۋدەن پايدا ونبەسە كەرەك.
— مەن قۇرىق دەپ تۇرعانىم جوق، ەندى قۇرىق تا ەمەس، نوقتا دا ەمەس، تۋرا قىل تۇزاق قىل موينىنان قىسقالى تۇر. نانباساڭ اناۋ ۇزىن سارى جىگىتتەن سۇرا. بۇگىن سولاردىڭ ءبىر اعايىنى كەلىپ اماندىق ءبىلىپ كەتىپتى. ونىڭ اكەلگەن حابارىن سەن تىڭداما — مەن ايتپايىن.
— و نە حابار، اسپان جەرگە ءتۇسىپ پە؟
— ونان دا اۋىرىراق — جەر اسپانعا ءبىر-اق شىعاتىن، توزاڭىن دا جيناي الماي قالارسىڭ.
نۇرىم تاڭىرقاپ جولمۇقانعا «شىن ايتىپ تۇرسىڭ با، الدە ءازىلىڭ بە؟» دەگەن جۇزبەن قارادى. ءبىراق جولمۇقان وعان تۋرا قاراماستان:
— ەسىڭ باردا ەل تاپ دەگەن قازاق ءسوزىن يەك سۇيەر ەتپەسەك نەتسىن، — دەدى جۇمباقتاپ.
— سەن ءوزىڭ بۇكپەي، ايتارىڭدى اشىق ايتساڭ ەتتى، الدە شەتىن كورسەتىپ، ارعى جاعىن جاسىرا قوياتىن ادەتكە باستىڭ با؟
— سەن بەرىرەك كەل، — دەپ ىمدادى جولمۇقان نۇرىمعا. نۇرىم جاقىنداي ءتۇستى: — جىگىتتەر ۇيىقتاسىن، ءبىرقاتارى ونسىز دا بۇگىن ەلەگىزىپ كۇبىر-كۇبىر اڭگىمەلەسۋمەن بولدى. ءبىرقاتارى مەنەن سۇرايدى، رەسەيدىڭ ورىستارىن قاپتاتقان مەندەي-اق.
— ورىستار... قىزىلدار كەلىپ قالىپ پا؟
— تەكەنى الىپتى دەيدى. السا الا بەرسىن، وندا مەنىڭ شارۋام جوق. ال، ءبىزدى سولارعا قارسى اتىسقا ايدايدى ەكەن...
نۇرىم سۇرلانىپ كەتتى.
— راس پا؟
— الارى دا، قوسارى دا جوق. جانىمنان شىعارىپ تيىن-تەبەن جيناپ الايىن دەگەن نيەت جوق. قىزىلدار ءمىساپسىز قاپتاپ كەلەدى دەيدى. سونى توقتاتۋعا ءبۇتىل قازاق، ورىس بولىپ ات قويسا كەرەك. ءبىزدى دە سولاردىڭ كومەكشى اسكەرى ەتەدى دەسەدى.
2
توپتىڭ تولقۋىنا كەيدە جالعىز ادام دا سەبەپ بولادى.
وندىق، ەلۋ باسى، ءجۇز باسى بولىپ كومانداعا جىكتەلىپ كازاك-ورىستار تارتىبىمەن قۇرىلعان جىمپيتى اسكەرىن ءبىر كۇنى ەرتەمەن ساپقا تۇرعىزدى. شالا تۇيىلگەن تارىداي الا قاۋىزدانىپ ءبىر تۇسكە، ءبىر تەمىر تارتىپكە كەلىپ جەتپەگەن بۇل جاۋىنگەرلەردىڭ اتتارى دا الا-قۇلا، وزدەرى دە ىركىس-تىركىستەنگەن سالبىر-سالاق توپىر ەدى.
— جۇزدىك، وڭ قاناتقا ساپتان! — دەپ ايقاي سالعان جولامانوۆتىڭ داۋسى شىققاننان كەيىن دە ءبىرىنىڭ اتى شەگىنشەكتەپ قاتارعا كەلمەي، ءبىرى ويقاستاپ وندىقتىڭ الدىن وراپ، ەندى ءبىر الا بيە مىنگەن ەبدەيسىز سولدات شينەلىنىڭ ەتەگىن زورعا دەپ تاقىمىنا باسىپ جاتتى.
زىعىرى قايناپ، ۇلكەن باستىقتارى كەلىپ جەتكەنشە «تەمىر تارتىپكە» تۇسىرۋگە جانتالاسقان ءجۇز باسى:
— وندىق جۇنىسوۆ، شاقىر تارتىپكە الا بيەلىنى، — دەپ جەكىردى، تۇيمەلەرى اعىتىلىپ كەتىپ دەلەگەيلەنگەن، ەتەگىن جيىپ الا الماي اۋرە-سارساڭ بولعان سولداتتى نۇسقاپ.
— مەنىڭ جىگىتىم ەمەس، جولمۇقاندىكى، — دەدى نۇرىم، ءوز جىگىتتەرىن بولەگىرەك جىكتەي ءتۇسىپ.
— جوق، مەن ونى ساعان بەرگەمىن، ول سەنىكى، — دەپ جولمۇقان ماڭدايىنا سىرعىعان شلەمىن شالقايتىڭقىراپ قويدى. — مەنىڭ جىگىتىم تۇگەل.
— تۇگەل بولسا، بۇل قوسىمشا.
— قىسقارت اڭگىمەنى، جۇنىسوۆ، — دەپ، ءجۇز باسى قاتۋلانا قالدى.
— مەن ەمەس، جاساۋىل-اعا، اڭگىمەنى باستاعان. الا بيەلى انا جولمۇقاننىڭ جىگىتى، — دەدى تاعى دا نۇرىم.
— جولمۇقان، سانا، وندىعىڭدى سانا!
— وندىعىم توعىز، ءبارى ورنىندا.
— قىسقارت! توعىز ادامنان وندىق بولا ما؟ بۇل نە دەگەن بەيباستاقتىق؟
— اتىنىڭ باسىن الىپ جۇرە المايتىن بوس بەلبەۋدىڭ ماعان كەرەگى جوق، توعىزى دا جەتەدى، — دەدى جولمۇقان، الا بيەلىگە قاراي قولىن ءبىر-اق سىلتەپ.
ءتارتىپ بۇزۋشى وندىقتى جونگە سالۋ وپ-وڭاي جۇمىس تا ەمەس ەدى، ويتكەنى بالۋان دەنەلى، سوزگە ۇستا جولمۇقان ءجۇز باسىنىڭ جەكىرۋىنە ىعا قويمايتىنىن ساپتاعى جىگىتتەر دە، ايقايى زور بولعانمەن ءزارى جوق ءجۇز باسى جولامانوۆتىڭ ءوزى دە جاقسى بىلەتىن. سوندىقتان ول، بورىشە جالىن كۇدىرەيتىپ ءوز دەگەنىنە باققان جولمۇقانعا قاباعىن ءبىر ءتۇيىپ ءوتتى دە، ەتەگىن دۇرىستاپ جيناپ الىپ، ەندى تەبىنشەكتەپ اتىن قاتارعا ەندىرە الماي اۋرە بولعان بيشارانىڭ وزىنە ءتوندى.
— كىر قاتارعا! — دەدى الا بيەنى ساۋىردان قامشىمەن تارتىپ-تارتىپ جىبەرىپ، ءسويتتى دە، جولامانوۆ بەينە ءبىر ايداپ كەلگەن قاشاعاندى جەلىگە تىققان ادامشا، قاتارعا ىلەسە الماعان بوساڭ جىگىتتى ءوز قولىمەن وندىقتىڭ اراسىنا سىنالادى.
— بۇل الا بيە ءبارىبىر مال بولمايدى. مەن ونى جەتەكتەپ ءجۇرىپ مال ەتە المايمىن، — دەدى جولمۇقان.
— الا بيەنى قايتەسىڭ مال ەتىپ، اناۋ ۇستىندەگى جىگىتىڭدى قاتاردان قالدىرماساڭ بولدى، — دەپ ءىلىپ ەدى نۇرىم، جولمۇقان اڭگىمەنى تۋرا باسقاعا بۇردى:
— ءبىزدى بازارعا سالا ما قاز-قاتار تىزبەكتەپ؟ الدە، انا تەكەنىڭ كازاك-ورىستارىنىڭ جاۋ جاعىنا قالقان ەتپەكشى مە؟ — دەدى ول.
ونىڭ ءسوزى نۇرىمعا دوپتەلسە دە، ءجۇز باسى جولامانوۆ جاعىمسىز اڭگىمەنى وزىنە ايتقانداي سەزدى.
— باراقوۆ، اسكەردى قالاي تىزبەكتەيتىنىن، قايدا جۇرگىزەتىنىن كوماندير سولداتتان سۇراپ جاتپايدى. باسى ارتىق اڭگىمەنى قىسقارت. وندىعىڭدى ورنىندا تارتىپپەن ۇستا، — دەپ زەكىپ قالدى.
ونىڭ داۋسى قاتتىراق شىعىپ كەتتى، قاتارداعى جىگىتتەر قىسىلىپ-قىمتىرىلىپ ءارقايسىسى وز باسىنىڭ مۇلتىكسىز بولۋىنا تىرىستى — تىزگىندەرىن تەجەپ، ەر ۇستىندە وتىرىسىن جيناقتاي قالدى. كوبى «ەندى قايسىمىزعا كەزەك كەلەر ەكەن؟» دەگەندەي جاۋتاڭداپ كومانديرگە كوز جۇگىرتتى دە، جولمۇقاننىڭ سىرىن جاقسى بىلەتىن نۇرىم «قانداي جاۋاپ قايتارار ەكەن؟» دەپ بىربەتكەي ءور جىگىتتىڭ اۋزىن باقتى.
— ءبىز مال ەمەسپىز عوي، قايدا بارىپ، قايدا توقتايتىنىن بىلمەي ايداعان جاققا جوڭكىلە بەرەتىن. تەكەگە جۇرگىزەتىن بولسا — جۇرگىزەدى دە، جۇرگىزبەسە جۇرگىزبەيدى دە. كۇلبىلتەلەيتىن ەش نارسە جوق، — دەپ جولمۇقان ءبىر-اق قايىردى.
كوپ تولقي ءتۇستى. تىم-تىرىس تۇرعان جۇرت، ەندى ءتارتىپ ءۇشىن قىسىلعان تۇردەن ەتەك-جەڭىن كەڭەيتە قالدى، «شىنىمەن الىپ بارىپ قىرعىنعا سالا ما؟» — دەگەن ءارقايسىسىنىڭ وي تۇكپىرىندە جاتقان جەبىر كۇدىك كەنەت باس كوتەرىپ قالعانداي بولدى.
— باسە دەسەيشى، قاز-قاتار ءتىزىپ بازارعا سالا ما، شىنىندا، اپاراتىن شىعار...
— راس، كازاك-ورىستىڭ قالقانى بولامىز دەپ تالقانى بولارمىز!
— تالقاننان دا زورىن كورسەتەر.
— ونان دا زورى بار ما؟
— توبەڭنەن تۇسكەن زەڭبىرەكتىڭ ءبىر دوبى مىڭ قويدىڭ قوتانىنداي جەردى ءبىر-اق توڭكەرىپ تاستايتىن كورىنەدى. وعان ۇشىرعان اتتىڭ دا، ادامنىڭ دا، اربانىڭ دا كۇل-توپىراق بولىپ كەتكەنىن بىلمەي دە قالادى، — دەيدى.
— قۇداي ساقتاسىن!
— ايتا كورمە، شىراعىم، بەتىن اۋلاق ەتسىن... — دەستى جىگىتتەر كۇڭكىلدەپ.
جولمۇقاننىڭ جۇرتقا جەل بەرەتىن ەرەۋىل ءسوزى دە، الدەنەگە ۇرەيلەنىپ قورقىنىشتى كۇدىك قۇشاعىندا تۇرعان مىنا شيكى جىگىتتەردىڭ ۇرپيىسكەن ءتۇرى دە جولامانوۆتىڭ قۇلاعىنا تۇرپىدەي ءتيدى. ول جاۋاپ بەرۋگە وقتالدى، ءبىراق اقىرىپ-جەكىرىپ قاتالداۋعا باتىل بارمادى. جولمۇقان سياقتى ءبىر ادامعا ءالى دە كەلەتىن، سوزگە دە ۇتتىرمايتىن جانە سوڭىنا كوبىن ەرتە الاتىن العىر جىگىتتەردى قۇر ايقايمەن جونگە سالا المايتىنىن ول جاقسى ءتۇسىندى. سوندىقتان ءتارتىپتى تۇسىندىرە وتىرىپ، نىعايتۋ ادىسىنە كوشتى.
— جىگىتتەر! «قايدا اپارادى، قايدا قويادى» دەگەن ماسەلە جوق. ونداي اڭگىمەنىڭ مىنا سياقتى ساپقا تۇرىپ، ونەر كورسەتەتىن اسكەرلىك سالتانات ۇستىندە قوزعالۋى ورىنسىز. مۇنى ءبىر دەپ تۇسىنىڭدەر. ەكىنشى، ءقازىر سىزدەردىڭ الدارىڭىزعا اسكەر باسشىسى بەلوۋستىڭ ءوزى كەلمەكشى، ءوزى كەلىپ ءسوز سويلەمەكشى. سول ءۇشىن سىزدەردى ساپقا تۇرعىزىپ، ونەرلى ءجۇرىس، ءتارتىپتى تۇرىستارىڭىزدى كورسەتۋىمىز كەرەك. ءتارتىپ بۇزعان، اسكەرلىك انتتى بۇزعان ادامدار جونىندە اسكەرلىك سوتتىڭ ۇكىمىن ەسىتتىرەدى — سونى تىڭدايسىڭدار. تىنىش تۇرىڭدار. باسى ارتىق ءسوزدى تاستاڭدار. ابىرويلى ازامات-بولۋعا تىرىسىڭدار. سەندەردى ات ويىنىنا جەتىك، مىلتىق، قىلىش ونەرىنە سۋداي، جۇزىكتىڭ كوزىنەن وتەتىن ناعىز جاۋىنگەر ەتىپ شىعارۋ ءۇشىن ويناتىپ جاتىر، — دەدى.
ساپتاعى ىركىس-تىركىس بوپ قوبالجىعان اتتىلى توپ ءبىر ءسات سايابىر تۇتا باستادى. «باستىق كەلەدى»، «ءتارتىپ بۇزعان ادامدار جونىندە سوتتىڭ ۇكىمىن ەسىتتىرەدى» دەگەن سوزدەر ولاردى جىمداستىرا تۇسكەندەي بولدى. «ول قانداي ءتارتىپ بۇزۋشى؟» دەگەن سۇراق اتتىلى توپتىڭ ون بويىن قۋالاي جۇگىرىپ، و شەتى مەن بۇ شەتىنە بوگەۋسىز جەتىپ جاتتى.
— قاراڭعى ۇيدە كىم بار ەدى؟ — دەپ كۇبىرلەستى كەيبىرى. ءبىراق تۇرمەدە وتىرعان جىگىتتى دە، ونىڭ ايىبىنىڭ نە ەكەنىن دە ەشكىم اشىپ ايتا المادى.
جان تۇرشىكتىرەر «قاندى قىرعىنعا ايدايدى» دەگەن ۇرەيلى سەزىم ەندى باستىقتىڭ ءتارتىپ تارازىسىنا اۋدى. جاپىرلاسا قالا جاققا قاراستى. اتتى اسكەر ساپقا تۇرعان جەر قالا مەن ارقا بەتتەگى باقشا اراسىنداعى كولەمى شارشى شاقىرىمداي كوگىلدىر تارتقان كولتابان ەدى.
بۇل جەردىڭ قۇيقاسى شىمىر بولعانمەن ۇدايى ات تۇياعى تۇرپىلەپ تاقىر تۋلاقتاندىرىپ تاستاعان-دى. ءقازىر ەرتەڭگى جەلى تىمىق، اۋاسى تۇنىق شاقتىڭ وزىندە دە جۇزدەگەن اتتىلاردىڭ اياعى اق بورداق ەتىپ شاڭ بۋالدىرىنا اينالدىرا باستادى. مۇشەلىك جەردەگى كازارما مەن ارەگىرەك تۇرعان وزەن جاعاسىنداعى گاۋپتۆاحتانىڭ ارالىعى عانا شاڭسىز، بەينە ءبىر جەل ۇرمەگەن ايدىننىڭ ىقتاسىن جاعى سياقتى كوگىس تارتىپ بۇلدىراپ تۇر. اۋرۋحانادان ارعى جەتىكولگە ۇلكەن قارا جول ۇستىمەن ورىسكە شۇبىرعان مالدىڭ، قالاعا اسىققان اربالاردىڭ شاڭى سالاق وراعان جاۋلىقشا شۇباتىلىپ جاتىر.
كەشىكپەي سول گاۋپتۆاحتا جاق تەپسەڭنەن ەكى اتتىلى، ءبىر جاياۋ ادام شىعا كەلدى. اتتىلىنىڭ ءبىرى الدا، ءبىرى جاياۋدىڭ سوڭىندا تاقىمداپ كەلە جاتتى. جاياۋ ادامنىڭ ۇزىندىعى الىستان دا كوزگە وزگەشە شالىنادى. ونىڭ باسىنداعى شلەمى الدىندا كەلە جاتقان اتتىلى ادامنىڭ قاتارلاسا قالعاندا قولتىعىنا تىرەلىپ كەلە جاتقان سياقتى. ءبىراق بۇل ەكى اتتىلىنى دا، ولاردىڭ ورتاسىنداعى ۇزىن «جاۋىنگەردىڭ» تۇتقىن ەكەنىن ساپتا تۇرعان اسكەر جاقىن كەلگەن سوڭ سەزدى: ۇزىننىڭ ەكى قولى كىسەندى، ۇستىندەگى اسكەر فورمالى كيىمىنىڭ يىققا تاققان تىلدەي سارى شۇبەرەگى مەن ومىراۋىنداعى جەز ىلگەكتەرىنىڭ جۇلىنعانىن ولار ەندى بايقادى.
— الگى سوتتالعان مىنا سوبالاق بولدى عوي، — دەدى جولمۇقان الدەكىمگە.
— بۇل كىم ەدى؟
— كىم بولسا دا مىناۋىڭ ويىندا تۇك جوق، ىرجيىپ تۇر، كوردىڭدەر مە؟
— كوردىك، سوقىر تەكە وينايتىن بالاداي، ەكى قولىن ارتىنا ۇستاپ ىرجيا قارايدى، — دەستى جىگىتتەر.
نۇرىم قىلمىستىنى بىردەن تانىدى. ايداپ كەلگەن اتتىلى سولداتتار ونى توپقا جاقىنداتپاي وقشاۋ جەردە ۇستاسا دا بەس ەنەدەن بەلگىلى الپامساداي تۇلعاسى، ۇلكەن مۇرنى، قالقيعان قۇلاقتارى «مەن كارىمعاليمىن» دەپ-اق تۇر. كىشكەنتايىنان بىرگە وسكەن، انەۋگۇنى عانا جول ستارشينا تىزىمگە ىلىكتىرىپ، حان جىگىتتەرى بولىسقا ايداپ كەتكەن كارىمعالي. تەك قانا ۇستىندەگى جىرتىق شەكپەننىڭ ورنىنا اسكەري سۇر كويلەك، سۇر شالبار، اياعىنا ەتىك كيگەن. بۇل فورمالى كيىم ونىڭ ۇزىن بويىن بۇرىنعىدان اناعۇرلىم ۇزارتىپ، بۇرىنعى كەڭ شەكپەنى قولباڭداپ تۇراتىن سيقى سىپتىعىرداي.
«مۇنى نە دەپ جازعىرىپ ەكى قولىن ارتىنا تاس بايلاپ ايداپ اكەلدى؟ نە ىستەمەكشى؟ الدە الگى... ءسىبىر جىبەرەتىن ءبىر بالەگە دۋشار بولدى ما؟ «سورلىنىڭ اتى — copعa، قايتىپ كەلىپ ورعا جىعىلادى» دەگەندەي، اكەسى اندا قايتىس بولىپ، ءىنىسىن شۇعىل قۋىپ جىبەرىپ، نۇرىش ساباعان، شەشەسى زورعا كۇن كورىپ وتىرعان سورقاسقانىڭ ءوز باسى اسكەرگە الىنعانى از بولعانداي، مۇندا تاعى ءبىر قىسىمعا تۇسكەنى مە؟..»
نۇرىم قاتتى قوبالجىپ كەتتى، ات ۇستىنەن جان-جاعىنا بۇركىتشە كوز تاستاپ ءبىر ورىندا تۇرا المادى، ءبىراق ءمانىسىن سۇراپ بىلەتىن ماڭىندا ادام دا بولمادى، كارىمعاليدىڭ وزىنەن بارىپ سۇراۋعا « تەمىر ءتارتىپ» رۇقسات ەتپەدى.
جانە ونىڭ ۇستىنە ون-وننان بۋىندالىپ، ات ۇستىندە قاتارىن جاڭا عانا تۇزەگەن جۇزدىكتىڭ ساپىن بۇزۋ ءوز بىلدىگىمەن جۇرگەن جولمۇقان سياقتى ءبىر بەتتى جىگىتكە دە ءقازىر مۇمكىن نارسە ەمەس ەدى. ءبىراق نە شىقسا دا مەنەن شىعادى، باسقان ەشتەمە بىتىرە الماسسىڭ دەگەندەي:
— ءاي نۇرىم، مىناۋ سەنىڭ كەشەگى ايتقان سوبالاق تۋىسقانىڭ ەمەس پە؟ بويى دا، سويى دا تاپ ءوزىڭ سياقتى سىرىقتاي نەمە ەكەن. جانە قىز الدىندا تۇرعان جىگىتتەي ىرجيادى، دۋ-دۋمانعا جاڭا قولىم جەتتى دەي مە، قالاي ءوزى. الدە سەنى كورگەن سوڭ ارقا سۇيەپ بوساتىپ الادى دەپ قۋانا ما؟ — دەدى جولمۇقان نۇرىمعا. ونىڭ بۇل قالجىڭى نۇرىمعا دا، ىشىنەن تىنىپ تۇرعان ۇرەيلى جىگىتتەرگە دە ۇناعان جوق.
— تىشقانعا ءولىم، مىسىققا ويىن كەرەك دەپ، مۇنداي كىرىپتارلىققا كۇلۋ ورىنسىز، — دەدى قاسىنداعى ءبىر جىگىت.
— ءوزى ىرجيىپ تۇرعاندا، سول ءۇشىن مەن قايعىرامىن با، كۇلمەگەندە نە ىستەيسىڭ، — دەدى جولمۇقان داۋسىن كوتەرىڭكىرەپ.
نۇرىم قاباعىن قارس جاۋىپ، جولمۇقانعا زەكىپ جاۋاپ قاتتى.
— باتىرلىعىڭ وزىڭە. اياق-قولى كىسەندى، جازىقسىز سورلىنى جازالاۋعا اكەلگەندە مۇنداي سۇمدىقتى ەسەرلەر عانا قالجىڭعا شاپتىرادى. كۇلەتىن نارسە ەمەس، بۇل جىلايتىن نارسە.
— جىلاساڭ باستا، قوستاۋشى تابىلسا!
نۇرىم ىشتەن تىنىپ قالدى. ونىڭ اشۋلى ءتۇرىن كورىپ، جولمۇقان دا ەندى قايتىپ سويلەمەدى. جىگىتتەر قىلمىستى ادام مەن ول جوندە ءتىل قاعىسىپ قالعان بالۋان مەن جىرشىعا كەزەك-كەزەك قاراستى دا، ەندى الاڭعا كەلىپ ەنگەن اكىمدەرگە باقتى.
— جاۋىنگەر ساپ، تاپجىلماي ورىندارىڭدا قالىڭدار! باستارىڭدى جوعارى ۇستاڭدار! — دەپ ايقاي سالدى ءجۇز باسى كوماندا بەرىپ.
تىم-تىرىس، ءۇنسىز ءتارتىپ ورناي قالدى. قارا كوك ارعىماققا مىنگەن ۇزىن ورىس كومانديرى، قاسىنا ەرگەن ەكى-ۇش سەرىگىمەن الاڭعا ەكپىندەپ ەندى. ورتاعا كەلىپ تۇرا قالعان كەزدە كومانديرگە جان-جاقتان شاپقىلاپ ءجۇز باسىلارى جەتتى، بىرنەشە مينۋت قورشالاعان جۇزدىكتەرمەن ءتىل الىستى دا، كوماندير قولىن سىلتەپ قالدى. ءجۇز باسىلارى قايتادان ورىندارىنا شاپتى.
— تىنىشتالىڭدار! باستارىڭدى كوتەرىڭدەر! تاپجىلماي ورىندارىڭدا تۇرىڭدار! — دەگەن جارلىق-كوماندا جان-جاقتان جامىراي قوسىلىپ، الاڭدى ايقايلى ۇنگە تولتىرىپ جىبەردى.
قانشاما تىنىشتىڭ ءتارتىپ ساقتالسا دا، قوبالجىعان جانداردىڭ ءوزارا قىبىر-قيمىلى، اتتاردىڭ ۇزدىكسىز تىپىرى مەن ءپىر-پىر پىسقىرىسى، تاماق كەنەگەندەردىڭ «قىق-قىقتاعان» دىبىسى، جۇگەن ايشىقتارىنىڭ شىلدىرى بىرىنە-بىرى ۇلاسىپ ۇلكەن كومانديردىڭ داۋسىن قۇلاققا تەگىس شالدىرمادى؛ ارتتاعى سايتا تۇرعاندار تۇگىل، ىلگەرى جاقتاعى تىزبەكتەردىڭ ءوزى ءسوزدى ايقىن ەستىمەدى، ونىڭ ۇستىنە ءتىلى اسا ورالىمسىز باستىقتىڭ شالالاۋ قازاقشاسى ەستىگەندەردىڭ اسا كوكەيىنە قونا قويمادى.
— ءتارتىپ بۇزعاندار... قىلمىس جاساعاندار قاتتى-قاتتى جازا الاتىن بولادى، — دەدى ءبىر كەز كوماندير.
«بايقاڭدار! تارتىپتەن باس تارتقانىڭ قاتتى-قاتتى جازا الاسىڭدار!» دەگەندەي بۇل سوڭعى سوزدەردى باس شۇلعىن قۇپتاعان ءجۇز باسىلار بەينە ءبىر كوڭ باسىنداعى قوراز سياقتى قوقاڭداي قالدى. ولار ەدىرەيتە تۇرگەن شلەمدەرىن ودان بەتەر ەدىرەيتىپ، ات تىزگىنىن قىسا تارتىپ، ۇزەڭگىگە شىرەنە ءتۇستى.
كوماندير ءسوزىن ءبىتىرىپ، قوشامەتشى ەكى ادامنىڭ قاتارىنا تۇرا قالعان كەزدە، ەكەۋدىڭ وڭ جاعىنداعى الاڭعا جاياۋلاپ كىرىپ، كەيىنگى جاعىندا تۇرعان ءبىر شوعىر ادامعا يەك قاققانداي يشارا ەتتى. بۇل ءبىر شوعىر التى-جەتى ادامنىڭ كىم ەكەنىن اسكەر انىق ايىرا العان جوق، تەك قانا ولاردىڭ ىشىندەگى وزدەرىنە تانىس ەحلاس دوكتوردىڭ اق كيتەلدى فورماسى، التىن كوزىلدىرىكتى اق قۇبا ءجۇزى، بويشاڭ دەنەسى كوزدەرىنە شالىندى دا:
— لوكتىر...
— لوكتىر دا كەلىپتى! — دەستى ءوزارا كۇبىرلەپ.
نۇرىم وزگەدەن بولەك ۇزىن بويلى، ادەمى كيىمدى سۇلۋ ەحلاسقا ءبىر، ونان ءارى شەتكەرى تۇرعان قولى كىسەندى ەڭگەزەردەي كارىمعاليعا ءبىر كوز تاستاپ، بۇلاردىڭ نە ىستەرىنە كوزى جەتپەي ىشتەي تىندى. ءبىراق ول نە بولارىن زۇلدىر بولسا دا بولجاۋعا تىرىستى. «مۇنى جازالاۋ نيەتىمەن اكەلگەن ەكەن. بۇل قالاي، الدە اتا ما؟» دەگەن مۇزداي وي دەنەسىن شىمىركەندىرىپ جىبەردى. «نە ءۇشىن؟ورازدىڭ ايتۋىنشا كەرۋەنىن تالاتقان اتاڭا نالەت وفيسەر سول تۇنگى شابۋىلدان ءوز باسىن زورعا الىپ شىققان. ەندى سوعان كىنالى كارىمعالي بولعانى ما؟ كارىمعاليدى جاۋاپتاعانشا وفيسەردى نەگە قولعا المايدى. باسقالارى قاشىپ كەتىپ، اعىنان جارىلىپ سوڭىنا ەرگەن كارىمعاليعا بار كىنانى جاپپاقشى ما؟ بۇل نە دەگەن جاۋىزدىق؟..»
3
بار كىنانىڭ كارىمعاليعا جابىلعانى ۋدان دا اششى شىندىق ەدى.
«وزىنەن ون ەسە كوپ جاۋعا كىشكەنە وتريادىم قاھارماندىق ەرلىك كورسەتتى. قولما-قول ۇرىستا جەتى جىگىتىم قازا تاپتى دا، بەسەۋى اۋىر جارالى بولدى... ءبىر جىگىتىمىز باس قورعاپ اربا استىنا تىعىلعان ەكەن، جىلاپ-سىقتاپ تاڭەرتەڭ سوڭىمنان جەتتى... بۇل اربا استىنا تىعىلعان قارا باسقىردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا وعان: — «ءبىز قىزىل گۆارديامىز، قارۋىڭدى تاستا دا ەلگە قايت. ءبىز كىناڭدى كەشىردىك»، — دەپ ۇگىتتەپتى. ءوزىن بوساتىپ جىبەرىپتى دەپ مالىمدەگەن ەدى ابىلايەۆ تورەگە قارۋ تاسىعان كەرۋەننىڭ تۇندە قولدى بولعان سەبەبىن جالعان دالەلدەپ. تەرگەۋدە ابىلايەۆ كارىمعاليدىڭ كۇناسىن ونان دا ءارى تەرەڭدەتتى. اعىنان جارىلعان كارىمعالي وفيسەرگە تۇندە كەرۋەن ۇستىندە كەلە جاتقان حاكىمدى كورىپ قالعانىن دا اقتارىپ سالعان ەدى. بۇل وقيعانى ايتقالي ابىلايەۆ: «قارۋلى وتريادىمنىڭ ىشىندەگى مىنا كارىمعالي قايىپقوجا ۇلى دەگەن بولشيەۆيكتەردىڭ جىبەرگەن تىڭشىسى حاكىم جۇنىسوۆتى كورە تۇرا ماعان مالىمدەمەدى. جۇنىسوۆ قايىپقولسا ۇلىنىڭ تۋعانى. بولشيەۆيك باسشىلارىنا قارسى تۇرماي بۇل سولدات ۋالايات الدىندا بەرگەن انتىن بۇزىپ وپاسىزدىڭ جاسادى، قارۋىن تاستاپ قولعا ەركىمەن بەرىلدى. بۇل تۇنگى شايقاستا سەرىكتەرىنىڭ قازا تابۋىنا، كەرۋەننىڭ قولعا تۇسۋىنە باس سەبەپكەر بولدى» دەپ دالەلدەدى.
— قويىلعان كىنانى مويىندايسىڭ عوي، ايىپتى قايىپقوجا ۇلى؟ — دەپ سۇراعان تەرگەۋشىگە، كارىمعالي ىرجيا كۇلىپ قانا قويعان.
بۇل، وڭدى-سولىن شاققا ايىراتىن جارلىنىڭ نادان بالاسى كورگەنى دە از، بىلگەنى دە جوقتىڭ قاسى ءمۇساپىر جانداردىڭ ءبىرى بولاتىن. «ستارشينا مىقتى ما، بولىس مىقتى ما؟» دەگەن زامانداستارىنىڭ كەلەكە سۇراعىنا دا «ءبىزدىڭ جول مىقتى» دەپ ىرجياتىن. ونىڭ وتە شاعىن ۇعىمىندا ستارشينادان قۇرمەتتى جان جوق. «وسى ستارشينا سياقتى اتقا ءمىنىپ ەل ارالاسام» دەپ ويلايتىن. «ال، سەن ەلدە بوسقا جۇرگەنشە ات ءمىنىپ، مىلتىق .اسىنىپ ادام بول» دەگەن جولدىڭ «اقىلىن» ول بىردەن قۇپتاپ ەدى. سول ارمان ەتكەن مىلتىق اسىنۋى قولعا ەركىن تيگەندە ول قۇدىرەتتى ستارشينالارعا تەڭەلدىم دەپ ۇقتى. «ال، كىمدى كىم جەڭبەكشى، نەگە جەڭبەكشى، ۇكىمەت»، «بيلىك»، «باسقارۋ» دەگەن تۇسىنىكتەرگە تالداپ اساۋاپ بەرۋ ونىڭ ۇعىمىنا شاق كەلمەيتىن نارسەلەر-دى. سوندىقتان دا ول ابىلايەۆتىڭ ايتقانىنا باس شۇلعۋمەن تىندى. ونى «زيان ىستەپ تۇر» دەگەن ويدان دا اۋلاق بولدى. سوتتىڭ: «اسكەرلىك انتىن بۇزىپ، جاۋعا قارسىلىقسىز بەرىلىپ وپاسىزدىق جاساعانى ءۇشىن ساپتا تۇرىپ اسكەر الدىندا اتىلۋ جازاسىمەن جازالانسىن» دەگەن ۇكىمىنە دە ول رەنىش شىراي كورسەتكەن جوق. بۇرىنعى ەكى ەزۋى ەكى قۇلاعىنا جىلجيتىن قالپىندا تۇرا بەردى. كىم بىلەدى، جاسىنان جۇمسالۋدى عانا ءبىلىپ، ايتقانعا جۇرە بەرەتىن ۇيرەنشىكتى باس يۋگە مويىن سوزدى ما، الدە ءومىرى ەشبىر جانعا قيانات ەتىپ كورمەگەن جان وزىنە دە ەشبىر ادام زيان ەتپەيدى دەپ ءتۇسىندى مە ەكەن!
كوماندير سويلەپ بولىپ اسكەر سوتىنىڭ باستىعىنا كەزەك كەلگەندە تىم-تىرىس قالپىندا تۇرعان اسكەر ەندى تولىق قارا كىسىگە كوزدەرىن تىگە قالدى. ورتا بويلى، مۇرتتى، دەنەلى، الىستاپ قاراعاندا كوزگە وتە-موتە قارا كورىنەتىن بۇل سوت اعاسىنىڭ ۇستىنە كيگەن شينەلى دە قارا ەكەن. ول جىلتىراعان بارلىق تۇيمەسى تەگىس سالىنعان سول ۇزىن شينەلىنىڭ ەتەگى جەردەن ەكى ەلى عانا كوتەرىلگەن كۇيى ىلگەرىرەك شىعىپ، باسىنداعى اسكەري بيىك قارا فۋراجكاسىن الىپ قولتىعىنا قىستىردى دا ءوزى كەيىنىرەكتە قالعان سوت حاتشىسىنا موينىن بۇرىپ الدەنەنى سۇراعانداي بولدى، پيسار وعان تەز-تەز ادىمداپ كەلىپ قوس قولدان پايكا تارىزدەنگەن نارسە ۇسىندى. سۋديا اسىقپاي، سول ۇسىنعان قاعازدى الىپ، قولتىعىنداعى فۋراجكاسىن ءپيساردىڭ قولىنا ۇستاتتى؛ مۇرتىن سيپادى، كەۋدەسىن كەرىڭكىرەي ءتۇستى؛ جۋان قوڭىر داۋىسپەن ءبىر سازدا ۇكىم وقۋعا كىرىستى.
«حالىق قالاعان يگى جاقسىلاردىڭ تەگىس باس قوسىپ كىشى قۇرىلتاي ماجىلىسىندە ءبىر اۋىزدان قالاپ، القالاعان باتىس ۋالاياتى اتاناتىن اۆتونوميا اتىنان، شاريعاتقا حيلاپسىز زاڭ نيزامى مەن عادالاتتىك كوكسەۋشى اسكەري دالا سوتى، سوت اعاسى كوپجاساروۆتىڭ باسقارۋىمەن وسى ۇستىمىزدەگى 1918 جىلدىڭ وكتيابر ايىنىڭ 28 جاڭاسىندا ۋالايات اسكەري باسقارماسىنىڭ حۇزىرىندا اسكەرلىك قىزمەت اتقارۋشى جاۋىنگەركارىمعالي قايىپقوجا ۇلىنىڭ اسكەرلىك ۋستاۆتى اياق استى ەتكەن اۋىر قىلمىستى ىس-دەلاسىن قارادى...
...ۋالاياتقا وپاسىزدىڭ ەتكەن سولدات كارىمعالي قايىپقوجا ۇلى ۋالايات اسكەرىنىڭ الدىندا اتىلۋ ارقىلى ءولىم جازاسىمەن جازالانسىن...» — دەگەن سوڭعى سوزبەن بىرگە تۇرعان جۇرتتىڭ ءجۇزى تەگىس كارىمعاليعا بۇرىلدى...
كەڭ اسپاننىڭ استىندا تارىلار دەمنىڭ اقتىق اششى مينۋتتارى سامساعان جاننىڭ كوز الدىنا ايقىن كەلگەندەي بولدى. «جۇزىندە نە بەلگى بار؟» دەگەندەي جامىراي قاراعان كوپ كوزدەردىڭ تۇبىندە تاپ سول شاقتا تالاي تامشى ەرىكسىز دومالاپ، تالاي قاباڭ قارس جابىلعان دا شىعار. تالاي كەۋدە كۇرسىنە قالىپ، تالاي تاڭداي وكىنىشپەن قاعىلۋى دا ىڭتيمال عوي. ءبىراق سول تۇرعان كەڭ الاڭىنداي بەيعام، جالپاق دالاسىنداي موماقان، كەۋدەسى كەرە قۇلاش اڭعال جىگىتتىڭ جۇزىندە ويماقتاي نارازىلىق نىشانى جوق ەدى. ساپتاعى سانسىز كوزگە جاي قالپىنداعى ەزۋىن جيماي تۇرعان كۇيى، الاڭعا كەلگەندەگى ارجايى ءپىشىنى ەلەستەدى. ونىڭ كوز الدىندا ءبارى باياعى: اسپان دا، جەر دە، جۇرت تا باياعى، ۇيلەر دە، كازارما دا سول كۇيىندە، ءبارى دە قاننەن-قاپەرسىز، قاز قالپىندا تۇر... ونىڭ ولتىرگەندەي وشىككەن كىمى بار؟ ول نە جازىپتى؟ جۇرتتىڭ ءبارى دە جانى بار، يمانى بار، ءبىرى تۋعان، ءبىرى تۋىسقان، تامىر-تانىستار مەن دوستار، جانى اشىر اعايىندار عوي...
ءجۇز باسى جولامانوۆ كورنەكتى-كورنەكتى جىگىتتەر قاراماعىنا كەلگەندە اسا قۋانىپ كەتكەن ەدى. ويتكەنى نۇرىمنىڭ جىرشى ەكەنىن، كوزى اشىق، حات تانيتىن ەستى ادام ەكەنىن ول جۇزدىك قۇرىلماستان بۇرىن بىلگەن. ونىڭ ايقاي سالىپ دومبىراعا قوسىلىپ ولەڭدەتىپ جاتقانىن الدەنەشە رەت كورىپ، كەيدە ۇيمەلەگەن جىگىتتەرمەن قوسىلىپ «قۋاتتاپ» تا قويعانى بار-دى. بۇل مۇنان بىرنەشە جۇما بۇرىن، جاڭادان دايىنداعان كازارمانىڭ ءبىتىپ، وعان «قوڭىر سولداتتاردى» توپ-توبىمەن ورنالاستىرا باستاعان كەزدە ەدى. ال، سوڭىنان «ىسىلىپ قالعان» قارا قوڭىر سولداتتاردى جۇزدىككە جىكتەپ، ون-وننان جۇپتاعان كەزدە سول باسقالاردان بويى دا، ويى دا وزىق ۇزىن قارا ۇلەسىنە تيگەندە ونى بىردەن وندىق ەتىپ تاعايىنداعان ەدى. نۇرىمنىڭ قاسىنداعى شاقپاق دەنەلى جولمۇقان دا وعان وتە قولايلى، بەلدى جىگىت ەسەبىندە كوزگە تۇسكەن-دى. «ءتارتىپتى تاپجىلدىرماي ساقتاپ، ءجون-جوسىق كورمەگەن شيكى جىگىتتەردى ءبىر ۋىسقا سىيعىزۋعا بۇل ەكەۋى ابدەن كەرەك» دەپ ويلاعان بولاتىن. ءبىراق ويىن ۇيرەتۋ ىسىنە كۇرت كىرىسكەن كەزدە بۇل ەكى جىگىتتىڭ ەكى ءتۇرلى جان ەكەنىن ۇققان. نۇرىم ءتىل العىش، ال جولمۇقان دەگەنگە كوز كونبەيتىن مىنەز كورسەتتى. وعان ايقايمەن كەلۋ بۇل مىنەزدى ونان ءارى وشىكتىرە بەرۋ ەكەنى دە بايقالدى. ءبىر كۇنى جولامانوۆ:
— باراقوۆ، سەنىڭ انا كوك بيەلى جىگىتىڭ شىرىقتى بۇزا بەرسە، الدىمەن سەنىڭ ءوزىڭدى گاۋپتۆاحتاعا وتىرعىزامىن، نەگە دۇرىستاپ ۇيرەتپەيسىڭ؟ — دەگەن.
جولمۇقان وعان باعىنىشتى سولداتتىڭ ادەت بويىنشا «قۇپ» دەۋدىڭ ورنىنا:
— ۇيرەتكىش بولساڭ ءوزىڭ ۇيرەت، ال، گاۋپتۆاحتاڭ جاسايلى بولسا مەن ءۇشىن ءوزىڭ وتىرۋىڭا بولادى، — دەدى بىردەم سويقاندىق مىنەز كورسەتىپ.
قىپ-قىزىل بولىپ كەتكەن كوماندير جالپاق جىگىتتىڭ قاسقىرشا كۇدىرەيگەن ءتۇرىن كورىپ كومانديرلىك قاتاڭدىققa بارا المادى، ول جولمۇقاننان كورەر كوزگە ىعا ءتۇستى، اڭگىمەنى باسقاعا بۇرىپ، وزگە وندىقتارمەن اينالىپ كەتكەن ەدى.
ال، ىشىنەن: «بوكسەسىنەن تۇرسەڭ قايىرىلىپ باس سالۋعا ءجۇز جانبايتىن ءبورىنىڭ ءتۇرى سياقتى، ءسۇدىنسىز نەمە» دەپ قويعان. سونان بەرى ول «شويتابان جالپاق باس» جولمۇقانعا تىكتەپ كەلۋدەن باس تارتقان.
باس، كوماندير شاقىرىپ الىپ ءۇشىنشى جۇزدىككە:
— ون جاۋىنگەردى ۇكىم ورىنداۋعا شىعار، ءجۇزباسى جولامانوۆ! — دەپ جارلىق ەتتى.
— حۇپ بولادى، اسا مارتەبەلى مىرزا، ۇكىم ورىنداۋعا ون جاۋىنگەر دايىن بولادى! — دەدى جولامانوۆ چەست بەرىپ.
ءسويتتى دە ول كەرى شاپقىلاپ ءوز جۇزدىگىنە جەتتى دە، كولدەنەڭدەپ تۇرعان جالپاق جاۋىرىندى باراقوۆقا قارادى. «بۇل داۋدە بولسا ءبىر قارسىلىق كورسەتىپ قالار-اق» دەپ ويلادى ءجۇز باسى سول مەزەت. سوندا دا ول:
ون جىگىتىڭمەن، باراقوۆ، ۇكىم ورىنداۋعا شىعاسىڭ... — دەدى سولقىلداقتاۋ ۇنمەن. ونىڭ جۇزىندەگى وسى كۇدىكتى ويدىڭ نىشانىن تاسا باسپاي توپشىلاعان ادامشا جولمۇقان دا قارسى جاۋابىن قامتي قالدى.
— جازىقسىز ادام قانىن ىشكەندەي جولمۇقان ءازىر جاۋىزدىققا ۇيرەنگەن جوق، — دەدى باراقوۆ ادەتىنشە جايباراقات قالپىمەن ۇزەڭگىگە بابىمەن شىرەنە ءتۇسىپ.
«سونىڭ جاقسى... ءوزىم دە بىلگەنمىن، سەنىڭ اياق باسا قويمايتىنىڭدى» دەدى ءجۇز باسى ىشىنەن. ءسويتتى دە ول قاتارداعى جۇنىسوۆتىڭ جۇزىنە كوز تاستاي بەرىپ ەدى، تىشقان الاتىن مىسىقتاي ونىڭ قيمىلىن اڭدىپ، بار نازارىن ءبىر وزىنە تۇتاس اۋدارعان جولمۇقان:
— جۇنىسوۆ تا بارمايدى. اناۋ ەزۋ تارتىپ تۇرعان جازىقسىز سوبالاق ونىڭ تۋىسى. جۇنىسوۆ قانا ەمەس، باسقا جىگىتتەرىڭ دە قولىن كوتەرە بەرمەس وعان. ال، بۇزىق ابىلايەۆتى ات دەمەي-اق قاراۋىلدىڭ ۇشىنا الۋعا تەگىس دايىن وسى تۇرعاننىڭ ءبارى، — دەدى.
جولمۇقاننىڭ ءتۇسى وزگەرە قويماعانمەن، سوڭعى سوزدەردى ول اۋزىنان تىستەنە شىعاردى، جاڭاعى جايباراقات قالپى مۇلدەم جوعالىپ كەتتى.
بەلگىلى سوتقار ءبىر بەت جىگىتتىڭ بۇل بويۇسىنباۋىن ءجۇز باسى تابيعي نارسە دەپ ءبىلدى مە، الدە مىنا قىسىلشاق تار كەزەڭدە ونىمەن سوزگە كەلۋ ارتىق دەپ تاپتى ما، ايتەۋىر ول وعان دا قايىرىپ ءتىل قاتپاستان. جۇنىسوۆتىڭ دا جاۋابىن كۇتپەستەن، جۇزدىگىنىڭ ءجۇز قادامداي جەرگە سوزىلعان ەكىنشى باسىنا قاراي تەز تىزگىن بۇردى. ونىڭ ءبىرىنشى جارلىعى دا، جارلىعىن ەكى ەتكەن جولمۇقاننىڭ سوزدەرى دە جۇزدىك قۇلاعىنا تەگىس شالىنا قويعان جوق-تى. سوندىقتان ول ءجۇزدىڭ ەكىنشى قاناتىنداعى جۇقا ءوڭدى سارى جىگىت باسقارعان وندىقتى تەز ءبولىپ شىعاردى دا، كۇنى بۇرىن ازىرلەنگەن ۇكىم ورىنداتاتىن اسكەر سوتى ۋاكىلدەرىنىڭ قولىنا تابىس ەتتى.
كەشىكپەي قاتار-قاتار ءتىزىلىپ، شەتى الدەقايدا سوزىلعان جۇزدىكتەرگە:
— باستارىڭدى جوعارى كوتەرىپ، تىنىشتالا قالىڭدار! — دەگەن قازاقشا كوماندا بەرىلدى.
تەگىسىنەن جۇزدەرى ارقا بەتكە قاراعان اتتىلى الاماندار تىنىشتالا قالدى. ولىمگە ۇكىم العان ادامنىڭ قاسىنداعىلار ءوز جۇمىسىنا كىرىستى. وزگەلەردەن الا-بولە قىنجىلعان نۇرىمنىڭ كوزى كارىمعاليدىڭ قاسىنا تايانعان بەس ادامنىڭ ءبىرى ەحلاس دوكتور ەكەنىن الىستان-اق تانىدى. بۇرىن مۇنداي ءولىم جازاسى تۇگىل جاي وكىم ەستىپ كورمەگەن، ءتىپتى سوت دەگەن ءسوزدىڭ تەك اتى عانا بولماسا، «زاتىن» جاقسىلاپ كوز الدىنا كەلتىرەرلىكتەي جەتە بىلمەيتىن نۇرىمعا دوكتوردىڭ ارالاسقانى ەرسى سياقتاندى. ول ولىمگە بۇيىرىلعان ادامنىڭ ولتىرىلگەن-ولتىرىلمەگەنىن دوكتور قاراپ ايىراتىنىن ەستىگەن جوق-تى. «شۇعىلدىڭ مىنا اق جاعالى، قارا قالپاقتى اقسۇيەك بالاسى، قىزىق ءۇشىن، قايىپقوجا كەدەيدىڭ بالاسىن قالاي اتار ەكەن دەپ كەلدى مە ەكەن؟ ۋا، قۇدايدان بەزگەن قايىرىمسىز جاندار! ادامدى ادام ءولتىرىپ، ونىڭ قالاي ولتىرىلگەنىن تاماشالاپ قارايتىن قارا باۋىر قاسقىرلار. ىزگىلىك دەگەننەن، ادىلەتتىلىك دەگەننەن ءبىرجولا بەزگەن دىنسىزدەر! ءبىرى تۇندە الدىرعان قارۋ-جاراعىن جازىقسىز كارىمعاليعا جاۋىپ، ونى ولتىرۋگە ۇكىم شىعارتسا، ەكىنشىسى قالاي ولتىرەر ەكەن كورەيىن دەپ باسىنا كەلىپ تۇر. بۇلاردىڭ قۇزعىن قارعادان ايىرماسى بار دەپ كىم ايتار. ولىكتىڭ باسىنا كەلىپ قاقىلدايتىن قۇزعىن، مالعۇندار!» دەپ تىستەندى ول ەحلاستان كوزىن الماي. ءبىراق ەحلاس دوكتور اتىلاتىن ادامنىڭ قاسىنا بارعان جوق، كەيىنىروكتە قالعان اسكەري سوت باستىعى جۋان قازاقپەن جانە اسكەري كيىمىن كيگەن ءبىر اكىمنىڭ قاسىندا قالدى.
نۇرىم ەندى كارىمعاليعا كوز تىكتى. قاسىنا جەتىپ بارعان اق شالمالى پولك موللاسى حايىرشا ءقازيدىڭ ول بەتىنە قاراپ ءبىر ءسوز ايتقانداي بولدى. ءبىراق ونىڭ ءسوزى قۇلاققا كەلۋگە ەكى ارا وتە الشاق ەدى. «شاماسى يمان ايتتىرىپ تۇر عوي» دەپ ويلادى نۇرىم. ال، كوزى مولدادان بۇرىن كارىمعاليعا قايتا قادالعاندا ونىڭ سويلەگەن ادامنىڭ اۋزىنا قاراپ كۇلەتىن ەلدەگى بۇرىنعى ادەتى كوزگە ايقىن شالىندى.
كارىمعالي انىق كۇلىپ تۇر... قازيدىڭ اۋزىنا قاراپ كۇلىپ تۇر. ونىڭ نە ايتىپ تۇرعانى كارىمعاليدىڭ ميىنا جەتپەگەن سياقتى، كادىمگى ەلدەگى ۇلكەندەر اقىل ايتقاندا ىرجيا قارايتىن كۇلكىسى!.. ءتىپتى بالاعاتتاپ جاتساڭ دا ەزۋ تارتاتىن ادەتى...
نۇرىم بەتىن باسىپ، ات ۇستىندە تەڭسەلىپ كەتتى. استىنداعى كەر ات ونىڭ ەردەن ءسال اۋىتقي تۇسكەنىن تۇزەيىن دەگەندەي اياعىن تىرەڭكىرەي ءتۇسىپ بەلىن قارسى قايىستىرا قالدى.ءسويتتى دە تۇرعان ورنىنانقوزعالىپ، ءىشىن تارتتى، كۇرسىنە دەمالدى.
نۇرىمنىڭ ويىنا جازدىكۇنى ءشوپ باسىنداعى كارىمعاليدىڭ قىزىق مىنەزى ءتۇستى.
...توياش، بەكەي، نۇرىم شۇڭقىرسايدىڭ بەلۋاردان كەلەتىن كوك قاسقا بيدايىعىن قاتىپ كەتەدى دەپ جۇرتتان بۇرىن ءۇش شالعىمەن ەرتە كەلىپ، كۇن ساسكەلىككە كوتەرىلگەنشە جايپاپ شاۋىپ تاستادى دا، دەمالۋعا قىستاۋدىڭ كولەڭكەسىنە كەلىپ وتىردى. سولاقپانداي بولىپ كەلە جاتقان ءىرى كارىمعاليدى ولار: «جاردەم بەرە كەلەدى عوي شاماسى، شالعىعا ولاق ەدى، قامبالاۋعا ەرتە، بۇعان نە ىستەسەك ەكەن؟» دەپ كەڭەستى. بىرەۋى: (توياش بولۋى كەرەك) «اسقا جىبەرۋ كەرەك، اۋىلعا بارىپ جۇرگەنشە، وسى جەردە تاماقتانىپ كەشكى سالقىنمەن سايدى جەڭىپ الايىق»، دەپ اقىل بەردى. قالعاندارى، اسىرەسە نۇرىم مۇنى «تابىلعان اقىل» دەپ ويلادى دا، ءبارىبىر ارعى بەتتەگىاۋىلدان بارىپ ءبىر تورسىق ايران، نان مەن ماي اكەلەدى عوي دەپ، كارىمعالي كەلىسىمەن بار سۋسىندى سونىڭ الدىنا تارتتى.
— كارىمعالي، شولدەپ كەلگەن شىعارسىڭ، مىنا ايراندى ءىش تە، سونسوڭ بىزگە ارعى بەتتەن تاماق جەتكىزىپ بەر. سەنىڭ جاردەمىڭ وسى بولسىن، — دەستى.
اياعىن جاي باسىپ كەلگەن كارىمعالي، ادەتىنشە نۇرىمعا ىرجيا ەزۋ تارتتى دا باسىن يزەدى. «ماقۇل» دەپ ىسكە كىرىستى. ول اسىقپاستان تورسىق تۇبىندەگى ايراندى سارى توستاعانعا قۇيىپ الدى، ءسويتتى دە ونى باسا ءبىر ءسىمىرىپ ورتايتتى دا، توستاعاندى شايقاپ-شايقاپ ايراننىڭ بابىن كەلتىرىپ بولىپ، تۇبىنە شەيىن ۇرتتاپ-ۇرتتاپ تاۋىستى. وڭ قولىنىڭ سۇق ساۋساعىمەن اياقتىڭ جيەگىنە جۇققان ايراندى سىپىرىپ جىبەرىپ ۇرتتاپ قويدى دا، سونسوڭ توستاعاندى جالاپ-جالاپ الدى. قارنى اشىپ كەلگەنىن وتىرعاندار ايتپاي سەزىپ، تاعى دا تورسىققا كوز قىرىن سالعان كارىمعالنعا: — ءىشىپ قوي، ءباربىر ايران اكەلەسىڭ عوي، — دەستى. كارىمعالي تاعى دا ءبىر توستاعانعا جۋىق تورسىق تۇبىندەگى ايراندى قۇيىپ ءىشىپ، ورنىنان تۇرەگەلىپ:
— مەن قاشان اكەلەيىن استى؟ — دەدى.
— ءقازىر بارىپ اكەلسەڭ دە بولادى، — دەستى وراقشىلار.
ورنىنان تۇرىپ بوساعان تورسىقتى الىپ نىعىنا سالىپ جاتقان كارىمعاليعا نۇرىم:
— كارىمعالي، سەن بىزگە جاردەم بەرە كەلدىڭ بە، الدە جۇمىسسىز ەرىككەننەن ءجۇرسىڭ بە؟ — دەدى. كارىمگالي سوندا عانا ادەتىنشە ەزۋىن جيماي تۇرىپ:
— قايىپقوجا دەگەن كىسى قايتىس بولىپ ەدى، سونى ايتايىن دەپ كەلىپ ەدىم، — دەگەن ەدى.
«و، سورلى، — دەدى نۇرىم كۇرسىنىپ، كارىمعاليدىڭ اكەسى ولگەندە دە جايباراقات جۇرگەن سول سابيلىگىن كوز الدىنا كەلتىرىپ. — اۋليەدەن دە اقكوڭىل سورلى! بارلىق سىرىڭدى جاۋىز وفيسەردىڭ الدىندا اقتارا سالىپ، ءوز باسىڭدى ءوزىڭ جۇتتىڭ. بەيكۇنا ءسابي! ومىردە ءبىر قىزىق كورمەي وتكەن بيشارا! باقىتتان قۇر قالعان سورقاسقا!»
نۇرىم كەنەت باسىن جوعارى كوتەرىپ الدى دا سەلك ەتتى — كۇرس ەتكەن مىلتىق داۋسىنان ۇلكەن ويپات زىرك ەتكەندەي بولدى، اتتار سەلت اقتارىلىپ قۇلاقتارىن قايشىلادى، كەيبىرى پىسقىرىپ-پىسقىرىپ جىبەردى؛ ءومىرى كوزى كورمەگەن ادام اتۋ سۇمدىققا ۇرەيى ۇشىپ كەتكەن جاندار ۇرىككەن كيىكتەي ەدىرەيىسە قالدى، كەيبىرىنىڭ اۋزىنان «اللا» دەگەن ءسوز شىعىپ كەتتى. جاڭا عانا كارىمعالي تۇرعان جەردە وتاۋلانىپ قالعان اقبوز ءتۇتىن، اربا سوڭىنداعى بۋالدىر شاقداي، اقىرىنداپ شوگە باستادى. سول ءالى بوزعىلدانىپ تۇرعان سەلدىر ءتۇتىننىڭ ىشىندە ورنىنان تۇرا الماي، تەك كەۋدەسىن كوتەرە ءتۇسىپ، ساجدە قىلعان ادامشا جەر ءسۇزىپ قالعان كارىمعاليدىڭ ءىرى دەنەسى نۇرىمنىڭ كوزىنە انىق شالىندى.
ارعى جاعىن نۇرىم بايقاعان جوق. ول ءجۇزىن كەرى كازارماعا بۇرعان كۇيى تىستەنىپ قالدى. نۇرىم قانشا ۋاقىت وتكەنىن دە ايىرعان جوق، تەك كەرى قاراي لوبلىعان كوپ دۇرمەككە ىلەسىپ ات ۇستىندە جانسىز قاراقشىداي قالقيىپ بارا جاتتى.
توعىزىنشى تاراۋ
1
كازارما ءىشى جارمەڭكەگە اينالىپ كەتتى. كۇندىزگى وقيعا وزگەشە اسەر ەتكەن جاۋىنگەرلەردىڭ ءۇنى ۇيگە كەلگەنەن كەيىن الا-بولە شىعا باستادى. ءۇش جۇزدىك ورنالاسقان بۇل ۇزىن ءۇيدىڭ ءۇي سياقتى سيقى از-دى. اعايىندى كۋپەستەر مۇسا مەن جانشانىڭ ءجۇن مەن تەرى جينايتىن بۇل قويماسىن جاڭا حۇكىمەتتىڭ اسكەري باسقارماسى تەز ۋاقىتتىڭ ىشىندە قويمادان كازارماعا اينالدىرا سالعان-دى. الدىمەن جىڭىشكە تەرەزەلەرىنىڭ تەمىر تورلارىن اينەكپەن الماستىردى دا، ۇزىن جارىن جاعالاي ەكى جاعىنا ءتىزىپ اعاش تاپشان قويعىزدى. ەكى ماڭدايداەكى ۇلكەن ەسىگى بار، بۇل ات قورا ءتارىزدى وتە ۇزىن، بىراقەنى جىڭىشكە ءۇيدىڭ ورتاسى تۋرا كوشە بولعان دا قويعان. انا شەتى مەن مىنا شەتىنە جەتكەنشە ءبىرقىدىرۋ ۋاقىت وتەدى. ال، جاۋىنگەرلەر كەشكى تاماقتان كەيىن تەگىس جينالعاندا جامىراعان قويداي ۋ دا-شۋ، ادام ءسوز سويلەپ، اڭگىمە تىڭدارلىق ەمەس. تەك قانا بۇرىش-بۇرىشتا وڭاشا قالىپ شۇيىركەلەسە سويلەسكەن جاندار بولماسا شۋدان قۇلاق تۇنارلىق. ءقازىر وسى ۋ-شۋدىڭ ەڭ ورتاسىندا وتىرعان جولمۇقان، اڭگىمە دە جولمۇقان جونىندە. جولمۇقانعا كوبى ءدىن قويىپ قارايدى، ونىڭ كۇندىزگى جارلىققا باعىنباعانىن كوزسىز ەرلىك دەپ تۇسىنەدى. بىرەۋلەر باسىن شايقاپ، ىشتەي كۇدىكتەنسە دە، كوپتىڭ ىڭعايىمەن «شىركىن، جىگىت ەمەس پە! اتادان تۋساڭ وسىلاي تۋ!» دەگەن ماداق-قوشامەتكە ءۇنسىز قول قويادى. بىرەۋلەر اتىلىپ قالعان جازىقسىز كارىمعاليدى اياپ تاڭدايىن قاعادى؛ بىرەۋلەر: «ناشارمىز!» «قورقاقپىز!»، «ءبارىمىز تەگىس جولمۇقانداي باتىل بولساق ول امان قالار ەدى. ۇكىنىڭ وندىعى تابانسىزدىق ەتتى!» دەپ قىنجىلادى. ال، كوپتى كورگەن كەيبىر ورتا جاستى قارا ساقالدار: «بالدار، بايقاڭدار! ورىستىڭ قاعازىنا ىلىگىپ قالىپ جۇرمەڭدەر. بۇل ەلدەگى باس جارىلىپ، قول سىنسا دا جابۋلى قازان جابۋىمەن بىتىسە قوياتىن اعايىن-تۋعاننىڭ ورتاسى ەمەس. ات-شاپان ايىپ تا، اقساقالدىق بيلىك تە مۇندا جۇرمەيدى» دەپ اقىل ايتىسادى.
— اي، جولمۇقان، — دەدى ءبىر ءىرى سارى جىگىت جولمۇقاننىڭ جىگىتتەرى جاتاتىن ورتا جەردەگى ۇلكەن ءتورت قىرلى قاراعاي باعاننىڭ تۇبىنە كيمەلەڭكىرەپ كەلىپ، — جولمۇقان سەن قاتەرسىز بولما. ساق بول. جامان ايتپاي جاقسى جوق، جارلىقتى ەكى ەتتى دەپ جازالاۋى مۇمكىن.
— ساق بولعاندا قايت دەيسىڭ، جانىڭدى شۇبەرەككە ءتۇيىپ، قالتاڭنىڭ تۇبىنە تىعىڭقىراپ قوي دەمەكپىسىڭ؟ — دەدى جولمۇقان تاپشانىنا شىنتاقتاي ءتۇسىپ.
— جوق، سەن ءازىل-قالجىڭعا شاپتىرما، جولمۇقان. «ساقتانساڭ ساقتارمىن» دەپ يەڭ ايتقان. باتىرلىقتىڭ دا ەبى مەن ورنى بار. مەنىڭ ءتىلىمدى الساڭ، ورىن الماستىرىپ جات، مەنىڭ توسەگىمە بار، مەن مۇندا بولايىن.
— سەنىڭ توسەگىڭنەن مەنى ىزدەۋشىلەر تابا الماي ما؟
— تاپقانمەن بىردەن ۇستىڭنەن تۇسە المايدى عوي.
— بىردەن ۇستىڭنەن تۇسپەدى، ال سوندا ارعى جاعى قالاي؟
— ارعى جاعى ويلانۋدى قاجەت ەتەدى.
— قاش دەيسىڭ بە، ىزدەپ كەلەتىن بولسا؟
— مەن ەندى تاپ سولاي ەت دەپ تۇرعانىم جوق قوي، ويلان دەپ تۇرمىن عوي.
— جولمۇقان ىستەيتىن ءىستى ۋاقىتىندا عانا ويلانادى. كۇنى بۇرىن ءويلاپ-پىشىپ ءىس ىستەسەم جولمۇقان ەمەس، ساقمۇقان، قويان جۇرەك قويمۇقان، ءجا بولماسا ۇركەك مۇقان، قاشاعان مۇقانداردىڭ ءبىرى بولار ەدىم، مىرزا. اقىلىڭا راقمەت، — دەدى جولمۇقان.
نۇرىم جاقىنداي ءتۇستى، ءبىراق ول ۇندەمەدى. كۇندىزگى ىزا مەن كەك كەرنەگەن كۇيى ءجۇزى كوگىلدىر تارتىپ سارى جىگىتكە كوز توقتاتىپ قاراپ الدى. سونسوڭ موينىن جولمۇقانعا بۇرىپ:
— جولىم، مەن قالاعا بارىپ كەلەمىن، — دەدى.
— جولىڭ بولسىن، — دەپ جولمۇقان قالا بەردى.
نۇرىم كازارمادان شىعا بەرگەندە، ەسىك جاقتان:
— كەلىپ قالدى! كەلىپ قالدى!.. — دەگەن ءبىر اششى داۋىس ۇزىن كازارمانىڭ ەكىنشى جاق باسىنان شىر ەتە قالدى.
نۇرىم سەلك ەتتى دە، موينىن ەندى داۋىس شىققان جاققا بۇردى. ءبىراق داۋىستىڭ كىمدىكى ەكەنىن، «كەلىپ قالعاننىڭ» نە ەكەنىن دە ۇعا المادى، شەگىنىپ، ءوز ورنىنا قاراي جىلجىدى.
— ويباي! — دەدى ەكىنشى بىرەۋ، تاپ نۇرىم مەن جولمۇقان جاتاتىن جەردەن. — ارون تورەنىڭ ادامى!..
ءبىر كەز ىشىنەن تىنا قالعان كوپ جاندار قۇلاعىن توسىپ، كوزىن ىلكى اششى داۋىس شىققان جاققا تىگىسىپ ەدى، شىرىلداعان داۋىس قايتا شىقتى، ۇزىن كازارمانى جارىپ وتكەندەي شىقتى.
— جاۋ جورىققا ايدايدى، جاۋ جورىققا!..
شەشىنگەن جاۋىنگەرلەر توسەكتەرىنەن ءۇرپيىسىپ باستارىن كوتەرىسىپ الىستى دا، شەشىنبەي قيسايعاندارى ورىندارىنان اتىپ تۇرىپ دۇرلىگە قوزعالدى. كەلىپ قالعان كىم، قايداعى جورىق، قاي جاققا جۇرگىزبەكشى، مۇنى سۇراعان دا جان بولعان جوق. سۇراۋ تۇگىل بۇل ۇرەيلى ءسوزدىڭ ءمانىن ۇعىنۋعا تىرىسقان ادام دا شىقپادى. ەندى ۇرىككەن قويداي دۇرلىككەن توپ كازارمانىڭ ەسىكتەرىنە قاراي كوز تىگىستى جانە قارۋ-جاراعىن تەزىرەك قولدارىنا ىلىكتىرۋگە جانتالاستى. ءبىرى شينەلدىڭ دە تۇيمەسىن سالماستان قىلىشى مەن ۆينتوۆكاسىن باۋىنان سۇيرەي ىعىستى. بىرەۋلەرى قوس قارۋدى قولتىقتاي العا ۇمتىلدى. ال، ەندى بىرەۋلەرى شالا-شارپى تاعىنعان كۇيىندە ءبىرىن-بىرى جاپىرعاندار قاتارىنا ۇمتىلىستى.
ەلدە «قىز الىپ قاشتى»، «بارىمتاعا اكەتتى»، «قورىققا مالى ءتۇستى»، «شابىنعا جىلقىسىن جاپتى» دەگەن قيقۋلى دۇرمەككە ءجيى ارالاسىپ قالعان قازاڭ جىگىتتەرى قامشى سىلتەسىپ، سويىل سوعۋعا ەجەلدەن بەيىم عوي. كەيدە مان-مانىسىنە تۇسىنبەي دە جاعا جىرتىسىپ اتتان اۋدارىپ، باسىن جارىپ، تاقىمعا باسىپ جونەلە بەرەتىن جايساڭدار اسكەر ويىنىن ويناپ، تاستاي تارتىپكە ۇيرەنسە دە ەسكى ادەتىنە باستى.
— ۇرىپ جىق! ۇرىپ جىق كەلگەنىن!
— تۇمسىققا سوق سوتقار تورەنى!
— مەشىتكە كىرگەن يتتەي ەتىپ قۋالا!
— تاپقان ەكەن بۇلار تابانىنا سالاتىن تولەنگىتتى! — دەپ كۇپىلدەستى.
دۇرلىككەن جۇرت ءبىر مەزەت سۋداي تىنا قالدى، تىنا قالدى دا يت كورگەن مىسىقتاي جيىرىلا ءتۇستى. قاسىندا مىلتىقتى ەكى جىگىتى بار جالاڭ قىلىش اسىنىپ، بەلىنە ناگان تاققان ابىلايەۆ كازارماعا ەركىندەپ ەنىپ كەلە جاتتى. ول توپتانىپ، ۇرپيىسكەن ەرەۋىلدى توپقا اسا نازارىن اۋدارماستان، ىلگەرى قاراي، كازارمانىڭ ورتا شەنىندەگى جولمۇقان مەن نۇرىم جىگىتتەرىنىڭ جاتقان ورنىنا بەتتەدى.
بۇل بەلگىلى وفيسەردىڭ تەگىن كەلمەگەنىن جىگىتتەر توبەسىن كەرگەننەن-اق توپشىلاسا كەرەك. بەينە ءبىر تۇلكى كورگەن ورمان قۇسىنىڭ شۋ ەتە قالعان دىبىسىنداي «جاۋ جورىق! كەلىپ قالدى!» دەگەن ۇرەيلى سوزدەر اۋزىنان ەرىكسىز شىعىپ كەتكەنگە ۇقسايدى.
— باراقوۆ، بەرى شىق! — دەپ جارلىق ەتتى ابىلايەۆ، باسقالار دۇرلىكسە دە ءالى ورنىنان قوزعالا قويماي شينەلسىز وتىرعان جولمۇقاننىڭ توسەگىنە ءتونىپ.
جولمۇقان ورنىنان تۇرمادى. ول ادەتىنشە، كوزىنىڭ الاسىمەن ءبىر قاراپ الىپ:
— سالەم، ابىلاي مىرزا، تورگە شىق، شارۋاڭ بولسا وتىرىپ سويلەسەلىك، — دەدى.
جولمۇقاننىڭ ءمىز باقپاي وتىرعان تۇرىنە، جەر استىنان شىققانداي دۇڭك ەتە قالعان ۇنىنە وفيسەردىڭ ءداتى شىدامادى.
— ءتۇر، كيىن! ادەپسىز ايۋان! — دەپ اقىردى، ابىلايەۆ وعان تەپسىنىپ، — وفيسەر كەلگەندە جابايى جاۋىنگەر اياعىنان تىك تۇرۋعا ءتيىس! قارا مۇنىڭ، تويدا وتىرعانداي شالقيۋىن.
نۇرىم دا ۇركە قويماي قارسى بەتتەگى ءبىر توپ جىگىتتەن ءارى كازارمانىڭ قابىرعاسىنا تاياۋ جەردە تۇرىپ قالىپ ەدى. ول بۇل كەلگەن ادامنىڭ باياعى ءوز اۋىلىندا، سۋ باسىندا، حاكىمدى ۇستاۋعا كەلىپ ازىرەيىلدەي تيگەن وفيسەر ەكەنىن ابىلاي دەگەن اتىنان ءبىلدى. «بۇل سۇرقيا ابىلايەۆ تاعى كەزدەستى مە؟ ەندى جولمۇقاندى ۇستاۋعا كەلگەنى... سول باعىنباعانى ءۇشىن عوي» دەگەن وي شارق ۇردى. ول وفيسەرگە كوزىن الىستان تىكتى. ونىڭ ءسوزىن دە، ءپىشىنىن دە جادىنا ابدەن ءتۇيىپ الارداي تەسىلدى.
جولمۇقان ورنىنان تۇرەگەلىپ ءبىر ادىم ىلگەرى ءجۇردى دە، اقىرعان وفيسەردىڭ جۇزىندەگى وتتەي ءزاردى ونان ءارى ۋشىقتىرا ءتۇستى.
— قايدا اپاراسىڭ مەنى؟ ءبىزدىڭ ەلگە قىز بەرىپ، دۋدا ءتۇسىپ، سونىڭ تويىنا شاقىرا كەلدىڭ بە، الدە؟
— ەكى قولىن بايلا ارتىنا! — دەپ جارلىق ەتتى ابىلايەۆ ەكى جىگىتىنە قاراپ. — ۋالاياتقا قانى مەن جانىن بەرۋدەن باس تارتقان بۇزىق!
قاۋمالاپ تۇرعان قالىڭ توپتىڭ ءۇنسىز تۇنەرگەن سۋىق جۇزىنەن سەسكەنىپ جانە بىرەر ادامعا تەگىندىكپەن قولىن بايلاتا قويار ءتۇرى جوق بالۋان دەنەلى جالپاق جىگىتتىڭ كەسكىنىنەن تايسالىپ وفيسەرمەن كەلگەن ەكەۋ اينالاعا جالتاق-جالتاق قارادى. «مىنا پەرى... سول سارى — كادىمگى كوك كوز سارى عوي! جازدىگۇنى سۇلەيمەندى سابايتىن! اتتان اۋدارىپ الىپ، جاياۋ جىبەرگەن، انەۋگۇنى اتىما جارماسقان بۇزىق مايماقوۆ!» دەدى ىشىنەن نۇرىم. جولمۇقانعا باس سالا الماي تۇرعان كىشىرەك كەلگەن سولداتتى تاڭىپ. ءبىر مەزەت نۇرىمنىڭ ويىنا «وسى سۇمىراي مەنى تانىپ قويماسا يگى ەدى؟» دەگەن كۇدىك كەلدى. ول اسا جاقىنداي قويماي، بۇل اياق استىنان كەزدەسكەن شاتاق وقيعانىڭ اياعى نەمەن تىنارىن كۇتتى. نۇرىمنىڭ كوز الدىنا ىشتەن تۇنىپ تۇرعان قاباعى قاتۋلى جىگىتتەردىڭ ءبىر سويقان سالارى دا ەلەستەي بەردى. «جولمۇقاننىڭ ءوزى-اق ءقازىر موينىن جۇلىپ الار مۇنىڭ. ءوزى جۇلماسا باسقاسى ىستەر. جولمۇقاندى ۇستاپ بەرىپ مىنا تۇكسيگەن قارا بالالار قاراپ قالماس-اق. قالاي-قالاي دەپ زەكىرەدى، ا؟! ۇرىپ جىعىپ، قارۋىن تارتىپ العاندا بۇل كوپكە ول نە ىستەمەكشى؟ بالكىم ونىڭ ىزىمەن باسقا بىرەۋى كەلەر. كەلسىن! ءبىرى ەمەس، ونى كەلسىن. سوندا نە ىستەمەكشى. تاس-تالقانىن شىعارىپ، كومانديرلەردى بۋىپ تاستاپ كەتپەي مە جۇرت. قارۋلى قالىڭ قولعا باستىقتار نە ىستەمەكشى؟ تەك قيمىلداپ قالۋ كەرەك؟ دەپ ءتۇيدى نۇرىم ابىلايەۆتىڭ جولمۇقانعا شۇيىلگەن قىلىعىنا انادايدان كىجىنىپ:
— بايلا! — دەپ، ابىلايەۆ ەندى ءوز ادامدارىنا جەر تەبىندى.
مايماقوۆ شاپ بەرىپ جولمۇقاندى سول جاق بىلەگىنەن ۇستاي الدى. ەكىنشى جىگىت جاقىنداپ ۇلگەرگەنشە سولەكەتتەۋ پىشىنمەن كوزىنىڭ الاسىن ەكى جىگىتكە ءبىر، ابىلايەۆقا ءبىر الارتقان جولمۇقان بىلەگىن ۇستاي العان مايماقوۆتى وڭ قولىمەن شىقشىتتان سارت ەتكىزدى — كوك كوز سارى قىلجاڭ ەتە قالدى. ول ءبىر قولىمەن جاعىن باسىپ، ەكىنشى قولىمەن الدەنەدەن باسىن قورعاعان جانداي قۇلاپ تۇسكەن كۇيى ەربەڭ-ەربەڭ ەتتى. جولمۇقان جەردەگى ادامعا ەندى قايتىپ ۇمتىلماستان، «نە ىستەر ەكەن، نە دەر ەكەن؟» — دەگەن جانشا ەكپىندى وفيسەردىڭ اۋزى مەن قولىن باقتى.
— بۋنت! ون باسى قايدا؟ ءجۇز باسى قايدا؟ كومانديرلەر قايدا؟ — دەپ ايقاي سالىپ، ابىلايەۆتىڭ ءتۇسى بۇزىلىپ كەتتى. — مەن سەن بۇزىققا كورسەتەيىن...
— كانە، كورسەت! — دەدى جولمۇقان ىلگەرى جىلجىپ.
ابىلايەۆ كەرى شەگىندى. ول سۇزەتىن بۇقاداي موينىن ىشىنە الىن، جۇدىرىعىن تۇيە وزىنە قارسى جۇرگەن ماڭدايى تايپاق، ءجۇزى قىزىل، دەنەسى قۇيىپ قويعان ساقاداي نىق جىگىتتىڭ تۇرىنەن قورقىپ كەتتى. قاسىنداعى ءوزىنىڭ ءىرى سولداتىنا دا جاڭاعىداي بايلا دەگەن جارلىعىن قايتالامادى. ءوزى دە قول قاتۋدان ءبىرجولا بەزگەن ءپىشىن كورسەتىپ شەگىنگەن كۇيى شەگىنشەكتەي بەردى.
جولمۇقان سابىرلى ەدى، ءوزى تيىسپەي وزگەگە ءومىرى قول جۇمساپ كورگەن جان ەمەس-تى. ال وسىنداي دۋ جەردە ەجەلدەن ارقاسى قوزىپ كەتەتىن نۇرىم ونىڭ جانىنا قالاي كەلىپ قالعانىن جۇرت بايقاماي دا قالدى. بۇل ەكى ارادا جولمۇقاننان سەسكەنگەن ابىلايەۆ، ادام الاتىن ۇلەكتەي قيراتا-جاپىرا يىقتاپ كەلىپ قالعان ۇزىن قارا جىگىتتى كورىپ قايدا شەگىنەرىن بىلمەدى. جاندارمەن قىپ باس ساقتاۋ نيەتىمەن ول بەلىندەگى ناگاننىڭ قابىنا قولىن اپارا جاتتى. ءبىراق بۇل قيمىلىن نۇرىم بايقاعان جوق ەدى. ول وڭمەنىن سوزىڭقىراي ءتونىپ كەلىپ:
— مەن ون باسى! — دەدى. ونىڭ داۋسى قۇر كەلىگە دۇڭك ەتكەن كەلساپتىڭ دىبىسىنداي، سىرىن بىلمەيتىندەردىڭ يمانىن زىرك ەتكىزدى.
شىنى ما، وتىرىگى مە دەگەن جانشا ابىلايەۆ نۇرىمعا سەنەر-سەنبەسىن بىلمەي كۇدىكتەنە ءتۇستى دە، ءبىراق ءجۇزى سۇستى كورىنگەنىمەن قىزىنعان ءتۇرى بايقالماعانسىن:
— بۇل قانداي تارتىپسىزدىك، ون باسى! مىناۋ سەنىڭ قاراۋىڭداعى... جىگىت پە؟ — دەدى بوساڭداۋ ۇنمەن.
ابىلايەۆتىڭ العاشقى ەكپىنى قايتقان سۋداي سەرپىلىپ سالا بەرگەنىن كورىپ، نۇرىم دا ىلكى بەتىنەن باس تارتقانداي بولدى. ول باستا وفيسەر: «بايلاپ الۋ» جارلىعىن تاعى دا قايتالاسا، باس سالىپ ءوزىن بايلاپ الۋعا ۇمتىلىپ ەدى.
— بۇل مەنىڭ قاراۋىمدا ەمەس... الايدا، مۇنىڭ نە جازىعى بارىن بىلۋگە بولماس پا ەكەن، مىرزا؟ — دەپ سۇرادى نۇرىم، وتە سىپايى جىگىتتەي اقىرىن ۇنمەن، — «بۇزىق» دەگەن سوزگە تۇسىنبەي قالدىق. ويتكەنى ءبۇل جىگىت ەڭ مومىن ادام. سەرىكتەرىنە قىلداي قياناتى جوق جان، قولدا بارىن دوس-جاراندارىنا ءبولىپ بەرەرلىك ەر. ابىلايەۆ كۇش الا باستادى. مىنا قولاپايسىز ۇزىن قارا ونىڭ «ادىلەتتى» قادامىن قۇپتايتىن، تارتىپسىزدەرگە تىيىم سالاتىن، حۇكىمەتكە بەرىلگەن ون باسى سياقتاندى.
— ونىڭ جازىعى كوپ، ون باسى! بۇل جەردە ونىڭ ءبارىن ۇزىن سۇرەلەپ تۇرۋعا ۋاقىت تا جوق، زاڭ دا قوسپايدى. سەن حۇكىمەت اتىنان بەرىلگەن جارلىقتى ورىنداس — باراقوۆتى تۇتقىنعا الامىن. پولكوۆنيك سۇلتان ارون تورەنىڭ بۇيرىعىمەن كەلدىم. بۇيرىقتى ەكى ەتكەندەر بولسا، ونىڭ جازاسى بارىنەن دە اۋىر. بويىندا قارۋى بار ما، بولسا ءتىنت تە ال!
سۇلتان ارون تورەنىڭ جارلىعىمەن حاكىمدى ۇستاۋعا كەلگەنىن، قالەن ۋچيتەلدى پىشەن باسىنان الىپ كەتىپ، بۇكىل ەلدى بورلىكتىرگەنىن جاقسى بىلەتىن نۇرىم «ناعىز كەزدەسەر ادامىم كەلگەن-اق ەكەن» دەپ ءتۇيدى. ءسويتتى دە وسى بالە قاتە جاساماعاي دەپ ويلاپ:
— ءسىز، مىلتىق سۋىرماڭىز، مىرزا. قازاق جىگىتتەرى وسى ويىنشىقتى اسا جاراتا بەرمەيدى، — دەپ ابىلايەۆتىڭ قابىن اشىپ ناگانىن سۋىرا باستاعان وڭ قولىنا مۇرنىن تىرجيتا قارادى. — ەلدە دە زارەنى الۋشى ەدى وسى ءبىر تاڭقىلداعان نەمە. انا مايماقوۆ مىرزا تالاي تارسىلداتقان... تارسىلداتقان جوق-اۋ، تارسىلداتامىن دەپ اۋرە بولعان...
— سەن جارلىقتى ورىندا، ون باسى، قىسىر ءسوزدى كولدەنەڭ تارتپا. ءتىنت باراقوۆتى.
— جوق، ءتىنتۋ بولمايدى، ول جاقسى جىگىت.
— قىسقارت! سەنىڭ ءوز فاميلياڭ كىم؟
— مەنىڭ فاميليامنىڭ كەرەگى نە، مىرزا؟ باراقوۆتىڭ جازىعى نە، جىگىتتەر سونى بىلگىسى كەلەدى. جانە جىگىتتەر جامان حابار ەستىپتى: ءبىزدى تەكەدەن ءارى كازاك-ورىستارمەن بىرگە سوعىسقا جىبەرەدى ەكەن.
— قىسقارت! بۇل سەنىڭ ميىڭ جەتەتىن نارسە ەمەس.
— مەنىڭ ميىم جەتپەسە، ءسىزدىڭ ميىڭىز جەتەدى عوي، مىرزا. سونسوڭ سۇراپ تۇرمىن.
— مەن سەنى ءسىبىر جىبەرەمىن، مىنا ءسوزىڭ ءۇشىن...
— شىنىمەن اباقتىعا جاباسىز با، جولمۇقاندى؟ — دەپ سۇرادى نۇرىم كەنەتتەن ءتىسىن قايراپ.
— بۇلىك شىعارۋشىنىڭ ورنى اباقتى. وعان باسقا ورىن جوق...
— ا، — دەدى نۇرىم، ونىڭ ءتۇسى بۇزىلىپ كەتتى. — كارىمعاليداي ەتپەكشىسىڭ بە؟..
— نۇرىمنىڭ ۇزىن قولى ابىلايەۆتىڭ جاعاسىنان ۇستاپ ءبىر-اق سىلكىر قالدى دا، قۇلاپ بارا جاتقان وفيسەردى جولمۇقان ىشكە تەۋىپ جىبەردى.
— بايلاڭدار! — دەدى نۇرىم قاپتاپ تۇرعان قارالارعا. — قول-اياعىن بايلاعان قانداي بولادى ەكەن، ءبىلسىن.
بىرنەشە جىگىت ابىلايەۆتى ۋماشتاپ استارىنا باستى دا، انتالاعان كوپ، قارماققا شانشۋعا قارجىعان سارى شەگىرتكەدەي ەتىپ، جەردە ەڭبەكتەپ جۇرگەن مايماقوۆتى ۋىستارىنا الدى.
— ويباي، ءۇشىنشىسى قاشىپ كەتتى.
— ۇستا!
— ۇستاڭدار! — دەگەن ايقاي شىقتى كازارما ىشىندە.
ءۇشىنشى سولداتتىڭ قالاي قاشىپ كەتكەنىن جۇرت باسىندا ۋ-شۋمەن بايقاماي قالدى دا، ال دۇرىلدەسىپ-دۇرىلدەسىپ باسىلعاننان كەيىن ول جونىندەگى اڭگىمەنى مۇلدەم دوعاردى.
— ءۇشىنشىسىن قايتەسىڭ، مىنا مالعۇندى ايتساڭدارشى... بوساعاعا بايلاپ قويىپ نە بىتىرەمىز، ءۇي كۇزەتتىرەمىز بە، بۇل توبەتكە؟ — دەدى جولمۇقان ابىلايەۆتى كورسەتىپ.
— ءولتىرۋ كەرەك، — دەدى ارت جاقتا تۇرعان ءبىر جاساقشى. ءسويتتى دە ول، الدەكىم كورىپ قالدى ما دەپ، جولداسىنىڭ تاساسىنا تۇسە قويدى.
«ءولتىرۋ كەرەك» دەگەن ءسوزدىڭ كىمنىڭ اۋزىنان شىققانىن جۇرت ەلەگەن جوق، تەك سول ءسوزدىڭ وتە اۋىر ءسوز ەكەنىن سالماقتاعانداي تەگىسىنەن تومەن قاراستى. از ۋاقىت ءۇنسىز بوگەلىستى. بۇل بوگەلىستى دە جولمۇقان بۇزدى. ول ۇندەمەي ويعا كەتىپ قاباعىن ءتۇيىپ تۇرعان نۇرىمعا:
— جىرشى، سەن ايتشى: سەن تيمەسەڭ مەن تيمەيىن بادىراق كوز، ابزالى جايىڭا جۇرگەنىڭ ماقۇل، دەگەن ەكەن ءبىر قازاق سۇزەگەن بۇقاسىن جونداپ-جونداپ الىپ. سول سياقتى مىنا شىڭكىلدەكتىڭ اقىلى كىرگەن شىعار، «اياز، ءالىڭدى ءبىل، قۇمىرسقا جولىڭدى ءبىل»، — دەسەك قايتەدى؟ — دەدى.
نۇرىم بۇل سوزگە جاۋاپ قاتپادى.
— ولتىرەتىن ادام كيريللوۆ ەدى. ماكەڭ ونىڭ دا جانىن ساۋعا ەتكەن عوي. جولمۇقان دۇرىس ايتىپ تۇر، — دەپ، باعاناعى «ساق بول، ورىن الماستىر» دەگەن سارى جىگىت كەلىسىمگە كەلە بيلىك ايتۋعا كىرىستى. — اعايىنشىلىق كەرەك. بۇل ابىلاي دا ىستەيىن دەپ ىستەي مە، ناشاندىك جۇمساعانسىن كەلگەن شىعار. ەندى سول ناشاندىككە «جىگىتتەر بالۋانىن بەرەتىن ەمەس، ابزالى قويالىق، حالىق ايتسا قالپ ايتپايدى» دەگەن. ءبىز شاتاق ىزدەپ جۇرگەنىمىز جوق، بىزگە ادىلدىك كەرەك.
— راس، كيريلوۆتى قۇرتۋ كەرەك ەدى. سوت قۇرعىزعان دا سول مالعۇن. جازىقسىز ولتىرىلگەن كارىمعاليدىڭ دانى سول جاھاننامعا كەتكىردىڭ موينىندا، — دەپ، ەندى بىرەۋى سارى جىگىتتى قولدادى.
— ءاي جىگىتتەر، وسى ماكەڭ قايدا؟ ءبىز ماكەڭدى نەگە تاۋىپ المايمىز؟ ءبىر اقىلىن سول ايتار ەدى.
— ماكەڭدى مەن دە كەزدەستىرە المادىم... ول ورالمايدى عوي، — دەپ نۇرىم وكىنىپ باسىن شايقادى. ءسويتتى دە ول جولمۇقانعا: — مەن ءبىر جەرگە بارىپ كەلەمىن... اعايىندارعا. انانى نە ىستەسەڭ دە ءوزىڭ بىلەسىڭ. بوساعاعا بايلاپ قويامىن دەسەڭ دە ءوز ەركىڭ. يتتىككە يتتىك ەتپەيمىن دەسەڭ دە ءوزىڭ ءبىل، — دەدى.
نۇرىم كازارمادان شىعىپ كەتتى دە، ونىڭ ىزىنشە جولمۇقان ابىلايەۆتى بوساتىپ جىبەردى.
2
الدەنەدەن ويانىپ كەتكەن وراز توسەكتەن باسىن كوتەpiپ الىپ، كوزىن تەرەزەنىڭ كىشكەنە اينەگىنە قادادى دا، قۇلاعىن سىرت جاقتاعى بولماشى ءبىر دىبىسقا توسا قالدى. ول كەشە كەڭسەدە ۇزاق وتىرىپ، تولىپ جاتقان جابدىقتاۋ دوكۋمەنتتەرىن تىركەۋمەن بولىپ، پاتەرىنە جۇرت تەگىس جاتقان كەزدە عانا كەلىپ ەدى. قانشا ۋاقىت ۇيىقتاعانىن، ءتۇننىڭ قاي كەزى ەكەنىن ول قاپەلىمدە شامالاي المادى. سىرت جاق تاس قاراڭعى، اي تۋماعان شاقتى. ۇلكەن كوشەدەگى ءار جەردە ءبىر ولىمسىرەپ سىعىرايعان ءفوناردىڭ جارىعى ونىڭ پاتەرىنە ساۋلەسىن دە تۇسىرەر ەمەس، بۇل تۇكپىردەگى ءۇي، كولدەنەڭ كوزگە تۇسپەيىن دەگەن جانشا، بوي تاسالاپ قاراڭعىنى بۇركەنىپ تۇرعان سياقتى. ءسال عانا كوگىلدىر تارتقان اينەك تۇندە اۋلادا جۇرگەن جاندى كوزگە ىلىكتىرگەندەي-اق، ءبىراق تامىرى تالعانشا تىكسە دە ورازدىڭ كوزىنە ەشبىر ەلەس شالىنبادى. قۇلاق تا ەش نارسەنى ىلە المادى. تەك قانا قازان جاقتاعى ءۇي يەسىنىڭ ورنىنان تۇرعان سىبدىرى ەستىلدى. ول قاراڭعىدا كەبىسىن ىزدەگەندەي بولدى دا، ونى قويا سالىپ ەسىككە قاراي ءجۇردى. ءۇي يەسىنىڭ جالاڭ اياق جۇرگەن بولماشى سىبدىرى ورازدىڭ قۇلاعىنا ايقىن شالىندى. «سىرتقا شىعىپ بارا جاتىر عوي شاماسى» دەپ ويلاپ ۇلگەرگەنشە، ەسىكتى تىق-تىق قاققان دىبىس ەستىلدى.
— كىم بار؟ — دەدى ءۇي يەسى ىشتەن، اقىرىن عانا. ول ۇيقىدا جاتقان ايەلى مەن بالاسى ويانىپ كەتەر دەدى بىلەم، دىبىسى وتە سىبىرلاپ شىقتى.
— جاركەنىڭ ءۇيى مە؟
— يا. كىم بۇل؟
— جولاۋشىمىن. ەسىك اشساڭىز، تىلدەسۋگە...
ءۇي يەسى ەندى كەرى ءجۇرىپ شام جاعۋ ارەكەتىنە كىرىستى. ونىڭ قاراڭعىدا قازاندىقتىڭ موينىن سيپالاعانىن، سىلدىر ەتكىزىپ سىرەڭكە العانىن وراز انىق ەسىتتى. «بۇل كىم؟» دەگەن سۇراقتى جان-جاقتان اقتارعىشتاپ، ءبىراق جاۋابىن تاپپاي، ول ورنىنا قايتا قيسايىپ، ەندى تەك قۇلاعىن عانا توستى. ءۇي يەسىنىڭ قيمىلى مەن كەلگەن ادامنىڭ ءسوزىن قاداعالادى.
اينەكسىز بەستىك شامنىڭ سارعىش ساۋلەسى ءۇيدىڭ توبەسىنە الدىمەن شانشىلعان جىڭىشكە قارا جالىندى بىلتەنىڭ ءتۇتىنىن ويناتتى. ونى اقىرىن جۇرگەن ءۇي يەسىنىڭ كولەڭكەسىمەن بىرگە ەسىككە قاراي جىلجىتتى. ورتاداعى پەشتەن ورازدىڭ كوزىنە ونىڭ ءوزى تۇسپەي، جوعارىداعى كولەڭكەسى عانا شالىندى؛ ەسىكتىڭ ارعى جاعىنداعى كەلگەن ادامنىڭ بەينەسى دە وعان كورىنبەدى. تەك قانا ىشكە كىرىپ كەلە جاتىپ سالەم بەرگەن بەيتانىس ادامنىڭ دىبىسى ەستىلدى. دىبىس جاس ادامنىڭ جىڭىشكە ءۇنى سياقتاندى، ءبىراق ۇيقىدا جاتقان جاندى وياتپايىن دەگەن نيەتپەن بە، الدە وتە قۇپيا جۇمىسپەن جۇرگەن جان با، ايتەۋىر كەلگەن ادام ەستىلەر-ەستىلمەس سىبىرمەن:
— ايىپقا بۇيىرماڭىز. جولاۋشىمىن. عالياسقاردىڭ جولداسىمىن، سونىڭ سىلتەۋىمەن تاپتىم ءسىزدىڭ ءۇيدى، — دەدى.
ءۇي يەسى ىلكى توسىرقاعان سۇراۋدى قويا قويدى. عالياسقاردىڭ اماندىق ءبىلدىرىپ جىبەرگەن جولداسى عوي دەپ ويلادى.
— جاقسى، وتە جاقسى. جالعىزبىسىڭ؟ عالياسقار امان-ەسەن بە؟ كوپ ۋاقىت بولدى... — دەپ كۇمىلجىدى ول.
وراز باسىن كوتەرىپ الدى. «عالياسقار؟.. بۇل كىم عالياسقاردان كەلگەن؟» ول جالما-جان شالبارىن كيە سالىپ، ءۇي يەسىنىڭ تۇنگى قوناقتى كىرگىزگەن قازان جاعىنا پەش ۇستىنەن موينىن سوزدى. ول قاپيدى كورە سالا «اعاي» دەپ دىبىستاپ جىبەرە جازدادى دا، ءۇي يەسىنە سىر بەرمەۋ ءۇشىن ءوزىن ءوزى تىزگىندەي ەش نارسەنى دە بىلمەگەن، ەستىمەگەن، كورمەگەن بولىپ توسەگىنە قايتادان جاتىپ تىڭدادى.
— عالياسقاردان كوپ-كوپ سالەم، وتاعاسى. امانشىلىق. ءسىزدىڭ ءۇيدى سىرتتان كوزەگەن سول. «تۇسەتىن جەرىڭ جوق قوي، سول كىسىگە مەن جىبەردى دەسەڭىز ۇيىنە قوندىرار» دەپ ەدى. ارەڭ تاپتىم. قالانىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنە بارماعان جەرىم جوق.
— كەشە وتە قاراڭعى. تاۋىپ كەلگەنىڭىز جارايدى. ءۇي تار بولسا دا بەيىل كەڭ، شىراعىم. ەپتەپ سيىسارسىز. ۇيدە قوناعىم دا بار... — جاركە ايەلىنە بۇرىلىپ: — قاتىن، تۇر، قوناق كەلدى، شاي قوي، — دەدى.
— وياتپاڭىز، وتاعاسى، شاي ىشپەيمىن... بۇيىرسا تاڭەرتەڭ ىشەرمىز. ءتۇن جارىمى بولىپ قالدى. ماعان تەك قيساياتىن جەر بولسا، جەتتى.
— قيساياتىن جەر تابىلادى. شاي ىشكەنىڭىز ماقۇل ەدى، شىراعىم.
— جوق، جوق، شاي دەگەندى اۋىزعا الماڭىز، — دەدى قاپي، ءۇي يەسىن شاي قايناتۋ نيەتىنەن بەزدىرە ءتۇسىرىپ. — جەتى تۇندە كەرەگى نە؟ وياتپاڭىز... ماعان تەك قيساياتىن جەر بولسا جەتىپ جاتىر.
— ىمم، ۇيدە قوناعىم بار. سول قوناعىم جاتقان بولمەگە ەپتەپ ورنالاسىپ قونىپ شىعارسىز.
وراز شىداي المادى، ويانىپ كەتكەن بولىپ، تاماعىن كەنەدى.
— بەرى ءجۇرىڭىز، مىنا جاققا، مىنا جاققا، — دەدى ول نە بولسا دا كورەيىن دەپ.
باسىن كوتەرگەن وراز بەن قوناق امانداسۋعا اسىقپادى.
— تانىس ادام بىلەم قوناعىڭىز... كورگەن جىگىتىم بە، — دەدى دە قويدى كەلگەن ادام ءۇي يەسىنە قاراپ.
— كەلىڭىز، كىرىڭىز. جوعارى، مىنا جاققا، — دەپ، وراز وعان ءتور كورسەتە بەردى...
وراز ونى بىردەن تانىدى.
— اپىرماي، شاي-سۋ ءىشىپ جاتساڭىز... — دەپ ابىرجىعان تىگىنشىگە تۇنگى قوناق قايىرىپ جاۋاپ قاتپاستان شەشىنىپ:
— وسى جەرگە قيسايسام بولادى عوي، ۇيقى باسىپ تۇر، — دەپ تەرەزەگە تامان وتىرىپ شىلىم ورادى.
— ءقازىر، ءقازىر، وسى جەرگە...
ءۇي يەسى كورپە جايىپ، جاستىق اكەلىپ سالدى، ابىرجىعان كۇيى تاعى دا كۇبىرلەپ، قوناقتىڭ شاي-سۋ ىشپەگەنىنە قاپالانعان ءپىشىن كورسەتتى دە، بولمەسىنە كەتتى. شىلىم وراپ تۇتاتىپ، اقىرىنداپ ونى سورا باستاعان بۇل وقىمىستى ادامعا وراز دا شەشىلىپ اڭگىمە باستاي المادى — ءوزى باستار دەپ كۇتتى. ويتكەنى، تەرەڭسايدا بولعان ءماجىلىستى باسقارىسىپ جۇرگەن بۇل بەلگىلى كىسىنى جاس جىگىت سول جەردە عانا كورگەن. ونى باسشىنىڭ ءبىرى دەپ توپشىلاعان. سوزىنە، ءجۇرىس-تۇرىسىنا قاراپ، «وتە بايسالدى، اقىلدى كىسى ەكەن» دەپ جورىعان. ەندى ونىڭ جەتى تۇندە مىنا جەرگە... الاشتىڭ تۋىن تىككەن جەرگە جەتىپ كەلۋىن ول تەگىن ەمەس دەپ ويلاپ ەدى. ءبىراق اڭگىمە سۇراۋعا دا، وزىمەن جاقسىلاپ تانىسۋعا دا وراز باتا المادى.
— سەنىڭ ەلىڭ جوسا قازىپ، سونى كاسىپ ەتۋشى مە ەدى، قالاي ەدى؟ — دەپ سۇرادى قوناق ورازدان.
— يا، قاپي اعا.
قاپي شىلىمىن سورعىشتاي باستادى.
— جوسا قازۋ جاقسى كاسىپ. وسىندا، وقىپ پا ەدىڭ، مىنا قازييەۆ مەكتەبىندە؟
— جوق، قاپي اعا. قاراسۋ مەكتەبىن ءبىتىردىم. جولدىبايەۆ مولداعاليدىڭ شاكىرتىمىن.
— ىمم...
«نەگە وسپاقتايدى. الدە سەنبەي مە؟ الدە مەڭدىگەرەيدىڭ جىبەرگەنىن بىلمەي مە؟» دەپ وراز شىدامادى.
— ءسىز ءامىر ەپماعامبەتوۆتى كەزدەستىرمەدىڭىز بە؟ قاسىندا كۇلشان جەڭگەي بار...
— ونى قايتەسىڭ؟ — دەدى قاپي جىلى شىراي بەرمەي.
— قاپي اعا، ول مەنىڭ جولداسىم عوي. اكەسى مىندا، اباقتىدا...
قاپي ورازدىڭ بەتىنە قاراپ ءسال وتىردى دا:
— ۇيىقتا بالا. ەرتەڭ دە ۋاقىت بار امان-ساۋ سۇراسۋعا، — دەدى.
قاپي جاستىققا باسى تيىسىمەن قور ەتە ءتۇستى، ال ورازكوز ىلمەي جاتتى. ول ويدان ويعا كوشتى، ءبىراق مىنا ۇيىقتاپ جاتقان ادامنىڭ مىنەزىنە تۇسىنبەي قايران قالدى.
ءبىر كەز ول جامان ويعا دا ەرىك بەردى. «بۇل قاپي مىرزاعالي بولىستىڭ بالاسى. ال، مىرزاعالي اتاقتى كۇرلەننىڭ مىرزاعاليى؛ رەالنوە ۋچيليششەنى بىتىرگەنىنە كوپ زامان. عالياسقار الىبەكوۆتەرمەن بىرگە بىتىرگەن. ونان كەيىن ساراتوۆتا ما، ءبىر جەردە وقىعان ستۋدەنت... وسىنىڭ ءوزى ريەۆوليۋسيونەر مە؟.. قارىنا تارتىپ جۇرگەن جوق پا؟.. قوي، ولاي بولماس! ولاي بولۋعا رەتى جوق. ايتييەۆتەرمەن بىرگە جاسىرىن سەزدە بولدى. بوگدانوۆكاداعى ۋاقيعالارعا قاتىناسقان ادام ەمەس پە؟ » دەگەن ەكى ۇشتى ويلار تاڭ ساز بەرگەنشە ءبىرى كەلىپ، ءبىرى كەتىپ جاتتى.
كۇن شىعا قاپي دا وياندى، ونىڭ كوز اشۋىن كۇتىپ جاتقانداي وراز دا توسەكتەن باسىن كوتەردى. تىلدەسۋدىڭ ورنىنا قاپي شىلىمىن ورادى، ونى تۇتاتىپ، اسىقپاستان باپتاپ سورا باستادى. تەز-تەز كيىنىپ، جۋىنىپ كەلىپ، ءسۇرتىنىپ، وراز ءۇي يەسىنە قىزمەتكە ەرتە كەتەتىنىن ەسكەرتتى. قوناق سول شىلىم تارتقان كۇيى، ۇزاق ۋاقىت الدەنەنى ويلاپ وتىرا بەردى؛ ورازبەن ءىسى دە بولعان جوق. ول جۋىنۋعا دا اسىعا قويمادى. سىرتقا شىعىپ قيسىق تابان ادەمى قارا ەتىگىنىڭ شاڭىن ءسۇرتتى، شالبارىن قاعىپ، قىلشىق-قىبىردان ارىلتتى؛ بەشپەتىن سىلىكتى. سونان كەيىن قالباڭداعان جاركەگە قولىنا سۋ قۇيدىرىپ، سابىنداپ بەتى-قولىن جۋدى. ءسۇرتىنىپ، شاشىن تارادى!..
شاي ۇستىندە «اقسۇيەكتىك» مىنەز كورسەتتى. ءبىر شىنتاقتاپ جاستىققا قيسايىپ جاتىپ، شايىن اقىرىن ۇرتتاپ قويدى دا:
— عۇبايدوللا ۋچيتەلگە سالەم بەرىپ قايتۋىم كەرەك ەدى، وتاعاسى، ءسىز ماعان اتىن جالدايتىن نوعاي تاۋىپ اكەلمەيسىز بە؟ — دەدى جالتاق-جالتاق قاراپ وتىرعان جاركەگە.
وراز تومەن قارادى. «قىزىق ادام ەكەن، كۇرلەننىڭ تورىندە وتىرعانداي سىزدايدى» دەگەن قوناق مىنەزىن قۇپتامايتىن وي كەلدى وعان.
— تابارمىز، تابارمىز. شايدان كەيىن قاراستىرايىن، — دەدى جاركە، ءسويتتى دە ايەلىنە: — شايىڭ سۋىپ كەتىپتى، شوعىڭدى جاڭارت. بۇل كىسى عالياسقار قاينىڭمەن بىرگە وقىعان جولداسى كورىنەدى، الىستان كەلگەن كىسى. سىيلايتىن قاينىڭ، عالياسقار سياقتى، — دەپ، عالياسقاردى بەتكە ۇستاي بەردى.
— ول قاينىم امان با ەكەن؟ — دەدى ايەل ەرىنە قاراپ. ايەلگە جاۋاپ بەرۋدىڭ ورنىنا قاپي ورازعا موينىن بۇردى.
— بالا، سەن قاي جەردە قىزمەت ىستەيسىڭ؟
— ينتەندانتستۆودا، قاپي اعا.
از كىدىرىپ، تاعى دا شايىن ۇرتتاپ قويىپ، قاپي ورازعا:
— ينتەندانتستۆودا ىستەسەڭ سەن وراقتى بىلەسىڭ. ماعان سونى تاۋىپ جىبەرە الاسىڭ با؟ ات-كولىك سولاردان تەز تابىلار، — دەدى.
— ات-كولىك ءار جەردەن دە تابىلادى عوي. وراعىڭىز قاي جەردە قىزمەت ىستەيتىن كىسى؟ — دەپ سۇرادى وراز، — مەن مۇنداي ەسىمدى ەستىگەن جوق ەدىم.
— ەسىمى ەمەس، فاميلياسى. وسىندا عاسكەر جۇمىسىندا، كىشى وفيسەر.
— وراق دەگەن قىزىق فاميليا ەكەن. سۇراستىرىپ تاۋىپ الايىن. وسىندا كەلسىن بە؟
— وسىندا كەلسىن. مەنى عۇبايدوللانىكىنە اپارىپ تاستاسىن. كەشە مەرگەننەن پوچتا ايداۋشى ساعيتتىڭ ارباسىمەن كەلدىم.
ورازعا قاپي جۇمباق ادام بولىپ كورىندى. «مەرگەن جاقتان كەلسە بۇل ءابدىراحماندى دا بىلمەيدى، ءامىردى دە كورۋگە ءتيىس ەمەس. بۇل قالاي؟ الدە مەنىڭ جازدىگۇنى كورگەنىم باسقا قاپي ما؟ الدە مۇندا باسقا ءبىر سىر بار ما؟ ول سىردى مەنەن نەگە جاسىرادى؟ الدە مەنى بالاسىنا ما؟ مەنسىنبەي مە؟ الدە...» دەگەن شىرعال وي قىزمەتىنە كەتىپ بارا جاتقان ورازدى ونان ءارى شىرماي ءتۇستى. ءبىراق ول، «نە دە بولسا مۇنىڭ وراعىن تاۋىپ الايىن» دەپ، پولك باسقارماسىنا كەلىپ، كىشى وفيسەردەن:
— ءسىز وراقتى بىلمەيسىز بە؟ — دەدى.
— مەن، — دەدى وفيسەر كۇلىپ.
وراق ورتا بويلى، وزىنەن بەس-التى جاس ۇلكەن، جۇزىنەن وتى شىعىپ تۇرعان پىسىق قازاق ەكەن. «وراق» دەپ قويعان نەسى دەپ تاڭىرقاپ، وراز وفيسەردى كوزبەن سىناپ ءوتتى دە، قاپي مىرزاعالييەۆتىڭ سالەمىن ايتتى.
— ءقازىر بارامىن. جاركە تىگىنشىنىڭ ۇيىندە دەيسىڭ بە؟ ءقازىر، ءقازىر، — دەدى پىسىق وفيسەر.
3
سول ءتۇنى مەڭدىگەرەي كىرپىك قاقپاي شىعىپ ەدى.
كۇتپەگەن جەردەن جانشانىڭ الدىنا اپارعانى، ونىڭ جۇمباق ءىسى مەن ەكى ۇشتى سوزدەرى، ءوش حالەلدىڭ جەكىرىسى مەن ءوتى جارىلعان ءتۇرى قاجىعان تۇتقىندى قالپىنان شىعارىپ جىبەرىپ ەدى. اقىرىندا ۋالايات باسشىسىنىڭ «ەرتەڭ جولعا شىعارىڭىز» دەگەن تۇسىنىكسىز بۇيرىعى كوز ىلدىرمەي تۇنىمەن توڭبەكشىتكەن-دى. قانشاما تىرىسسا دا شىم-شىتىرىق ويدىڭ كوڭىل توقىرار تۇراقتى ءتۇيىنى بەرى ورالۋدىڭ ورنىنا ارىلەي بەرگەن-دى.
تاڭ اپپاق اتقانشا ونىڭ كوزى اشىق جاتتى دا، كۇن ۇياسىنان شاشىراپ شىققاندا عانا ءىلىنىپ كەتتى. سوندا دا قۇس ۇيقى بولىپ، قىلت-قىبىرعا سەلت ەتىپ ۇيرەنگەن جان ەسىك سىرتىنا كەلگەن سولداتتار ىشكە ەنىپ ۇلگەرگەنشە كوزىن قايتا اشىپ جىبەردى.
مەڭدىگەرەيدى جولعا شىعاردى...
ات جەككەن جايداق اربا ورىسكە شىعارعان قالانىڭ سيىرىمەن بىرگە ۇلكەن قارا جولعا قاراي اياڭدادى. بۇل كادىمگى بۇلدىرتى ۇستىمەن قاراتوبەگە اساتىن جول ەدى. اتشى دەلبە ۇستاپ، كەشەگى ەكى سولدات سالت ءمىنىپ قابىرعالاسىپ كەلە جاتىر. ءبىراق.تاپ كەشەگى سياقتى دىگىرلەي قويماي، ەكەۋى دە جايباراقات كەلە جاتىر. ۇزىن جول ءار كەزدە دە جاي قيمىل مەن سابىرلى سوزگە بەيىم — ەكەۋىنىڭ اسىقپاي سويلەپ، ارەڭ اياڭداۋى دا سونىڭ سالدارى شىعار. ونىڭ ۇستىنە ءبىر قورجىن جايداق اربانىڭ ارت جاعىنا توڭكەرىلىپ بايلانىپ، ەندى ءبىرى جاسىراق سولداتتىڭ بوكتەرىنە ورنالاسقان. «ويىلعا جۇرگىزگەنى مە؟» دەدى مەڭدىگەرەي، كەيىنگى جاققا قاراپ اقىرىن كۇرسىنىپ.
كەيىنگى جاقتا...
كەيىنگى جاقتا جيىلىپ باس قوسىپ، ەل قامى ءۇشىن ءار كەز اڭگىمە-دۇكەن قۇرعان ۇيرەنشىكتى قىزىل ءۇي قالىپ بارا جاتىر. ونان ءارى كەڭ القاپ. جايلى تۇبەك، جايىق جاعاسى. ءۇي، تۋعان-تۋىسقان. دوس-جار. ويىنشى مەن كۇدىگى مول كۇندەر، قاتەرىنەن شاتتىعى باسىم تارتىستار سول جاقتا قالدى. ۇلكەن ءۇمىت، بيىك ماقسات تا سول جاقتا كوز ىلدىرمەگەن... ءبارى قاشىقتاپ بارا جاتقانداي. قاشىقتاعان سايىن تىنىمسىز كوڭىلگە تىنىشسىز ءبىر مۇڭ سەبەلەگەندەي.
«ءامىر... جاۋىنگەر دوستارعا امان جەتەر مە ەكەن؟ امان جەتىپ مۇنداعى جايدى كوز الدىڭا ەلەستەتە الار ما؟ وندا قانداي وزگەشەلىك بار؟ بارىنەن دە بۇرىن: مۇندا بولىپ جاتقان شىم-شىتىرىق قيمىلدى، ايقىش- ۇيقىش تارتىستى وجەت قيمىلمەن، وتكىر سوزبەن، ونەگەلى ىسپەن ءبىر ارناعا قۇيدىرار ما؟ الدە باس بىرىكپەي تەنتەك-تەل وسكەن ەر كوڭىلدى جىگىتتەر جاۋعا جەم بولىپ كەتەر مە؟!
ءامىر قاشان ورالار؟ كۇلشان... وجەت جان، العىر جان، سەرىگىمەن تابىسار ما؟..» دەگەن ويلار ورايدى ونىڭ الدىن. كەيىنگى جاقتان ءجۇزىن ىلگەرى بۇرعاندا دا سول ويلار قارسى الدىندا تۇرا قالادى.
ويىلعا اپارا جاتقانىن ايداۋشىلار ايتپاسا دا، مەڭدىگەرەي دۇرىس شامالادى. «تەكەنى تىقسىرىپ كەلگەن مايدان ءشوبى جىمپيتى ۋالاياتىن جاي قالپىندا قالدىرمايتىنى انىق. بۇلار كەيىن شەگىنىپ، گۋريەۆتە تۋىن تىككەن اڭ گەنەرال تولستوۆتىڭ قول استىنا ىعىسپاقشى شىعار. بۇلاردىڭ اسكەري مەكتەبى دە، اكىمشىلىك ورىندارىنىڭ ءبىرقاتارى دا ويىلدا. كوشەر ورتالىعىنىڭ كوش باسشىسى ەتىپ مەنى اتتاندىردى عوي شاماسى» دەپ ەزۋ تارتتى ول، ءبىر قالىپپەن بۇلكىلگە باسقان ماشتەك تورىنىڭ ساۋىرىنا قاراپ وتىرىپ.
ونىڭ ءمىنىپ كەلە جاتقانى جايداق تارانتاس، قاسىندا دەلبەسىن ۇستاعان بەيتانىس شارۋا وتىر. ال، ەكى جاۋىنگەر سالت اتتىلى اربانىڭ سوڭىندا كەلەدى. يىعى جارالى، وتىرۋعا دارمەنسىز جۇدەۋ ادامدى ەشقايدا كەتپەس دەپ ويلادى بىلەم، ەكى جىگىت قالادان جيىرما شاقىرىمداي جەر شىققاننان كەيىن تۇتقىننىڭ ارتىنا بايلاعان قولىن شەشىپ ارباعا بوس قويدى.
ونىنشى تاراۋ
1
تاڭەرتەڭ ارون تورە جانشاعا «بۇلىك» شىقتى دەپ ءمالىم ەتتى. ول اسكەر باسىن جامانداي سويلەدى:
— ۇلى دارەجەلى جانشا مىرزا، اسكەر اراسىندا بەيباستاق ءسىزدىڭ مولايعانىن ەستىپ، كوماندير-باسشىلاردى ارنايى ەسكەرتىپ ەدىم. الايدا پولكوۆنيك بەلوۋس پەن كيريللوۆتىڭ و باستان تەمىر تارتىپكە جۇگىندىرمەي بوس بەلبەۋلىك ەتكەندىگىنەن اقىرى بۇلىك شىعارتتى — تۋرا بۇلىك! جارلىقتان باستارتقان بۇزىق وندىقتى گاۋپتۆاحتاعا سالماي، جاۋاپقا تارتپاي، بىرنەشە كۇن بوس ۇستاپ، ەندى مىنا مەنىڭ تۇتقىنداۋعا بارعان وفيسەرىمە باس سالعانى. بۇلاي جىبەرە بەرسە اسكەر قاتارى تەگىسىنەن بۋنتارلىققا اينالادى. ايىپتىلاردى تەز اسكەر سوتىنا سوتتاتۋعا ءتارتىپ بەرۋىڭىزدى سۇرايمىن. بۇلىك. شىعارعان جۇزدىكتى قورشاپ، باسقادان بولەكتەۋ قاجەت. بۇعان ءسىزدىڭ توتەنشە جارلىعىڭىز كەرەك دەپ بىلەمىن.
نەگە ەكەنى بەلگىسىز، سول كۇندەرى ۋالايات باسشىسى ارون ايتقان قاتاڭ تارتىپتەن بويىن اۋلاعىراق سالا باستادى. ول تورەنىڭ بۇل سوزىنە اسا زور ماعىنا بەرە قويماي: «جاۋ شاپتى، بۇلىك تۋدى» دەپ جۇرتتى قاماۋعا ءازىر تۇراتىن وسى پوليسمەيستر سۇلتان جوقتان وزگەگە ارالاسۋىن قويمادى» دەپ ويلادى دا:
— سۇلتان، ءسىز، بۇل جونىندە پولكوۆنيك بەلوۋستىڭ وزىمەن اقىلداسىپ الۋىڭىزدى سۇرايمىن. جاۋىنگەرىنە دە، ون باسى مەن ءجۇز باسىنا دا جاۋاپتى الدىمەن سول مىرزا عوي، — دەپ، اروندى اسكەر باسىنا جىبەردى.
ءبىراق كەشىكپەي كيريللوۆ كەلىپ:
— كازارما ءىشى بۇلىككە اينالدى، ميتينگى جاساپ، ۇندەۋ جاريالاپ جاتىر. بولشيەۆيكتىك ۇندەۋ، — دەپ ءمالىم ەتتى.
جانشا ويعا قالدى.
«بۇل نە بولىپ كەتتى؟» — دەدى جانشا وزىنە ءوزى كۇبىرلەپ.
سوڭعى كەزدە ول كوپ وتىرماي، كەلگەن اداممەن سويلەسكەندە دە تۇرەگەلىپ ءتىل قاتىساتىن. حالەلدەن باسقانىڭ ءبارى، ۇلىق وتىرعاننان كەيىن، قول قۋسىرىپ تۇرىپ سويلەسىپ تىزە بۇكپەستەن شىعىپ كەتەتىن-دى. وڭاشا قالىپ الدەنەنى ويلاعاندا جانشا ەكى قولىن قۋسىرىپ، تەرەزەنىڭ جاقتاۋىنا سۇيەنىپ تۇرعان ادامشا تەمەن قاراپ قالاتىن. ءقازىر دە تەرەزە الدىندا تۇرىپ كوپ نارسەلەرگە بولجال-باعا بەردى، كوپ ادامداردى ويشا پىشىندەدى.
وقىمىستىڭ «اۋ» دەسىپ باس قوسۋعا كەلمەسە، جىگەرلى جاسىق اسكەر قىزمەتىنەن باس تارتسا، يگى جاقسىق ءبىر مويىندىقپەن ءوز بىلگەنىن ىستەپ ستارشىن مەن بولىستى ساباۋعا شىقسا نە بولدى، نە ەلدىك قالدى؟!»
— شتاب ءماجىلىسىن شاقىرىڭىز... جوق، وعان ۋاقىت جوق. عاسكەردى الاڭعا جيناڭىز. مەن ءوزىم بارامىن. عاسكەرگە ءسوز ايتامىن... — دەدى جانشا ءبولىپ-بولىپ سەزىن جۇتا سويلەپ.
كيريللوۆ كەرى شتابقا شاپتى. ءبىراق شتابتىڭ ءتارتىپ ورناتارى ەكى تالاي ەدى.
2
پودپولكوۆنيك كيريللوۆتىڭ «بۇلىك» دەگەن وقيعاسى بىلاي باستالىپ ەدى.
شتاب ناچالنيگى كيريللوۆ پەن كوماندير بەلوۋس ءجۇز باسىلارىن جيناپ الدى دا كوماندوۆانيەنىڭ بۇيرىعىن ەعلان ەتتى. ونىڭ ءبىرىنشى بابى: جۇزدىكتى باسقارا الماعانى ءۇشىن، ءجۇز باسى جولامانوۆ ورنىنان الىنسىن، اتاعىنان ايرىلسىن، ءوزى جاساقشىلار داتارىندا سولداتتىققا كوشىرىلسىن. ەكىنشى بابى: اسكەر تارتىبىنە باعىنۋدان باس تارتقان، كوماندير بۇيرىعىن ورىنداماعان سولدات جولمۇقان باراق ۇلى اسكەري سوتقا بەرىلسىن» — دەلىنگەن ەدى. شتاب ناچالنيگى جولامانوۆتىڭ پوگونىن ءوز قولىمەن جۇلىپ، ءبىرىنشى وندىق جۇنىسوۆتىڭ قاراماعىنا جىبەردى. قالعان ءجۇز باسىلارعا اسكەردى جاۋىنگەر تارتىپپەن الاڭعا جيناۋعا جارلىق بەردى.
ءبىراق جاساقشىلار تاپ سول ساعاتتا كازارما الدىندا ميتينگ جاساپ جاتىر ەدى.
— جاساقشىلار سوۆەتىنىڭ اتىنان بارلىق سولداتتار مەن كىشى وفيسەرلەردىڭ توتەنشە ءماجىلىسىن اشىق دەپ جاريالايمىن. ءماجىلىستى جاساقشى جامانتاي ۇلى، وندىق باراق ۇلى جانە كىشى وفيسەر وراقوۆ باسقارسىن دەگەن پىكىر بار. ماقۇل دەگەندەرىڭ قول كوتەرىڭدەر، — دەدى جايداق اربانىڭ ۇستىنە شىعىپ ايقاي سالعان باتىربەك.
— ماقۇل!
— ماقۇل! — دەستى تۇس-تۇستان شۋلاپ، ابىر-جۇبىر مويىندارىن سوزعان جاساقشىلار.
بىرەۋلەر قولىن كوتەرىپ، بىرەۋلەر: «نە دەدى! نە دەدى؟ » — دەپ جاتقان كەزدە ءجۇز باسىلار دا كەلىپ جەتىپ ەدى.
— تارقاڭدار! اتتارىڭا ءمىنىپ الاڭعا شىعىڭدار! — دەپ ايقاي سالدى ەكىنشى جۇزدىكتىڭ كومانديرى.
جۇرت جاپىرلاسىپ، اربانىڭ جانىنا جاقىنداعان ءجۇز باسىنا قاراپ اقتارىلىسىپ قالدى.
— ءبىرىنشى جۇزدىك، تىڭدا مەنىڭ جارلىعىمدى!
— تارقاڭدار دا اتتارىڭا مىنىڭدەر! الاڭعا! بازار الاڭىنا! — دەپ، ستۋدەنكين دەيتىن پيسار ءجۇز باسىنا ىلەسە ايقايلادى.
— مىناۋ كىم؟ — دەستى، موينىن بۇرىپ ۇلگىرگەن ءبىرىنشى جۇزدىكتىڭ جاساقشىلارى. — جولامان ۇلى قايدا؟
— ويباي-اۋ، جولامانۇلىن قايدا جىبەردى؟ مىناۋ نە دەيدى، ءبىرىنشى ءجۇز مەنى تىڭدا دەي مە؟
— بۇل نە؟ قايدا اپارادى؟
— الگى تەكەگە ايداۋ باستالعان شىعار!
دۇرلىككەن توپ ۇرپيىسە قالدى.
— توقتا! توقتا! — دەدى ءماجىلىستى اشقان باتىربەك. — وراقوۆ، باراق ۇلى، جامانتاي ۇلى، بەرى كەلىڭدەر!
وراقوۆ جاقىن تۇر ەكەن. مىنبە-ارباعا سەكىرىپ ءمىندى دە:
— شۋلاماڭدار! تىنىشتالىڭدار! — دەپ قولىن سەرمەپ جاساقشىلاردى ۇيىرمەلەي ءتۇستى. — ءبىر ءماجىلىس باستالىپ جاتقاندا ەكىنشى ماجىلىسكە حالىق بارمايدى، بۇل ءبىر. اسكەر سوۆەتىنە حابارلاماي جۇزدىكتەردى الىپ شىعۋ — بۇرىنعى پاتشا زامانىنىڭ ءتارتىبى. ءقازىر ءتارتىپ باسقا، زاڭ باسقا، بۇل ەكى... ءۇشىنشى: ءقازىر سىزدەرگە مىنا باتىربەك جاساقشىلار سوۆەتىنىڭ ماعلۇمداماسىن وقيدى. تىنىشتالىڭدار!
جۇرت تىنىشتالا قالدى. ءجۇز باسىلار بىرىنە-بىرى قاراستى، ولار مىنا تۇردە جۇزدىكتەرىن الاڭعا الىپ شىعىپ، كيريللوۆ جارلىعىن وسى ساعاتتا ورىنداي ال-مايتىنىن ايقىن سەزدى.
— كومانديرگە ماعلۇم ەتۋ كەرەك.
— ول جەر تەپكىلەيدى جانە ىزىمىزشە قايتا قايىرادى.
— سوندا نە ىستەيمىز؟
— مىنا ءماجىلىستىڭ اقىرىن كۇتكەن ءجون.
ءجۇز باسىلار ءوزارا كەڭەسكەن شاقتا، باتىربەك ۇندەۋ جاريالاۋعا كىرىسىپ تە كەتىپ ەدى.
— اعايىندار، جاساقشىلار، مىنانى تىڭداڭدار. بۇل ناعىز قارا قازاقتىڭ قامىن جەگەن ازاماتتاردىڭ سىزدەرگە جولداعان سالەمى. اشىڭقىراپ ايتسام بۇل ورال قالاسىنداعى كوكتەم كەزىندە اق اتاماندار كۇشپەن قۇلاتقان ورال سوۆەتىنىڭ ۇندەۋى. ورال سوۆەتى ءقازىر ورال قالاسىن اق كازاك-ورىستاردان بوساتقالى جاتىر. مىنە، وسىنى سىزدەرگە ەعلان ەتىپ، ازاماتتىق بورىشتارىڭدى وتەۋگە شاقىرادى. تىڭداڭدار! ال وقىدىم...
«قازاقتىڭ ءقادىرلى جىگىتتەرى!
پاتشا ۇكىمەتى ادام قاتارىنا قوسپاي، قالىڭ قارا قازاقتىڭ جەر مەن سۋىن وزىنە بيلەتپەدى، بۋعان الپاۋىت پەن پومەششيكتەر — مىڭعىرعان داۋلەتتى بايلار يە بولدى. باستا بيلىك، ەردە ەرىك قالمادى. كرەستيانسكيي ناچالنيك دەپ اتالاتىن حۇكىمەت يەسى قالاعان ادامدارىن بولىس قويدى، بولىستان تومەن ستارشينالارى مال باققان ەلدى ءبىر شىبىقپەن ايدادى. مومىن شارۋاعا تەپ-تەگىس سالىق سالدى؛ قازىنادان قالعان ءبىر جەردىڭ شۇرايلىسىن شابىندىعىم دەپ ءبىر، ەگىستىگىم دەپ ەكى — ەلدەگى باي مەن بي، مولدا مەن قوجا يەمدەندى. كەدەي مەن مالشىعا، جەتىم مەن جەسىرگە جەردىڭ تيسە ەڭ قۇتسىزى عانا ءتيدى؛ تيمەسە مۇلدەم تيمەي قالدى.
قازاقتىڭ ءقادىرلى جىگىتتەرى!
قارا قازاقتىڭ ۇل مەن قىزىن وقىتۋعا جەتكىلىكتى ەتىپ مەكتەپ اشپادى، اشقان بىرەن-ساران مەكتەپتەرگە الدىمەن پراۆيتەلدەردىڭ، قۇدىرەتتى بايلاردىڭ، بولىس پەن سۋديالاردىڭ بالالارى الىندى. اۋىرعان-سىرقاعان قارا حالىقتى ەمدەيتىن ەلدە دارىگەر دە، اۋرۋحانا دا بولمادى. جۇرت تەگىسىنەن نادان قالدى. قاستەرلىسى دارۋسىز، كۇتىمسىز مەحنات شەكتى. ال، ادام قاتارلى اسكەر جۇمىسىنا قازاق جاستارىن تىركەمەي قورلادى، سوعىس شىققان كەزدە ولاردى مال ەسەبىندە شەتىنەن ءتىزىپ ايداپ وكوپ قازدىرۋ ءۇشىن قارا جۇمىسقا سالدى. ال، ءقازىر اۆتونوميا بولامىن دەپ، قازاققا تەڭدىك اپەرەمىن دەپ ارامتەر بولىپ جۇرگەن جانشا مەن حالەل دوسمۇحامەدوۆتەردىڭ قۇرعان ۋالاياتى جوعارىدا اتالعان پاتشا كەزىندەگى حۇكىمەتتەن ءبىر دە ايىرماسى جوق: بۇلار دا سالىقتى كەدەيلەرگە سالدى، كەدەيدىڭ بالالارىن ەرىكسىز جيناپ اسكەر ەتتى. بۇلار دا سول بۇرىنعى بيلەپ كەلگەن اتاقتى ادامداردىڭ ايتقانىن ىستەپ قارا حالىقتى اتىپ، اسىپ، ساباپ، زابىرلەپ ەكى اياعىن ءبىر ەتىككە تىعىپ وتىر. تەڭدىك دەگەن ءسوز بوسقا قالدى. قوي ۇستىنە بوز تورعاي جۇمىرتقالاتام دەگەن عادالات ءىسى الداۋ بولىپ شىقتى. وسىنى كورىپ، ءبىلىپ، مالشى مەن جالشىعا، كارىپ پەن قاسەرگە، جەتىم مەن جەسىرگە — ءبۇتىل مومىن ەلگە شىن بوستاندىق اپەرۋ ءۇشىن سوۆەت حۇكىمەتى دەيتىن كەدەيلەر حۇكىمەتى قۇرىلدى. وسى كەدەيلەر حۇكىمەتىن بارلىق جەردە تەگىس ورناتۋ ءۇشىن ەڭبەك ەتەتىن شارۋا مەن جۇمىسشىعا، مالشى مەن جالشىعا ەرىك الىپ بەرۋشى قىزىل گۆارديا جاساقتالدى. قىزىل گۆارديا رەسەيدىڭ بارلىق جەرىندە بۇرىنعى پاتشا چينوۆنيكتەرىن، الپاۋىت بايلار مەن گەنەرالداردى قۋىپ جىبەرىپ، ەل بيلەۋ ءىسىن قاراتابان جۇمىسشى مەن جالشىعا الىپ بەردى. ءقازىر قىزىل گۆارديا سامارانى، ورىنبوردى، ساراتوۆتى الدى، تەكە قالاسىن قورشاپ كازاك-ورىستار مەن ولاردىڭ اتاماندارىن قۋىپ جاتىر. سول ءۇشىن بۇل باقىتقا، تەڭدىككە قول جەتكىزەتىن، شىن بوستاندىق ورناتاتىن قىزىل گۆارديانى قۇشاق جايىپ قارسى الىڭدار. الداپ جۇرگەن دوسمۇحامەدوۆتەردى قۋىپ شىعىپ جىمپيتىدا، ونان ارعى ويىل مەن قيىلدا، جەم مەن ساعىزدا، اتىراۋدا، ۇيشىكتە، بارلىق قازاق جەرىندە سوۆەت حۇكىمەتىن ورناتۋعا ات سالىسىڭدار.
بۇل جاڭا حۇكىمەتكە مال باققان شارۋا مەن كەدەي جالشىلار سايلانادى، ولار ءوز بيلىگىن ءوز قولىنا الادى. كەدەيدىڭ كوزى اشىق قۇلدارى اۋىلدىق، بولىستىق، ۋەزدىك باسقارۋ كوميتەتتەرىن باسقارادى. ءوز بالاسىن وقىتۋعا مەكتەپ اشادى، ءوز اۋرۋىن ەمدەتۋگە ەمحانا ۇيىمداستىرادى. ەگىندىك، شابىندىق جەردىڭ شۇرايلىسىن كەدەي شارۋاعا ءبولىپ بەرەدى، سالىقتى بايلارعا عانا سالادى. بۇل قىزىل گۆارديانىڭ قولىنداعى تۋى — باقىت تۋى — قىزىل تۋ دەپ اتالادى.
قىزىل تۋ ەرلەر قولعا العان جولى،
سونىدان جارىپ تىكە سالعان جولى.
جەر ءبىتىپ سۋ اققالى ادام ۇلى
جەتە الماي قاراپ كوزى تالعان جولى.
الىڭدار قولعا بوستاندىق تۋىن!
جوعالسىن زۇلىمدىق!
ولاردىڭ گۋبەرنيالىق سوۆەتىنىڭ اتقارۋ كوميتەتى
باقىتجان قاراتايەۆ،
پەتر پارامونوۆ،
ءابدىراحمان ايتييەۆ،
ساقىپكەرەي ارعانشەيەۆ.
— جاساسىن بوستاندىق! — دەپ ايقاي سالدى وراقوۆ. باتىربەك جالما-جان اربا ۇستىنەن سەكىرىپ ءتۇسىپ كوپتىڭ اراسىنا كىرىپ كەتتى. ونىڭ سوزىنە اۋزىن اشىپ قاراپ قالعان قالىڭ قارا قوڭىر جىگىتتەردىڭ ىشىنەن بىر-ەكەۋى:
— جاساسىن بوستاندىق! — دەپ قالدى.
كوپ اراسىنا بىرتە-بىرتە ەنگەن ۇلى قوبالجۋ ءبىر كەز ءدۇر ەتە ءتۇستى. جاپىرىلعان جۇرت ءبىرىن-بىرى يىقتاي ىلگەرى ۇمتىلىپ باتىربەكتى كوزبەن ىزدەدى.
— اۋ، قايدا كەتتى الگى ازامات؟
— سۇراق بار!
— بۇل قالاي؟ ءبىزدى تەكەگە ايدايمىز دەپ جاتىر عوي. سوندا؟..
— يا، يا، ايدايمىز دەيتىن كورىنەدى. باتىربەكتى كوزىمەن جەپ قويارداي-اق قادالىپ، ونىڭ بار ءسوزىن جۇتىپ تۇرعان نۇرىم:
— ايدار اتاسىنىڭ باسىن. ايداۋىنا كونەتىن مال جوق!.. — دەدى تۇنەرە ءتۇسىپ. ول: «وسى جىگىت ناعىز... سول حاكىم ايتقان جىگىتتەردىڭ ءبىرى بولماعاي. قايدا كەتتى ءوزى، ەڭ بولماسا ءبىر اۋىز ءسوز سۇراپ قالاتىن...» دەپ ۇمتىلدى. نۇرىم باتىربەكتىڭ كىم ەكەنىن بىلە قويماسا دا شامالاعانداي بولدى. شەتتەن كەلگەن شىعار دەپ توپشىلادى. كيمەلەگەن جاندار ونى ارباعا جەتكىزبەدى. جارعا سوققان اعىن سۋداي لىقسىپ، كەرى شەگىندىرىپ اكەتتى. جان-جاقتان:
— ايدار اتاسىنىڭ باسىن!
— ءبىز مال ەمەسپىز ايداعانعا جۇرە بەرەتىن! — دەپ جاتتى.
— مامبەت قايدا؟ ول نەگە كەلمەدى بىزگە؟ الدە ءوز بەتىمەن باسقا جاقتا ءجۇر مە؟ — دەپ ايقاي سالدى نۇرىم وراقوۆقا قاراپ.
ورالدىڭ اتىنان:
— مامبەت ءابدىراحمان ايتييەۆتىڭ، عالياسقار الىبەكوۆتىڭ، قاپي مىرزاعالييەۆتىڭ وتريادىنا كەتتى دەسەدى، وسىدان ەرتىپ كەتكەن جىگىتتەرىمەن بىرگە بارىپ قوسىلعان دا شىعار. ءقازىر اق اتامانداردىڭ شەتكە شىققان جۇزدىكتەرىنە بورىدەي ءتيىپ جۇرمەسە نەتسىن. جولدان سالەم ايتىپتى. تەز بىزگە قوسىلسىن، ءوزىم قارسىلاپ الامىن دەپتى: جالدامالى كيريللوۆتىڭ تاياعىن سوعۋدى قويسىن، باس كەسەر كازاك-ورىستاردىڭ كۇنى ساناۋلى. ءقازىر ورال قالاسىنا، ونداعى باۋىرلارعا كومەكتەسۋگە اتتانامىز. اباقتىداعى باقىتجانداردى بوساتامىز. جىگىتتەر تەز قوزعالسىن! — دەپ سالەم ايتىپتى. ەسىتتىڭدەر مە؟ — دەپ ايقايلادى وراقوۆ، مامبەتتىڭ تاپ قاي جەردە ەكەنىن بىلمەسە دە سىرتتان بولجاپ.
— ەسىتتىك!
— ەسىتتىك!
— جارىپ شىقپاعاندا، ونى كىم ۇستاي الادى!
— ا، سەنى كىم ۇستاپ تۇر؟ مىنالاردى تاس-تالقان ەتىپ قالادان قۋىپ شىق تا، سەن دە ءابدىراحماننىڭ عاسكەرىنە بارىپ قوسىل! — دەدى وراقوۆ نۇرىمنىڭ جانىنداعى جىگىتىنە كوزىن تىگىپ.
جىگىت ۇندەمەي قالدى. ونىڭ ورنىنا نۇرىم جاۋاپ قاتتى.
— ەندى ەشكىم ۇستاي قويماس، ۇستاي قالسا كارىمعاليدىڭ... — دەپ بوگەلدى ول. — كارىمعاليدىڭ ءولىمى بىزگە اقتى — اق قارانى — قارا دەگىزدى. مۇنداي عادىلەتسىزدىككە ەندى قايتىپ جول بەرسەك، ءبىزدى ەشكىم ادام ەكەن دەپ ساناماس.
ۇندەمەي قالعان جىگىت:
— وندا ءبىز دە مامبەتتىڭ سوڭىنان كەتۋىمىز كەرەك، — دەدى.
— ال، ءقازىر كازارماعا كىرىڭدەر. تاماقتانىڭدار. ءتارتىپ بۇزباڭدار. نە ىستەيتىنىن جاساقشىلار سوۆەتى حابارلايدى، — دەدى وراز.
ءسويتتى دە، ول نۇرىم مەن جولمۇقانعا كازارمانى كۇزەتۋدى تاپسىردى. ءوزى تاعى دا قاپي مىرزاعالييەۆكە كەتتى.
3
الدەقالاي، ينەنىڭ جاسۋىنداي ۇشقىننان لىپ ەتە قالعان وت، aپ دەگەندە كوزگە ىلىكپەي، قۋراعان ءشوپتى جىڭىشكەلەپ جالاپ، شوكەدەن شوكەگە سەكىرىپ، بەينە ءبىر داستارقانعا توگىلگەن مايداي-اق جايىلىپ جۇرە بەرەدى. ونى توقتاتۋدىڭ ءادىس-ايلاسىن ويلاپ ۇلگىرگەنشە، جەلپىپ كەتكەن ساحارانىڭ ءبىر سۇعاناق جەلى لاپ ەتۋگە دايىن تۇرعان قوماعاي قاۋدانعا قىزىل جالىندى جىعا سالادى دا، كوز ىلەسكەنشە بولماي ۇزىننان-ۇزىن شۋاق قىزىل ارقاندى سۇيرەي جونەلدى. قارا قاۋدان مەن شوڭگە-شولەڭدى قىلعىماي جۇتا باستاعان كەڭ كومەيلى ورشىگەن جالىن ءتۇتىنى كوزگە، جالقىنى بەتكە سوعاتىن، جورعالاعان جولىندا سىنىق سالام قالدىرمايتىن، ۇيدەي مايالاردى قىلق ەتكىزەتىن، تەرەكتەردى ءا دەگەنشە كۇيەلى كوسەۋگە اينالدىرا سالاتىن جالپاق ورتكە اينالادى. ساحارانىڭ مۇنداي ءورتى سوندىرۋگە بوي بەرمەيتىن ءتىلسىز كۇش، قورقىنىشتى اپات...
سول كۇنگى ءدۇر ەتە قالعان قالىڭ قولدىڭ بەتى ساحارانىڭ كۇيىپ تۇرعان سارشا تامىزداعى قىزىل-جالىندى ورتىمەن تەڭ ەدى. ونى توقتاتۋعا امال-ايلا جوقتىڭ قاسى ەدى، ول قاپىرىق قاۋداندى، پايداسىز شولەندى جالاماي تىنبايتىن، تازارتپاي توقتامايتىن جويقىن كۇش ەدى.
كەشىكپەي:
— اتقا مىنىڭدەر!
— جىگىتتەر، اتقا ۇمتىلىڭدار!
— اتقا! اتقا! — دەگەن ايقاي كازارمانىڭ ءبىر باسىنان ەكىنشى باسىنا جاڭعىرىقتاي سوعىلىپ جاتتى. بۇل ايقاي سالعان وراق ۇلى ەدى.
اقتارىلىپ كەرى لىقسىپ، نە ىستەۋگە، قايدا بارۋعا بىلمەي توقىراعان توپ ەندى كازارمادان سىرتقا اقتارىلدى. ەجەلدەن اتقا ءۇيىر، ونىڭ ۇستىنە اسكەرشە وينال، ساپ تۇرۋعا بەيىمدەلىپ قالعان قازاق جىگىتتەرى كوزدى اشىپ-جۇمعانشا ات باعاندارىنىڭ بويىنا ءورىلدى دە، اپ-ساتتە لەك-لەگىمەن تولقىعان ءدۇبىرلى قول، دۇرمەكتى توپقا اينالىپ كەتتى. الگى ايقاي تاعى دا وكتەم-وكتەم شىعىپ، ءۇيىرىلىپ قالعان قالىڭ اتتىلىنىڭ ىرمەگىن قولمەن جازىپ جىبەرگەندەي بولدى.
— بازار الاڭىنا، مارش! — دەپ كوماندا بەردى باياعى وراقوۆ.
بازار الاڭى بوس بولاتىن. جالعىز-اق جىلقى ۇستايتىن كوپىر جاق بەتتە تيەگەن ەكى اربا پىشەنى بار ءبىر جاۋعاشتى تۇر ەدى، لاپ بەرىپ پوچتا جاق بەتتەن ساۋ ەتە قالعان قالىڭ اتتىلى سول پىشەنشىگە تۋرا تارتتى. لەكىتىپ جورتىپ كەلگەن بويى اربانى قورشالاي ءتۇستى. الدىندا وراقوۆتىڭ ءوز جۇزدىگى، ونىڭ وكشەسىن باسا جولمۇقان جىگىتتەرى، وعان جالعاسا باسقالارى دا ۇيرەنشىكتى وندىق تارتىبىمەن كازارمادان توپ-توبىمەن قوزعالىپ ەدى. پىشەنشى ساسىپ قالدى. ول بەينە، مىنا جالانعان اتتى اسكەر «شوپ جەتپەي قالىپ اتتارىنا پىشەن الا كەلدى مە؟» دەپ كۇدىكتەنىپ ەدى. ءبىراق، تۇپ-تۋرا كەلگەن اتقا وتىرىسى بەرىك، كەلبەتى دە ايباتتى، مۇرتى قويۋ، وتكىر كوزدى قارا جىگىت الدىڭعى اربانى جانامالاي كەلىپ ەر ۇستىنە دىك ەتىپ شانشىلا قالدى دا، قارعىپ پىشەننىڭ ۇستىنە شىعىپ كەتتى. ونىڭ سوڭىنداعى ءبىر جىگىتى جەردە تاقىمىنان بوساپ قالعان اتتىڭ تىزگىنىن ۇستاي الدى دا، ۇزەڭگىسىنە شىرەنە ءتۇسىپ كەيىنگىلەرىن قولىن كوتەرىپ بوگەپ، قاتارىنان اسىرماي، پىشەندى اربانى قورشاي قويدى. ارت جاقتان لەك-لەگىمەن ەنتەلەي جەكەن اتتىلار الدىڭعىلارعا بوگەلدى. بىرنەشە مينۋتتىڭ ىشىندە وزىنەن ءوزى دوڭگەلەنە قالعان ۇلكەن اتتىلى قورعان پايدا بولدى، قورعاننىڭ ورتاسىندا اربا پىشەننىڭ ۇستىنە ادەيىلەپ تۇرعىزعان مىنبەدەگى شەشەندەي قول سىلتەپ وراقوۆ ءسوز باستادى. ونىڭ باستاپقى ايقايى كەيىنگى جاقتاعىلاردىڭ ءدۇبىرى تۇنشىعىپ، دابىر-شۋىنا توتەپ بەرە الماي جوعالىپ جاتتى.
— جى-گىت-تەر! — دەپ شۇباتىلدى ارىدەگى ادامدارعا ءالسىز ەستىلگەن داۋىسسىز دىبىستار.
ازدان كەيىن جۇرت قيمىلى سايابىر تارتتى. پىشەن ۇستىندەگى شەشەن داۋىستىڭ جەتپەگەنىن قولىمەن مەڭزەپ، جىگەرلەنە ءتۇسىندىردى. ول وڭ قولىن جوعارى كوتەرىپ ساۋساقتارىن ساناڭدار دەگەن ادامشا جايا ءتۇستى دە، جۇدىرىعىن ءتۇيىپ، الدىڭعى جاقتاعى، الىستاعى الدەكىمگە كۇش كورسەتكەندەي كىجىندى. جانىنداعىلارعا ونىڭ تىستەنە تۇسكەن جاعىنىڭ بۇلشىق ەتى بۇلكىلدەي قالعانى دا كوزگە شالىندى. الايدا ونىڭ سوزدەرى بەينە ءبىر جارمەڭكەگە جينالعان قاراقۇرىم جانداي، قاپتاعان اتتىلى جاۋىنگەرلەردىڭ قۇلاعىنا تەگىس جەتپەدى، وسىنى سەزگەن جولمۇقان اربادان كەيىنىرەك تۇرىپ، وراقوۆتىڭ ءسوزىن قايتالاپ جەتكىزە باستادى.
— ءۇش ادامنان باسشى سايلاڭدار!
— ءۇش ادامنان باسشى سايلاڭدار!
— جولامانوۆ باسشى بولسىن!
— جولامانوۆ باسشى بولسىن!
بۇل سوزدەردى جالعىز جولمۇقان ەمەس، كەيىنگىلەر دە قاعىپ الىپ، الاڭنىڭ شەتىندە اتتارى ىشكە، قالىڭعا كىرمەي ويقاستاپ جۇرگەندەرگە دە جەتكىزدى. ءبىر كەز جولمۇقان:
— قوسشىسى وراقوۆتىڭ ءوزى، ەسىتتىڭدەر مە، جىگىتتەر. وراق ۇلى! وراق ۇلى!
— باتىربەك بولسىن ۇشەۋدىڭ ءبىرى...
— باتىربەك! — دەپ ايقاي سالدى.
الدىڭعى ساپتاعىلار وراق ۇلىنىڭ ءسوزىن جادىنا جاقسىلاپ تۇيگەندەي بولدى.
— ءبىر جاعادان باس، ءبىر جەڭنەن قول... ءبىر ادام باستاماي ءىس بىتپەيدى. ءبارىمىز ءبىر باسشىعا باعىنامىز.
ايتپەگەن كۇندە بەرەكە بولمايدى... — دەپ ۇعىندىردى. ونىڭ ءبىراز سوزدەرىن جۇرت جاقسىلاپ تىڭداپ ۇلگەرمەي، ارت جاقتان ءبىر ادام:
پوچتا! پوچتا! تەلەگرامم! — دەپ بارقىرادى.
قاپەلىمدە جۇرت بۇل ءسوزدىڭ مانىنە تۇسىنبەي تولقي ءتۇستى. ءبىراق كەشىكپەي ءدۇر ەتە قالدى.
— پوچتانى قولعا تۇسىرەمىز... — دەپ شابا جونەلدى جاڭاعى بارقىراعان ادام. — ايدا! پوچتا!..
ءبىر توپ اتتى بارقىراعان جىگىتتىڭ سوڭىنان شاپتى.
الدەنەنى ويىنا مىقتاپ تۇيگەندەي، جولمۇقان قاسىنداعى جىگىتتەرىنە:
— كەتتىك! — دەدى.
ونىڭ جىگىتتەرى ءبولىنىپ، توپتىڭ ورتاسىنان سۋىرتپاقتان سوزىلعان جىپتەي، ىركىلمەستەن جىلجىپ، شەتكە قاراي جۇرە بەردى.
نۇرىم پىشەن تيەگەن ارباعا تاياۋ جەردە تۇرىپ وراق ۇلىنىڭ ءسوزىن باسىنان باستاپ تىڭداپ ەدى. ول جاقىنداپ كەلگەن جولامانوۆتىڭ جاساعىنا قوسىلدى دا، ءجۇز باسىنىڭ تارتىبىمەن پولكتىڭ ينتەندانتتىق قويماسىنا ات قويدى. لەكىتىپ كەلگەن قىرىق-ەلۋ قارالى اسكەرگە قارسى تۇرارلىق قويمادا ادام جوق ەدى. ءۋاليدىڭ فليگەل ۇيىندە بۇققان قويما باستىعىن نۇرىم تاني كەتتى.
— اعايىن، قويمانىڭ كىلتىن بەر، ايتپەسە ەسىگىن قيراتامىز، — دەدى ول وزىنە تانىس تاتارعا.
بۇل تاتاردىڭ اتىن بىلمەسە دە، تاپ وسى فليگەل ۇيدەگى ورازعا سان رەت كەلىپ جۇرگەننەن، نۇرىم ونىمەن سىرتتاي تانىستى.
— ۋاللاھي، مەنى حاراپ ەتتىڭ، مالاي. لۋچشە قالىباي اپەندەنىڭ ءوزىن كەلتىرۋ كەرەك ەدى، — دەپ تاتار قارسىلاسا قويماسا دا، جالىنا-جالبارىنا ءوتىنىش جاسادى. — سەن مالاي، تانىس مالاي ەدىڭ...
ول تاتارعا جاۋاپ بەرىپ ۇلگەرگەنشە، ساۋداگەردىڭ ۇلكەن ءۇيى جاعىنا وراق شىعا كەلدى دە سوزگە ارالاسا كەتتى.
— جىگىتتەر، بۇل مۇلىك كوپتىڭ مۇلكى، مىنا وزدەرىڭىزدىڭ مۇلكىڭىز. سوندىقتان بۇل پولكوۆوي سكلادتىڭ كىلتىن وزدەرىڭىز الىڭىز. سەنىمدى ادامنان باقتاشى قويىڭىز، — دەدى ول انتالاعان جىگىتتەرگە. ءسويتتى دە ءوزى كوپتىڭ اراسىنا كىرىپ كەتىپ، جولامانوۆتىڭ قاسىنا جەتىپ باردى. ەكەۋى وڭاشالانا قالدى. كوپ كەشىكپەي جولامانوۆ بۇرىلىپ:
— جۇنىسوۆ، سەن مىنا قويمانىڭ كىلتىن ءوز قولىڭا الاسىڭ، جىگىتتەرىڭمەن بىرگە مۇلىككە يە بولاسىڭ. ءبىر جاندى ماڭىنان جۇرگىزبەيسىڭ، كۇش كورسەتەر وفيسەرلەر كەزدەسسە قارۋ جۇمسايسىڭ. شتابقا حابار ەتەسىڭ. قالعان جارلىقتى ءوزىم بەرەمىن، — دەدى. — حۇپ! — دەدى نۇرىم.
قاپي مىرزاعالييەۆتىڭ ىسىنە دە، مىنەزىنە دە تۇسىنبەي، ءبىراق الدەنەگە ىشتەي سەنىپ، ينتەندانتستۆوعا كەلگەن وراز ءوز قۇلاعىنا ءوزى سەنبەدى، ءوز كوزىنە ءوزى نانبادى.
— ەشبىر ادامعا كىرۋگە دە، شىعۋعا دا رۇقسات جوق، پيسار مىرزا. كيىم-كەشەك، مۇلىكتىڭ ءبارى عاسكەر كوميتەتىنىڭ قاراماعىندا، — دەدى نۇرىم، ورازدىڭ الدىنان شىعىپ.
وراز كۇلىپ جىبەردى دە:
— حۇپ، وندىق جۇنىسوۆ، — دەپ، وڭ قولىن قۇلاققا اپاردى. — سىزگە عارزا بەرۋگە بولا ما؟
نۇرىم «عارزا بەرۋگە بولا ما؟» دەگەن سوزگە جاۋاپ تابا الماي قالدى. ول تەك قاسىنداعى جىگىتتەرىنە:
— ەشكىمدى جىبەرمەڭىز! — دەپ ىشكى كەڭسەنىڭ كىرە بەرىسىنە باسىن سۇقتى دا، ورازعا كىر دەگەن يشارا بەردى.
— كىم قويىپ كەتتى؟ — دەدى وراز سىبىرلاپ.
— وراق.
— وراقتىڭ كىم ەكەنىن شامالادىڭ با؟ نە ايتتى؟
نۇرىم ەش نارسە بىلمەيتىنىن، تەك قانا جاساقشىلار كوميتەتىنىڭ بۇيرىعىنسىز ءبىر جاساقشى قالادان شىقپايتىنىن، اركىمنىڭ وزىنە جۇكتەلگەن مىندەتىن ورىندايتىنىن ايتتى.
— ءوز قۇلاعىما ءوزىم سەنبەي، ءوز كوزىمە ءوزىم نانباي تۇرمىن، — دەدى وراز.
ءسويتتى دە نۇرىمعا:
— جاقسى، نۇرىم. وتە جاقسى! مەن كەتتىم. ءوز جۇمىسىما... — دەدى.
وراز ۇلكەن ويعا قالدى. ونى ويلاندىرعان وقيعانىڭ ءبىرىنىڭ سوڭىنان ءبىرى تىزبەكتەلە بەرگەنى، از ۋاقىتتىڭ ىشىندە تىپ-تىنىش جاتقان قالا مەن جايباراقات جۇرگەن جانداردىڭ سەندەي سوعىلىسىپ، الدەقايدا ۇلكەن ءبىر ارناعا جوڭكىگەنى بولادى. «وسىنىڭ ءبارى ءبىر ادامنىڭ دەگەنىمەن ءجۇرىپ جاتىر ما، الدە بەت-بەتىمەن، بىرىنە ءبىرىنىڭ بايلانىسى جوق، كىم قالاي تولقىسا سولاي كەتىپ جاتقان ستيحيا ما؟ باس سەبەپ نەدە؟ نەدەن باستالدى؟ ەندى نەمەن تىنادى؟.. وراق كىم؟ باتىربەك قايدا؟ ۇرىككەن جىلقىداي جۇرت جونگە ويىسپاي كەتپەسە نە ەتتى. مۇنى تەكتەن-تەك تاستامايدى... باسۋعا عاسكەر شىعىپ قالماسا قايتسىن!.. «قالا كىشكەنە بولسا دا، جاياۋ جۇرگەن ادامعا و شەتىمەن بۇ شەتى ءبىر كوش جەردەي ەدى. مەكەمەسىنەن پاتەرىنە، پاتەرىنەن كازارماعا جەتكەنشە وراز القىنىپ قالدى. ىعى-جىعى بولعان جاساقشىلار كازارماعا ءبىرى كىرىپ، ءبىرى شىعىپ جاتىر. بىرەۋمەن بىرەۋدىڭ ءىسى جوق، الدەنەگە ەلەگىزە تۇسكەن حالىق. دەمىن الىپ، تەرىن ءسۇرتىپ وتىرىپ وراز، قاراپايىم جاساقشىلاردىڭ نە بولىپ جاتقانىن تۇسىنبەيتىنىن اڭعاردى.
— كومانديرلەرىڭ قايدا؟ — دەپ سۇراعان ورازعا بىرەۋى:
— كومانديردى قويىپ، ەندى امان-ەسەن ەلگە جەتىپ الساق بولار ەدى، — دەپ كوكەيىندەگى ويىن ايتتى.
باتىربەكتىڭ، وراقتىڭ دا ءقازىر قايدا ەكەنىن كازارما ىشىندەگىلەر بىلمەدى. تەك قانا كازارمانى باقىلاعان وندىق بارىن ايتتى، ءبىراق ول وندىق اسحاناعا كەتتى، — دەستى.
كۇن بەسىننەن تومەن تۇسكەن كەز ەدى. «الدە پاتەرگە بارىپ دەم السام با ەكەن. مىناداي قالانىڭ استى-ۇستىنە شىعىپ جاتقان كەزدە جاتۋعا دا بولمايدى. «الدە تۇرمەگە سوعىپ، ەبىن تاۋىپ مەڭدىگەرەيمەن اقىلداسسام با...» — دەپ بوگەلگەن ورازعا جوق جەردەن باتىربەك كەزدەسە قالدى. بۇل ەكى ارادا سويلەسۋگە دە مۇرشا بەرمەي كازارمانىڭ ارت جاعىنان شاۋىپ شىعا كەلگەن ءبىر توپ اتتىلىنىڭ الدىنداعى كوماندير جىگىت كەلە ايقاي سالدى.
— ون بەس ادام، تەز اتتارىڭا مىنىڭدەر دە، مىنا باتىربەكتىڭ سوڭىنا ەرىڭدەر. ون بەسىڭ ماعان ەرەسىڭ. تەز! اتقا ۇمتىلىڭدار! — دەپ كوماندا بەردى.
بۇل ورازدىڭ كەشە عانا مىرزاعالييەۆكە جىبەرگەن وراعى ەدى. ال قاسىنداعى باتىربەك ورازعا:
— ويباي-اۋ، سەن نە ىستەپ ءجۇرسىڭ مۇندا، اتىڭ قايدا؟ — دەدى.
— ات بولماي قالدى. قالەكەڭ جەگىپ كەتتى، — دەدى وراز جاياۋلىعىنا قورىنعانداي.
— تەز بار دا، كونيۋشنيادان ات الىپ ءمىن. ءوزىڭ ءجا ماعان، ءجا وراققا ەر.
ورازدىڭ اياعى جەرگە تيمەستەن كونيۋشنياعا قاراي جۇگىرە جونەلدى.
— ءقازىر ءبىز اباقتىداعىلاردى بوساتامىز. اباقتىنى الۋعا كەلگەن كىسىنى بىلەسىڭ بە؟ كادىمگى مامبەت! — دەدى باتىربەك قاتارلاسا شاپقان ورازعا.
وراز ۇندەمەدى. بۇل تۇسىنىكسىز قيمىلدىڭ باسىندا دا مامبەت، اياعىندا دا مامبەت بولاتىنىنا ول شاك كەلتىرگەن جوق ەدى. ول باتىربەككە بىلەمىن دەپ تە، بىلمەيمىن دەپ تە ءتىل قاتپاستان وڭاي تابىلعان اسكەر اتىن تەبىنە ءتۇسىپ ىلگەرى ۇمتىلا بەردى.
اباقتى بۇلار جەتپەي-اق اپ-ساپ بولعان ەكەن. ءبىر قورا جاياۋ ادامدى سوڭىنان شۇبىرتىپ ينتەندانتستۆوعا قيراي جونەلگەن اتتىلارعا كەلىپ قوسىلعان باتىربەككە مامبەت ءجوندى جاۋاپ بەرمەدى.
— ينتەندانت قالىباي بار ما، الدە قاشىپ كەتتى
سونىڭ ءوزىن دە ەرتۋ كەرەك، — دەپ، مامبەت ءوز ويىن ورتاعا سالعانداي بولدى.
ال باتىربەك وعان:
— ينتەندانت جوق، مۇلىك باسىندا ءبىزدىڭ جۇنىسوۆ دەيتىن جىگىتىمىز تۇر، — دەپ ەدى.
— قاي جۇنىسوۆ؟ — دەپ، مامبەت قۇلاعىن تىگە قالدى. باتىربەكتەن بۇرىن وعان وراز جاۋاپ قايىردى.
— ولەڭشى نۇرىم دەيتىن جىگىت. فاميلياسى جۇنىسوۆ.
— بىلەمىن. ولەڭشى قارا.
ونان باسقا سوزگە ورىن بولمادى. مامبەتتىڭ پىشىنىنە، اتقا وتىرىسىنا ريزا بولعان وراز «شويقارا دەسە — شويقارا ەكەن عوي. بىر-ەكى ادامدى قامشىمەن ۇرىپ جىعىپ كەتۋگە دە شاماسى كەلەرلىك» دەپ ويلادى.
— نە ءبارىڭ، قانشا ادامسىڭدار؟ — دەپ سۇرادى مامبەت اباقتىدان بوساعاندارعا قاراپ.
— ءبىر ساناعاندا الپىس سەگىز ادام بولىپ ەدىك. ءقازىر ونان-كەم بولۋعا ءتيىس، — دەدى ءبىر اسكەر كيىمدى تۇتقىن ىلگەرى شىعىپ.
— نەگە كەم بولۋعا ءتيىس؟
— قاشىپ قالعاندار بار...
— قاشىپ قالسا قالا بەرسىن. قالعاندارىڭ دا جەتەدى.
سەندەرگە مىنا جەردەن ەتىك پەن شينەل بەرگىزەمىن. كەتەردە عاسكەر قاتارىنا كىرەمىن دەۋشىلەر بولسا، ولارعا ات-تۇرمان، قارۋ-جاراق بەرەمىن. ۇقتىڭدار ما؟ — دەپ ايقاي سالدى مامبەت.
— ۇقتىق!
— ۇقتىق!
— ۇقساڭدار سول. عاسكەرگە كىرەمىن دەگەندەرىڭ بىلاي شىعىڭدار.
الگى جاۋاپ قاتقان اسكەر كيىمدى جىگىتكە ىلەسىپ، بەرەكەسىز توپتىڭ ىشىنەن گيمناستەركانىڭ پوگونى، تۇيمەلەرى جۇلىنعان، بەلىندە بەلبەۋى جوق بەس جىگىت بولىنە بەردى.
— ءبىز وزىڭمەن بىرگە بولامىز، مامبەت اعا، — دەستى ولار جامىراپ.
— مىنالارعا جاڭا شينەل، جاڭا ەتىك، ەر-تۇرمان بەر، جۇنىسوۆ، — دەپ جارلىق ەتتى مامبەت.
— حۇپ، ماكە، — دەدى تىلدەسۋگە بىلمەي تۇرعان نۇرىم قۋانعان پىشىنمەن. — اقىرى كەزدەستىك، ماكە...
ءسويتتى دە ول جىگىتتەرىنە يەك قاعىپ قويمادان كەرەك شينەلدەر مەن ەتىكتەردى شىعارتا باستادى. ەتىك پەن شينەلدى كورگەندە، كۇنى بويى نە قىلارىن بىلمەي تۇرعان قازاقتار ءوزارا كۇبىرلەي قالدى.
— جاساقشى بولعاندارعا ات-تۇرمان دا بەرە مە، سوندا؟
— ات-تۇرمان تۇگىل مىلتىق، قىلىش، ءوق-دارى بەرەدى.
— ءبىز دە جازىلامىز دەسەك قايتەدى؟
— مامبەتكە ەرسەڭ...
— سۋ تۇبىنە كەتەرسىڭ دەيسىڭ بە؟
— جوق-اۋ...
— جازىل... نەڭ كەتىپ بارادى...
— پالە بولىپ جۇرمەسە؟
كۇبىرلەسكەن شارۋالاردىڭ باتا الماي تۇرعانىن كورىپ مامبەت اقىل ايتا باستادى.
— سەندەر عاسكەر بولماي-اق قويىڭدار. ونان دا ەلدەرىڭە قايتىپ، بۇزىق ستارشىندارىڭدى اۋىزدىقتاڭدار. ال مىنادان ءبىر-بىر اياق كيىم، قالاساڭدار شينەل الىڭدار، — دەدى.
— قوجاڭ بەرسە قوينىڭا سال دەگەن. كەرەك تاستىڭ اۋىرلىعى جوق، — دەپ، شارۋالار شينەل مەن ەتىككە جارماسا باستادى.
مامبەتپەن باستاپقى تىلدەسكەن جاساقشى جىگىت نۇرىمعا قاراپ:
— اعا، مىنا ۇيدە تاماق جوق پا ەكەن؟ — دەدى قويمادان ىلگەرى كوشە بەتتە تۇرعان ساۋداگەر ۇيىنە كوزىن سالىپ. جاساقشى بولعاننان بەرى تاماققا كوڭىلى كەتە بەرەتىن نۇرىم، بۇل اشىققان جىگىتتى اياپ كەتتى.
— ءقازىر سىزدەردى تاماق ىشكىزىپ، كازارماعا ورنالاستىرادى. بۇل ءۇي ساۋداگەردىڭ ءۇيى عوي. مىناۋ قويما سونىڭ شولانى بولسا كەرەك، — دەپ جۇباتتى وزەگى تالعان جاس سولداتتى.
— جۇنىسوۆ، مۇنى سەن ىستەيسىڭ، بەسەۋىن دە تاماققا تويعىزىپ، ات-تۇرماندارىن قولىنا بەرىپ، ءوز قاراماعىڭا الاسىڭ. كەشكە ماعان جولىعارسىڭ، — دەپ مامبەت قوزعالا بەردى.
— قاي جەردە جولىعامىز؟ — دەگەن نۇرىمنىڭ سۇراعىنا ول:
— تاباسىڭ عوي، — دەدى جۇرە سويلەپ.
وزدەرى توبىن جازباستان قارۋ-جاراق قويماسىنا استى.
4
كەشىكپەي جىمپيتى كوشەسىندە شولاق اتتىلار پايدا بولدى.
ۇلى جولدان اۋلاق جاتقان بۇل اياداي قالانىڭ ۇستىنەن بەينە ءبىر سەل ءجۇرىپ كەتكەنگە ۇقسادى. ويقاستاعان جاساقشىلاردان وزگە كوشەدە ءبىر جان اياعىن قيا باسپادى؛ جاي حالىق تەرەزەلەرىن تاس بەكىتىپ ۇيدى-ۇيىنە بۇقتى؛ ساۋداگەرلەر دۇكەندەرىن قوس قۇلىپتاپ ۇلگەردى؛ چينوۆنيكتەر مەكەمەلەرىن تاستاي سالىپ بەت-بەتىمەن شاشىلعان سىناپتاي جوق بولدى؛ باسشى پراۆيتەلدەر ۇلگەرگەنى قالانى تاستاي قاشتى، ۇلگەرمەگەنى بەرىك شولانداردىڭ تۇكپىرىنە تىعىلدى، كەيبىرەۋلەرى مەشىت پەن شىركەۋدىڭ قوينىنا سۇڭگىدى. اسكەر باسشىلارى دا، ۇكىمەت ادامدارى دا بۇل بۇلىكتىڭ نەدەن تۋعانىن، نەمەن تىنارىن شامالاي المادى. تەك قانا لاپ قويعان اتتىلى-جاياۋلى جاساقشىلاردىڭ بەت الدىندا تۇرماۋعا تىرىستى.
تۇرمەنى، قارۋ-جاراق قويماسىن، ينتەندانتستۆونى باسىپ العان توپ ءبىر كەز ۇزىن كوشەنىڭ بويىمەن جۇيتكىپ مەكەمەدەن مەكەمەگە ءتوندى. بەكىتۋلى ەسىكتەر توپساسىنان قايرىلىپ، جاقتاۋىمەن قوسا وپىرىلىپ شالقاسىنان ءتۇسىپ جاتتى؛ قاقپاقتى تەرەزەلەر وجەلەنە تۇيگەن مىلتىق قۇنداعىنا توتەپ بەرە الماي كۇرس-كۇرس سىندى؛ كوشەدە قاعازدان بوران بورادى: كەڭسە دەلوسى جارىلعان جاستىقتاي بۇرقىرادى؛ پراۆيتەل كەڭسەسى مەن زەمۋپراۆا ۇيىندە كوپتەگەن ءىس پەن سان قابات دۇنيەنى وت جالاپ كەتتى...
باس كەزىندە، بازار الاڭىنان شتابقا جوڭكىگەن جيىرما-وتىز جىگىتتىڭ ءۇش-تورت وفيسەر جولىن بوگەگەندەي بولىپ ەدى، ءبىراق تاڭقىلداعان ناگان دايسىنا وشىگە ۇمتىلعان قالىڭ اتتىلى قارسى شىققانداردى جاپىرىپ تاناپ ءوتتى: ەكى وفيسەر مىلتىقتىڭ قۇنداعى مەن قىلىشتىڭ قىرىنان-اق قازا تاپتى. ال، اساۋعا انادايدان بۇعالىق تاستاپ ۇيرەنگەن قازاق جىگىتتەرى بىر-ەكەۋىن مويىنان شىلبىر تۇزاقتاپ تاقىمعا سالىپ اكەتتى...
بەلورۋس پەن كيريللوۆ «كازاك اتاماندارىنا باس يمەيمىز؟» «جوعالسىن كازاك-ورىستار!» «جوعالسىن باس كەسەر كيريللوۆ! باس كەسەر تورەلەر!» دەگەن شۋ كۇشەيگەننەن كەيىن باس قورعاۋ ارەكەتىنە كىرىسىپ ەدى. بۇلار كەشكە دەيىن اتتارىمەن مال دارىگەرلىك پۋنكتىندە بۇعىپ وتىردى دا، قاراڭعى ءتۇسىپ كوز بايلانعان كەزدە قالادان شىعىپ كەتتى.
اباقتىدان بوسانعانداردىڭ ىشىندە مەڭدىگەرەيدىڭ جوقتىعى ورازعا كۇدىكتى وي سالىپ ەدى. ءبىراق بەتىنە قاراۋعا ءجۇز سەسكەنەرلىك مامبەتكە بۇل جونىندە ءسوز ايتۋعا باتا الماي، دۇرمەككە ەرىپ ول ءبىراز ءجۇردى دە باتىربەككە:
— باتىربەك اعا، ءبىز وسى ەڭ زياندى ادامداردى نەگە تۇتقىنعا المايمىز؟ بۇلار ەس جيناعاننان كەيىن ايامايدى عوي، — دەدى.
باتىربەك وعان جاۋاپ قايتارا قويماي الدەنە ويلاردىڭ قۇشاعىندا كەلە جاتقانىن كورىپ وراز تاعى دا:
— ەڭ بولماسا پوليسمەيستر تورەنى قولعا ءتۇسىرۋ كەرەك ەدى، — دەدى.
بۇل ءسوز مامبەتتىڭ قۇلاعىنا شالىنىپ قالدى.
— جىگىتتەر، ەرىڭدەر سوڭىما! — دەپ كوماندا بەردى ول كەنەتتەن.
مامبەت باستاعان جاققا قالعاندارى دا شابا جونەلدى. ءبىراق وراز دا، باتىربەك تە ونىڭ قايدا باستاعانىن انىق بىلگەن جوقتى.
ادەمى قاقپالى، كاشەكتى تەرەزەلى ۇلكەن ءۇيدىڭ كەڭ اۋلاسىنا مامبەتكە ىلەسە توپ اتتىلىنىڭ كوبى ەنىپ كەتتى، تەك بىرەر جىگىت قانا قاقپا الدىندا قالدى. نە يت دىبىسى، نە قىبىرلاعان جاننىڭ ءجۇرىسى جوق بۇل سالتاناتتى جاي سىرت قاراۋعا بەينە ءبىر يەسىز قالعان ءۇي سياقتى كورىندى. ءبىراق ءۇي يەسىنىڭ زارە قۇتى قالماي ءۇنسىز بۇققانى جايناپ تۇرعان جيھاز بەن جايۋلى جاتقان تاعام جايلاردان كورىنىپ تۇر ەدى. مامبەتتىڭ سوڭىنان ەرە كىرگەن باتىربەك پەن ورازدىڭ كوزىنە ەكىنشى بولمەدە ايەل جۇرگەندەي بولدى دا سول مەزەت:
— بەرى ءجۇرىڭىز، مامبەت اعا، — دەگەن داۋىس ەستىلدى. تورگە قاراي ادىمداي وزعان مامبەت ۇلكەن بولمەنىڭ ورتاسىندا تۇرعان ستولدى اينالىپ ءوتىپ، ەكىنشى بولمەنىڭ ەسىگىنە بەتتەدى.
— مىناۋ كىمنىڭ ءۇيى ءوزى، تۇزاققا ءتۇسىپ قالمايىق، — دەپ سىبىر ەتتى باتىربەك.
بۇل سوزگە ەلەڭ ەتە قالعان وراز ىلگەرى ۇمتىلا بەردى، ءبىراق مامبەت دىبىس بەرگەن ايەل بولمەسىنە كىرىپ تە ۇلگەردى.
— ايتتىم عوي، مامبەت اعا كەلەدى دەپ. قالايدا كەلەدى دەپ ەدىم، اقىرى ايتقانىم كەلدى. جوعارى شىعىڭىز، مامبەت اعا، — دەدى باياعى ەۆروپاشا كيىنگەن ۇلكەن كوزدى سۇلۋ قارا تورى قىز.
شاھزادانى باتىربەك تە كورگەن جوق ەدى. مۇنداي قىز كەزدەسەرىن وراز دا بىلگەن جوق. ءۇيدىڭ دە، قىزدىڭ دا كىمدىكى ەكەنىن بىلمەي ەكەۋى دە اڭتارىلىپ قالدى، كىرگەن بويى بوساعادا تۇرىپ قالدى. مامبەت قىزعا سالەم-جاۋاپ قاتۋدىڭ ورنىنا:
— تورە قايدا؟ بەرى شىقسىن! — دەگەن سۇراق پەن بۇيرىعىن قوسارلاي جەكىردى.
قىز مامبەتتەن جاسقانبادى دا، قاباق شىتىپ قاتتى ۇنىنە اشۋلانبادى دا.
— مامبەت اعا، ءسىز مەنىڭ شاقىرۋىممەن كەلگەن قوناقسىز. وتىرىك دەسەڭىز ايتىڭىز. تۇنەۋگۇنى كەلگەندە مەن ءسىزدى ۇيگە شاقىرىپ قالدىم. قالايدا كەلىڭىز دەدىم. مىنە، كەلدىڭىز، جوعارى شىعىڭىز، — دەپ ەزۋ تارتتى.
مامبەت قاتاڭ ءۇنىن جۇمسارتقانداي بولدى.
— ءتور وسى عوي... ماعان الدىمەن تورەنى كورۋ كەرەك، بيكەش، — دەدى.
— وتىرىڭىز، وتىرىڭىز. سىزدەر دە وتىرىڭىزدار، — دەپ قىز ەسىكتەگى ەكەۋگە دە ورىندىق ۇسىندى، ستولعا قاراي مەڭزەدى.
— مەن ارون تورەنى كورۋگە... جۇمىسىم بولعان سوڭ كەلدىم، دەپ مامبەت اسا ەكپىندەمەي، وتىرۋعا بەت الدى. باتىربەك پەن وراز قايدا كەلگەنىن بەلگىلى ارون تورەنىڭ اتى اۋىزعا الىنعاننان كەيىن عانا ءتۇسىندى. ۋالاياتتىڭ جانشادان كەيىنگى باستى ادامىن قولعا ءتۇسىرۋ ەڭ شۇيدەلى جانە وڭاي ءىس ەمەس ەكەنىن سەزىپ، ەكەۋى مامبەتتىڭ تالابىنا قوسىلا كەتتى، قىزدىڭ سيقىرلى ءسوزى مەن جۇزىنە قاراپ «باتىر» باياۋلاپ قالا ما دەپ ساستى.
— قارىنداس، ءبىز امانداسۋعا، بولماسا اڭگىمەلەسىپ وتىرىپ شاي ىشۋگە كەلگەنىمىز جوق. ارون تورە قاي ۇيدە، شاقىرماساڭ ءوزىمىز دە الىپ شىعامىز، — دەدى باتىربەك.
— جىگىتتەر، كانە، بەرى جۇرىڭدەر، ماكە، ءبىز باستاپ كىرەيىك... — دەپ، وراز ىلگەرى جۇرە ءتۇستى.
— ول بولمەدە ەمەس، اعا، باسقا ۇيدە. پاپامدى ءوزىم شاقىرايىن... ءقازىر، — دەپ قىز سىرتقا شىعۋعا اينالدى.
— شاقىر! — دەدى مامبەت.
ءسويتتى دە ءوزى ستول جانىنداعى ورىندىققا وتىرا كەتتى. قىز شىعىپ كەتكەن سوڭ وراز «قايتەمىز؟» دەگەندەي باتىربەكتى بۇيىردەن ءتۇرتتى. ءبىراق، باتىربەك وعان سىر بەرە قويماي، ءۇنسىز قىزدىڭ كەلۋىن توستى. ول: «مامبەت اشۋلانىپ قالار، ءوزى باستادى، ءوزى اياقتاسىن» دەگەن ويعا كەلدى.
قىز كەشەۋىلدەي ءتۇستى. ونىڭ نەگە كەشىككەنىن، اكەسىمەن نە سويلەسكەنىن بۇلار بىلگەن جوق. تىپىرشىعان ورازعا دا، شىداماي بىرەر رەت ناسىباي يىسكەپ ۇلگەرگەن باتىربەككە دە بۇل ءۇيدىڭ يەسى مەن قىزى، اسىرەسە ولاردىڭ ويى مەن ماقساتى جۇمباق قالدى.
— ءقازىر كەلەدى، — دەپ حابارلادى قىز، ۇيگە اسىقپاي كىرىپ.
ىلەسە ارون دا كەلدى.
پولكوۆنيك ءچيندى تورەنىڭ قاسىنداعى قارۋلى وفيسەر ابىلايەۆ ەسىك اشىپ ونى وتكىزىپ جىبەردى دە، قاۋمالاعان قازاقى سولداتتاردى جول بەرىڭدەر دەگەندەي قولىمەن ىعىستىرا ءتۇستى. ءوزى كورىپ جۇرگەن سۇستى تورەنىڭ فورمالى كەلبەتىنەن سەسكەندى مە، الدە بۇرىنعى سالەمدەسىپ قالعان ادەتىنە باقتى ما، ايتەۋىر بەت قايتپاس مامبەت ورنىنان ۇشىپ تۇرەگەلدى. مامبەتتى جانە قاۋمالاي تۇرعانداردى كوزىمەن ءبىر شولىپ، ارون كوڭىلسىز تۇردە:
— تاك. تاك! — دەدى.
از كىدىرىپ، مامبەت جەڭىن سىبانعانداي ءبىر قولىن كەزەك-كەزەك كوتەرىپ الدى دا ارون مەن ابىلايەۆقا:
— ەكەۋىڭدى دە تۇتقىنعا الامىن. سەبەبى: ىستەگەندەرىڭ زورلىق-زومبىلىق. قارا حالىققا زابىردەن باسقا ەش نارسە كورسەتپەي كەلەسىڭدەر. تۇسىنىكتى مە؟ — دەدى. ءسويتتى دە ول ابىلايەۆقا تەسىلە قالدى. — سەن انا قىلىش پەن ناگاندى ۇستاپ جۇرە المايسىڭ. تاستا. شەش تەز.
ابىلايەۆ سەلت ەتتى. ول نە ىستەرىن بىلمەي ارونعا قارادى. ارون وعان كوزىن بۇرمادى، ول تەك مامبەتكە:
— تاك. تاك، سونسوڭ؟ — دەپ جاۋاپ كۇتتى.
— سونسوڭ كورەمىن. سولداتتار نە دەسە، ۇكىم سو بولادى. وراز بەن باتىربەك كەيىنگى جىگىتتەرگە ىم قاقتى، ابىلايەۆتىڭ قارۋىن سىپىرىپ الۋعا شاقىردى. ەكى جىگىت جالما-جان ابىلايەۆتىڭ قارۋىنا جارماستى. قىز اراعا تۇسە قالدى.
— مامبەت اعا، — دەدى ول اروننىڭ الدىنا شىعا كەلىپ. — پاپام جالعىز ەمەس، ەل بولىپ اۋىز بىرىكتىرىپ جاتقان جوق پا؟ مىنا ءسىز دە سول ەلدىڭ ءبىر باتىرىسىز. ال، ءزابىر-جاپا كورسەتكەن جەرى بولسا پاپامدى كەشىرىڭىز... كۇناسىز جان جوق...
— كۇناسى باستان اسىپ كەتكەن كىسى.
— ولاي بولعان كۇندە باتىردان ساۋعا. ەكەۋىن دە، پاپامدى دا، وفيسەر ابىلايەۆتى دا ماعان بەرىڭىز... ساۋعاعا...
مامبەت قىز بەتىنە قاراي قالدى دا، شاھزادادان كوزىن بۇرىپ: .
— بيكەش دەسە بيكەش، — دەپ كۇڭك ەتە قالدى.
تاعى دا وراز ارالاستى.
— ماكە، بۇل تورەدەن مەڭدىگەرەيدى قايدا جىبەرگەنىن سۇراۋ كەرەك. جازىقسىز جاندى سوتسىز، سۇراۋسىز جازىم ەتسە... وندا كەشىرىم جوق، — دەدى ول.
ارون ورازعا «قايدا كورگەن جىگىتىم» دەپ تەسىلە ءتۇستى. تەرگەۋ-تەكسەرۋدى كوپ جۇرگىزىپ، ادام سىناپ قالعان تورە قاراعان سايىن ورازعا جەپ قويارلىق اش كوزدىڭ سۇعىن قاداعانداي بولدى.
— جاس جىگىت ءسىز... — دەپ ول الدەنەنى ايتىپ قالعانداي ورازعا سۇس كورسەتتى دە، مامبەتكە بۇرىلىپ: — مەڭدىگەرەي ەپماعامبەتوۆ ءولىم جازاسىنا كەسىلگەن قىلمىستى. ونى سوتتاعان ۆويسكو قاراماعىنداعى ۆوەننوپوليەۆوي سۋد. سوندىقتان بۇل جونىندەگى زاپروستى سول ۆويسكو حۇكىمەتىنە باعىشتاۋىڭىزدى ءجون دەپ بىلەمىن.
مامبەت قاباعىن ءتۇيدى. ورازعا:
— ول كىم ەدى؟ — دەپ شۇيىلە ءتۇستى.
— ماكە، ول ءوزىمىزدىڭ حالىقشىل وقىمىستى. اتامانداردىڭ حۇكىمەتى جازعىتۇرى جازىقسىز كەسكىلەپ، ونىڭ ۇستىنە سىرتتان حۇكىم شىعارىپ قۋدالاپ جۇرگەن كەمەڭگەرىمىز. وتكەن جۇمادا مەن وسىنداعى اباقتىدا وتىرعانىن كوردىم. جۇرتتىڭ ءبارى بىلەدى مەڭدىگەرەي ەپماعامبەتوۆتىڭ وسىندا كىرىپتار بولىپ قالعانىن، — دەپ مامبەتكە تۇسىندىرە سويلەپ، ارا ءتۇسۋىن سۇرادى.
— سەن دە سونىڭ كىسىسى! تاك! تاك! — دەدى ارون ورازعا الدە كۇش كورسەتكەندەي، الدە انىقتاي تۇسكەندەي ەكى ۇشتى تۇردە تاك-تاكتاپ.
ارون تۋرا جاۋاپ بەرمەدى.
— اتىپ تاستادىڭ با؟ — دەدى مامبەت ارونعا.
— ول ۆويسكو حۇكىمەتىنىڭ تەرگەۋىندەگى ادام.
— وندا ۆويسكو حۇكىمەتىنىڭ قولىنا ۇستاپ بەرگەن شىعارسىز؟ — دەپ، ەندى باتىربەك تە كىرىستى. — ىستەگەندەرىڭ زورلىق-زومبىلىق دەپ مامبەت اعاي ءادىل ايتتى. زورلىق-زومبىلىق قانا ەمەس، اتىپ-اسۋ اتاماندارعا قازاق قايراتكەرلەرىن ۇستاپ بەرۋ دە ءسىزدىڭ كاسىبىڭىز، ارون سۇلتان. مۇنداي زۇلىمدىقتى قازاق بالاسى، قازاق بالاسىنا ومىردە ىستەپ كورگەن جوق.
ءىستىڭ قيىنعا كەتىپ بارا جاتقانىن ارون تورە سەزە باستادى دا تەز جاۋاپ تاپتى جانە بۇل جاۋابى وتە ايلالى جاۋاپ بولدى. ءبىراق مۇنى قىزۋ ۇستىندە باتىربەكتە، وراز دا تەرەڭىرەك ويلاپ تۇسىنۋگە مۇرشاسى كەلمەدى.
— جاقسى، ازاماتتار، ەپماعامبەتوۆ كەرەك بولسا مەن الدىرتىپ بەرەيىن. ونى جانشا دوسمۇحامەدوۆتىڭ جارلىعىمەن ويىل قالاسىنا جونەلتىپ ەدىك. ول سوندا، — دەدى.
— كەشە... ءۇش كۇن تۋراسىنا دا وسىندا ەدى عوي، — دەپ وراز كيمەلەي قالىپ ەدى، ونىڭ ءسوزىن اياقتاماي مامبەت ءوز بيلىگىن ايتتى.
— ەپماعامبەتوۆتى ءۇش كۇن ىشىندە ويىلدان وسىندا الدىرتاسىڭ، سۇلتان تورە. ولاي ەتپەگەن كۇندە بۇعان ءوز باسىڭمەن جاۋاپ بەرەسىڭ. مەنەن ەشقايدا قۇتىلا المايسىڭ. كانە، جىگىتتەر، جۇرىڭدەر! — دەدى مامبەت جىگىتتەرىنە.
— راحمەت، مامبەت اعا. وفيسەر ابىلايەۆ ايتقانىڭىزدى ورىندايدى. كەلىڭىز، اعا. اشۋ دۇشپان، اقىل دوس. اشۋىڭىز باسىلعان سوڭ كەلىڭىز. سىزگە ەسىگىمىز اشىق، اعا. گەروي اعا، — دەدى قىز، شىعىپ بارا جاتقان مامبەتكە.
ابىلايەۆ جارتى ساعات وتپەي-اق ويىلعا شاپتى...
كۇنى بويى بىلگەنىن ىستەپ، قالانىڭ ءاستىن-ۇستىن شىعارعان جاساقشىلار كۇن باتىپ، قاس قارايعانشا كازارماعا تەگىس جينالىپ بولمادى. كەش قايتقان ءبىرقاتارىنىڭ قولىندا كەڭسە، مەكەمەلەردەن ىلىكتىرگەن جايما پەردە ءتارىزدى ءولى بۇيىمدار دا كورىندى، ال كەيبىرى ادەمى پاپكا، پورتفەلدەر ۇستاپ قايتتى. ءبىراق «قارا حالىقتىڭ مۇلكىنە تيمە» دەگەن جارلىقتى ەشكىم دە ەكى ەتپەدى. جاساقشىلاردىڭ سوڭىنان ەرە كەلگەن ءزابىر-جاپاشىلار بولمادى.
ەرتەڭىنە ەرتەمەن مامبەت ەلۋ جىگىتىن ساپقا تۇرعىزدى دا، ءوزى اتتان ءتۇسىپ قالتاسىنان ۇلكەن قارا شاپپا پىشاقتى سۋىرىپ الدى. ءسويتتى دە ول تىزگىنىن قاڭتارىپ، ەرىنىڭ قاسىنا ءىلىپ قويعان اتىنىڭ قۇيرىعىن ناق تىرسەكتىڭ دەڭىنەن ورىپ-ورىپ جىبەردى دە، قاز-قاتار تۇرعان جاساقشىلارىنا بۇيرىعىن جاريالادى:
— بۇگىن تاپ وسى ساعات، وسى مينۋتتان باستاپ مەن جىمپيتى حۇكىمەتىمەن ات قۇيرىعىن كەسىستىم. مىنە، مەن شولاق اتتى بولشيەۆيكپىن. قاراماعىمداعى جاساقشىلارعا بۇيىرامىن: وڭ جاق شەتتەن باستاپ اتتان ءتۇسىپ اتتارىڭنىڭ قۇيرىعىن كەسىڭدەر. كىمدە-كىم بۇل بۇيرىققا بوي ۇسىنباسا — ول حان جاساعىنىڭ توبىندا قالعانى. ونداي ادامدار ءبىزدىڭ قاتارىمىزدان ءبىرجولا كەتسىن. كانە، باستا! — دەدى ول وڭ جاق شەتتە تۇرعان نۇرىمعا قاراپ. اتىن ءبىر تەبىنىپ قاتاردان شىقتى دا نۇرىم سەكىرىپ جەرگە ءتۇستى، شىلبىردىڭ ۇشىنان ۇستاپ تۇرىپ مامبەتتىڭ قولىنداعى پىشاقتى الدى دا كەر اتتىڭ قۇيرىعىن تىرسەگىنە جەتەر-جەتپەس ەتىپ شورت كەستى. ءسويتتى دە ءوزى شويقارانىڭ جارلىعىمەن اتىنا قايتا ءمىنىپ، باسقالاردان بولەك شەتكەرىرەك شىعىپ تۇردى. نۇرىمنىڭ سوڭىنان وعان جالعاس تۇرعان جىگىت ىلگەرى شىعىپ، وندىعىنىڭ ىستەگەنىن ىستەدى. كەشىكپەي ەلۋ ادامنىڭ ءبىرى شاشاۋ شىقپاستان ات قۇيرىعىن كەسىستى. بۇرىنعى كۇلتەلەنىپ ۇشى جەرگە تيگەن ۇزىنى دا، قامشىداي سيدا سىپتىعىرى دا، قىلى جۇلىنىپ قىسقارعان شالا شولاعى دا تەپ-تەگىس تىرسەكپەن تىرسەك، كەلتە قۇيرىق بولىپ شىعا كەلدى. جاڭا ءتارتىپتى حالىق ابدەن كورسىن دەپ، شولاق اتتى شويقارا ەلۋ اداممەن قاسقىر تەكىرەككە سالىپ قالانىڭ ۇلكەن كوشەسىنىڭ ۇزىن بويىمەن شۇباي تىرسەكتەسە شوقىراقتاپ ءوتتى.
تەرەزەدەن قاراعان ادامدار:
— استاعىپىراللا! — دەستى.
بالالار:
— باي شولاق! شويىن قارا بالشاباي! — دەپ ايقايلاستى.
تاياقتى ات قىلىپ ءمىنىپ ۇلگەرگەندەرى شولاق اتتىلاردىڭ سوڭىنان قيقۋلاي جۇگىردى.
5
اقىلعا بوي بەرمەي كەي كەز ادامدى سەزىم بيلەپ كەتەدى دەسەدى. ال، سەزىمنىڭ ءوزى دە ءتۇرلى عوي. وت پەن سۋعا دا بوگەلمەيتىن جان ۇشىرعان سەزىم بار. بۇل كوبىنەسە ءولىم ءقاۋپى تۋعان شاقتا، ءجا ۇلى ارمان بويدى بيلەپ كەتكەن كەزدە ىرىق بەرمەي جەتەكتەيتىن سەزىم. بۇل توقتاۋسىز ۇرەي مەن قايتپاس قاجىر تالابىنىڭ بۇيداگەرى بولسا كەرەك. ال، وفيسەر، ابىلايەۆتى سول كۇنى قارا داۋىل الدىنداعى قارا قاقباقتاي جوڭكىلتكەن سەزىم باسقاشا ەدى. ونى وزگەشە سەزىم بيلەپ كەتتى.
— بۇلاردى ما بۇلاردى!.. — دەپ تىستەندى ول شاۋىپ كەلە جاتىپ.
سۇلتان ارون تورەنىڭ جارلىعى وعان جانشانىڭ جارلىعىنان الدەقايدا پارمەندىرەك. ويتكەنى جانشا وعان توتە جارلىق بەرىپ كورگەن دە جوق جانە ونىڭ ءىسى ابىلايەۆقا «كىش-كىشتەپ» قوي قايىرعان ورىستەگى قويشىنىڭ ماردىمسىز قيمىلىنداي عوي. ءتىپتى سول جانشانىڭ باسقارۋى باسقارۋ ەمەس. دۇرە سالاتىن ادامدى ول سىيلىق تارتىپ اتتاندىرادى. اباقتىدا ۇستاپ كوزىن كوگەرتەتىن جانداردى قارقىلداپ كۇلىپ ۇيىنە قايىرادى. وسىنداي دا ءتارتىپ بولا ما! جازدىگۇنى قالەن مۇعالىمگە ات-شاپان ايىپ بەرگىزىپ قارجاۋوۆقا شىعارتىپ سالدى. ال، كەشە ۋالاياتتىڭ قاس جاۋى ءابدىراحمان ايتييەۆتىڭ قىزىلدارعا تاماق تاسىپ جۇرگەن دىننەن بەزگەن قاتىنىن بوساتتىردى. ءتىپتى ابىلايەۆتىڭ ابىرويىن ايرانداي توكتى...
— تفۋ! باسشى بولعانىڭا! — دەدى ول اتتى ۇستى-ۇستىنە قامشىلاپ. — وسىنىڭ ءوزى... مۇمكىن قىزىلداردىڭ جاسىرىن تىڭشىسى شىعار... بۇلاردى ما! بۇلاردى! كورسەتەرمىن مەن كورىمدى!.. بۇكىل كادەت كورپۋسىن الىپ شىعايىن!
ول سۇلتان اروننىڭ جارلىعىن الا سالا ويىلعا شاۋىپ ەدى.
— ءجا ءولىپ تىن، ءجا ءبىر جايلى ەت! — دەگەن وعان ارون تورە.
ول ءبىر جايلى ەتپەكشى. ويىلدا ءۇش ءجۇز ەلۋ ادام دايىنداپ جاتقان، كادىمگى كازاك-ورىستىڭ ساپالى-ارمياسىنىڭ تارتىبىمەن وفيسەرلەر شىعاراتىن شكولا بار. ءقازىر سول شكولا ءۇش ءجۇز ەلۋ وفيسەر شىعارعالى جاتىر. سول الەكەدەي جالانعان، ءالى تاۋى شاعىلىپ كورمەگەن، اسكەر ونەرىن العان، قىلشىلداعان وفيسەرلەردى بۇلىكشىلەردىڭ الدىنان شىعارماقشى. ۋالاياتتىڭ بولاشاق پولكتەرىنىڭ باسشى ۇيتقىسىن ەرتەڭ ءبىرىنشى رەت توماعاسىن الىپ توپقا سالماقشى!
— بۇل جۇگەنسىز كەتكەن سودىرلاردىڭ جەلكەسىنە قىلىشتىڭ ءجۇزىن جالاتىڭدار. راقىمشىلىق بولماسىن. مۇنى ءبىر وزىڭە عانا جۇكتەيمىن. ءبىر وزىڭە عانا سەنەم، — دەگەن ارون تورە.
— «راقىمشىلىق! توقتاي تۇر! — دەپ تىستەندى ايتقالي ابىلايەۆ. — بۇلاردىڭ مەيماناسى اسىپ بولدى. ءبىر ەمەس، ەكى ەمەس، جالعاسقان بۇلىك. «داندەگەن قارساڭ قۇلاعىمەن ءىن قازادى»، دەپ — داندەدى. ات ايداپ كەتۋ، تارتىپكە باعىنباۋ، وفيسەرگە باس سالۋ!.. بۇل دا از ەكەن... ەندى ۋالايات ورتالىعىن تالقانداپ، بۇلىك شىعارۋعا كىرىستى. قاپ، توقتاي تۇر!..»
ابىلايەۆ ءبىر كەز، ءبىر جىل ىشىندەگى ساتسىزدىككە ۇشىراپ سۇرىنگەنىن ساناپ ءوتتى. وتە كوپ ەكەن. ءبىرىنشى سۇرىنگەنى، ويلاپ باقسا، بۇزىق حاجىنىڭ اۋىلىنان باستالعان ەكەن. اڭقاتى باسىنداعى تۇتقىنعا العان ازعىن ستۋدەنتتىڭ كورە كوزگە جەر سوقتىرىپ، سۋ ۇستىندە امال-ايلا جاساپ كەتكەنى قاراباسۋدىڭ الدى بولدى. بۇل قاپىدا جاڭىلىس باسقان ءىزى سۋىماي جاتىپ، تاپ سول ازعىن جۇنىسوۆتىڭ جەتى تۇندە ويلاماعان جەردەن كەرۋەندى قىزىل شۇناقتارعا ۇرىندىرعانى ەڭ وكىنىشتىسى... «قۇداي ب ا ق بەرگەندە، جانشا مەن ارون الدىندا دالەل تاپقانىم ابىروي بولدى». ابىلايەۆ ولەڭتى پوسەلكەسىندە مەڭدىگەرەيدى قولعا تۇسىرگەن ءتۇنى ءوزىن ۇرىپ جىعىپ كەتكەن «سۇرقيانىڭ» تاعى دا سول جۇنىسوۆ ەكەنىن بىلگەن جوق ەدى. سوندىقتان ول «ءۇشىنشى سۇرىنگەنىم كازارماداعى بۇزىقتاردىڭ باسسىزدىعى» دەدى. ءسويتتى دە مۇنداعى ءوزىن بايلاپ تاستاعانداردىڭ ءبىرى... نۇرىم جۇنىسوۆ ەكەنى ونىڭ تۇلا بويىن مۇزداتىپ جىبەردى. ازدان كەيىن ماڭدايىنان سۋىڭ تەر شىققانىن سەزدى.
«و، جۇنىسوۆ!.. جۇنىسوۆتەر! ءجا ولەرمىن، ولمەسەم كورگەن كۇنىڭدى كوپ ەتەرمىن سەندەردىڭ! استى بۇلاردىڭ قىلىعى! ءبىرى انا جاقتا، ءبىرى مىنا جاقتا! كارى قاسقىر ەلدە سويقان شىعارىپ ءجۇر. و، قاسقىر اتقان باس بۇزارلار! توقتاي تۇر، ازعانا توقتا!..»
كوسىلە شاۋىپ كەلە جاتقان قۇلا اتتى ابىلايەۆ تىزگىنىن تەجەپ شوقىراققا سالدى دا، كيتەلىنىڭ جاعاسىن اعىتىپ، تىنىسىن كەڭەيتتى. ازدان كەيىن اتتى cap جەلىسكە ءتۇسىردى، سونسوڭ بىرتە-بىرتە اياڭعا كوشتى. كۇش جيناپ قۇرىسقان تاقىمىن جازدى. شاپقان اتتاي جۇيتكىگەن ۇزدىك-ۇزدىك ويلارىن ءبىر ساراعا سالىپ جيناقتاي باستادى. جان-جاققا كوز سالدى. بۇلدىرتى قىرقاسىن باسىپ بارادى ەكەن. «قاراتوبەگە ايالداپ، ات شالدىرىپ تۇندەلەتە ءارى اسامىن» — دەدى ول ىشىنەن. — باسشى الۋ ءجون بولار. بۇل جاقتىڭ جولىن جەتە بىلمەيمىن».
ىڭىردە قاراتوبەگە جەتىپ ات شالدىردى دا، تاڭ ساز بەرگەندە تاعى جولعا شىقتى. تۇسكەن ءۇيدىڭ يەسى قالانىڭ سىرتىنداعى ۇلكەن قارا جولعا سالىپ تۇرىپ:
— وسى جول جاقسىبايعا اپارادى، ودان ءارى اققوزى، ساربيەگە قاراي اسا بەرەسىڭ، مىرزا، — دەدى.
ابىلايەۆ اسا بەردى. جاقسىبايعا جەتپەي جول ۇستىندە جۇرگىنشىلەر كەرىكدى. جۇرگىنشىلەردى الىستان ايىرا تانۋعا بولماسا دا، ابىلايەۆ شۇيىلە قارادى. ول الدەنەنى سەزگەندەي، ات تىزگىنىن تەجەي قالدى دا الىستاعى قاراسىنعا كوز توقتاتتى. جۇرگىنشى ۇشەۋ: ات-اربالى جانە ەكەۋ سالت مىنگەن...
— ءۇنى كۇننەن بەرى ءجۇز شاقىرىم جەر... — دەپ كۇبىرلەدى وفيسەر. — مەن ساعان كورسەتەيىن كورىمدى.
ول داۋىستاپ جىبەردى. الىستاعى جۇرگىنشىلەر ونىڭ وسىدان ءۇش كۇن بۇرىن ويىلعا ايداتىپ جىبەرگەن تۇتقىنى ەدى — مەڭدىگەرەي ەدى. ابىلايەۆ جاڭىلعان جوق، اربانىڭ قاسىنداعى ەكى سولداتتىڭ كيىمىن دە يىعىنداعى قارۋىن دا ونىڭ كورىنىم جەردەن ايىراتىن كوزى تاپ باستى. كەشەگى جىمپيتىداعى وقيعا، ونان بۇرىنعى كەلىسسىز جايلار، ءوز قاراباسىنىڭ ۇزبەي تاسقا سوعىلۋى تاپ سول مينۋتتە ونىڭ وزەگىن ورتەپ جىبەرگەندەي بولدى. ول بىرنەشە مينۋت تىستەنىپ قالدى. سونسوڭ ەكى كوزىن الداعى جۇرگىنشىلەردەن الماي قاراپ الدەنەنى ويلاپ ءپىشتى دە اتتان جەرگە ءتۇستى، ايىلىن بەكىتتى، ءوز بەلبەۋىن جوندەدى. جاعاسىن بوساتىپ، تارىلعان تىنىسىن كەڭەيتە تۇسكەندەي بولدى. ءسويتتى دە ول جالما-جان ەر ۇستىنە دىك ەتىپ قايتا قوندى دا قۇلا اتقا قامشى باستى.
— يا ب ا ق! يا ابىلاي! — دەدى ول قامشىمەن قوسا تەبىنىپ قالىپ.
ول «ب ا ق ورنار، ارۋاق قونار» دەپ ويلادى. ونان ارعى ويى ونىڭ: «بۇل باس بۇزاردى ۋاقىتىندا جونەلتتىك. جاقسى جونەلتتىك. ءبىر كۇن كەشىككەندە انا بۇلىكشىلەر اباقتىدان بوساتىپ الاتىن ەدى دە، حان كوتەرەتىن ەدى. كادىمگى جالشى-كەدەيلەردىڭ تۋىن كوتەرەتىن باسشىسى! بوساعادان تورگە ۇمتىلعان توبىرلاردىڭ توپجارى. كورسەتەيىن مەن ساعان تۋدى...» — دەگەن قارا نيەتتىڭ توڭىرەگىندە بولدى.
ول ىلكى شابىسقا قايتا ءتۇستى. جۇرگىنشىلەرگە تەزىرەك جەتۋگە وش الۋعا اسىقتى. ءوش العاننان كەيىن، ويىلداعى كوپ وفيسەرگە «ەسىكتەن تورگە» ۇمتىلعانداردىڭ باستارىن قىرىقتىرۋعا اسىقتى.
ءسىڭىرلى قۇلا ات سول ولكەدەگى ءبىر ىشەك جانۋاردىڭ ءوزى ەدى. كۇنىنە التى قاسقىردىڭ سوڭىنا تۇسسە دە قايىرىپ اكەلمەي تىنبايتىن جاۋعاشتى شاڭگەرەيدىڭ بەلگىلى شەلەك تاناۋ، بوتا تىرسەگى ەدى. وعان ءبىر كۇن شابىس — مۇشە العانمەن بىردەي، ەكى كۇن شابىس — باۋىرىن تۇسەتىن قىل قۇيرىقتى. كورىنىم جەردەگى جۇرگىنشىلەردى كوزىنە قان تولعان وفيسەر وكشەلەپ تە قالدى.
Cap جەلىپ كەلگەن بويى ابىلايەۆ ەكى سولداتقا كوماندا بەردى:
— اربانى توقتات تا، ەكى سولدات ون ادام شەتكە شىق! وزدەرىنىڭ ءجۇزى سۋىق كومانديرىنە جەتىپ كەلگەندە-اق بۇل جايباراقات كەلە جاتقان ەكى جىگىت شوشىپ كەتكەندەي تىزگىندەرىن جيناپ، قولدارىن قۇلاقتارىنا توسىپ، چەست بەرىپ تۇرىپ قالىپ ەدى. ەندى نە جارلىق بەرەرىن ۇرەيلەنە كۇتكەن ەكەۋى اربانى كىلت توقتاتا سالىپ، شابانداۋ اتتارىن قامشىلاي ۇمتىلىپ، شەتكەرى شىعا بەردى. «ءبىر جاقپاس ءىس بولىپ قالدى ما؟.. بۇل قانداي سۋىت ءجۇرىس؟» دەپ ساستى ولار، ات ۇستىندە ءبىر قولىمەن شەكپەن-شينەلىنىڭ ەتەگىن جيناقتاپ، يىقتاعى قارۋلارىن تۇزەي ءتۇسىپ. ىق جاقتان وراعىتا كەلىپ ايداۋشىلارعا ابىلايەۆ تاعى ايقاي سالدى:
— اربانى تاستاپ، ەكەۋىڭ دە مەنىمەن بىرگە جۇرەسىڭ. ول ءۇشىن الدىمەن... جەل ونىڭ ءسوزىن اۋزىنان جۇلىپ الىپ كەتتى. مەڭدىگەرەيدىڭ دە، اتشىنىڭ دا قۇلاعى ارعى جاعىن شالا الماي قالدى: جالعىز-اق ونىڭ سوڭعى... «ازىرلەن!» — دەگەن جارلىعى جەلمەن اۋدارىلىپ-توڭكەرىلىپ جەتكەندەي ءبىرىنشى بۋىنى ايقىن ەستىلمەسە دە... «لەن» دەگەن اياعى سامپ ەتتى. ابىلايەۆتىڭ ءوزى دە ەندى مۇشە الىپ قاشاتىن ادامداي وڭتايلانا ءتۇسىپ، ارباعا ومىراۋلاپ كەلىپ قالدى.
— ءتۇس اربادان! — دەپ اقىردى ول مەڭدىگەرەيگە ەكى كوزى ۇياسىنان شىعىپ كەتەردەي شاتىناپ. — ايت يمانىڭدى!..
جەندەت ءپىشىندى بۇل قاندى قول وفيسەردى ايدالادا قۋىپ جەتكەننەن-اق «زۇلىمدىڭ ىستەۋگە كەلدى» دەپ ويلاپ ەدى، مەڭدىگەرەي. مەزەت ول «وتىرعان كۇيىم وتىرعان» دەپ تىستەنىپ قالدى. جازدىگۇنى اربانىڭ ۇستىندە قىلىشپەن تۋراعان ەكى بالا مەن فرولوۆسكييدىڭ جان تۇرشىكتىرەر بەينەسى تاعى كوز الدىنا كەلدى. «اپا! اپاتاي!» دەپ ايقاي سالىپ، ىلەسە باسى كەۋدەسىنە «سىلق» ەتكەن ىقاتايدىڭ اقتىق قۇلىندا-قۇلىنى شىققان اششى داۋسى قۇلاعىنا شالىنىپ كەتكەندەي بولدى.
مەڭدىگەرەي اربادان اقىرىنداپ اسىقپاي ءتۇستى. ونىڭ ەكى قولى بوس ەدى. كىسەنىن ايداۋشىلار تۇندە قونعان جەردە سالىپ، كۇندىز ايدالادا ادام كورمەس وقاشادا «جاقسىلىق ەتىپ» اعىتىپ كەلە جاتقان. ەكى سولدات الىستان كورسە دە، ابىلايەۆتى الدەكىم دەپ ويلاپ، كىسەندى قايتادان سالا قويعان جوق-تى.
— كاززاپ — دەدى ابىلايەۆ شاتىناپ. ءسويتتى دە ناعانىن قابىنان سۋىرىپ الدى. — قولىڭدى بوساتىپ الدىڭ با؟ بوسات، بوسات. ءبارىبىر بوسايدى!.. بىلەسىڭ بە، يمانىڭدى؟ الدە يمان ايتۋعا دا قارىساسىڭ با؟
«...اجال!.. اقتىق دەم... جاۋ... قاس دۇشپان... مەيىرىمسىز... زۇلىم!..» — دەگەن سوزدەر الدە ويدا عانا تىزىلگەندەي، الدە اۋىزعا كەلىپ تىرەلگەندەي...
جاياۋ جۇرمەي تۇرمەدە دە، اربادا دا كوپ وتىرىپ مەز بولىپ قالعان دەنە ۇيىپ قالدى ما؟ اياڭ باسۋعا دارمەن جوق، الدە اينالا — بار الەم قاراۋىتىپ كەتتى مە؟ باس اينالعانداي... ءبىر ءسات كوز جۇمىلىپ كەتتى! نەشە زامان ءوتىپ كەتتى!- قانشا ويلار شارلاپ ويران بولعان ميدى تالقانداپ ءوتتى! وي دا جىلجىپ، جەر دە جىلجىپ بارا جاتقانداي!..
ويدى سانا، السىزدىكتى جىگەر بيلەپ كەتتى. مەڭدىگەرەي كوزىن اشىپ الدى. اياق تا ىلگەرى اتتاي بەردى. بۇل دۇنيەنىڭ ازىرەيىلىنە قارسى باردى...
ونىڭ داۋسى دا كۇڭگىرتتەنىپ، الدەقايدا جەر استىنان شىققانداي اۋىر دۇڭكىل ەندىردى قۇلاعىنا...
— يمان دەگەن ءسوزدى مەن بىلەمىن. يمان — ادامنىڭ سەنەرى. سەنەرى بار جان جاۋىنا جالىنبايدى. ونىڭ الدىندا جورعالامايدى. ساۋعالاپ جان قورعامايدى. ويتكەنى ونىڭ ءىسى وزىنە دە، وزگەگە دە ايان. ال، سەنەرى جوق ادام دا بار. ول كەشىر دەگەن ءسوزدى عانا قالقا ەتەدى. سونى بەتكە ۇستايدى. سول ءسوز قۇتقارار دەپ قالتىرايدى. بۇل مىنا سەنسىڭ. ءولىم دەگەن ءتىرى جاننىڭ تىرشىلىكتەن تىيىلۋى. ءقازىر مەن تىيىلسام، ەرتەڭ بە، ارعى كۇنى مە، الدە ءبىر ايدان كەيىن بە — سەن دە تىيىلاسىڭ. ءبىراق سەنىڭ سول تىيىلار الدىڭدا مەدەۋ ەتەتىن يگىلى ءىسىڭ جوق. بۇل ءىستى «بار» دەپ وزىڭە دە، وزگەگە دە ەسەپ بەرە المايسىڭ...
مەن وزىمە دە، وزگەگە دە الدەقاشان ەسەپ بەرىپ بولدىم. ول ەسەپتىڭ اتى: حالقىم ءۇشىن قىزمەت ەتىپ كەلەم. سوندىقتان ماعان حالقىم راحمەت ايتادى. ال، ساعان انەۋگۇنگى ءسابيدى قىلىشتاعانىڭ ءۇشىن، ايەلدى جەرلەگەنىڭ ءۇشىن، مىنا ماعان ىستەگەن قارا قىلمىسىڭ ءۇشىن لاعىنەت ايتادى... سەن ەڭ قىمبات نارسەدەن ايىردىڭ. تىرشىلىك پەن بوستاندىقتان ايىردىڭ. مەن تىرشىلىك ءۇشىن، بوستاندىق ءۇشىن قىزمەت ەتتىم...
— توقتات! — دەپ اقىردى ابىلايەۆ. — توقتات!
ءسويتتى دە ەكى سولداتقا بۇرىلىپ:
— ات! — دەدى.
— ...ساعان كەشىرىم جوق. جاس ۇرپاق كەشىرمەيدى. انا تۇرعان ەكى سولدات كەشىرمەيدى. انا دەلبەشى قازاق كەشىرمەيدى.
تاڭق ەتكەن ناگان داۋىسىنان دەنەسى سەلت ەتكەندەي بولدى دا، مەڭدىگەرەي ءسۇرىنىپ كەتتى... ول ەڭكەيىپ جۇرە ءتۇستى دە، كەنەتتەن ەڭسەسىن جازىپ الدى. ءبىراق، جالعاسا شىققان مىلتىقتىڭ ەگىز داۋسى ونىڭ ءوزىن دە، ءسوزىن دە جالماپ جۇتىپ قويعانداي بولدى...
ول دىبىسسىز قالدى. ماڭ دالادا... جول ۇستىندە قالدى. وفيسەر بەتىن دە بۇركەتپەي كەتكەن، ءبىر جىل ىشىندە اجال اۋزىنا ەكى رەت تۇسكەن بۇل اياۋلى جاننىڭ اياۋلى ءجۇزىن ىزعىعان جەل عانا تىنىمسىز ىزىڭداپ، تىنىمسىز سيپاپ جاتتى.
ەكى سولدات پەن ابىلايەۆ ءارى استى. ويىلداعى كادەت مەكتەبىن الىپ كەلىپ بۇلىك شىعارعان ءتورت ءجۇز جىگىتتىڭ باسىن كەستىرۋگە استى. ءجا كەسۋ، ءجا كەسىلۋ ءۇشىن استى...
التىنشى ءبولىم
ءبىرىنشى تاراۋ
1
ويىل مەن قيىلدى ورلەي، قوسقوبدانى كەسىپ ۇلى تەڭىزگە اساتىن تۇبەك ەلىنىڭ قۇمدى، شاعىلدى، اقشاڭداق باسقان قاسقا جولى جاتىر. بۇل جول، ءدال ءوزى سياقتى، تۇيە مويناق ءيىر عاسىرلاردى بەلىنەن باسىپ كەلەدى. بۇل جول كوز جەتپەيتىن «ونە زاماننان بەرى جايىقتان ارالعا، ارالدان امۋگە، امۋدەن حيۋاعا، ونان ءارى بۇحاراعا تىرشىلىك تامىرىن تارتىپ جاتىر.
بۇل جولمەن كىم جۇرمەدى؟ كىمدەر جورتىپ، كىمدەر ىلبىمەدى؟ كىمدەر شارشاپ، كىمدەر سالىقپادى؟ كىمدەر اسقاقتاپ، كىمدەر باياۋلامادى؟ كىمدەر تالىڭسىپ، كىمدەر شولدەمەدى؟
جەلمايا مىنگەن شايحى كۋتۋبي دە يسلام تۋىن قولعا ۇستاپ، امۋ بويىن ساعالاي cap جەلدى.
شىعىستان شەرۋ تارتقان شىڭعىس نەمەرەسى دە قاراقۇرىم قولىن قاپتاتىپ ءوتتى.
كەسىلگەن باستان مۇنارا ءۇيىپ، اقساق تەمىر دە سان ىلاڭداتتى.
جوڭعاردان ەدىلگە جوسىلعان شەگىرتكەدەي اپاتتى، ايدارلى قالماق تا وسى جول بويىن اقتابانداتتى...
بۇل جولمەن ەسىل ەرلەر دە جورتتى: حان ءناسىلىن نايزا ۇشىنا كوتەرگەن ەر سىرىم دا وسى جولدا قازا تاپتى؛ «حيۋاداي بازارلى»، «اي ءمۇيىزدى ارقار» يساتاي دا بارماعىن تىستەپ كەتتى.
ءالدى دە، ءالسىز دە، كارى دە، جاس تا، پاتشا دا، قايىرشى دا، جەر كۇڭىرەنتكەن قولباسشى دا، موماقان سوپى مەن ەل كەزگەن جولشى دا ۇزىلمەي شۇبىردى. بەتىن ءاجىم،قاباعىن قىرتىس جاپقان كاريەدەي، بۇل جول كونە جول. سول جولمەن بۇگىنگى كوك ەسەگىن تەبىنىپ قىبىر-قىبىر كەلە جاتقان شال دا كەنە ەدى.
شالدىڭ باسىندا كۇن جەپ، شاڭ باسىپ ءوز وڭىنەن ايرىلعان بوز شالما، ۇستىندە سول ءتۇستى شاپان، اياعىندا اق جۇلىق ءماسى بار. شاپان ىشىنەن كورىنگەن قايىرما جاعا باۋلى كويلەكتىڭ ءتۇسى دە قۋاڭ تارتقان، ەسەكتىڭ ەرىنە اسىلعان قورجىن دا اڭ شاقىلتاق — ءبىر كەزدەگى بەدەرلى ويمىشى جوعالىپ تىقىر تۋلاقتانىپ كەتكەن.
ۇزدىكسىز ىستىق، تىنىمسىز جەل مۇجىگەن سۋ توزىق تاڭباسىن مولايتقان سارى دالانىڭ الا قوجالاق، بوز بۇجىر بەتىندەي شالدىڭ ءجۇزىن دە سالالى ءاجىم، قات-قات قىرتىس جاپقان. قىلاڭ تارتقان قويۋ قاس، تاسپا مۇرت، سىدىرىم ساقالدى بوز بىلامىقتانعان شاڭ قىراۋى بۇركەگەن. قاراقوشقىل تارتقان ەتسىز بەت پەن تارام تامىرلى قول سىرتىنان وزگەنىڭ ءبارى قارا كۇزگە ورناعان، — قۋاڭ جىلعى دالا ءتارىزدى.
كوك ەسەكتى وسى ادام اپتالاپ، ايلاپ ءجۇرىپ جاز حيۋادان ارال سىرتىنا، ارال سىرتىنان ويىل بەتكە ويىساتىن. شاپان — توسەك، قورجىن — جاستىق، ەلسىزدە شاعىل تۇبىنە تۇنەپ ەلدى جەردە قۇداي قوناق، قونىپ اسىپ ارىلەي بەرەتىن. ايالدايتىن جەرى مەشىت، ساعالايتىن ءتورى يمامدار قاناقاسى بولعان بۇل پەندەنى ءبىر جەردە قالەندىر، ءبىر جەردە ءدارۋىش، ءبىر جەردە كوك ەسەكتى اۋليە دەيتىن. بۇلاي دەۋگە دەرەك تە مول: ۇستىنەن شىققان جيىندى جەردە، جۇما وقىعان مەشىت ماڭىندا، اس ايتقان القالى توپتا قۇدايى دەپ بەرگەن قايىر-ساداقانى سول جەردەن شىقپاي جاتىپ پاقىر-مىسكىنگە ۇلەستىرەدى. كوڭىلى كەلگەن باي كويلەك بەرسە، ونى اۋىل شەتىندەگى قاراشا ءۇيدىڭ يەسىنە تارتادى، جومارت مىرزا الدەقالاي شاپان جاپسا، قويشىعا كيگىزەدى. بايبىشەنىڭ قورجىنىنا تىققىشتاعان قۇرتى مەن ىرىمشىگىن دە «اۋليە اتالاپ» ارتىنا ەرگەن بالالارعا شاشۋ ەتىپ شاشادى.
وسى پەندەنىڭ جاز بويى جۇرەتىن ۇزاق ساپارىنىڭ تۇپكى ءتورى: سوناۋ جايىقتىڭ قويناۋىنداعى ەكى وزەننىڭ ايقاسقان قوسپاسىندا تۇرعان قۋاناي حازىرەتتىڭ مەشىتى ەدى. ول بۇل كىشى ءجۇزدىڭ بەلگىلى يمامىنا جازدىگۇنى كەلەتىن، كەشىككەن جىلى — كۇز باسىندا سالەمدەسەتىن. ال بيىل ول قوسپا حازىرەتىمەن قارا كۇزدە عانا ديدارلاستى. حازىرەتتىڭ قول بەرگەن مۇريتتەرى كوك ەسەكتى اۋليەگە باس ءيىپ تاعزىم ەتىپ، كوز جۇمىپ جول بەردى. قاناقاسىندا قۋاناي اۋليەمەن ءبىر كۇن، ءبىر ءتۇن سۇحباتتاستى.
مۇريتتەر اراسىندا:
— حيۋا، بۇحارا حازىرەتىلەرىنە كوكتەن اۋەز ەنىپتى. كوك ەسەكتى اۋليە سول اۋەزدى بارشا مۇسىلمان قاۋىمىنا ەعلان ەتۋگە كەلىپتى، — دەگەن لاقاپ تارادى.
ەرتەڭىنە قۋاناي حازىرەت جار سالىپ حالايىقتى مەشىتىنە جيناتتى دا ءوزى ەكى راقاعات ناماز سوڭىنان ۋاعاز ايتتى. ۋاۆاز وزگەرىسسىز تاكرارلاناتىن: پايعامباردىڭ تەڭدەسى جوق سيپاتتارى مەن جولىنىڭ حاقتىعىنان، اۋباكىر سيدديحتىڭ دانالىعىنان، عۇماردىڭ ادىلدىلىگىنەن، عۇسماننىڭ عالىمدىعى مەن عاليدىڭ ەرلىگىنەن باستالدى دا، ءدىن ءۇشىن كەربالا شولىندە جان بەرگەن شاھيتتەرگە قوڭىر داۋىستادى:
— اللانىڭ بىرلىگىنە، مۇحامبەتتىڭ پايعامبارلىعىنا، قۇراننىڭ شىندىعىنا شاك كەلتىرگەن بيني حاتاپ قاۋىمىمەن ھالاك بولدى. مۇحامبەتتىڭ اۋلەتىنە قول كوتەرگەن يازيت ۇرپاعى حينزير سۋرەتىندە شىر اينالىپ ءجۇر. ول زامانا اقىرعا دەيىن جەرگە قاراۋمەن شىر اينالىپ جۇرە بەرمەك. ءتاڭىرى ءۇشىن مالىنان زەكەت بەرمەگەن دۇنيەدەگى ەڭ داۋلەتتى حارون باي ءتىرى كۇيىندە جەرگە باتتى. ءتورت ءجۇز جىل تاعات ەتكەن بارسيسا عالىم قۇلقى ناشار ايەلگە نازار اۋدارعانى ءۇشىن ماڭگى دوزاققا كەتتى. ءقازىر يسلام ءدىنىنىڭ قانۋنىنا حيلاپ ءىس ىستەگەن ادامدار كوبەيە باستادى...
— جاماعاتتار! — دەدى مۇنان كەيىن قۋاناي حازىرەت، از تىنىستاپ الىپ. — الدارىڭىزدا ءتاڭىرىنىڭ سۇيگەن ق ۇلى، كوك ەسەگىمەن كاگباعا ءۇش رەت تاۋاپ ەتىپ قايتقان، سامارقانداعى شاھيزادا قابىرىنە باس يگەن قوجا احمەت ياسساۋيدىڭ حۇزىرىنا تۇنەگەن، حيۋا مەن بۇحارانىڭ اق ءجۇزدى يمامدارىمەن قالام-شارين اقتارىسقان، شايحى كۋتۋبيدىڭ جەلماياسى جورتقان جولمەن يرانداعى مەشھەتتە، ستامبۇلداعى سۇلەيمانيا مەن ايا سوفيادا بولىپ جەتى كۇن، جەتى ءتۇن سالاۋات وقىعان ءپىرادار قۇتقوجا ساجدە قىلىپ وتىر...
باسىن تومەن سالىپ جۇگىنىپ تىڭداپ وتىرعان حالىق اقىرىن قوزعالىپ، باس كوتەرىپ، مويىندارىن مىنبە جاققا بۇردى. كۇنى بويى دەمىن ىشىنەن الىپ، تىنىسپەن تىڭداعان جاندار ەندى كوزبەن، بار دەنەسىمەن تىڭداۋلى.
— ...حورەزم جەرىندەگى قارا اۋليەگە كوكتەن اۋەز ەنگەن. سولاي ما ءپىرادار؟
— ءالاي! — دەدى كوك ەسەكتى كونە ادام مۇقامدى، جىڭىشكە ۇنمەن.
— يا، احمەت قۇلاق ۇستا، دەگەن اۋەز. سولاي ما ءپىرادار؟
— ءالاي!
— حاك تاعالا، ءۋا تاباراكا، مىڭ ءبىر ەسىمدى ءراحماتى كەڭ راحمان اللا قۇلدارىن تۇعىرى جولعا سالۋ ءۇشىن، اللاعا قۇلشىلىق ەتۋ ءۇشىن، عيبادات ارقىلى فاني جالعان كۇناسىنەن پاك بولۋ ءۇشىن مۇستافاسىن جىبەردى. كالام ءشاريفى تارتتى. يسلامنىڭ بەس پارىزىن ۇيرەتتى. قاراڭعىدا اداسقان ۇممەتىن ماسجيدكە شاقىردى. سولاي ما، ءپىرادار؟
— ءالاي!
— ...ەندى سول مۇسىلمان دىنىنەن ونىڭ ماسجيدەلحارامىنان بەزدىرەتىن داجال شىقتى...
جۇرت ءدىر ەتە قالدى.
— ...داجال ادام بالاسىن ھالاك ەتەدى. مۇسىلمان قاۋىمىن ازدىرۋعا، حاق دىنىنەن بەزدىرۋگە اعۋالايدى.
سولاي دەگەن بە، ءپىرادار احمەتكە ەنگەن اۋەزدە؟
— ءالاي، حازىرەت.
— ...جاماعاتتار! بۇل اقىرزاماننىڭ باسى...
— اللا!
— اللا! — دەستى ءدىر ەتە قالعان حالىق.
— ...ءتۇرلى-تۇرلى ءپىتنا تولار دەگەن. ساۋىق-سايران موليار دەگەن. ەسىرتكىش شاراپ ىشۋشىلەر تولار دەگەن. زيناشى حاتۇنلار ەرلەردى ازدىرار، جالعانشى جاندار ىزگىنى ازدىرار دەگەن. اتاعا — بالا، اناعا — قىز قارسى تۇرار دەگەن. حارام مەن حالالدىڭ ايىرماسى جوعالار دەگەن. مالدىعا مالسىز ۇمتىلار دەگەن. ءقازيدىڭ حۇكىمىنە، حاكىمنىڭ امىرىنە بوي ۇسىنباس، يسلامنىڭ بەس پارىزىنان باس تارتار دەگەن. سونىڭ ءۇشىن، جاماعاتتار، ماسجيدكە جينالىڭدار، مۇريتتەر، سوپىلىق جولىنان تايماڭدار. مۇسىلماندار پارىزدارىڭدى مۇقيات وتەڭدەر. باسشى بولعان ازاماتقا دۇعا ەتىڭدەر. ءدىننىڭ، قازاق حالقىنىڭ مەرەيى ۇستەم بولسىن! ءاۋمين!
— ءاۋمين!
— ءاۋمين!
مەشىتكە تولعان جاندار ۇزاق وتىرىستى. قايتا-قايتا ساجدەگە باس ۇرىپ سوپىلار تاسبيق تارتىستى. سونسوڭ ەكى راقاعات ناماز وقىپ، حازىرەت قاسىنداعى قازي حايىرشاعا:
— جولىڭ بولسىن، قازي، — دەپ باتاسىن بەردى.
ويىلعا جۇرەتىن پولك موللاسى حايىرشا ءقازيدى باس يمامنىڭ ءوزى مەشىتتەن شىعارىپ سالدى.
جانشانىڭ جارلىق — تەلەگرامىن ويىل گارنيزونىنىڭ باستىعى ۆويسكوۆوي ستارشينا ءازمۇراتوۆ ەرتەمەن الىپ ەدى. سول كۇنى تۇستەن كەيىن وعان ابىلايەۆ حات-بۇيرىقتى جەتكىزدى. ءمان-جايدى اۋىزشا تولىقتىردى. ويىلداعى بۇل اسكەر باسى ءتورت جۇزدەن استام كۋرسانتتاردى كازارما الدىنا ءتىزدى دە، توتەنشە جورىق جايىن حابارلادى.
— ۋالاياتتىڭ بولاشاق جاۋىنگەر باسشىلارى، جاس وفيسەرلەر! قازاق حالقىنىڭ ەڭ باقىتتى، ەركىن ۋالايات قۇرىپ، ەل بولعان شاعىندا سىزدەر اسكەر عىلىمىن ۇيرەنىپ، جاڭا ارمياعا قاجەتتى ءبىلىم الىڭدار. بۇل ءبىلىم سىن كەزىندە بەرىلگەن ءبىلىم. مەكتەپ ىشىندە العان جاۋىنگەرلىك ونەر ەندى مايدان تورىندە سىنعا سالىنباقشى. قايتپاس قاھارماندىق پەن جاۋ بەتىن جاپىرار ەرلىكتى، تاپقىرلىقتى حالقىڭ ءۇشىن ايانباي جۇمسايتىن كۇن تۋدى. سەندەردىڭ ءبىرىنشى جورىعىڭ باستالعالى تۇر. بۇل جورىقتىڭ ابىرويلى ورىندالۋى مىنا سەندەرگە عانا بايلانىستى. سەندەردىڭ جۇرەكتىلىگىڭە، عادىلەت ءۇشىن قانىن توگىپ، كەرەك دەسە جان بەرە بىلۋلەرىڭە بايلانىستى. ازاماتتىڭ ار ءۇشىن، وفيسەرلىك ۇجدان ءۇشىن، ۋالاياتتىڭ داڭقى ءۇشىن، ەلىڭنىڭ ارداقتى سالتى ءۇشىن ءبىرىنشى رەت ابىروي الامىن دەۋشىلەر ون ادىم اتتاپ، وڭنان سولعا قاراي ىلگەرى شىق! — دەپ بۇيرىق بەردى..
وقۋدان وزگە ەش نارسە كورمەگەن، «سوعىس» دەگەن ءسوزدىڭ ءمانىسىن كىتاپ پەن دارىستەن عانا ۇيرەنگەن جاپ-جاس يۋنكەرلەر بۇل قۇپيا ساپاردى جەڭسىك تاماقتاي كورىپ ەلەگىزە ءتۇستى. بۇل ساپار جازىقسىز جانداردىڭ ءازيز قانىن توگۋمەن، جان تۇرشىگەن ولىممەن، ءتان مەن جاندى قابات قاجىتاتىن اۋىر جورىقپەن بىتە قاينايتىن ءساتسىز ساپار ەكەنىن ولار سەزبەدى. البىرت جاستىق سۇلۋ سوزگە ەلىكتىرىپ، جۇمباق، مايدانعا جەتەلەدى؛ جاۋ قامالى بوگەتسىز بۇزىلارلىقتاي، ەرلىك ەسىك پەن توردەي جەردە تۇرعانداي-اق كورىندى...
ستارشينا قوس تىزبەكتەلگەن ۇزىن ساپتى كوزبەن شولىپ شىققانشا يۋنكەر مەكتەبى تۇتاسىمەن ون قادام وڭعا جىلجىپ، جەردى تەۋىپ قالعانداي دۇڭك ەتكىزدى.
ءازمۇراتوۆ باسىن شايقادى. وعان كەرەگى ءۇش ءجۇز ەدى، جورىققا اتتانۋعا ءتورت جۇزگە تاياۋ كۋرسانت تۇتاس قالاعانىن ءبىلدىردى. كوماندير تاعى ايقاي سالدى.
— ازاماتتىڭ بورىشتى ىنتا-جىگەرمەن اتقاراتىندارىڭا ادال نيەتتەرىڭ تولىق ايعاق. راحمەت، يۋنكەرلەر! ەندى ءاربىر ءتورتىنشى ادام ءتورت ادىم ىلگەرى اتتاڭدار!
ءتورت ادىم ىلگەرى اتتاعان ءجۇز كۋرسانتتى كازارماعا جىبەردى دە، ءازمۇراتوۆ ءۇش جۇزدىككە جورىق جارلىعىن بەردى.
— جولعا جينالۋعا جارتى ساعات ۋاقىت. كاۆالەريالىققارۋ، وتىز وق، ەكى تاۋلىككە شاقتالعان قۇرعاق تاماق الاسىڭدار! مىندەت جول-جونوكەي بەلگىلەنەدى. مارش!
جارتى ساعاتتان كەيىن ۆويسكوۆوي ستارشينا ات ۇستىندە ساپقا تىزىلگەن يۋنكەرلەرگە ءجۇز باسىلارىنىڭ فاميلياسىن اتادى. سونسوڭ:
— الىس ساپارعا شىعاردا سەندەرگە ىزگى نيەتتى اق باتاسىن بەرۋ ءۇشىن، باس يمام حازىرەت قۋانايدىڭ وسيەتىن ەعلانداۋ ءۇشىن حازىرەت دارەجەلى پولكوۆوي موللا حايىرشا قازي ءسوز سويلەيدى. جۇزدىك باستارىڭدى كوتەpiپ حۇپ تىڭدا! — دەپ ايقاي سالدى.
ارىكەز كوپ الدىندا ءسوز سويلەۋ ءۇشىن قۇرىلعان الاڭداعى مىنبەگە حايىرشا كوتەرىلە بەردى. «حازىرەت دارەجەلى» ءقازيدىڭ تاپ سول مينۋتتا كوز الدىنا ءومىر باقي ەل كەزگەن ىزگى ءپىرادار قۇتقوجانىڭ كەشە عانا: «زامان احير اۋەزى ەندى، ونى ۇلۋع حيۆاداعى قارا اۋليە قۇلاق تۇتىپ ەسىتتى» دەگەنى، باس يمام قۋاناي حازىرەتتىڭ قوسپا مەشىتىندەگى ۋاعازى كوز الدىنا كەلىپ كوڭلىن ەلجىرەتىپ جىبەردى بىلەم، ءسوزىن مۇقامدى تۇنجىر ۇنمەن باستادى، كوزىن كوككە كوتەرە ءتۇستى، بارلىق جان-تانىمەن تىلەك-دۇعاعا بەرىلە كۇڭىرەندى.
— ۋا، قاسىرەتتى مۇسىلمان ۇعلى، ءبىر حۇدانىڭ عازاپتى ق ۇلى، حاق پايعامباردىڭ عاريپ ءۇمماتى، قۇلاق ۇستا! حاق كالامدى تىڭدا! حاق ءدىندى دارىپتە! حاق جولعا باس ي! — دەپ تىنا قالعان جانداردىڭ جۇزىنە ءبىر قاراپ الىپ، قازي قايتادان كوككە باقتى...
تىپىرشىعان اتتىڭ جەر تارپىپ، پىسقىرىنىپ، تىنىمسىز قوزعالىپ قازي داۋسىن شالا ەسىتتىرگەنىنە قاراماستان ءۇيي قالعان اتتى اسكەردىڭ ەكى كوزى مولدادا، ەكى قۇلاعى ۇندە بولادى. ونىڭ ۇستىندەگى ۇزىن اق مۇنارا شاپانى، سوعان لايىقتاعانداي شوشاق ءپاس مالاقايعا وراعان باستاعى ۇزىن سالدەسى، قولىنداعى اڭ بالداقتى ۇزىن اساسى، ءبىر مىنبەدە ءبىر ءوزى تۇرعان كەلبەتىن ۇزارتىپ جىبەردى، جەردەن الدەقايدا جوعارى تۇرعان بويلى، سىندارلى، شاڭ تيمەسە تازا، و دۇنيەدەن كەلگەن ءبىر اۋليە ءتارىزدى اسەر ەتتى. دوڭگەلەنگەن قارا ساقالى مەن تاسپاداي قاپ-قارا مۇرتى اق سالدەگە باعدارلاپ قويعانداي، مولدانىڭ كوزدەرى مەن قاستارى شىمقاي قارا كورىندى.
«شىعىس پەن باتىستان ياھجۋج بەن ماھجۋجدىڭ شىعاتىنىن جەر جۇزىنە ءپىتنا تولاتىنىن، ادامنىڭ ازاتىنىڭ تەك قانا مەشىتكە پانالاعان مۇسىلمان پەندەنىڭ امان قالاتىنىن» حايىرشا قازي باس يمامنان دا اسىرا سويلەدى، باس يمامنان الدەقايدا كۇشتى مۇقامدى ۇنمەن ۇرەيدى ۇشىرا ءتۇستى...
اياعىندا ول:
— حۇدانىڭ بىرلىگى، پايعامباردىڭ حاقتىعى، كالەم شاريفتىڭ پاكتىگى ءۇشىن تالاي ەرلەر قان مايدانعا اتتاندى. ءدىن ءۇشىن، قارا قازان، سارى بالانىڭ قامى ءۇشىن تالاي جاندار شاھيت بولدى. حالقى ءۇشىن تالاي ازاماتتار قاھارماندىق ىسكە بەل بۋدى. ەندى مىنا تار زاماندا زۇلىمدار زۇلىمدىق جولعا شىقتى. ازعىن اعۋامەن قورەكتەنگەندەر اسىلدى مىس ەتۋگە — ءدىن مەن عادىلەتتى اياق استىنا سالىپ تاپتاۋعا اتتاندى. حالقى قالاعان حاكىمدەرگە ەل ارداقتاعان دانا ازاماتتارعا قول كوتەرگەن كۇناھعارلاردىڭ كۇناسى كەشىرىلمەيدى. پايعامباردىڭ اق تۋىنىڭ استىنا جينالۋعا ۇندەگەن حازىرەتىلەرگە باعىنباعان دىنسىزدەرگە جازا — ءبىر عانا ءولىم. ماسجيدتەن تىس ءولىم. قاۋىمنان تىس ءولىم. قاھار توگىڭدەر زۇلىمدارعا! لاعنەت وقىڭدار ازعىندارعا! كانە، قوسىلىڭدار سالاۋاتقا!..
ءۇش ءجۇز اتتىلى حان سالاۋاتىن كۇڭىرەنتتى:
ساللا-اللاھي نابيگە
اس-حا-بيلا-ري عا-ليگە
باسشى بول-عان بىز-لەر-گە
ازا-ماتقا قىل دۇعا!
جانىن قيعان جۇرت ءۇشىن
سارپ قىلعان بار كۇشىن
ازا-مات-قا قىل دۇعا!
قازي كوككە قولىن جايىپ:
— ءبىر تاڭىرگە قىل دۇعا! — دەپ بەتىن سيپادى.
— ءبىر تاڭىرگە قىل دۇعا! — دەپ ءدۇر ەتتى.
سونسوڭ حايىرشا ءجۇزىن تومەن ءتۇسىرىپ ءبىر ءسات تۇرىپ قالدى. وترياد تا ءۇنسىز تومەن قارادى. ءبىر مەزگىل كەنەت باسىن كوتەرىپ العان حايىرشا، اساسىن ارقا بەتكە مەڭزەپ، كوكجيەككە قاداي نۇسقادى، الىسقا نۇسقادى...
— ەكىدەن ساپقا ءتىزىل، جۇزدىك! — دەگەن ءازمۇراتوۆتىڭ جارلىق-كومانداسى شىقتى.
ازدان كەيىن:
— ...مارش! — دەگەن بۇيرىق جالعاستى.
ءازمۇراتوۆ وتريادى جورىققا شىقتى. ونى باستاۋشى وفيسەر ابىلايەۆ الداعى ءازمۇراتوۆتىڭ نوكەرىنە قوسىلدى.
3
نە كۇشتى — دۇرمەكتى توپ كۇشتى. توپتىڭ دۇرمەگى كەيدە بولماشى عانا نارسەدەن دە باستالىپ كەتەدى. سۋعا كەپتەلىپ تۇرعان قالىڭ قويدىڭ ىشىنەن ءبىر ەركەك توقتى قارعىپ كەتسە بولدى، ىزىنشە توپىرلاعان قورالى قوي وزەنگە لاپ قويادى؛ دۇرمەكتەلگەن توپتى توقتاتىپ بولمايدى، شىرماۋى جازىلعان ارقانداي ول ەندەپ ءجۇزىپ جۇرە بەرەدى، ەكىنشى جاعاعا جەتكەنشە قۇلاق تۇندىرارلىق ۋ-شۋى مول توعىت توپىرى باستالادى. ەركەك قوزىنىڭ باتىلدىعى مەن باتىرلىعىن دارىپتەۋگە كەلگەنمەن دالەلدەۋگە كەلمەيتىن وجەتتىك، ادام دۇرمەگى دە كەيدە وسىعان ۇقساس. اقىلعا بوي بەرمەي كەتەدى.
جاساقشىلار كوميتەتى: «تەڭدىك تۋىن ۇستاعان ايتييەۆ وتريادىنا قوسىلامىز» دەپ كەسىپ-پىشتى. بۇل ەرىكسىز قۇرالعان جاساقشىلاردىڭ كوپتەن كوكسەگەن ءبىر بۇلدىر ارمانىنىڭ اپ-ايقىن كوزگە ەلەستەگەن شەشىمى ەدى. ءبىراق...
ءبىر عانا ادام بۇل توتە جولدى بوگەتتى ارناعا بۇرىپ جىبەردى. ال قالىڭ توپ سونىڭ سوڭىنان لاپ قويدى.
— قاشىپ كەتكەن باسشىلاردى جۇندەمەي ەشكىمگە دە قوسىلمايمىن. الدىمەن ويىلدى ويراندايمىن. ونداعى جىگىتتەردى قوسىپ الامىن. سونسوڭ... سونسوڭ اقبۇلاققا اتتانامىن. ماعان ەرەتىندەرىڭ شىعىڭدار بەرمەن! — دەپ ايقاي سالدى مامبەت، بىرنەشە كۇن دۇرلىككەن توپقا.
— ەرەمىز. تۇتاس ەرەمىز! — دەپ شۋ ەتتى توپ.
كوميتەت باستىعى باتىربەك ۇندەمەي قالدى. ولجۇرتتىڭ وراز سوڭىنان كەتەتىنىنە كوزى جەتىپ ەكى-ۇشتى پىكىرگە يەك سۇيەدى.
— ويىل ساپارى ويلاندىراتىن ساپار. ويتكەنى وندا ءبىرتالاي جاساقشىلار بار، جاس وفيسەرلەر مەكتەبىندە وقىپ جاتقان جىگىتتەر بار. ولاردى ەرىتسەك — ماقسات ورىندالار ەدى. ال، بۇل جول، الدىمەن ءبىر ءبۇيىر. ويىل قالاسىنىڭ بۇل جەردەن ءجۇز ەلۋ شاقىرىم ەكەنىن ءبارىڭ دە بىلەسىڭ. تەمىر دەمەي-اققويايىن، اقبۇلاققا، ءتىپتى شىڭعىرلاۋ باسىنا تۋرا بەتتەسەك، قىزىل گۆارديانىڭ قاراسىن كورىپ تە قالار ەدىك. شىڭعىرلاۋ باسى ءجۇز ەلۋ شاقىرىمنان ارتىق ەمەس، — دەدى باتىربەك.
ول قالايدا اقبۇلاققا تۋرا ءجۇرۋ كەرەك دەپ اشىپ ايتپادى. جۇرت ۇندەمەدى. كوپ مامبەتتىڭ وكتەم سوزىنە باس ۇرىپ: «ماقۇل! ەرەمىز!» دەگەن بەتىندە قالدى. جاساقشىلاردىڭ اراسىندا كورىنە قويماعان، ءبىراز كۇننەن بەرى شەكپەڭ، شينەل ۇلەستىرەتىن عانا پيسارلىك قىزمەتىندەگى وراز سويلەۋدىڭ دە ءمانىسىن تاپپادى، سويلەمەي قالۋعا دا شىدامادى. «اتتەگەن-اي، وسىنداي جەردە تاجىريبەلى بەلگىلى باسشىلاردىڭ ءبىرى بولسا شە! جۇمباق ءجۇرىستى، سالقىن ءجۇزدى مىرزاعالييەۆ ءبىر كورىندى دە جوق بولدى. باسقاراتىن كورەگەن ادام بولماعان سوڭ وسىلاي بولادى» دەپ ويلادى ول. ازدان كەيىن:
— ال، جىگىتتەر، سونىمەن ويىلعا جۇرەمىز عوي، — دەپ باتىربەك وراقوۆقا قارادى.
بۇل ادەيىلەپ جينالعان ميتينگ ەمەس، ەكى-ۇش كۇننەن بەرى دۇبىلگەن جاساقشىلاردىڭ وزىنەن-وزى جينالىپ قالاتىن كازارما الدىنداعى توپتانۋى عانا بولاتىن. مامبەتتىڭ سوزىنەن كەيىن ءوز پىكىرىن ايتۋعا جاسقاندى ما، الدە باسقا ءبىر سەبەپ بولدى ما، باتىربەكتىڭ «سەن نە دەيسىڭ؟» دەگەن ءۇنسىز سۇراعىنا وراقوۆ تا ءتىل قاتپادى، ول الدەنەنى ەسىنە تۇسىرە الماي تۇرعان جانشا تومەن قاراپ جەلكەسىن قاسي بەردى. وراز قوزعالا ءتۇستى. ول، باتىربەكتىڭ ارت جاعىندا تۇر ەدى. «مەنەن سۇراماس پا ەكەن» دەگەن ادامشا جىلجىپ ونىڭ الدىنا شىقتى. ءبىراق باتىربەك وعان مويىن بۇراتىن بولمادى.
— بۇل قالاي بولدى؟ — دەدى وراز وعان.
باتىربەك جالت قارادى دا، «قايدان بىلەيىن» دەگەندەي داعدارعان ءپىشىن بايقاتتى.
— اعايىندار! — دەدى وراز قولىن كوتەرىپ، توپتى وزىنە قاراتۋعا تىرىسىپ. — تۋىسقاندار! جاساقشىلار كوميتەتىنىڭ توقتامى ايتييەۆ وتريادىنا قوسىلۋ. بۋران ەشبىر جان قارسى ەمەس. سولاي ما؟..
جۇرت ۇندەمەي قالدى.
— ...ال، «ويىلعا اتتانۋ — ءبىر ءۇيىر»، — دەدى باتىربەك ءالجانوۆ. بۇل ءدال ءسوز. ءبىر ءبۇيىر عانا ەمەس، بۇل ءقاۋىپتى جول. نەگە دەيسىز عوي؟ ءبىز الدىمەن ءوز بويىمىزعا قاراۋىمىز كەرەك. ءبىز ازىرشە ءالسىزبىز. الدەنۋ ءۇشىن، جورىققا ۇيرەنۋ ءۇشىن، ءتىپتى قولما-قول ۇرىساتىن جەر كەلسە، جاۋمەن جاعالاسا تۇسۋگە دايىن بولۋ ءۇشىن بىزگە ايتييەۆ وتريادىنا جەتىپ بۋىنىمىزدى بەكىتۋ قاجەت. ياكي ۇرىس ونەرىنە ۇيرەنە بەرۋىمىز كەرەك. بۇل ءبىر. ەكىنشى ءسوز مىناۋ: مىنا ۋالاياتتىڭ سورپاعا شىعارىنىڭ ءبارى ءقازىر ويىلدا، جانشاڭ دا ويىلعا قاشىپ كەتتى، ارونىڭ دا سوندا، شتاب وفيسەرلەرى مەن باسشى كومانديرلەر دە سولاي جوسىدى. انا ۇيشىكتە ءقازىر تولستوۆ دەيتىن گەنەرال كۇش جيناپ جاتقان كورىنەدى، ال مىنا تەكەدەگى ناكازنوي اتاماننىڭ عاسكەرى ءۇي ىرگەسىندە تۇر. وسى ەكى جاقتاعى باس كەسەر گەنەرالدارعا جانشا حاباربەرمەدى دەپ ويلايسىڭدار ما؟ البەتتە بەردى. ولار مۇمكىن بىزگە قارسى اتتى كازاك جۇزدىكتەرىن شىعارعان دا بولار. سونسوڭ... — وراز جان-جاعىن قاراپ الدى. جۇرتتىڭ قۇلاق سالىپ تىڭداي قالعانىن كورىپ، داۋسىن ۇدەتە ءتۇستى. — سونسوڭ، جىگىتتەر، مىنانى ەستەن شىعارماۋ كەرەك. ويىلدا وفيسەر مەكتەبى بار. ولار ۋالاياتتىڭ ءسوزىن سويلەي مە، ءبىزدىڭ ءسوزىمىزدى سويلەي مە؟ بۇعان كوز جەتكىزۋ قيىن. وسىنى ەستەن شىعارماۋ شارت...
— سوندا نە ىستەۋ كەرەك، شەشەن جىگىت؟ — دەدى جولمۇقان كەكەسىندى ۇنمەن قاباعىن كەرىپ، باسىن شالقايتا ءتۇسىپ.
— ...ءوزىمىزدىڭ قازاق جىگىتتەرىنىڭ باسىن قوسقان، تەڭدىك تۋىن كوتەرگەن جەرگە تۋرا تارتۋىمىز كەرەك...
— مەن ءوزىم، ءوز تۋىمدى كوتەرەمىن. ويىلىڭا دا بارمايمىن. اقبۇلاعىڭا دا بارمايمىن. وسى مىنا ولەڭتىدە بولامىن، — دەدى جولمۇقان.
ءسويتتى دە، كەرى شەگىنىپ، توپتان شىعۋعا بەت الدى.
— ونداعى ۋالاياتىڭ مۇنداعى ۋالاياتىڭنان مىقتى ەمەس، ءتورت ءجۇز جىگىتكە قارسى قول كوتەرەتىن كۇش قايدان ءبىتتى، جانشاعا! ويىلدى ءبىر كۇننىڭ ىشىندە وزىمىزگە قاراتامىز. ايتقانىم ايتقان. ەرەتىندەرىڭ شىعىڭدار، بىلاي، — دەپ دۇڭك ەتتى مامبەت.
ول دا ءبولىنىپ توپ ىشىنەن شىعۋعا اينالدى.
— ايتقانىمىز ايتقان، ەرەمىز!
— تۇتاس ەرەمىز!..
— ويىلعا اتتانامىز. باستا، ماكە! — دەپ شۋلادى جاساقشىلار جامىراپ.
جورىقتىڭ بەتى ايقىندالا بەردى. ويىلعا بەتتەدى. وراز پاتەرىنە تۇنجىر قايتتى. «اتتەگەن-اي، ابەكەڭ بولسا بۇلاي بولماس ەدى. مەڭدىگەرەي دە جوق. قاتەرلى جول. جان-جاقتان جاۋ قورشاپ الۋى مۇمكىن...» — دەپ ويلادى جاس وراز.
— مەنى تۇنەۋگۇنى ءسىز ىزدەپ كەلىپ ەدىڭىز، ەندى مەن ىزدەپ كەلدىم. مۇنىڭ ەكەۋىنىڭ سەبەبى ءبىر-بىر ادامنىڭ توڭىرەگىندە، — دەدى نۇرىم مۇكارامانىڭ كىشكەنە بولمەسىنە كىرىپ وتىرعاننان كەيىن.
باسىندا نۇرىمنىڭ كەلۋىنە تاڭدانىپ «ۇيالشاق مىنەزدى جان، قالايشا كەلدى ەكەن؟ مەنەن كورە كوزگە قىسىلىپ جۇرەدى»، — دەپ ويلاپ، قىز وعان تەسىلە قاراپ قالىپ ەدى، ەندى ەلەگىزە ءتۇستى.
— الدە ءبىر حابار اكەلدىڭىز بە... حاكىمنەن حات الدىڭىز با؟ — دەدى ءسال عانا ەزۋ تارتىپ.
«ءبىرىنشى رەت ەزۋ تارتقانى! باياعىنىڭ كۇلمەس .حانى سياقتى ناعىز كۇلمەس قىز. ءبىزدىڭ قازاق قىزدارى بولسا كۇيەۋىن سۇراۋ تۇگىل، ونىڭ اتىن اتاۋعا دا ۇيالار ەدى»، — دەپ، الدەنەگە ريزا بولعان پىشىنمەن نۇرىم كۇلىپ جىبەردى.
— نەگە كۇلەسىز؟ — دەدى مۇكاراما كەنەت، ءتۇسىن وزگەرتە قالىپ، — ايتىڭىز تەزىرەك.
تاپ ءبىرىنشى كورگەندەگىدەي نۇرىم تاعى دا قىسىلىپ قالدى. ول قىزدى رەنجىتىپ الامىن با دەپ ساستى.
— مەنىڭ كۇلكىم، لوكتىر... — دەپ قالىپ ول، جالما-جان جوندەپ كەتتى. — مەنىڭ كۇلكىم، دوكتور، سەسترا، ماعىناسىز كۇلكى. ويىما باسقا ءبىر زات ءتۇسىپ كەتتى، مۇلدە باسقا نارسە. ال، مەنىڭ ىزدەپ كەلگەنىم سىزبەن اقتىق رەت كورىسىپ، قوشتاسۋ...
— قالاي؟ ءسىز باسقا جاققا كەتەسىز بە؟ — دەپ قىز ۇرەيلەنە قالدى.
— جالعىز مەن ەمەس، بارلىق جاساقشىلار.
— سوعىسقا جىبەرە مە؟
— سوعىسقا جىبەرەمىز دەگەن جارلىققا قارسى باس كوتەردىك قوي، ەسىتتىڭىز بە؟
— ەسىتتىم. ءبىراق تۇسىنبەدىم. ءۋالي ابزي الدە نە سوزدەر سويلەپ كەتتى، قازاق جىگىتتەرى سوعىسقا بارىپ كورمەگەن، سوعىستان قاشىپ بىتىراپ جاتىر دەيدى. مەن نانبادىم.
— سوعىستان قاشاتىنىمىز، راس. ءبىراق ءوز بيلىگىمىزدى ءوزىمىز الۋعا باس تىگىسۋگە دە بارامىز.
— ول قالاي؟ — دەدى قىز تۇسىنبەي قالىپ.
— بوستاندىق الۋعا بار كۇشتى جۇمساۋ دەگەن ءسوز. كەرەك بولسا باسىمىز دا قۇربان.
— مولودسى! — دەدى مۇكاراما.
— قولىڭىزدى بەرىڭىز!
نۇرىم ساسىپ قالدى. «قول بەرگەنى قالاي؟ بولاشاق حاكىمنىڭ كەلىنشەگىنىڭ قولىن الماق پا؟ قايناعاسى...»
— ءسىز قول بەرۋگە قورقاسىز با؟
— جوق، جوق، انشەيىن، — دەپ نۇرىم ۇشىپ تۇرەگەلىپ، قىزدىڭ ۇسىنعان قولىن الدى.
نۇرىمنىڭ ۇلكەن قولىن بالانىڭ ساۋساعىنداي جۇپ-جۇمساق جانە ناپ-نازىك اق ساۋساقتارىمەن مۇكاراما قىسىپ-قىسىپ قويدى. سونسوڭ نۇرىمنىڭ قىزىل كۇرەڭ تارتا باستاعان جۇزىنە تەسىلە قاراپ:
— ناعىز جىگىت!.. ەر جىگىتتەر! حاكىم ماعان ايتقان: بوستاندىقتى ءوز كۇشىمىزبەن الامىز، بىزگە تەڭدىكتى ەشكىم بەرمەيدى، دەپ. مەن، مىنە، جاڭا ءبىلدىم كىم ەكەنىڭىزدى، ءسىزدى دە، ءسىزدىڭ سەرىكتەرىڭىزدى دە...
قىزدىڭ ءجۇزى جايناپ كەتتى: ونىڭ الدەنەگە قادالىپ ەدىرەيە قالاتىن كىرپىكتەرى جۇپ-جۇمساق شىرايعا بولەنگەن سۇلۋ بەتپەن بىرگە بالقىپ كەتكەن ءتارىزدى؛ جاڭاعى بىردە ۇرەي، بىردە قاتۋ ءپىشىن جۇگىرگەن ناعىز قارا قوڭىر كوزدىڭ وزگەرگىش جانارىنان ەندى ۇشقىندى ءبىر شۇعىلا توگىلىپ تۇرعاندي كورىندى.
قىز قولىن كەرى تارتىپ الىپ، ەندى الاقانىن شاپالاقتاي باستادى.
— ءسىز دە ماقۇلدايدى ەكەنسىز... — دەپ كۇمىلجىدى نۇرىم. — راقمەت. كوپ راقمەت!
— ماقۇلداماي بولا ما مۇنداي ەرلىك ءىستى! الدەنەنى ويلاپ قىز ءمۇدىرىپ قالدى دا، سونسوڭ: — مەن مۇمكىن جۇرتتىڭ بارىنەن بۇرىن ماقۇلدارمىن، ويتكەنى مەنىڭ تۋعان قالام قاندى مايدان استىندا، ەڭ جاقسى كورەتىن ادامدارىممەن كورىسۋگە زارمىن. بۇگىن ۇزاق كۇن ورالدى ويلاۋمەن بولدىم... ونداعى ادامداردى ساعىندىم، — دەدى.
نۇرىمنىڭ اۋزىنا كەنەت «بىرگە ءجۇر، بىزبەن بىرگە ءجۇر دەپ ايتسام قايتەدى؟» دەگەن ءسوز كەلىپ قالدى دا، ونى «مىنا ۋىلجىعان مۇكارامانى ەركەك قويداي بولىنگەن جاساقشىلاردىڭ اراسىنا شاقىرۋ كۇپىرلىك بولار. سالدىر-كۇلدىر اسكەردىڭ جۇرىسىنە قىز تۇگىل ەركەك لوكتىر دا كونە الماس» دەگەن قارسى وي بوگەدى. ول تەك ءجاي-مانىستى اشىق ايتىپ كەتۋدى ماقۇل تاپتى.
— وسىنداي تاۋەكەلگە بەل بايلاپ، ساپارعا شىعۋدى ۇيعاردى جىگىتتەر. جولىمىز بولسا باسقا قالاداعى قازاق ازاماتتارىنا قوسىلامىز. سوندىقتان جۇرەر الدىندا سىزبەن امانداسىپ كەتەيىن دەپ كەلدىم.
— قاي قالاعا جۇرمەك بولىپ ۇيعاردىڭىز؟ ورالعا ەمەس پە؟
— جوق، تەكەگە ەمەس. تەكە ءوزىڭىز ايتقان سوعىستىڭ استىندا. ءبىز اقتوبەگە قاراي جۇرەمىز، باسقارىپ جۇرگەن ازاماتتار تەمىر قالاسىنا بارامىز دەيدى. بۇل قۇپيا ءىس. قۇپيا بولعانمەن سىزدەن جاسىرۋعا بولمايدى. مەنىڭ ءىنىم ءقازىر سول جاقتا. ايتييەۆتىڭ وتريادىندا. ايتييەۆ دەگەن قازاق حالقىن تەڭدىككە جەتكىزەمىن دەپ جۇرگەن ارداقتى ادامىمىز...
— الاقاي، مەن دە كەتەمىن، سىزدەرمەن بىرگە كەتەمىن. ۋرا! اسكەرمەن بىرگە دارىگەرلىك قىزمەتكە! — دەدى مۋكاراما جاس بالاشا سەكىرىپ.
— شىن ايتاسىز با؟ — دەدى نۇرىم، قۋانارىن دا، قۋانباسىن دا بىلمەي ءارى-سارى پىشىنمەن. — سىزگە قيىن بولار. وڭكەي اسكەر ادامنىڭ اراسىندا جول بەينەتىن شەگۋ...
— مەنىڭ ەڭ ارمانىم وسىنداي اسكەرگە ەرۋ، سوعاپ كومەك بەرۋ، جارالىسىنىڭ جاراسىن بايلاۋ، اۋىرعانىنىڭ قاسىندا بولىپ ءدارى بەرۋ. قالايشا قيىن دەيسىز؟ سەسترا بولعاننان كەيىن، اسىرەسە حيرۋرگيا سەستراسىنا اسكەردەن قالۋعا بولا ما؟ سونسوڭ، سىزدەرمەن بىرگە مەنىڭ دە ەڭ قىمباتتى كورەتىن جاقىندارىما جەتۋ كەرەك ەمەس پە؟ الدە مىنا اقىراعان جىمپيتىدان ايرىلما دەيسىز بە؟ نۇرىم ەندى كەدەرگى كەلمەس جاعىن كوزدەدى. قىزدىڭ نيەتىنەن قايتپايتىنىن انىق ءتۇسىندى.
— ءسىزدى دوكتور شۇعىلوۆ جىبەرمەس. سول كىسىنىڭ قاراۋىنداسىز عوي. ول جانە جانشانى قولدايتىن ادام.
— دوكتور شۇعىلوۆ ءقازىر ورال قالاسىندا. ناۋقاستانىپ سونداعى دوكتورلارعا قارالۋ ءۇشىن كەتتى، بۇگىن بەسىنشى كۇن. كەشە حابار كەلدى، اۋرۋحاناعا سالعان ول كىسىنى. سونسوڭ مەن ول كىسىمەن اقىلداسپايمىن، ءوز ەركىم وزىمدە.
— ولاي بولسا جاقسى. مەن جولامانوۆقا ايتايىن — ءسىز بىرگە جۇرەدى دەپ.
— ايتىڭىز. مەن قازىردەن باستاپ جولعا شىعۋعا ازىرلەنەمىن. كەرەكتى دارى-دارمەك، جارا بايلايتىن ماتەريالداردىڭ ءبارىن دايار ەتەمىن. كۋحنيا بار ما؟
— ايتقانداي اسپازشى ايەل بار. تاماق پىسىرەتىن قۇرال-سايمان جانە باسقا جابدىقتار بار. بىرنەشە كولىك.
— تاماشا. مەن سول وبوزدا بولامىن. مەنىڭ زاتىم دا ءبىر كولىككە جۇك... قۇرال-سايمان، بايلاۋ ماتەريالدارى، دارى-دارمەك تولىپ جاتىر...
— وندا جاقسى. بىرگە جۇرەتىن بولدىق. قوشتاسپايتىن بولدىق.
— بىرگە جۇرەمىز. بىرگە ساپارعا شىعامىز...
نۇرىم باسىن يزەپ، ۇيدەن شىعا جونەلدى. مۇكارامانىڭ مىنا يەسىز قالادا جالعىز قالىپ قويماي ساپارعا بىرگە شىققانى ۇلكەن باقىت سياقتى كورىندى.
نۇرىم ۇيدەن شىعىسىمەن قىز بالاشا سەكىردى — الاقايلاپ قول شاپالاقتادى؛ جۇگىرىپ ءجۇرىپ تەرەزەنى شالقاسىنان اشىپ تاستادى؛ كروۆات استىنان قول چەمودانىن سۋىرىپ الىپ دۇنيەسىن تۇگەندەدى، كيىم-كەشەگىن جيناستىردى، الدەنەنى ىزدەپ ءۇيدىڭ استىن ۇستىنە شىعاردى. سالدىراعان دىبىسقا سىرتتان جۇگىرىپ كىرگەن مايسارانى مۇكاراما قۇشاقتاي الدى.
— اپا، مەن جۇرەمىن. ورالعا جۇرەمىن. ورال ەمەس جايىق بويىنا... ورىنبور جاققا، — دەپ اپتىقتى قىز. — كوپ ادام، پولكپەن بىرگە...
— ەي اللاسى، — دەدى ايەل اڭ-تاڭ قالىپ. — تەرەزە شاتىرلاپ، كروۆات شارتىلداعانعا نە بولدى شول دەپ ەسىم كيتسە، ۇيگە بارۋعا قۋاناسىن يكان. ياري، الاي يسا ياري. جولىڭ بولسىن.
— ...Aپa، حوش تۇر. Cay بول!..
— ءقازىر عانا ءيۇراسىڭ ءمىني؟
— ءقازىر، اپا، ءقازىر. پولك پوحودقا جينالدى دەپ الگى جۇنىسوۆ مىرزا حابارلاپ كەتتى.
— قاشان قايتاسىڭ، ءسىڭلىم؟
مۇكاراما قالت تۇرىپ قالدى. بۇل سۇراق وعان توسىن سۇراق بولدى. «قاشان قايتادى؟ ەندى قايتىپ كەلە مە؟ نەگە كەلەدى؟ ورالدا بولماي ما؟ تۋعان قالاسىندا بولماي ما؟» قىز باسىن شايقادى، بىلمەيمىن دەگەن يشارات كورسەتتى.
— ەي، اللاسى! الاي يسا، جولعا كۇماش سالايىن...
ايەل قىزدىڭ جولىنا «ءبارىم-ازىرىم» دايارلاۋعا كىرىستى. ال، مۇكاراما دۇنيەسىن جيناستىرىپ وتىرىپ «ءۇي» ويىنا سۇڭگىدى...
... قالانىڭ ءىشى-سىرتى اسكەر. كوشە سايىن قاراۋىل سولدات، اتتى پيكەت. بار جۇرت قارۋ ۇستاعان. قارۋ جوعى قولىنا كەتپەن العان. جەر قازعان، توپىراق تاسىعان، بورەنە سۇيرەگەن، قۇم تولتىرىپ، قاپشىڭ ارقالاعان جاندار. قىبىر-قىبىر. ۇيگە قالاي بارماقشى!؟ بارعاندا نە ىستەمەكشى!؟ جوق، مۇنىڭ ءبارى وزگەرەدى...
...تىزىلگەن اتتى اسكەر. سانسىز اسكەر! ۇشى-قيىرى جوق اسكەر! قاپتاپ كەلە جاتىر. ورالدى الۋعا كەلە جاتىر. كوپتىڭ الدىندا حاكىم كەلە جاتىر. اتاماندار ىعىسىپ، شاعاننان ءارى جىلجىپ بارادى. حاكىمدەر كوپىردەن ءوتىپ جالاڭ قىلىش كوتەرىپ شاۋىپ بارا جاتىر... كوپىر اۋزىندا تىرەلگەن وبوز: زەڭبىرەك سۇيرەگەن، جالاۋ بايلاعان جورىق كۋحنياسىن ارتقان، ازىق-تۇلىك تيەگەن وبوز... وبوز الدىندا شينەلدى، اق بەرەتتى، اق سۋمكالى مۇكاراما... ۇلكەن جينالىس. حاكىم مىنبەدە ءسوز سويلەپ تۇر. جۇرت جامىراي تىڭداعان. دۋ قول شاپالاق. حاكىمدى كوتەرىپ الىپ بارا جاتىر، گۋبەرناتور ۇيىنە اپارا جاتىر...
4
قالىڭ جاساقشى اقىرى ءبىر ءبۇيىر، الىس ساپارعا ماڭداي تۇزەدى.
كۇزدىڭ ىزعىعان ءبىر قوڭىر كۇنى ەدى. ەتەك-جەڭدى جازدىرمايتىن ەرتەڭگى سۋىق لەپ ساسكە تۇستە جۇمسارا باستادى. كۇن كوزى كورىنبەسە دە اسپان دا قىلاڭ تارتىپ، كارى قاباعى قىرتىسىن جازا تۇسكەندەي بولدى. بۇگەجەكتەگەن كەيبىر قوڭسىز ات پەن جالاڭ شينەلدى جىگىتتەردىڭ دە بويى جازىلا باستادى. الدىڭعى توپ قالانىڭ شەتىنە جەتتى، الدىمەن قوزعالعان وبوز قىزىلۇيدەن ءارى اسىپ تا كەتتى. بىرىندەپ شۇباپ، ىركىلە توپتانىپ، ءتارتىپسىز تۇردە اياق-بۇلكىلمەن اسكەر دەنى اۋرۋحانا مەن مەكتەپتىڭ ارالىعىنداعى الاڭعا ويىستى. سول جەردە باس قوسىپ، ۇلكەن جولعا تاستاي ءتۇيىنىپ، قول تارتىبىمەن جۇزدىك-جۇزدىك بولىپ ءبولىنىپ اتتانباقشى ەدى. ءبىرىنشى جۇزدىك بەل اسقانشا، كەلەسى جۇزدىك ساپ تۇزەمەك، ونان كەيىن ءۇشىنشى جۇزدىك اتتانباق، ارالارى ءبىر كورىنىم جەر بولۋعا ءتيىستى. ويتكەنى جول شاڭىن كوتەرمەي، الدەقالاي ىركىلگەن جاساقشى بولسا، ونىڭ وكشەسىن باسپاي كەڭ ءجۇرىس، ەركىن تىنىسپەن اياڭداۋعا باس كومانديردىڭ اتىنان جولامانوۆ جارلىق جاريالاپ ەدى. ءبىرىنشى جۇزدىكتى مامبەتتىڭ ءوزى، ەكىنشىسىن — وراقوۆ، ءۇشىنشىسىن — جولامانوۆ باسقارماق بولدى. نۇرىم سوڭعى جۇزدىكتە — وراقوۆتىڭ قاراماعىندا قالدى دا، الدىڭعى لەكتەر جونەپ ۇلگەرگەنشە اۋرۋحاناداعى مۇكاراماعا كەلدى. ول قىز جايىن باسشىلارعا بىردەن جاريالاماي، «شىن بەل بايلاپ شىققان كەزدە عانا» ايتپاقشى بولعان. بۇعان «الدە دە مۇكارامامەن كەڭىرەك سويلەسەيىن، كوپپەن بىرگە اتتانعان جورىق جولى ايەل بالاعا اۋىر سوعار. مۇمكىن ءابدىراحمان وتريادىنا قوسىلعاننان كەيىن ءتىپتى حاكىمنىڭ ءوزى كەلەر، ءوزى كەلمەسە لوكتىر قىزدى الىپ كەتۋگە مەن قايتىپ ورالارمىن» دەگەن ەكىنشى وي سەبەپ بولىپ ەدى. ءبىراق بۇل ويىن مۇكاراما ورتاعا سالۋعا كەلتىرمەدى.
— ات-اربا قايدا؟ — دەدى قىز ونىڭ الدىنان جۇگىرىپ شىعىپ. — الدە سالت جۇرگىزۋگە ۇيعاردىڭىز با؟
نۇرىم تاعى دا ساسىپ قالدى.
— مەن سىزبەن اقىلداسايىن دەپ ەدىم، — دەدى ول سۇرىنە سويلەپ. — بۇل ساپار اسا قيىن ساپار...
— ءبىز سىزبەن قيىندىق جايلى ەمەس، قالايدا ءجۇرۋ جايلى ۋادەلەسكەنبىز.
قارسى جاۋاپتىڭ جولى ءبىرجولا كەسىلدى. «اپىرماي سالدىرلاعان اربامەن بۇرقىراعان شاڭنىڭ استىندا، گۋىلدەگەن كوپ ەركەكتىڭ ىشىندە قايتىپ كۇن كورەدى؟ جولدا قايدا ءتۇسىپ، قاي جەرگە قونباقشى؟ قاپتاعان قالىڭ قولمەن بىرگە كۇن-تۇن قاتىپ جۇرۋگە شىداي ما؟ ۋىزداي قىزدى كىم باقپاق؟ كىم باسى-كوزى بولماق؟ ساپار ۇزاققا سوزىلسا شە؟ الدان جاۋ قامالى كەزدەسسە نە بولماق؟»... دەگەن ۋايىمدى وي كەلدى وعان. ءبىراق بۇل ويىن قىز تىڭدايتىن كورىنبەدى.
— مەن ات-اربا تۋرالى ويلاعان جوق ەدىم... — دەدى نۇرىم، ايتار ءسوزىن جۇتىپ قالىپ.
— وندا سالت جۇرۋگە دە دايىنمىن. مەن اتقا ءمىنىپ جۇرە الامىن. مينحايدار ابىي كىشكەنە كەزىمدە اتقا سالت ءجۇرۋدى ۇيرەتكەن. ول كەزدە ءبىزدىڭ ۇيدە بىرنەشە رىساك بار ەدى. جۇما سايىن سالت ءمىنىپ «حان ورمانىنا» سەرۋەن جاسايتىنبىز. ءبىر جىلى ابىي ەكەۋمىز كامەنكاعا سالت اتپەن بارىپ قايتتىق، — دەدى مۇكاراما ءوزىنىڭ اتپەن جۇرە الاتىنىن ابدەن دالەلدەپ.
ءوزى دە اتقا سالت مىنۋگە داپ-دايىن: اياعىنا قىزىل ساقتيان ەتىك، ۇستىنە قامزول، باسىنا تاتار بورىك كيگەن. ونىڭ ۇستىنە ءجۇزى بەينە بالانىڭ جۇزىندەي شاتتىق شىرايعا بولەنە تۇسكەن. ۇستىندەگى ىقشام كيىم قازاقتىڭ كوش باسىن جەتەلەيتىن سىلقىم قىزدارىنا ۇقساتىپ تۇر، باسىنداعى دوڭگەلەك قۇندىز بورىك تە بۇرىنعى سوپاقشا بەتىن بۇگىن دوڭگەلەنتىپ كورسەتىپ، قاسى مەن قاباعىن دا قوڭىرايتىپ، اقشىل ءجۇزدى قارا تورىعا اينالدىرعان سياقتى.
— جوق، جوق. مەن ءقازىر ات-اربا اكەلەمىن، تابامىن. سالت جۇرۋگە بولمايدى، — دەپ نۇرىم جالما-جان كەرى شەگىندى.
مۇكاراما وعان تىكتەپ قارادى. ونىڭ ابىرجىعانىن تۇسىنسە دە تۇسىنبەۋگە تىرىستى. ول ەندى ىلىك تاعا سويلەدى.
— مەن ءسىزدى، جۇنىسوۆ، ءبارىن ءازىر ەتتى دەپ ويلاپ ەدىم. جانە كوپ كۇتتىم. ءوزىم ەرتەمەن كەلدىم اۋرۋحاناعا. جولعا كەرەك دارى-دارمەكتى جاشىككە سالىپ شەگەلەتتىم. جول كيىمىن كەشە كەشكە دايىنداپ قويعانمىن. ءسىز ماعان امانداسا كەلگەن ادامشا سويلەيسىز، — دەپ مۋكاراما قاباعىن شىتتى.
— ءقازىر، ءقازىر اكەلەمىن ات-اربانى... — دەدى نۇرىم.
ول تەز اتىنا مىنە سالا، كەرى جولامانوۆقا شاپتى.
جۇنىسوۆتىڭ:
— دوكتور قىز بىزگە ەرەدى. ات-اربا كەرەك... دارى-دارمەك سالۋعا كەرەك، — دەپ ەنتىگە حابار بەرگەنىن كوماندير تاڭىرقاپ تىڭداعان جوق.
— وبوزعا مىنگىز. دارى-دارمەگىن دۇرىستاپ ورنالاستىر. كەرەك تاستىڭ اۋىرلىعى جوق. ەرتەڭ باس اۋىرىپ، بالتىر سىزداسا وز دوكتورىمىز بولادى، — دەپ ول جارلىق ەتتى.
كومانديردىڭ بۇل جارلىعىنا نۇرىم ىشتەي ريزا بولماسا دا، قايىرىپ جاۋاپ ايتپادى. ونىڭ بار كۇدىگى:
«مۇكاراما انا وبوزعا وتىرۋعا كونبەس. كونبەسە جىگىتتەردىڭ ءبىرىن ارباعا قوندىرىپ، اتىن الىپ بەرەرمىن» دەگەن توقتام ەدى. ءبىراق مۇكاراما ءلام-ميم دەمەستەن:
— قاي ارباعا؟ — دەپ قانا سۇرادى.
نۇرىم ونى ءبىر ادەمى تارانتاسقا وتىرعىزدى. تارانتاراستىڭ جۇگىن باسقا اربالارعا ءبولىپ سالىپ، قىزدى دارى-دارىمەگىمەن بىرگە جەكە ورنالاستىرىپ:
— دوكتوردى جاياۋ جۇرگىزۋشى بولماڭدار. بۇيرىق سولاي، — دەپ تاپسىردى وبوز باستىعىنا.
وباز باستىعى وعان قارسى بولعان جوق. «دارىگەر قىز مەنىڭ وبوزىما دا كورىك» دەگەن ادامشا ماڭعازدانا قارادى.
ەكىنشى تاراۋ
ايدالادا ءبىر قارا...
جالپاق دالا، ۇزىن جول. اسكەر ءجۇرىپ كەلەدى. كەشەدەن بەرى نۇرىمدى تالاي ۋايىمدى وي دا قورشاپ ەدى. «ەلدەناۋلاق، جەردەن اۋلاق، اكە-شەشەدەن اۋلاق، ءازىلدى قۇربى، نازدى زامانداستان اۋلاق كەتتىك. الدا نە كۇتىپ تۇر. جەر دە، ەل دە تانىس ەمەس، ساپار دا ويدا جوق جەردەن كيلىككەن ساپار. قيىر شەت، كۇدىكتى جول». ءبىراق ول ءدۇبىرلى جورىقتىڭ دۇرمەگىمەن، الدەنەگە اڭساپ ۇمتىلعان كوپتىڭ دەن ورتاسىندا بىردە اڭگىمەگە، بىردە جىگىتتەرىنىڭ قونۋ-تۇستەنۋ قامىنا كىرىسىپ كەتىپ، وي شىرماۋىنان تەز ارىلا بەردى. ساميان سارى دالانىڭ الىسقا جەتەكتەپ، كوڭىلدى سەرگىتەتىن سالقار سيپاتى دەمدەي بەردى. ەركىندەپ جورىتا المايتىن تىعىرىق كوشە ولشەۋسىز جازىققا اۋىستى؛ تىنىستى بۋاتىن كوپشىلىك كازارما كەڭشىلىك مۇحيتىنا اۋىستى. توبەدە ءتۇپسىز اسپان، ءتورت جاعىڭ كوز جەتپەس ماڭ دالا. ايدالا. الىستان كورىنگەن ادىر «اسىپ تۇسسەم» دەگىزەدى. دالانىڭ تورىندە تۇرعان توبەلەر «باسىڭا شىقسام» دەگىزەدى.
ەڭكۋ، ەڭكۋ جەر شالماي،
ەرۋلى اتقا ەر سالماي
ەرلەردىڭ ءىسى بىتەر مە! —
دەگىزەدى.
مۇنى نۇرىم ماحامبەت اقىننىڭ ولەڭىن جاتقا بىلەتىن ىعىلماننان ەستىپ ەدى. ءقازىر سونى ايتىپ ەرنى جىبىر-جىبىر ەتەدى. ءبىر كەز ونىڭ جانىندا جاۋ قامالىنا ىركىلمەي كىرەتىن قايراتتى دولى جاندار قاۋمالاپ كەلە جاتقانداي بولادى، اينالاسىنداعىلاردىڭ ءبارى باتىر بولىپ كورىنەدى. كەسكىلەسىپ جان بەرىسپەي ات ماڭدايىن بۇرمايتىن وڭشەڭ ءبورى قۇلاق ءدوڭ ساناپ، ساي اتتاپ جورتىپ كەلە جاتقانداي بولادى. ات ۇستىندە تاقىمىن جيناي المايتىن، كەڭ ەتەك، جالپاق بورىك، جالپ-جالپ جەلەتىن جامانتايلار ەمەس، سۇر شەكپەندى، ىقشام بەلدى؛ ات ۇستىنەن تۇرىپ وڭدى-سولدى وق اتۋعا جارايتىن وڭتايلى جاۋىنگەرلەر! قىلىش سوعىپ، قاسارىسا شابىسا الاتىن بەس قارۋلى بەرىك توپ ساۋلاپ كەلەدى! ءبارى قىمبات، ءبارى دوس!
بارىنەن دە اسىل، اياۋلى جان بار وسى توپتىڭ ىشىندە. ول بەينە ءبىر سىڭارىنان كوز جازىپ قالعان ور كيىك سىندى.
الدەنەگە سەنگەن، الدەنە ءبىر كىرشىكسىز ارماننىڭ قۇشاعىندا كەلە جاتقان پەرىشتە سىندى ارۋ! كوپ ەردىڭ، ءتۇسى سۋىق، ءجۇزى كۇڭگىرت وجەت جانداردىڭ اراسىندا توتىشا تارانعان جان. كورمەگەن جەردى باسىپ، ىشپەگەن سۋدى تاتىپ، قاباعى قاتۋ، ءجۇزى كىربىڭ جات جانداردىڭ ورتاسىندا تاۋەكەلگە بەل بايلاعان بالعىن قىز... تاتار قىزى مۇكاراما كەلەدى!
مۇكاراماعا بۇل سۇر شينەلدى سۋىق ءوڭدى ادامدار جات ەمەس. ءبارى ءوزىنىڭ شاراپاتىنان بولەنگەن، ايتقانىن ىستەپ، قاسى مەن قاباعىنا قاراعان سابيدەي، مۋكاراما بۇلاردىڭ قۇتقارۋشىسى سىندى.
— ءبىزدىڭ دوكتور قىز، — دەيدى ونىڭ ارباسىن كورسەتىپ قوڭىر دومالاق جىگىتتەر.
— لوكتىر قىزعا بايلاتىپ ال قولىڭدى، — دەسەدى الدەقالاي ساۋساعىن جارالاپ العان جاۋىنگەر بولسا.
بۇل نۇرىمنىڭ كەۋدەسىنە ەرەكشە سەزىم قۇيادى، الا-بولە ماقتانىش! ول مىنا جۇرتتىڭ قۇتقارۋشى «لوكتىر قىزىمەن» جەتە تانىس، تانىس قانا ەمەس، ونىڭ جاقىن-تۋىسىنداي ادامى. ونىڭ كەرەگىن تاۋىپ، سۇراعانىن اكەلىپ بەرۋگە ءازىر. ءوزىنىڭ ون جىگىتىن ادەيى وبوزعا جاقىن ۇستاۋدىڭ قامىن كوزدەيدى، باسقالار ىلگەرى كەتسە، ول كەرى شەگىنىپ كەشەۋىلدەي بەرەدى، وبوزدى توسىپ الادى. ال، وبوز ىلگەرى اسسا ونى تاقىمداپ ىلەسە كەتەدى. تاماق جابدىعىن تيەگەن، جورىق قازانى قايناعان، ورتاسىندا لوكتىر قىزى بار وبوزدى اسكەر قورشالاپ ءجۇرىپ كەلەدى. الدەن ۋاقىتتا ايدالادا ءبىر قارا كورىندى.
— بەيساۋات اتتىلى كەلە جاتىر!..
— سولدات بىلەم!
— جاي قازاق شىعار، — دەپ ەلەگىزە قول شوشايتىپ، الىستاعى بەلگە كوز شۇيگەن شەتتەگى جاساقشىلاردىڭ ءسوزى توپ ورتاسىنا قاراي جىلجىدى.
ازدان كەيىن اسكەر، اي قاراعانداي الىسقا تەگىس كوز تىكتى. الدا قارا قىرقا كورىنىپ ەدى، قارا جول سول قىرقانىڭ بەلىن باسىپ ءارى قۇلاپ جاتقان. اتتىلى جولدان ءبىر ءبۇيىر، قىرقانىڭ باتىس جاق ەتەگىمەن ويىسا ءجۇرىپ ىسەلەدى. مۇنىڭ اسكەري ادام ەكەنى اشىلا ءتۇستى: كيىمى سىپتىعىر، اتقا وتىرىسى شوشاقتاۋ جانە يىعىندا مىلتىعى بارى بايقالادى.
— اڭ قۋعان بىرەۋ شىعار، — دەستى ءبىرقاتارى.
— جالعىزدان-جالعىز، مىنا ماڭ دالادا نەتكەن اڭشىلىق، — دەپ قالدى نۇرىم، الدەنەدەن كۇدىكتەنگەندەي قاباعىن ءتۇيىپ.
اتتىلى بۇل كەزدە ات ماڭدايىن بۇرا باستادى — اسكەردىڭ جولىن وراي، كولدەنەڭنەن قوسىلۋعا بەت العانداي. ازدان كەيىن سۋىت ءجۇرىستى جان ەكەنىن بايقاتىپ، بىردە تەكىرەكتەپ، بىردە سارى جەلىسكە باستى، تەزىرەك كاۋىسۋعا اسىققانداي بوي كورسەتتى.
— نۇرىم، قاسىڭا ءبىر جىگىتىڭدى ال دا، كىم بولسا دا جالعىز اتتى جولاۋشىنىڭ جولىن كەس. اسكەري ادام بولسا — ونى كور. وزىڭنەن ءجون سۇراسا ماعان الىپ كەل، — دەدى جولامانوۆ قاسىندا كەلە جاتقان جىرشىعا.
ءجۇز باسى اتتىلىنىڭ ءبىر بۇيىردەن بوي كورسەتكەنىمەن«وكشە ارتى ويىل شىعار» دەپ جورىدى. از جۇرگەننەن كەيىن ول جولاۋشىنىڭ شاپقىنشى ەلبەتتى ناعىز اسكەري جان ەكەنىن كوردى. شينەلدى، بەلىنە قىلىش بايلاعان جانە وفيسەر فورمالى سياقتاندى، نۇرىمعا ول چەست بەرىپ قالعانعا دا ۇسادى؟ بۇل كىم ؟ ويىل باسشىلارى جىبەرگەن ادام ەمەس پە؟ نە دەپ جىبەرەدى؟ الدە... جولىمىزدى بارلاپ، باعىتىمىزدى بايقاعالى جۇرگەن شولعىنشى ما؟ وندا بۇل ارام نيەتپەن كەلگەن جان بولادى عوي...»
جولامانوۆتىڭ ويىن باسقا باسشىلار دا ويلادى ما كىم ءبىلسىن، ىلگەرىرەك كەتكەن وراقوۆتىڭ جۇزدىگىنەن «كىم ەكەن؟» دەگەن سۇراققا جاۋاپ الۋشى جاساقشى جول توستى. ءۇشىنشى جۇزدىك وعان جەتكەنشە كولدەنەڭ كەزدەسكەن توسىن اتتىلىنى نۇرىم جولامانوۆقا جولىقتىردى.
اتتىلى وڭتايلى، ەتتى عانا كەلگەن، قارا مۇرتتى، قىرىستاي قارا جىگىت ەكەن. ەكى كوزى قاراعانعا باتىل قادالاتىن، وتكىر ءجۇزدى كورىندى.
— وڭ ساپار بولسىن، ازاماتتار! — دەدى ول جولامانوۆقا چەست بەرگەندەي قۇلاق قاعىپ قالىپ، ءبىراق ءسوزىن كوپكە مەڭزەپ.
ءوزى شوعىرلانا قالعان توپ جىگىتتى ءجىتى كوزىمەن ءبىر شولىپ ءوتىپ كومانديردىڭ لەبىزىن كۇتتى.
اعايىندى الىبەكوۆتەرگە جاقىن، سولاردى ۇلگىلى اعا تۇتىپ وسكەن جولامانوۆ قازاق جىگىتتەردىڭ قاتال تارتىپپەن ۇيرەتۋگە باسىنان-اققاس ەدى. ول تەنتەك جولمۇقاننىڭ وعاش مىنەزدەرى مەن ۋستاۆقا جاتپايتىن قىلىقتارىن «قالاي-سولاي قاراۋمەن» كەلگەن-دى. سول ءۇشىن ونى شتاب باسشىلارى ورنىنان الىپ، سولدات قاتارىنا قوستى. ال، بۇل جازانى ورىندار كۇنى «ۇلكەن بۇلىك» تۋدى دا، ول قىزعىشتاي قورعاپ كەلگەن قوڭىر ءجۇزدى موماقان جىگىتتەرىن تەڭدىك جورىعىنا ءوزى باستاۋعا بەل بايلاعان بولاتىن. مامبەت كوپكە بەدەلدى بولعانىمەن اقىلعا سالىپ ءىس ىستەۋدەن گورى جاپىرىپ ءجۇرۋدى جانى سۇيەتىن ەر. بۇل مىنەزى جولامانوۆقا قاراما-قارسى مىنەز — ويلاۋعا جول قالدىرمايتىن شارتتا-شۇرت قۇلىقتى. سوندىقتان بۇل كەلگەن ادامنىڭ كىم ەكەنىن، نە پيعىلى بارىن جولامانوۆ الدا كەتكەن مامبەتكە حابار بەرمەي تۇرىپ اشىپ الماقشى بولدى. ول «بۇل تەگىن ادام ەمەس» دەگەن كۇدىكتى ويعا كەلدى.
— ءيا، وزىڭىزگە دە وڭ ساپار بولسىن، ازامات. تۇزدە تۇز جالاسپاي ءتىل شەشىلمەيدى دەۋشى ەدى ءبىزدىڭ ەلدىڭ كاريەلەرى. ايتسە دە ءجون سۇراسۋ شەت ەمەس، — دەدى جولامانوۆ سازارىڭقى پىشىنمەن.
جولاۋشى وعان نازارىن اۋدارا قويماي، وزىمەن-وزى بولىپ كەتتى: اتتان سەكىرىپ ءتۇسىپ، تىزگىنىن ەر قاسىنا ءىلدى، شىلبىرىن بوساتىپ قولىنا الدى دا اتىنىڭ موينىنان قاقتى، جالىن ءبىر سيپاپ ءوتىپ كەكىلىن جازدى. قارا كەر جىلقى تۇرپاتتى تۇرىنە قاراعاندا ات سياقتى كورىنىپ ەدى، ءبىراق ارعىماققا شاتىس بيە ەكەن، جولامانوۆتىڭ سىنشىل كوزى ونىڭ ورەسى ۇزىن، تۇرقى بيىك، تىك-باقاي، جالاڭ قۇيرىعىن قۇم جاعىنىڭ بەلگىسى دەپ تاپتى. جۇمىر دەنە، تەر قاتقان تەبىنگىسىنە قاراپ «الىس ساپارعا سىر بەرمەيتىن باپتاعان جىلقى»- دەگەن ويعا كەلدى. اتىنان دا يەسى وي سالارلىق.
قارسى جاۋاپ قاتۋعا اسىعارلىق ءتۇرى جوق، ءوز بابىمەن امان، جۇرت تىنىش؛ ادامنىڭ ءوزى دە، اتى دا بابىندا جۇرگەن جانداي؛ قيمىل-ارەكەتى: كۇندەگى ءىسىم وسى، ەل ءجۇرۋى كەرەك، — دەپ تۇر. ول قاۋمالاي قالعان قازاق جىگىتتەرىن جانە ونىڭ باسشىسى «كىمسىڭ؟» دەگەن سۇراقپەن ءتونىپ تۇرعانىن جاڭا عانا سەزگەن جانشا ات شىلبىرىن تاستاي سالىپ باسىن جوعارى كوتەردى.
— ءيا، ساپارلارىڭ وڭ بولسىن، ازاماتتار. جاقسى لەبىز، جارتى ىرىس، ماعان دا وڭ ساپار تىلەدىڭىز، زامانداس، راقمەت. — ول جولامانوۆقا ەندى عانا تىكتەپ قارادى. — ساپارىم وڭىنان بولدى دەپ تۇرمىن. ويتكەنى سىزدەرگە تەز قاۋىسىپ، ىزدەگەنىمدى تەز تاپتىم. باسشىلىق ەتىپ كەلە جاتقان... (جولاۋشى جولامانوۆتىڭ اسكەرلىك چينىنە كوز تاستاپ ءمۇدىردى) ءوزىڭىز بە، ستارشينا؟ اتتان تۇسسەڭىز، وڭاشاراق وتىرىپ تىلدەسەر ەدىك.
جولامانوۆ تەز جاۋاپ قاتتى. وعان بۇل ادامنىڭ ءسوز ساپتاۋى دا، ماڭعازدانا تۇسكەن وفيسەرلىك مىنەزى دە ۇنامادى.
— وڭاشالاپ سويلەسىپ مىنا جىگىتتەردەن جاسىرار مەندە سىر جوق. ويىمىز ورتاق، تالابىمىز ءبىر، ساپارىمىز ءبىر ءبىزدىڭ، پراپورششيك مىرزا. وسى كەلە جاتقان قازاق جىگىتتەرىنىڭ ءبىرى باسشى، ءبىرى قوسشى ەسەبىندە، — دەدى ول قاتالداۋ ۇنمەن.
— جوق-جوق، — دەدى ىلە-شالا پراپورششيك. — قۇپيا سىر بار دەگەن نيەت ەمەس، ءجۇز باسىمەن جەكەلەپ ءجون سۇراسايىن دەگەنىم عوي. ءسىز ءجۇز باسىسىز عوي؟
— شامالاپ تۇرسىز.
پراپورششيك ەزۋ تارتتى.
— جول جۇرگەن جاننىڭ قاباعى قاتۋ كەلەدى، اسىرەسە تانىماعان اداممەن كەزدەسكەن جايدا بۇل زاڭدى، وتە زاڭدى تۇيتكىلدىك. ونىڭ ۇستىنە، ادىلەتسىزدىك زاردابىن شەگىپ، اشىنعان جانداردىڭ سىركەسى سۋ كوتەرمەيدى. ابدەن ءتۇسىنىپ تۇرمىن، زامانداس، تۇيتكىلدىك پەن تۇكسيۋدى... اشۋ-ىزا، كەك كەرنەگەن جىگىتتەر قارا داۋىلمەن تەڭ شىعار-اق، جولىنداعىنى جاپىرىپ، جىعىپ، تاپتاپ كەتۋگە دە ءدۇز جانباس دەپ ويلاپ ەم باستا، قايتا ازاماتتار سالماقتى، پاراساتتى ءپىشىن كورسەتتى. تۋراسىن ايتسام، بۇل ساپارىڭىز ەرلىكتىڭ ساپارى، جۇمدىقتىڭ جورىعى. دەگەنىنە جەتپەي تىنبايتىن قايسارلىعى باسىم ءبۇل جىگىتتەردىڭ، باستاپ كەلە جاتقان مىنا ءوزىڭىزدىڭ بۇل ساپارىڭىزدى ەرلىكتىڭ ساپارى دەۋ از، بۇل قاھارماندىق قيمىل، قاھارماندىق ساپار...
كورۋگە شىمىر، تىعىنشىقتاي بۇل قارا جىگىتتىڭ ءسوزى ىركىلمەي توگىلەتىن جان ەكەنى جانە وتە جىگەرلى، ءارى قيسىندى، شەبەر سويلەيتىنى دە بايقالىپ قالدى. جالعىز-اق جولامانوۆقا جاقپاي قالعانى: ونىڭ بىردەن «ەرلىك، قاھارماندىق» دەپ اسپانداتا سويلەگەنى بولدى. جولامانوۆ قاباعىن شىتتى، ءبىراققاۋمالاعان جىگىتتەردىڭ كوبى اۋزىن اشىپ قالدى.
ءبىرقاتارى يەك قاعىسىپ، شىنتاقپەن ءتۇرتىسىپ، «بالە، جىگىت ەكەن» دەگەندەي بولدى.
پراپورششيك ءسوزىن سوزا ءتۇستى.
— مەن پراپورششيكپىن، مۇنى مىنا پوگونىمنان وزدەرىڭىز دە كورىپ تۇرسىز. پراپورششيك دەگەن ۇلكەن چين ەمەس جانە ونى مەن قالاپ تا العانىم جوق. كەشەگى ون التىنشى جىلى قازاق بالاسىن وكوپقا ايداعاندا، باس كوتەرگەننىڭ ءبىرى بولىپ سولاردىڭ ىشىندە كەتتىم دە، ورىسشا وقىعانىم بار، كوپتىڭ قامى ءۇشىن ىستەگەن ءىسىم بار، ايتەۋىر تىلدا بولسام دا، وسىنى ەسكەردى مە كىم ءبىلسىن، ماعان، اسكەرلىك اتاق بەردى، يىعىما پوگون تاقتى، ۆەستوۆوي كىشى وفيسەر ەتتى. سىزدەردىڭ تۇيىلىڭكىرەپ قاراۋىڭىز دا وسىدان شىعار. «پاتشاشىل اسكەر قىزمەتىندە بولىپ شەن-شەكپەنگە نە بولعان، ەندى مىنا باتىس ۋالاياتىنا وفيسەر! بۇل بىزگە نە ايتپاقشى؟!» دەپ قاتۋ قاباق كورسەتۋىڭىز دۇپ-دۇرىس. الايدا، بۇل ءبىر كورگەننەن، جىگىتتەر. ءبىر كورگەندە ايۋ دا اڭنىڭ جەكسۇرىنى، ال ەكىنشى، ءۇشىنشى كورگەندە ونىڭ ادامعا قاس ەمەسىن بىلەسىڭ. اتامىز قازاق، ءدىنىمىز مۇسىلمان ءدىنى، كوكسەگەنىمىز تەڭدىك، تىلەگەنىمىز ەل بولۋ، اعايىندار. سوندىقتان... سوندىقتان سىزدەر الگى جىمپيتىدان شىققان ازاماتتار بولساڭىز ارناپ ايتار ءسوز بار. بۇل ءسوز اعايىننىڭ ءسوزى — ۋ ىشسەڭ كوپپەن بىرگە ءىش، بال جەسەڭ ءبولىپ جە دەگەن ەجەلگى ەلدىك ءسوز..
نۇرىم جولامانوۆقا قارادى، ول تىڭدايىق دەگەن يشارات ءبىلدىردى.
— كوكتەن جاساقشى جاۋماعانىن دا، وكشە-ارتىمىز جىمپيتى ەكەنىن دە كورىپ تۇرسىز عوي، مىرزا!.. — دەدى جولامانوۆ سالقىن لەبىزدى قوڭىر ۇنمەن.
جولامانوۆ ىشتەي تۇيىلە باستادى. پراپورششيك قانشاما ءسوز كەستەسىن ىرىكپەي جايىپ، قورشاعان جىگىتتەرگە «شىركىن، كوپتى كورگەن، سوزگە شەبەر جان ەكەن» دەگەن وي سالسا دا، ءجۇز باسى ونىڭ ءسوزىن اڭدىپ، شەشىلىپ اڭگىمەلەسۋدەن باس تارتۋ نيەتىنە كوشتى. از كىدىرىستەن كەيىن ول:
— ماقتاۋدى دا، بوقتاۋدى دا كورىپ ءجۇرمىز، پراپورششيك مىرزا. ۋ ىشۋگە دە اسا قۇمار ەمەسپىز. ءتىپتى كوپ بولىپ ىشۋگە دە جىگىتتەر ونشا ەمەس. بىزگە الدىمەن ءوزىڭىز كىمسىز؟ جولداستارىڭىز بار ما، الدە جالعىزبىسىز؟ سونى ايتىڭىز، — دەدى.
— جالعىز ەمەسپىن، ءجۇز باسى، كوپ ادامنىڭ ءبىرىمىن. بارلاۋشى ەسەبىندە وزىپ كەتكەن اداممىن...
جۇرت ەنتەلەي ءتۇستى، جولامانوۆ قادالا قارادى. ءبىراق پراپورششيك ەشكىمگە ءجۇز بۇرماستان:
— ...ەگەردە ءاتۇستى سويلەسەتىن بولساق، مەن دە اتىما مىنەيىن، — دەپ شىلبىرىن جيناپ، ەر قاسىنا ىلە سالدى دا، دىك ەتىپ بيەسىنە ءمىنىپ الدى.
— قانشا ادامسىزدار؟ قاي جاققا بارا جاتىرسىزدار؟.. — دەپ بوگەلىپ قالدى جولامانوۆ.
نۇرىم دا، باسقالارى دا قۇلاعىن تىگە ءتۇستى. بىرەۋلەر:
— نە دەيدى، كوپ ادامبىز دەي مە؟
— اسكەر بولدى عوي وندا... — دەپ كۇبىرلەستى.
— اڭگىمە بىلاي، جىگىتتەر! — دەپ پراپورششيك ۇزەڭگىگە شىرەنىپ ەر ۇستىندە كوتەرىلە ءتۇستى، اقىرىن تاماعىن دا كەنەپ الدى. — ويىل قالاسىندا وفيسەرلەر دايىندايتىن يۋنكەر مەكتەبى اشىلعانىن سىزدەر ەستىگەن شىعارسىزدار. سول مەكتەپتى ءبىتىرىپ وتىرعان ءۇش ءجۇز قازاق جىگىتى، مىنا تاپ وزدەرىڭىز سياقتى، وسىدان ءۇش كۇن بۇرىن باس كوتەردى. ونداعى ماقسات: ەسىڭ باردا ەل تاپ دەگەن قازاقتىڭ دانا ءسوزىن اقىل تۇتۋ؛ كۇنى بۇگىنگە دەيىن تابانىنىڭ استىنا باسىپ كەلگەن قازاق اتاماندارىنىڭ سويىلىن سوعامىن دەپ قىرىلماي، ويداعى-قىرداعىمىز باس قوسىپ، ءوزىمىزدى دە، ەلىمىزدى دە امان ساقتاپ قالۋ. ول ءۇشىن مىنا سىزدەردىڭ بەت الىپ شىققان قالىڭ قازاقتىڭ ورتاسى اقتوبەگە، ونىڭ ارعى جاعىنداعى اقمەشىت پەن قازالىعا قول ارتۋ — سول جاقتاعى ازاماتتارعا جالعاسۋ. وسىنداي نيەتپەن دۇرلىگە كوتەرىلىپ، ىشىمىزدەگى اق كازاك-ورىس وفيسەرلەرىن ايداپ شىعىپ، ءبىرقاتارىن تۇتقىنداپ، ولاردىڭ شاشپاۋىن كوتەرمەلەپ جۇرگەن ازعىنداردى جۇگەندەپ، ءبىز دە جولعا شىقتىق. مەن سول جولعا شىققان ەلۋ ادامنىڭ بارلاۋشىسىمىن. ولار وسىدان ون بەس-جيىرما شاقىرىم جەردە ەل اراسىمەن كەلە جاتىر. مەن بارلاۋشى عانا ەمەسپىن، سولاردىڭ جىبەرگەن ەلشىسىمىن. ءجۇز باسى ايتقانداي اسپاننان جاساقشى جاۋماعان شىعار، سول جىمپيتىدان شىققان تۋىسقاندار مىنا سىزدەر شىعار دەپ توپشىلاپ تۇرمىن...
— بىزدەر.
— بىزدەر.
— جاڭىلىسقان جوقسىز، — دەپ قالدى ءبىرقاتار جاساقشىلار شۋىلداپ.
— توقتاڭدار، شۋلاماڭدار، — دەدى جولامانوۆ جىگىتتەرىنە. — ءيا، سونسوڭ؟
سونسوڭ، وسى شامادان كەزدەسەرمىز. كوپ ادام كوزگە تۇسپەي كەتە قويماس دەپ توپشىلاپ ەدىم، بولجالىم دۇرىس شىقتى.
— ەلۋ ادامبىز دەيسىز بە؟ ءۇش ءجۇز وفيسەردىڭ باسقاسى قايدا قالدى؟ — دەپ سۇرادى جولامانوۆ.
— باسقالارى ويىلدا... — دەدى پراپورششيك.
— ويىلدا ولار نە بىتىرەدى؟
— بىزدەن حابار العانشا سوندا بولا تۇرادى.
— ەلۋىڭىز نەگە شىقتىڭىز؟ ەلشىلىككە بىرەر ادام دا جەتپەي مە؟
پراپورششيك بوگەلە ءتۇستى دە ەزۋ تارتىپ:
— ءسىز كۇدىكتەنىپ قالدىڭىز. مەن مۇنى باستان-اق بايقادىم. بۇل زاڭدى كۇدىكتەنۋ. اسكەري ادام اينالا ويلاپ، نە ماسەلە بولسا دا ءويلاپ-پىشىپ، سونان كەيىن ارەكەت ەتۋى كەرەك. ءسىز، زامانداس، ماعان قاتتى ۇناپ قالدىڭىز...
— ازامات، مەن باسىندا دا ەسكەرتتىم سىزگە، ماقتاۋدى.دا، بوقتاۋدى دا ەستىپ ءجۇرمىز دەپ.
— جوق، ماقتاعان ەمەس، ادال ءسوز، ويداعى ادال پىكىرىمدى العا سالىپ جاتىرمىن.
— جاقسى، جاقسى!.. — دەدى دە جولامانوۆ نۇرىمعا بۇرىلىپ: — مىنا پراپورششيك مىرزامەن بىرگە كەلە جاتقان وفيسەرلەردى كورىپ قايت. ەلۋ ادامبىز دەيدى عوي — ءبىل. ءبىز اناۋ كورىنگەن اۋىلعا ايالدايمىز. سول جەرگە ورال، كەشكە دەيىن كەلىپ جەتەسىڭ عوي، — دەدى.
نۇرىم جولامانوۆتى وڭاشالاي بەرىپ:
— جالعىز بارايىن با؟ — دەپ سۇرادى.
— ءبىر ءوزىڭ بار. قاي جەردە ەكەنىن، قانشا ادام ەكەنىن كوزىڭمەن كور. سونسوڭ مىنا پراپورششيك مىرزانى ەرتە كەل، وراقوۆتارمەن جۇزدەستىرەيىك، — دەدى ءجۇز باسى.
پراپورششيك پەن نۇرىم توپتان ءبولىنىپ شىعا بەردى.
— جىگىتتەر! — دەدى جولامانوۆ ايقايلاپ، الدەنە ۋاقىت شوعىر-شوعىر بولىپ توقتاپ قالعان جاساقشىلارعا. — ويىلداعى اسكەري اعايىندار بىزگە قوسىلماقشى دەگەن حابار اكەلدى جاڭاعى وفيسەر. ونى ءبىرقاتارىڭ ءوز قۇلاقتارىڭمەن ەستىدىڭدەر، ال ەستىمەگەندەرىڭە جاڭالىق وسى. بىزگە قوسىلۋعا شىققان ەلۋ وفيسەر دەيدى. مەن حال-جايدى كوزبەن كورىپ كەلۋگە جىرشى نۇرىمدى جىبەردىم. سەندەردەن تالاپ ەتەتىنىم: قاتاردان شاشاۋ شىقپاي، تۇستەنگەن، قونعان جەرگە بەت-بەتىڭمەن بولىنبەي، حالىققا جات مىنەز، جايسىز قىلىق كورسەتپەي، ءبىر كىسىنىڭ بالاسىنداي ءبىر ءسوزدى، ءبىر ماقساتتى تۇردە جىلجي بەرۋ. ەرتەڭ قاي جاققا، قالاي قاراي جۇرەمىز، ونى كەشكە انا العا وزىپ كەتكەن جاساقشىلار كوميتەتىمەن اقىلداسىپ شەشەمىز. مىنا وفيسەرگە قوسىلۋ-قوسىلماۋ جونىندە دە اڭگىمە كەشكە قونعان جەردە شەشىلەدى. الاڭ بولمايسىڭدار. كەرەكسىز دۇبىلىس-دۇرمەككە جول بەرمەيسىڭدەر. ىلگەرى تارتىڭدار!
اتتىلىعا كەزدەسىپ ىركىلگەن جۇزدىك تاعى دا ىلگەرى جىلجىدى.
2
ايدالادا كەزدەسكەن وفيسەر حاكىمنىڭ جولداسى بولىپ شىقتى.
وتكىر ءجۇزى مەن كەلىستى سوزىنە جانە ءوز ىسىنە بالۋان ەكەنىن بايقاتقان سالۋالى مىنەزىنە قاراپ، نۇرىم پراپورششيكي «كەت ءارى جىگىت ەمەس ەكەن، ءبىزدىڭ حاكىم مەن ورازدار سياقتى وقىعان جىگىت قوي. جاسى ءوزىم شامالاس شىعار» دەپ باعالاپ، ءتىپتى ىشتەي ونى جاراتا باستاپ ەدى. ءبىراق جولامانوۆتىڭ سەنبەۋى جىرشىعا دا اسەر ەتكەن. ول ەكىنشى قىردىڭ استىنداعى جاس وفيسەرلەرگە جەتكەنشە.بۇل ءبىر كورگەن اداممەن شەشىلىپ سويلەسە المادى، ءتىل قاعىسىپ قالعان شاقتا سىر بەرمەۋگە تىرىستى. سوندىقتان پراپورششيكتىڭ:
— كۇن سۋىتار بىلەم، جەل وتكىرلەنە باستادى، — دەپ الدەقالاي باستاعان سوزىنە ءازىر جاۋاپ قاتتى.
— ۋاقىت جەتتى عوي.
— دۇرىس ايتاسىز، تۋىسقان. جەلتوقسان جەلتوقساندىعىن كورسەتەر-اق.
— جەلتوقسان — قىس الدى دەپ قازاق ءبىلىپ ايتقان.
— دالادا سيرەك جورتىپ، وت باسىندا كوبىرەك وتىراتىن شاق دەي مە كاريەلەر؟!
— كاريەلەر كەيدە ساپار ايى قارا كۇز دەپ تە ناقىلدايدى...
اڭدىسقان اڭگىمە وسى سياقتى كۇن رايىنىڭ توڭىرەگىندە بولدى. اڭدىسا سويلەسسە دە نۇرىم بىردەن-بىرگە قارا جىگىتتىڭ اقىلدى جانە ادامعا اسا جاناسقىش ەكەنىنە كوزى جەتە باستاعانداي بولدى. ءبىراق بۇل «ەلشىنىڭ» جەتكىزگەن شاتتى حابارىنا ەلۋ جىگىتتى باستاپ كەلە جاتقان قارا سۇر ادام «قانىن ىشىنە تارتۋمەن» قالدى.
— ساپار وڭعا اينالدى. مىنا ازاماتتارعا تەز كەزدەستىك. بۇلار دا بىزگە قوسىلۋعا بەت السا كەرەك. كەشكە ايالداعان جەردە كەڭ وتىرىپ سويلەسەتىن شىعارمىز. ستارشينا مىرزا، ءسىز ماقۇل تاپساڭىز، ءبىز دە سول جەرگە جەتىپ ايالدارمىز، — دەپ ءمالىم ەتتى پراپورششيك.
نۇرىم قارا سۇر باستىقتىڭ تۇرىنەن دە، تۇسىنەن دە نە جىلى، نە سۋىق شىراي تاپپادى. ول مىنا جىگىتتىڭ مالىمدەمەسىنە جاۋاپ تا قايىرمادى، «بار» دەگەندەي باسىن عانا شۇلعىپ، يەگىن قاقتى.
اسكەر تارتىبىمەن ەكى-ەكىدەن ءتىزىلىپ كەلە جاتقان جاۋىنگەرلەردىڭ الدىنداعى باستىق بۇلار جەتكەندە تىزگىنىن تەجەي قالعان ەدى. ونى كورىپ باسقالارى دا توقتاپ، از ۋاقىت اتتارىنا تىنىس بەردى، ءبىراق نۇرىمداردىڭ جىگىتتەرىندەي، بىرىنەن-بىرى اسىپ شوعىرلاسا قالمادى، الدىڭعىلاردىڭ ءسوزىن ەستۋگە دە انتالاسا قويمادى — ءبارى دە قاز-قاتار قالپىندا قالدى. قارا سۇر باستىقتان كوزىن اۋدارعان نۇرىم، بۇل وقىعان ءتارتىپتى توپتىڭ ۇزىنا بويىن كوزبەن شولىپ سانىنا جەتتى — جيىرما ءتورت قاتار، باستىعى مەن پراپورششيكتى قوسقاندا — تۇپ-تۋرا ەلۋ ەكەن. شينەلدەرى ءارى جاڭا، ءارى جاساقشىلاردىكىندەي اق سۇر ەمەس، كوگىلدىر جانە ينە-جىپتەن جاڭا شىققانداي سۋ جاڭا كورىندى، پوگوندارىنىڭ وقاسىن دا شاڭ شالماعان، يىقتارىندا قىلىش، بەلدەرىندە ناگان، كىشكەنە جاپون ۆينتوۆكالارىن توڭقايتا ەر قاسىنا ىلگەن. نۇرىم ىشىنەن ريزا بولىپ، بايقاتپاي،باسىن شايقاپ قويدى.
اتىنان ءتۇسىپ، ايىلىن قايتا تارتىپ، بويىن جازىپ العان پراپورششيك ەرگە قوندى دا:
— مەن ءجۇردىم، ستارشينا. جىگىتتەرگە ايالدايتىن جەر دايارلايمىن، — دەپ قۇلاققاقتى.
باسشى وفيسەر بۇل سوزگە دە باسىن شۇلعىپ، يەگىن قاعۋمەن تىندى.
نۇرىم اڭ-تاڭ قالدى. «بۇلاردىڭ ءتارتىبى وسىلاي ما، الدە ىشىنەن تىنىپ بىزدەن بۇككەن سىرى بار ما؟ ءويلاپ-پىشىپ، ءبارىن كۇنى بۇرىن ءبىلىپ، ەندى ىممەن نۇسقاۋعا كىرىسكەنى مە؟ مۇنداي كومانديردى كورگەن ەمەن...» دەگەن وي كەلدى وعان. اسكەردىڭ سانىن، ءتۇرىن، كەلە جاتقان جولىن كورگەننەن كەيىن ونىڭ سۇرارى دا، بىلەرى دە قالماعان سياقتى. سويلەسۋگە ونشا قۇمار بولماسا دا، بىرەر اۋىز ءتىل قاتىسۋ ورىندى دا ەدى، ءبىراق امان-ساۋ سۇراسىپ، ءسوز باستاماعان كومانديرگە نۇرىم ءوز تاراپىنان «ساپار وڭ بولسىن!» دەۋگە دە اۋزى بارمادى. وعان بۇل كەلە جاتقان جانداردىڭ ءوڭى دە، ءتۇرى دە سۇر، اسىرەسە قارا سۇر باستىقتىڭ ءجۇزى وتە-موتە جانسىز، ءتىپتى سۋىق كورىندى.
ىلگەرى ۇزاپ، قاراسى ءۇزىلىپ كەتكەن جاساقشىلاردىڭ تۇسكەن جەرىنە قاراڭعى تۇسپەي جەتۋ ءۇشىن نۇرىم دا، ونىمەن بىرگە قايتا اتتانعان پراپورششيك تە بۇلكىلدەن جورتاققا كوشتى. ءبىراز جەر ءجۇرىپ جولدى وندىرىڭكىرەپ العاننان كەيىن، تىزگىنىن تەجەپ ەكەۋى تاعى دا اياق-بۇلكىلمەن كەلە جاتتى.
— قاي جاقتىڭ جىگىتىسىڭ، زامانداس؟ — دەدى ءبىر كەز وفيسەر نۇرىمعا.
جاۋاپ بەرۋدىڭ ورنىنا نۇرىم:
— سوزگە ساراڭ قارا سۇر كىسى باس كومانديرىڭىز بە؟ — دەپ سۇرادى.
جىرشى پراپورششيكتى: «مىناۋ جاردەمشىسى شىعار، ال ەڭ ۇلكەنى قارا سۇر بولدى عوي» دەپ توپشىلاپ ەدى.
— ءيا، ءيا، — دەدى پراپورششيك. — ويىلداعى اسكەر ءبولىمىنىڭ باستىعى ۆويسكوۆوي ستارشينا ءازمۇراتوۆ دەگەن كىسى وسى. اقىلدى، اسكەر ىسىنە جەتىك ادام. سوزگە ساراڭدىعى: جول ءجۇرىپ سالىعىپ كەلە جاتقانىنان. الىس ساپار ادامدى قاجىتادى عوي.
نۇرىم ويلانىپ قالدى دا، ايتسە دە قارا سۇر باستىق جونىندەگى ءوز سىنىن ايتىپ تاستادى.
— قاتال جان بولۋى كەرەك. سىرىن ىشىنە تۇيگەن ادامنىڭ ءسوزى دە بۋۋلى جاتادى. اسكەر باسى دەيسىز بە؟ اسكەر باسىنىڭ دا جانشاعا قارسى شىققانى ما؟
— قازاق قوي، — دەدى پراپورششيك جۇلىپ العانداي. — قازاق بولعان سوڭ مىنا سياقتى جاس ازاماتتاردى باسقارماۋعا قانى شىدار ما؟
نۇرىم ۇندەمەدى. ونىڭ ويىنا: «جانشا دا قازاق. ءبىراق قازاق بىتكەننىڭ ءبارى جاساقشىلاردىڭ سويىلىن سوعادى دەگەنگە كىم نانار. اناۋ ارون تورە، اناۋ جۋان سۋديالار سورلى جاساقشىنى اتىپ-اسىپ جاتقان جوق پا؟ ول ازداي-اق، تەكەنى قورعاتامىن دەپ قىرىپ سالۋعا دا ءجۇز جانار ەمەس» دەگەن شالكەس سوزدەر ورالدى دا، ءبىراق مىنا قاسىنداعى وقىمىستى وفيسەرمەن پىكىر تالاستىرۋدى ادەپسىزدىك بولار دەپ بوگەلدى. از جۇرگەننەن كەيىن ول:
- ءسىز مەنەن: قاي جاقتىڭ جىگىتىسىڭ دەپ سۇرادىڭىز با؟ مەن اڭقاتى بويىنىكىمىن، — دەدى.
اڭقاتى بويىندا مەنىمەن بىرگە وقىعان حاكىم جۇنىسوۆ دەيتىن مەكتەپتەسىم بار ەدى، مۇمكىن، ءسىز ونى بىلەتىن دە شىعارسىز. تەكەدەگى رەالنوە ۋچيليششەدە وقىدىڭ.
نۇرىم ات تىزگىنىن تەجەپ، وفيسەردىڭ جۇزىنە قادالا قالدى.
— نە دەيسىز؟ — دەدى ول شوشىپ كەتكەن جانشا وفيسەرگە.
ءبىراق، وفيسەر وعان ءسوزىن قايتالاۋدىڭ ورنىنا، ساسقالاقتاپ نە ايتارىن بىلمەي، قىزارىپ كەتتى. ول باعانا نۇرىمدارعا: «ون التىنشى جىلى وكوپقا الىنعان جىگىتتەرمەن بىرگە مەن دە كەتكەنمىن، سونداعى ىستەگەن ءىسىم بار، وقىعانىم بار، ايتەۋىر كىشى وفيسەر اتاعىن بەردى» دەپ سالىپ، ەندى حاكىممەن بىرگە وقىدىم دەگەنىنە مىنا ۇزىن قارا نانباي قالدى، وتىرىگىم شىعىپ قالماعاي دەپ ساسىپ ەدى.
ونىڭ «نە دەيسىز؟» دەپ شوشىنعانى دا سودان دەپ ويلادى. ءبىراق نۇرىم وعان شوشىنعان جوق. «حاكىمنىڭ مەكتەپتەسىمىن» دەگەنگە تاڭىرقاعان. جىرشىعا بۇل ءسوز ايدالادا ءىنىسىن كەزدەستىرگەندەي اسەر ەتىپ ەدى.
— حاكىممەن بىرگە وقىساڭىز، ونىڭ ءۇي ءىشىن دە بىلەتىن شىعارسىز، — دەگەن ءسوز ءتۇستى نۇرىمنىڭ اۋزىنا. ءسويتتى دە ول ەزۋ تارتىپ، كۇنى بويى تانىماي تۇرىپ، ەندى عانا ەسىنە تۇسىرگەن كىسىشە، وفيسەرگە كورىسۋگە قولىن سوزدى.
«مىنانىڭ ەسى دۇرىس پا، ءوزى؟» دەپ ويلادى دا، پراپورششيك :
— نەگە بىلمەيىن، بىرنەشە جىل بىرگە وقىپ، ءبىرىنىڭ ءۇي ءىشىن ءبىرى بىلمەيتىن شاكىرت بولمايدى. مەن ونىڭ، ول مەنىڭ ءۇيىمدى كورمەسە دە سىرتتان قانىقپىز. حاكىمنىڭ ۇيىندە: اكە-شەشەسى، اعاسى جانە ىنىلەرى بار، — دەدى.
— مەن سول حاكىمنىڭ اعاسىمىن.
— پراپورششيك نۇرىمنىڭ كورىسۋگە قول سوزعانىن جاڭا عانا ءتۇسىندى.
— ىمم، ءسىز وندا... الگى حاكىمنىڭ جىرشى اعاسى بولدىڭىز عوي. سولاي ما؟..
— تاپ ءوزى. نۇرىم جۇنىسوۆ.
— ءيا، نۇرىم، نۇرىم. كانە كورىسەيىك...
وفيسەر جالما-جان اتىنىڭ باسىن بۇرىپ نۇرىمعا جاقىنداي ءتۇستى دە، جالما-جان كەلىپ ونىڭ ۇسىنعان قولىن الدى. ەكەۋى دە ەزۋ تارتىپ بەت سيپاستى.
— مەنىڭ اتىم سالمەن. حاكىمنەن جازعىتۇرى ايىرىلىپ كەتكەننەن بەرى حابارسىزبىن. اپىرماي، بىرگە تۇرىپ، بىرگە وقىعان حاكىمنىڭ تۋعان اعاسىنىڭ كەزدەسكەن جەرىن قارا!.. تفۋ، ادام دەگەن ويلاماعان جەردە كورىسە بەرەدى ەكەن عوي، — دەدى وفيسەر.
ول ءسوزىن اياقتاماي باسىن شايقاي بەردى دە، نۇرىم بەينە تۋعان ءىنىسى حاكىمدى كەزدەستىرگەندەي قۋاندى. وعان بۇل ادام كوپ جاننىڭ ىشىندە سىر الىسار، قول ۇشىن بەpiپ تار كەزەڭنەن الىپ شىعار جاقىنىنداي كورىندى.
— اپىرماي، ا، — دەدى تاعى دا وفيسەر، — ويلاماعان جەردە كەزدەستىك. حاكىم مەنەن كىشى، كوپ كىشى. سوندىقتان مەنىڭ تۋعان ىنىمدەي كورەتىن مەكتەپتەسىم... ءسىز قانشا جاس ۇلكەنسىز حاكىمنەن؟
— ءۇش جاس.
— قۇرداس بولدىق. مەن دە ءۇش جاس ۇلكەنمىن. ال ءقازىر نە ىستەپ ءجۇر حاكىم؟ ۇيلەنىپ اۋىلدان شىعا الماي قالىپ جۇرگەن جوق پا؟ ورالدا ونىڭ سۇيگەن قىزى بار ەدى، جار ەتۋگە ۋادەلەسكەن تاتار قىزى. وتە سۇلۋ قىز، مۇكاراما دەيتىن قىز... حاكىمنىڭ ناعىز تەڭى-اق ەدى.
نۇرىم نە ايتارىن بىلمەدى. ول تەك قانا:
— حاكىم ىشكى بەتتە... جوق، ۇيلەنگەن جوق، — دەدى.
— ىشكى بەتتە دەيسىز بە؟ ول جاقتا نە قىزمەت ىستەيدى؟ تەكەدە قالامىن دەگەن ويى جوق، الگى زەمستۆودا ىستەيتىن دوكتور تۋىسقانىنىڭ نوكەرىنە جازىلامىن دەپ جۇرگەن، — دەپ، وفيسەر مۇقشاي ءتۇستى.
ءىنىسىنىڭ تاپ قاي جەردە جۇرگەنىن، نە ىستەپ جۇرگەنىن تالداپ ايتىپ بەرە الماسا دا جىرشى بىلگەنىن ءىنىسىنىڭ جولداسىنان جاسىرمادى.
— اتاماندارعا قارسى شىققان اعالارىنىڭ توڭىرەگىندە بىلەم... ىشكى بەت دەپ ءبىز جايىقتىڭ بەرگى تۇبىندەگى كەردەرىلەردىڭ جەرىن ايتامىز... — دەدى.
كەنەت ونىڭ كوڭىلى شالقىپ كەتتى. ەر ۇستىندە جەلپىنە ءتۇسىپ ات ساۋىرىن سيپاي قامشىلادى.
— كانە، جۇرىڭكىرەيىك! — وفيسەرگە جەل بەرىپ، ءوزى cap جەلىسكە ءتۇستى.
وفيسەر ءۇنسىز باسىن شايقاپ، الدەنەنى،ەسكە تۇسىرگەندەي اقىرىن ىلبىگى تومەن قاراپ كەلە جاتىر ەدى، جۇنىسوۆتىڭ جەتەكتەگەنىنە ەرىكسىز ەردى. ول دا جەلىسكە ءتۇستى. قازانات بيە وتە جەلشەڭ ەكەن، مۇشەلىك جەر جەلگەننەن كەيىن الدىندا كەلە جاتقان كەرى اتتىڭ دوڭىنەن ەسىپ ءوتىپ العا شىعىپ كەتتى. ءبىراق ول بار جەلىسكە سالمادى — تىزگىنىن تەجەپ جىرشىنى جەتەكتەي جەلدى. ءبىراز جەر ەكەۋى جەلپىنە جەلىپ العاننان كەيىن قايتادان اياڭعا كوشتى.
— شابىسقا قالاي؟ جانۋار جەلشەڭ مال ەكەن، — دەپ، نۇرىم وفيسەردىڭ بيەسىنە ريزا بولدى.
— ءبىرىنشى رەت ءمىنىپ شىققان مالىم. سىرىن اسا بىلمەيمىن. ءبىراق جەلەدى، جاقسى جەلەدى، — دەدى سالمەن.
ازدان كەيىن نۇرىم:
— حاكىم ءىنىڭىزدىڭ ۇيلەنەمىن دەپ سەرت بەرىسكەن قىزى الداعى وبوزدا كەلە جاتىر. ول ءبىزدىڭ لوكتىر قىزىمىز، — دەدى.
— قويشى! — دەدى سالمەن. ءسويتتى دە، — بولار-بولار! قىر مەن ويدى ساپىرىلىستىرىپ جىبەرگەن بيىلعى كوكتەم — تاسىعان سەڭدەي، بىرەۋدى باستان، بىرەۋدى ساعادان شىعارىپ-اق جاتىر. ول بالا قايدان كەلدى؟
نۇرىم مۇكارامانىڭ كوكتەمنەن بەرى جىمپيتىداعى ەمحانادا ىستەيتىنىن، ءقازىر جاساقشىلاردىڭ سۇيىكتى «لوكتىرى» بولىپ العانىن ايتتى. بۇل وفيسەرگە جولامانوۆ سەنبەي تىلدەسسە دە، ولەڭشى نۇرىم تانىسا كەلە وعان بار سىردى ايتىپ سالدى. ونىڭ دوستىق نيەتىنە ينەنىڭ جاسۋىنداي ءشۇبا كەلتىرمەدى. جىر مەن ءان، ساۋىق پەن ازىل-كۇلكى قۇشاعىندا وسكەن سەرى جان باۋىرمالدىڭ سەزىمگە بالقي ءتۇستى.
— ءسىز مەنەن بۇرىن بىلەتىن سول جاس ارۋ باقىت ساپارىنا شىعىپ كەلەدى. حاكىم ىنىڭىزگە جەتكەنشە ۇشۋعا قاناتى جوق. «اۋىر ساپار، قيىن جول، مۇكاراما، قالعانىڭ ماقۇل!» دەگەنگە كونبەي «جاۋىنگەردىڭ جاراسىن بايلاپ، باسىن سۇيەمەسەم مەنىڭ دارىگەر قارىنداستىعىم كىمگە كەرەك» دەيدى. مۇنداي جاندى ەرتپەۋگە بولا ما! پەرىشتە سياقتى كىرشىكسىز ادام، — دەدى نۇرىم اسا ءبىر شاتتىق جۇزبەن.
سالمەن ويلانىپ قالدى. ونىڭ كوز الدىنا نە ەلەستەگەنىن، قانداي ويلار ويلاعانىن نۇرىم بىلگەن جوق. سول مينۋتتە وعان جاقسىلىقتان وزگە ەشبىر كۇدىكتى نارسە ورالمادى. بۇل جاڭىلىس سەزىم ەدى. نۇرىمعا دا، نۇرىمنىڭ دوستارىنا دا زۇلىمدىق باسقا جاقتان ءتوندى...
وترياد قاراسىنعا كوزى ىلىككەن شاقتا كۇن ۇياسىنا تەلمىرىپ قالعان ەكەن. مۇنى جىگىتتەر باتىس جيەكتىڭ، كەنەتتەن سوگىلىپ كەتكەندەي، قىزىل سىزاتتانا قالعان كوبەسىنەن كوردى.
اسپاندا تاس بۇركەپ تۇرعان قارا سۇر بۇلتتىڭ تاپ سول كوتەرىلىپ كەتكەن ىرگەسىنەن جەل دە ازىناي قالدى. اجارى سولىپ بۇرىسكەن قىردى قارا سۋىق بۇيىقتىرا ءتۇستى؛ ات پەن ادام كىشىرەيىپ كەتتى؛ ماڭ دالانىڭ ىقتاسىنعا قاراي دوڭگەلەگەن ەربەڭ ەبەلەگىندەي، كەشكى كولەڭدە كۇرجەڭ قاققان كوپ جاساقشى جەتىپ جىعىلعان ساي ساعاسىنا تىعىلدى.
نۇرىم قايتىپ ورالعاندا قوناقتار جەرگە الدىمەن جەتىپ وراقوۆتىڭ جۇزدىگى ورنالاسقان ەكەن. بۇلار ساي بويىنداعى جيىرما-وتىز ءۇيدىڭ تەڭ جارىمىن يەمدەنىپ جايلاسىپ تا ۇلگەرىپتى. ءبىراق سوڭعى كىرگەن قوناققا ىعىسىپ توردەن ورىن بەرگەن جانشا، وراقوۆ كەيىندەگى ەلۋ يۋنكەردىڭ كەلەتىنىن ەستىپ اۋىلدىڭ ارعى شەتىنە بارىپ ورنالاستى. يۋنكەرلەرگە كىرە بەرىستەگى بەس-التى ءۇيدى قالدىردى. قازاقتىڭ باسقا اۋىلدارىنداي، بۇل-ۇلكەن سايدىڭ بويىن مەكەندەگەن ەل دە ەكى-ۇش ۇيدەن توبە-توبە بولىپ ءبۇتىن وزەكتى بويلاي جايلاپتى. ساعاعا تاياۋ ەڭ شەتكى ۇلكەن ءۇيدى جاساقشى كومانديرلەرى وزدەرىنە ىڭعايلادى جانە مەدسەسترا مەن اسپازشى ايەلدى دە وسى ءتاۋىر پاتەرگە ءتۇسىرۋدى لايىقتادى. بۇل ءبىر قورا-جايى دا ەتەكتى، پىشەنى دە مول داۋلەتتى شارۋانىڭ ءۇيى ەكەن. سىرتتا مالى بار، ىشتە وت جاعىلىپ، ءتۇتىنى شىعىپ جاتسا دا كوپكە دەيىن كۇتپەگەن قوناققا ەسىك اشپادى — بەينە ۇيىنەن بەزىپ يەسىز تاستاپ كەتكەن قىستاۋشا دىبىس تا بەرمەدى.
— كىم بار ۇيدە؟ ەسىك اش! ارامىزدا توڭىپ كەلە جاتقان ايەل بار، — دەپ تەرەزەدەن ايقايلاعان وراقوۆتىڭ قازاق ەكەنىن كورگەن سوڭ عانا ءۇي يەسى ەسىككە جىلجىدى. ۇيدەن بالا داۋىسى شىر ەتتى.
— جەڭەشە، اشىڭىز، قورىقپاڭىز. ءبىز ءوز ادامدارىڭىز، — دەدى مۇكاراما، ءىش جاقتا ەكى ويلى بولىپ تۇرعان ايەل بارىن سەزىپ.
اكەلدىڭ ۇرەيلەنەر سەبەبى دە مول. ەرى مەن اتاسى الىستاعى پىشەنگە كەتكەن. قاسىندا ءۇش جاسار عانا قىز بالاسى بار بۇل ءبىر ۋىزداي جاس ايەل ەدى. ول، ساۋ ەتە قالعان اسكەردى كورە سالا اشىق اۋلاعا قورالاپ جاتقان قويىن تاستاي سالىپ، شارباق قاقپانى شالا قاپسىرىپ ۇيگە جۇگىرىپ ەدى. جالما-جان سەنەكتى دە، ىشكى ەسىكتى دە تاس بەكىتىپ، تەرەزە بىتكەندى جايناماز، داستارحانمەن قىمتاپ تا ۇلگەرگەن.
ول ەسىكتى اشىپ قالعاندا ەتەگىنە ورالا بىرگە شىققان قىز بالا جات ادامداردان شوشىپ كەتىپ، ەندى جىلاپ وتىرا قالدى. وراقوۆ:
— قىزىم، بەرى كەل. جىلاما. مەن تيمەيمىن، — دەپ ۇلگەرگەنشە مۇكاراما قىزدى كوتەرىپ ىشكە قاراي الىپ تا كەتتى.
— مەن ءقازىر ساعان قۋىرشاق كورسەتەمىن. قاسىق بەرەمىن. قاعاز بۇكتەتەمىن، — دەپ، بالانى بىر-ەكى رەت جوعارى ىرعىتا كوتەرە باستاپ ەدى، ەسى كىرىپ، سويلەپ قالعان قىز كۇلىپ تە جىبەردى.
— مەن ورىس مارجاسى دەسەم... — دەپ كۇبىرلەدى كەلىنشەك، مۇكارامانىڭ قازاقشا سوزىنە قۋانىپ كەتكەندەي، ەزۋ تارتىپ.
كەلىنشەك سوندا دا سەنىمسىزدەۋ كوز تىكتى. «قازاقشا بىلەتىن ورىس قىزى ما، الدە نوعاي ما ەكەن؟» دەگەن ەكى ۇشتى وي كەلدى وعان.
توڭىپ كەلگەن مۇكاراما وت باسىنا جەتىپ باردى. قازاقتىڭ قارا قازانى قايناپ جاتىر دا، قازاندىقتىڭ ىشىندە جۇمارلاي تىققان ءىرى قامىس شىتىرلاي جانىپ، ءا دەگەنشە بولماي وتتىقتىڭ جەبىر كومەيىنە تۇيدەك-تۇيدەگىمەن جوعالىپ كەتەدى. قىزىل جالىن بەتتى شارپىپ، ءبىر ءسات ونىڭ قىزىل الا ساۋلەسى ءۇيدىڭ جارىن اق شابدارلاندىرىپ جىبەردى. كۇن الدەقاشان باتىپ قاس قارايىپ قالسا دا، ۇيدە شام جوق. مۇمكىن كەشكى جاققان قامىس وتىننىڭ جارىعى بۇل ۇيلەرگە تاماق ءپىسىپ، اس جەگەنشە كەروسين قاتتىعىن جوقتاتپايتىن دا شىعار. مۇكارامامەن بىرگە كىرگەن اسپازشى ايەل دە وت جانىنان كوپكە دەيىن كۇيبەلەكتەپ شىعا الماي، قايتا-قايتا قولدارىن جالىنعا جاناپ جانى كىرە باستاعان ساۋساقتارىن ۇرگىشتەي بەرەدى.
— قانداي قىزۋ وتىن، — دەدى اياق-قولى جىلىنىپ، ەندى اق جۇزىنە قىزىل شىراي نۇر جۇگىرگەن مۇكاراما. — ءبىزدىڭ ورالداعى ءۇيدىڭ كامين پەشتەرىندەي شارپىپ تۇر.
كەلىنشەك مۇكارامانىڭ وزىنە دە، سوزىنە دە تاڭدانا قاراي بەردى.
— مەن مۇسىلمانمىن، جەڭگەي قورىقپاڭىز، — دەدى مۇكاراما وعان، ايەلدىڭ ءالى جاتىرقاپ تۇرعانىن كورىپ.
ايەل ۇندەمەدى. تەك قانا جۇگىرىپ جۇرگەن تاپ ءوزى سياقتى مولدىرەگەن قارا كوزدى كىشكەنە قىزىنا ءبىر، مۇكاراماعا ءبىر قاراپ قويىپ:
— اپاڭ ءتىل بىلەدى، زاۋرەش، اقىرىن، وتقا ءتۇسىپ كەتپە، — دەپ، قوناقپەن جاعالاسا باستاعان سابيمەن سويلەستى.
بالا مۇكاراماعا كەلىپ تاعى دا كوتەر دەگەندەي بولدى.
— كەل، زاۋرەش، كەل. و، قانداي ماتۋر بالا، — دەپ، مۇكاراما قىز بالانىڭ اتىن، بىردەن قاعىپ الىپ، قولىنان ۇستادى، وزىنە قاراي تارتىپ، تاراپ قويعان تۇلىمىنان سيپاپ قويدى.
زاۋرەش ۇيىرىلە كەتتى. تۇلىمىنان سيپاعان مۇكارامانىڭ باسىنا قول سوزىپ، كىشكەنە اڭ شاپكەسىنە جارماستى.
— ءا، مەنىڭ شاپكەمدى كيگىسى كەلگەن ەكەن، — دەپ، مۇكاراما جالما-جان شاپكەسىن باسىنان الىپ بالاعا كيگىزىپ، وت ساۋلەسىنىڭ جارىعىمەن، بەينە ءبىر كوپتەن ويناتىپ جۇرگەن بالاسىنداي زاۋرەشپەن بولىپ كەتتى. كەلىنشەك مۇرجاسى جوق بەستىك شامدى جاعىپ، قازاندىقتىڭ جيەگىنە قويدى. ءۇيدىڭ ءىشى ءارى جارىق، ءارى جىلى لەپكە بولەنىپ، جولدان كەلگەن جانداردىڭ كوڭىل حوشى اشىلا باستادى.
«لوكتىر» قىزدى، اسپازشىنى تۇسىرگەن ءۇي ەكى بولمەلى ەكەن. وت جاعىلىپ جاتقان قازان جاعىنان ۇزىن پەشپەن بولىنگەن قوناق بولمەسى قاراكولەڭكە تارتىپ، كەلگەندەردىڭ كوزىنە تۇسە قويعان جوق-تى. ايەل شامدى سول جاڭقا شىعارىپ:
— مىنا بولمەگە كىرىڭىز، تورگە وتىرىڭىز، — دەدى وراقوۆ پەن نۇرىمعا ءبىر قاراپ الىپ، ادەمى قىزعا. ءبۇۇل بولمەنىڭ ەدەنى تاقتايلى، تاقتاي ۇستىنە كيىز توسەلىپ، كىلەم جايىلعان. Top جاقتاعى كورپە ۇستىنە بىر-ەكى قۇس جاستىق تاستاعان، ءۇيدىڭ جايلى ەكەنى كورىنىپ تۇر.
— بىزگە مىنا جاعىڭىز جاقسى، — دەدى مۇكاراما ايەلگە قازان جاقتى كورسەتىپ.
مۇكاراما جاتاتىن جەردى دە بىردەن بەلگىلەپ قويدى؛ انا پەشتىڭ قاسىنا ەكى كىسى مول سيارلىق، قىسىلا-قىمتىرىلا جاتۋعا تۋرا كەلسە — ءتورت ادامعا دا ورىن تابىلاتىن. ويتكەنى بۇرىش جاقتاعى اياق-تاباق، شەلەك سياقتى ىدىستاردى جانە ودان ءارى شاشىلىڭقىراپ جاتقان ەر-توقىم، قامىت-دوعالاردى جيناستىرىڭقىراپ قويسا، وزىنە دە، اسپازشى ايەلگە دە، ءتىپتى قىزى مەن ءۇي يەسى كەلىنشەكتىڭ ءبارى سىيىپ كەتەرلىك.
— قوناق بولمەدەن وسى جاعىڭىز ۇناپ تۇر، جەڭگەي، — دەدى ول تاعى دا.
«وسى سوزگە توقتام ەتەسىڭ، بايبىشە» دەگەندەي، ەسىكتەن توپتانىپ كىرگەن وراقوۆتىڭ قاسىنداعى قوسشى سەرىكتەرى:
— لوكتىر، سىزدەر وسى جىلى جاققا جاتارسىز. ءبىز مىنا بولمەدە دەمالامىز. ادامدار تەگىس ورنالاسىپ بولدى.
جالعىز-اق جۇنىسوۆتىڭ ەكى-ۇش جىگىتى ىڭعايلى ورىن تابا قويعان جوق. مۇمكىن، ولاردى دا بىردەڭە ەتىپ، وسى جاققا سىيىستىرامىز، — دەدى.
تورگى بولمەگە بىردەن سەگىز ادام جايلانىسا باستادى. ولار قارۋ-جاراقتارىن سىپىرىپ، شينەلدەرىن شەشىپ، بۇرىشقا ءۇيىپ، وزدەرى جەڭىلتەك كۇيى پەشكە جاقىنداپ داستارقان باسىنا جينالعان جاندارداي يىرىلىسە قالدى.
— تاماق جاعىن رەتتەڭدەر، — دەپ ءامىر بەردى سوڭىنان كەلگەن جولامانوۆ.
— شاي دا، ەت تە بار، — دەستى ەسىك جاقتاعى قاپشىق-قورجىن كوتەرىپ كىرگىزگەن ەكەۋ.
كەشىكپەي قازاندا قايناپ جاتقان سۋ ساماۋرىنا قۇيىلىپ، وتتىعىنا شوق تولتىرىلدى. تاماق سالىندى، قامىس وتىنعا تەزەك قوسىلدى. ادامنىڭ جىلۋى، پەشتىڭ قىزۋى، قازاندىقتىڭ شارپىعان لەبى ءۇيدىڭ ءىشىن ىلەزدە مونشاداي ەتىپ جىبەردى.
— تاماق ىشكەنشە دە، ىشكەننەن كەيىن دە كەزەكتەسىپ قاراۋىل قارايسىڭدار، — دەپ جولامانوۆ جىلىنعان جىگىتتەردىڭ ەكەۋىن ات جايلاۋعا، بىرەۋىن كۇزەتكە شىعاردى.
— سونىمەن وفيسەرلەر باستىعىن شاقىرمايمىز عوي، — دەدى جولامانوۆقا وراقوۆ، اس الدىندا. — مەنىڭشە ءجاي-مانىستى كومانديردىڭ ءوز اۋزىنان سۇراپ كورۋ دە تەرىس ەمەس ەدى.
— ەرتەڭ ءتورت كوزىمىز تۇگەل وتىرىپ سويلەسەرمىز. باتىربەكسىز جانە مامبەت كەلمەي بولمايدى. الدىمەن ءوزارا ويلاسىپ الۋىمىز كەرەك.
— ويلاسۋ دۇرىس قوي. ءبىراق سەنبەگەن ادامشا ءبۇتىن كوش ءجۇز كورىسپەۋىمىز وعاشىراق.
— سول سەنۋ-سەنبەۋ جونىندە ءوزىمىز ءبىر ءپاتۋاعا كەلۋىمىز كەرەك.
وراقوۆ باسىن شايقادى.
— ءسىزدىڭ مىنا ءسوزىڭىز قىزىق ءسوز. ەلۋىن ۇشكە ءبولىپ الىپ ەندى تەمىرگە قاراي اسا بەرمەيمىز بە، — دەدى ول. — مىنەز شىعارعاندارىن كورىپ الارمىز.
— قوسىلمايمىز، دەسە نە ىستەمەكشىمىز؟
— عالەكە، قوسىلماسا كەلمەيدى عوي، — دەدى نۇرىم وراقوۆ جاعىنا شىعىپ.
— جوق، ەرتەڭ سويلەسەمىز، جىگىتتەر. مەن مامبەت پەن باتىربەككە شاپقىنشى جىبەردىم. «كەلە الساڭدار تۇندە كەلىڭدەر، تۇندە كەلە الماساڭدار ەرتەڭ ساسكەدەن قالماڭدار» دەپ حابار ايتتىم. ولار الىس جەردە ەمەس، قالدىعايتىنىڭ باسىنا ايالداۋى كەرەك. ءارى كەتسە جيىرما شاقىرىم جەر.
وراقوۆ پەن نۇرىم ۇندەمەي قالدى.
كادەت كورپۋسىن بىتىرگەننەن كەيىن بىرنەشە جىل ورىنبور گارنيزونىندا قىزمەت ىستەگەن جىرىندى ءازمۇراتوۆ ويىلدان شىعا بۇلىكشىلەردى تەز قولعا ءتۇسىرۋدىڭ ايلا-امالىن جاساپ ەدى. ول جاسىرىن جوباسىن ەشكىمگە اشكەرەلەگەن دە جوق، جاس وفيسەرلەرمەن «قانداي اقىلدارىڭ بار؟» دەپ كەڭەسكەن دە جوق. ەلۋ ادامىن ىلگەرى وزدىرىپ اكەتىپ، «ءبىز دە بۇلىك شىعاردىق» دەگەن جالعان لاقاپپەن جاساقشىلاردىڭ اراسىنا ەنۋ ءتاسىلى ءقازىر ورىندالىپ تا قالدى. ول سالمەن امانبايەۆتاي سوزگە ۇستا اقىلدى ادام ارقىلى «ءجۇنباس جاساقشىنى» الداپ بىرگە قونىپ جاتىر. بۇعان جالعىز جولامانوۆ قانا سەنەر-سەنبەس ويدا قالىپ، كوبىرەك قاباققاتتى. ءبىراق ونىڭ دا قولدا دالەلى جوق، تەك «وفيسەر راقىمسىز، اتامان راقىمسىز» دەگەن جەك كورۋدەن شىققان بولاتىن.
استان كەيىن ول كۇزەتشىنى مىقتاپ قاداعالاۋعا كىرىستى. ساي بويىن جۇرت ۇيقىعا كەتكەنشە الدەنەشە رەت ءوزى ارالاپ قايتتى. شەشىنبەي جاتىپ، ءتۇن ورتاسى كەزىندە دە سىرتقا شىعىپ توڭىرەككە قۇلاق توسىپ ۇزاق وتىردى.
ءبىرىنشى ءتۇن تىنىش ءوتتى.
4
— ...حاكىم، داۆاي ءبىز دە بارىپ قايتايىن...
ءوز سوزىنەن سالمەن ءوزى شوشىپ وياندى. ءبىراق نە ايتقانىن بىلمەدى. قاسىنداعى جىگىت شالبارىن كيىپ، ەندى ەتىگىنە قول سوزىپ جاتىر ەكەن.
— مەن نە دەدىم؟ ۇيقى سۇراپ بىردەمە ايتتىم با؟ — دەپ سۇرادى ول كيىنىپ جاتقان ۋىزداي جىگىتتەن.
— سالمەن اعا، ءسىز كوپ سويلەدىڭىز، ۇزاق ءجۇرىس قالجىراتقان بولۋى كەرەك. «ءجۇر-جۇر، ميتينگكە بارايىق دەيسىز الدەكىمگە. ال، سوڭعى ءسوزىڭىز: حاكىم، داۆاي ءبىز دە بارىپ قايتايىق، — دەپ كوزىڭىزدى اشىپ الدىڭىز.
سالمەن اڭ-تاڭ بولىپ از جاتتى دا، ءالى ۇيقىسى اشىلماعان كوزىن قايتا جۇمدى. ءبىراق-ول ۇيىقتاي المادى. ۇزاق جاتۋعا بولمايتىن جورىق قاۋىرتى، الدە-قايدا جاتقانى، كەشەگى كۇننىڭ ءدۇبىلىسى ەسكە ءتۇسىپ، ۇيقى قۇشاعىنا ەندىرە قويمادى. جاڭاعى ءسوز جازعا سالىم تەكەدە بولعان وقيعالاردى كوز الدىنا الىپ كەلدى. استاڭ-كەستەڭ كۇندەر زۋلاپ ءوتتى ءبىر ءسات: دۇرسىلدەگەن ات تۇياعىنىڭ دىبىسى، كۇرس-كۇرس ەتكەن مىلتىق داۋسى قۇلاعىنا شالىنعان سياقتاندى؛ ۇلكەن كوشەنىڭ بويىن قاپتاپ كەتكەن قارا پاپاڭتى كازاك-ورىستار تاپ قارسى الدىندا تۇرعانداي بولدى... كوزىن اشىپ جاتقان سوڭ دا وي تىزىلە ءتۇستى.
«حاكىم، داۆاي ءبىز دە بارايىق!.. بۇل ءسوزدى مەن قاشان ايتتىم؟ ا، تەكەدە، بولشيەۆيكتەر سەزد اشقان كۇندەرى. الگى كىشكەنە قارا جىگىت... حاكىمنىڭ گيمنازيست دوسى كەلگەندە ايتتىم. اپىرماي، كەشەگى اعاسىن كورگەننەن كەيىنگى ويلار عوي شىرماي باستاعان، ءيا، شىرماي باستاعان! شىرماي...»
ول قاباعىن سيپاپ الدەبىر زىلدەي ويدى جازىپ جىبەرمەكشى بولدى. قاباعىن قاتتى-قاتتى ۋقالاپ تا جىبەردى. ءبىراق وي شىرماۋى تارقاۋدىڭ ورنىنا يىرگەن جىپتەي مولايىپ بارا جاتتى.
«بۇل نە؟ اناۋ نۇرىم جىرشى. اناۋ سۇلۋ مۇكاراما. اناۋ باس كوتەرگەن قازاق جىگىتى. انا جىگىتتەر، قارا دومالاق قازاق بالالارى، الدەقايدا ۇمتىلعان ەر كوڭىلدى جاندار... بۇلار... شىنىمەن قارا جەردىڭ قوينىنا... جازىعى نە؟ نە ءۇشىن؟ باس كوتەرگەنى ءۇشىن بە؟ تەڭدىك ىزدەگەنى ءۇشىن بە؟..»
سالمەن ورنىنان ۇشىپ تۇرەگەلدى.
— جىگىتتەردى ويات! — دەدى ول الگى بالا جىگىتكە.
ول بۇل ءسوزدى ويلانىپ ايتقان جوق، ءۇش كۇننەن بەرى قاراۋىنداعى جانداردى ەرتە وياتىپ، داعدى الىپ قالعان ادەت ۇيرەنشىكتى جارلىقتى اۋىزدان ەرىكسىز شىعاردى.
— سالمەن اعا، جىگىتتەر كيىنىپ جاتىر. تاماق جونىندە نە جارلىق بەرەسىز؟ — دەپ سۇرادى جاس جىگىت.
بەلگىلى قوسشى بالاسى بولماسا دا بۇل، جاس جىگىت سالمەنگە جولعا شىققاننان بەرى ىنىلىك ەتە باستاعان: تۇسكەن جەردە:وزىنىكىمەن بىرگە ونىڭ اتىن جەمدەپ، جۇرەر كەزدە ونى ەرتتەۋگە كومەكتەسكەن. ءازمۇراتوۆ سالمەندى بارلاۋشى ەسەبىندە العا وزدىرعاندا جاس جىگىت «مەن بىرگە بارايىن» دەگەن تىلەك ايتىپ ەدى، ءبىراق وترياد باستىعى رۇقسات ەتپەدى. ال مىنا اششىساي باسىنا جەتكەندە ول بىردەن سالمەننىڭ قاسىنا ورنالاستى. سالمەن دە، بالا جىگىت تە اسكەر قىزمەتىندە بولىپ ىسىلعان جاندار ەمەس-تى. ءبىرى ورالدىڭ رەالنوە ۋچيليششەسىن بىتىرگەننەن كەيىن جازعىتۋرى ەلگە ورالىپ، ويىلداعى يۋنكەر مەكتەبىنە پيسار-ينتەندانت بولىپ قىزمەتكە كىرگەن-دى. ورتا دارەجەلى ءبىلىمى بار بۇل العىر ادامعا ازدان كەيىن-اق كىشى وفيسەر اتاعىن بەرگەن. ال، جاسى ون جەتىدەن اسا قويماعان بالا جىگىت قىزىلقوعانىڭ ءتورت جىلدىق ورىس-قازاق مەكتەبىنەن كەلىپ تۇسكەن كۋرسانت بولاتىن. بۇل بولاشاق وفيسەردىڭ اتى — جانعوجا ەدى.
تاماق جونىندە جارلىق كۇتكەن جانعوجاعا سالمەن قولىن ءبىر سىلتەدى دە، جاۋاپ قاتپاستان سىرتقا شىعىپ كەتتى. جاس جىگىت اڭ-تاڭ بولىپ تۇرىپ قالدى. ول وفيسەردىڭ وزەگىن ورتەي باستاعان اۋىر ويدى بىلگەن دە جوق، سەزگەن دە جوق. ونىڭ بار كۇدىگى «ۇيىقتاپ جاتىپ كوپ سويلەدىڭىز» دەگەنىم كوڭىلىنە كەلىپ قالماعاي، قول سىلتەگەندەي باسقا سەبەپ جوق ەدى عوي دەگەن بالالىڭ ويدىڭ توڭىرەگىندە بولدى. ازدان سوڭ جانعوجا دا سىرتقا شىقتى. ءبىراق ول توڭىرەكتەن سالمەندى كورە الماي، باستىق تۇسكەن ءۇيدىڭ سەنەگىنە كىرىپ ەدى، وعان باسىن تاڭعان بەيتانىس وفيسەر قارسى شىعا كەلىپ:
— امانبايەۆتى شاقىر، تەز. كومانديرگە كەرەك، — دەدى ءتۇسىن سۋىتىپ.
بۇل باسىن تاڭعان وفيسەردىڭ ويىلعا قۇپيا بۇيرىق اكەلگەن ادام ەكەنىن ەستىگەنمەن جانعوجا ونىڭ فاميلياسىن بىلمەيتىن:
— سالمەن اعاي سىرتقا شىعىپ كەتىپ ەدى الگىدە، توڭىرەكتە جوق، — دەدى جانعوجا وعان.
— جەردەن قازساڭ دا تاپ، — دەپ، جەر تەپسىنە قالدى باسىن تاڭعان، ءتۇسى سۋىق ارىق ءوڭدى وفيسەر.
جانعوجا قورقىپ كەتتى. ول ساسىپ قارسى جاۋاپ قاتا الماي جۇگىرە جونەلدى. ءبىراق بۇلار تۇسكەن ءتورت ءۇيدىڭ تورتەۋىندە دە سالمەن بولماي شىقتى. نە ىستەرىن بىلمەي، ءتۇسى سۋىق وفيسەر تاعى جەكىرە مە دەپ قىسىلىپ، ءبىراق تابا الماعانىن ءمالىم ەتپەۋگە امالى بولماي، ول قايتادان ءازمۇراتوۆ تۇسكەن ۇيگە كەلدى. «بۇل قاي جاققا كەتتى؟ مەنەن ازعانا ۋاقىت بۇرىن شىعىپ ەدى ۇيدەن. ماعان اقىرعانى ەش نارسە ەمەس، سالمەن اعايدى سوگىپ تاستايدى-اۋ ەندى...» ءساتى بولعاندا بولمەدە جالعىز عانا ءازمۇراتوۆتىڭ ءوزى تەرەزە الدىندا تۇرەگەلىپ تۇرىپ ستاكانمەن شاي ءىشىپ تۇر ەكەن. بارلىق اسكەري تارتىپپەن جانعوجا:
— توتەنشە وتريادتىڭ باس كومانديرى ۆويسكوۆوي ستارشينا مىرزا، پراپورششيك امانبايەۆ پاتەرىندە دە جوق، يۋنكەرلەر ورنالاسقان ۇيلەردە دە بولماي شىقتى. ەندى نە بۇيىراسىز؟ — دەپ تىك تۇرا قالدى، وڭقولى قۇلاعىنان اسا كوتەرىلدى.
ءازمۇراتوۆ ستاكانىن تەرەزەنىڭ الدىنا قويا سالىپ، جاس يۋنكەردىڭ بەتىنە باعىپ ءبىر ءسات ويلانىپ تۇردى دا، سالمەن جونىندە ەمەس، باسقا اڭگىمەگە كوشتى.
— سەن ءوزىڭ قالاپ شىقتىڭ با؟ الدە دۋعا ەلىرىپ وتريادقا ەرىپ كەتتىڭ بە؟ — دەپ سۇرادى ول جانعوجادان.
— ءدال ءوزىڭىز ايتقانداي، ءوزىم قالاپ شىقتىم، ۆويسكوۆوي ستارشينا مىرزا، — دەدى بالا وفيسەر ىركىلمەستەن.
— جاسىڭ نەشەدە؟'
— ون جەتىدە، ۆويسكوۆوي ستارشينا مىرزا.
جاپ-جاس، جۇزىنەن ءسۇتى شىعىپ تۇرعان بۇليۋنكەردىجانىنا الىپ ىسكە ۇيرەتكىسى كەلدى مە، الدە مىنا بولعالى تۇرعان جانتالاس قىرعگىن ۇستىندە (قىرعىن بولارىن ءازمۇراتوۆ باستان-اق ءبىلدى) بيكۇنا جازىم بولىپ كەتەر دەپ ايادى ما، كىم ءبىلسىن — ءازمۇراتوۆ جانعوجادان كوزىن الماي قاراپ تۇردى دا:
— قازىردەن باستاپ ماعان ۆەستوۆوي بولاسىڭ. شارت بىرەۋ: نە كورسەڭ، نە سەزسەڭ تۋرا ايتاسىڭ، — دەدى.
— حۇپ، ۆويسكوۆوي ستارشينا مىرزا، كورگەن-سەزگەنىمدى بۇكپەي تۋرا ايتامىن، — دەپ، وڭ قولىن قۇلاعىنان جوعارى كوتەرىپ تۇرعان كۇيدە جانعوجا وكشەسىن دىك ەتكىزىپ جەرگە قاداپ قويدى.
بۇل كەزدە جانعوجاعا جەر تەپسىنىپ پراپورششيكتى «جەردەن قازساڭ دا تاپ» دەپ جەكىرگەن وفيسەر سالمەننىڭ سوڭىنان ءوزى كەتىپ ەدى. بۇل باسىن تاڭعان وفيسەر اق ورامالىن قايتا شەشتى، ەندى ماڭدايىن عانا قيعاشتاپ بايلاعان جوق، ول وڭ جاق كوزىن باستىرا، ءبىر جاعىن تۇتاسىمەن تاڭدى، موينىنىڭ دا تەڭ جارىمىن قوسا قامتىدى. باسىنداعى قارا سۇرىكپەن تىستاعان بۇيرا قۇلاقشىن بەرىكتىڭ جوعارى ءتۇرىلىپ تۇرعان جالپاق ەتەگىن تومەن ءتۇسىرىپ جىبەردى؛ ورامال جاپقان كوزىنىڭ اينالاسىن كۇيەمەن (ۇيدەن الا شىقسا كەرەك) ءبىر سيپاپ ءوتتى؛ ونىڭ كورەر جەرىنەن قىمتاپ تۇرعان شۇبەرەك جيەگىن كوتەرىڭكىرەپ تە قويدى. سىرت قاراۋعا اياق باسىسى شىمىر، دەنەسى تىك، باس قوندىرىسى ءتۇزۋ بۇل ادام دەنى ساپ-ساۋ سياقتى دا، ال، كوزى مەن بەتىنە الدەقالاي اڭداۋسىزدا زاقىم كەلتىرىپ العان جان دەرلىك. ول يۋنكەرلەر تۇسكەن ءتورت ۇيدەن ءارى اسىپ، كەشە كەش جاساقشىلار ورنالاسقان قىستاۋلارعا كەتتى.
اسپان سۇپ-سۇر. كۇن كوزى تاس جابىق. قار ۇشقىنداۋعا تاياۋ تۇرعان ەرتەڭگى شاق. بۇرىنعى قوراش قالپىنان الدەقايدا قاراسىنى مولايىپ، تايپاق توبە جاتاعان ۇيلەردىڭ ىعىندا دا، اۋلا جانىندا دا، ءتىپتى قورا توبەسىنە ۇيگەن شوپتەرگە دە بويلاي تۇسكەن شوعىر-شوعىر ات قاپتاپ كەتكەن.
ءبىراق بۇل قىس الدى جاعىمسىز كۇنى بۇرىسكەن بالانى دا، سالىققان جاساقشىنى دا، ءتىپتى كۇيبەڭدەگەن ءۇي يەسىن دە جىلى جەردەن جىبەرمەي تۇرعانعا ۇقسايدى. سىرت جانسىز، ءۇي قولايلى ەكەنىن دالەلدەگەندەي تەك قانا سول تومپيعان قىستاۋلاردىڭ جۇدىرىقتاي مۇجىق مۇرجالارىنان سولعىن ءتۇتىن شىجىمدايدى.
اتتان وزگە مال مەن جان كوزگە شالىنباعانمەن بۇرىش-بۇرىشتار بۇعىپ وتىرعان جاساقشىلاردان دا قۇر ەمەس ەكەن. جاقىنداپ كەلگەن بوتەن ادامنىڭ الدىنان ءبىر قارا جىگىت قارسىلاي قالدى دا:
— سىزگە كىم كەرەك ەدى؟ — دەدى.
— ءبىزدىڭ پراپورششيك قاي جاققا كەتتى؟ — دەپ سۇرادى ونان وفيسەر جابىق كوزىن شەڭگەل استىنان قاراعان قىرعاۋىلشا سىعىرايتىپ.
— ا، كەشەگى بىزگە كەلگەن پراپورششيك پە؟ — دەپ، قارا جىگىت ونى بىلگەندىگىن ايتىپ سالدى. — ول جاڭا عانا اسىپ كەتتى. ءجۇز باسى جاتقان ارعى شەتكى، اناۋ قوس مۇرجالى ۇلكەن ۇيگە. ءقازىر سوندا جەتكەن شىعار.
قايرىلىپ ءتىل قاتپاستان وفيسەر تۇپ-تۋرا سول ۇيگە اياڭدادى. ول ەش جەرگە توقتامادى. ەربەڭ ەتە قالعان ىق جاقتاعى شارۋاعا دا، سيىر ساۋۋعا شىققان ايەلگە دە، ءتىپتى «مىرزا، ءسىز قايدا باراسىز؟» دەپ داۋىستاپ قالعان جاساقشىعا دا ءجۇز بۇرمادى.
ۇلكەن ءۇيدىڭ قۇبىلا بەتىندە نە جىلعى ءشىرىپ سۇرلەنگەن شوپ-شولەڭنەن سالعان بيىك شەگەن بار ەكەن. شەگەننىڭ ىشىندە ۇزىنشالاپ ۇيگەن پىشەن. پىشەننەن ءارى باتىس جاقتا ءىرى تالدى ەسكى شارباقتان تۇرعىزعان ءۇستى اشىق كۇزگى قوي قورا. قوي قورانىڭ ءبىر شەتى قىستاۋدىڭ ارقا جاعىنداعى بۇرىشىنا تىرەلىپتى. ءبىر جاعى ءۇي، وڭتۇستىگى پىشەن، باتىس جاعى شارباق قورا، ءتورت بۇرىشتى ۇلكەن اۋلانىڭ ىشىندە ءشوپ جەگەن اتتار كورىندى.
«ۇيگە كىرىپ بارىپ، سەنى كوماندير شاقىرادى، دەسەم نە ىستەپ، نە سويلەسىپ جاتقانىن بايقارمىن» دەپ ويلادى وفيسەر ەسىك جاققا قاراي پىشەندى اينالىپ ءوتىپ. ءسويتتى دە ول كىلت تۇرىپ قالدى؛ ونىڭ قۇلاعىنا سويلەسىپ وتىرعان ادام دىبىسى شالىندى. ءبىراق ول بۇلاردىڭ قاي جەردە ەكەنىن شامالاي المادى، تەك قانا ءبىر ادىم كەرى شەگىنىپ، اۋلانىڭ ىشكى بۇرىشىنا كوز جىبەرۋگە تىرىستى. «مەنى تانىپ قوياتىن سۇمىرايلاردىڭ ءبىرى تاپ كەلسە قايتتىم؟» دەگەن وي ساپ ەتتى باسىن تاڭىپ، كوزىن باستىرىپ، موينىن ورامالدىڭ ۇشىمەن وراي سالعان وفيسەرگە. ەجەلدەن ءىز اڭدىپ، ءسوز تىڭداپ، قيمىل باقىلاپ ۇيرەنگەن بۇل وفيسەردى ساقتىق سەزىمى دە يىقتان تارتتى، سونىمەن بىرگە ونى «ءبىل! قالاي دا ءبىل ىشتە نە بارىن!؟» دەگەن سۇعاناقتىق تا جەلكەلەدى. اۋلادا كىم بارىن، ولاردىڭ نە اڭگىمەلەسكەنىن ول اڭعارا المادى. ۇيگە دە كىرىپ كەتە المادى. كەيدە ادامنىڭ باعى بولماشى نارسەگە دە بايلانىستى، ال، بۇل وفيسەردىڭ ىزدەگەنى بۇل جولى ىشتەن شىعىپ كەلە جاتقان قىز سوزىنەن... كادىمگى مۇكارامانىڭ سوزىنەن تابىلدى، قىزدىڭ اسىل ءسوزى اڭدۋشىنىڭ قارا نيەتىنە جەتەكتەدى.
بۇل — بەلگىلى وفيسەر ايتقالي ابىلايەۆ ەدى.
ابىلايەۆ ءازمۇراتوۆقا ەرگەننەن باستاپ وزگەلەرگە ءوزىن اشكەرەلەمەۋگە، ءجونى كەلسە تانىتپاۋعا تىرىسىپ باقتى. ويتكەنى جاساقشىلارمەن بەتپە-بەت ءبىر كەزدەسەتىنىنە ول كۇمان كەلتىرمەگەن. ال، ءازمۇراتوۆتىڭ «بۇلىكشىلەردى» ايلامەن جويۋ جوباسىن سەزگەننەن كەيىن ارون تورەنىڭ سەنگەن سەرىگى امالدى اسىرا بەرۋگە ۇمتىلدى. «يۋنكەرلەر اراسىندا مەنىڭ بارىمدى جاساقشىلاردان ءتىرى پەندە بىلۋگە ءتيىس ەمەس. بىلسە — ءىس ءبىتتى، مەنى الدىمەن ءازمۇراتوۆتىڭ ءوزى قۇرتادى، ويتكەنى جاسىرىن سىرىنىڭ اشىلعانىن الدىمەن ول مەنەن كورەدى» دەپ ءتۇيدى. سوندىقتان ابىلايەۆ بەت كەلبەتىن بايقاتپاۋ ءۇشىن ويىلدان شىعار ساعاتتا-اق باسىن تاڭىپ الدى. وعان سەبەپ تە بار ەدى: جاساقشىلار قول-اياعىن بايلاعان كەزدە ونىڭ ماڭدايى اعاش تاپانشاعا ءتيىپ تەرىسى سىدىرىلىپ قالعان بولاتىن. سونى بۇركەۋ سىلتاۋىمەن بەتىنىڭ دە تەڭ جارىمىن تاڭىپ جۇرگەن-دى. بۇگىن وعان وڭ كوزىن قوسا، موينىن دا وراي ءتۇستى.
ابىلايەۆ ءتونىپ كەلىپ، كىرۋگە ەكى ويلى بولىپ تۇرعان كەزدە ىشكى جاقتان كەلە جاتقان ادامنىڭ اياق باسقانىن ەسىتتى. كىم دە بولسا قارسى كەلمەيىن دەپ ول كەرى جالت بەرىپ بۇرىش اينالدى دا، ءوز جونىمەن جۇرگەن ادام بولا قويدى. ۇيدەن شىققان كىسى وعان قاراي جۇرمەي ەكىنشى جاققا كەتتى؛ ال ونىڭ اياق باسىسىنان وفيسەر ايەل ەكەنىن اڭعاردى جۇرە ءتۇسىپ بۇرىشتان سىعالاعان ابىلايەۆقا ايەل تۋ سىرتىنان دا تانىس جاننىڭ ءپىشىنىن كوز الدىنا الىپ كەلدى: تىپ-تىك ءمۇسىن، اشىق مويىن، اسىعا باسىپ كيىكشە ۇمتىلعان بۇل ايەل... ايەل ەمەس، سۇيرىكتەي بىلەكتەرى مەن دەنەسىنىڭ بار سىمباتى، اياعىنداعى قىزىل ساقتيان ەتىك پەن جايىلىپ كەتكەن شاشى مۋكاراما ەكەنىن قاراماي تانىتتى. ابىلايەۆتۆىڭ تۇلا بويى مۇزداپ كەتكەندەي بولدى.
ول ءبىر ءسات قوزعالماي قالدى. ءبىراق قىستاۋدىڭ ەكىنشى قاباتىنا ءتۇسىپ جوق بولعان قىزدىڭ داۋسى ونى سەلك ەتە ءتۇسىردى.
سالمەن!.. جۇنىسوۆ! نەگە ايتپادىڭىز؟.. — دەگەن سوزدەر ءۇزىلىپ-ۇزىلىپ قۇلاققا كەلدى.
ابىلايەۆ سويلەسكەندەرگە جاقىنداي ءتۇستى.
— كادىمگى ءوزىمىزدىڭ مۇكاراما قۇربانوۆا!..
ابىلايەۆ بۇرىشتان سىعالاعاندا سالمەنگە اسىلىپ موينىنان قۇشاقتاعان قىزدى كوردى.
— حاكىمگە، ورالعا باراسىڭ با؟ وي، مولودەس! — دەدى سالمەن پراپورششيك ونى ارقاسىنان قاعىپ.
— بىرگە بارامىز. ماعان جۇنىسوۆ... مىنا كىسى ايتتى ءسىزدىڭ وسىندا ەكەنىڭىزدى، — دەدى قىز نۇرىمعا قاراپ.
— ويباي، اينالايىن، توڭاسىڭ، ۇيگە كىر! مەن قايتا اينالىپ سوعامىن. اڭگىمە كوپ، بۇل جەردە سويلەسۋگە بولمايدى، — دەگەن پراپورششيكتىڭ ءسوزى ابىلايەۆتى كەۋدەدەن يتەرىپ جىبەرگەندەي بولدى.
ابىلايەۆ جالما-جان ءوزى كەلگەن بۇرىشقا جۇگىردى دە، ىزىنشە ءۇيدىڭ ەكىنشى قاباتىمەن ءارى اسىپ ءازمۇراتوۆقا جەتۋگە ۇمتىلدى. «پاسىقتىڭ! تىڭشىلىق! جاۋعا ۇستاپ بەرۋشىلىك!» دەگەن سوزدەر ونىڭ ىشىنە سىيماي وزەگىن ورتەپ بارا جاتقان سياقتاندى.
بۇرىن كورمەگەن، سىرىن بىلمەگەن بۇل وفيسەردىڭ سوڭىنا تۇسكەنىن بايقاماسا دا سالمەن دە پاتەرىنە قايتۋعا اسىقتى، ءازمۇراتوۆ جوقتار دەپ ويلادى.
— ال، مەن اسىعىسپىن... كۇندىز كەلىپ اڭگىمەلەسەم. ۇيگە كىر، مۇكاراما، ۇيگە كىر! — دەپ، سالمەن كەتۋگە ىڭعايلانىپ نۇرىمعا جاقىنداي ءتۇستى دە: — كەشىر، مەن كەشە جالعان سويلەدىم. وكوپقا بارعانىم جوق، وزگەسى دە... بىزدە بۇلىك شىعاردىڭ دەگەنىم وتىرىك... سونى ايتا كەلدىم. باسقاسىن كەيىن ايتامىن، بىرەر ساعاتتان كەيىن قايتىپ كەلەمىن، — دەدى.
ول اسىقپاي ەڭ شەتتەگى ءوزى تۇسكەن ۇيگە كەلدى؛ كوڭىلى ەندى عانا جاي تاپقانداي بولدى؛ يىعىنان باسقان زىلدەي كۇنا ىسىرىلىپ جەرگە ءتۇسىپ، دەنەسىن دە جەڭىلدەتىپ جىبەردى. وزىنە ءوزى: «جوق، ءبىز مىنا كوزى مولدىرەگەن دارا قوڭىر جىگىتتەردىڭ ءولۋى ءۇشىن ەمەس، ءومىر ءسۇرۋى ءۇشىن وقىدىڭ. سولاي! سول ءۇشىن! مەن مۇنى باستا نەگە ويلامادىم؟! جاقسى. وتكەن قاشان دا وكىنىشتى. ويلاماي باستاعان ساپارىم بولدى، تەك ەندىگىسى ىزگى ىسكە اينالسىن...» — دەدى. سالمەن بەتى-قولىن جۋىپ، تارانىپ ۇلگەرگەنشە جانعوجا جەتىپ كەلىپ:
— سالمەن اعا، ءسىزدى كوماندير شاقىرىپ جاتىر، — دەدى باسەڭ ۇنمەن.
بۇرىن تاڭىلداپ تۇراتىن جاس جىگىتتىڭ باياۋلاپ قالعانىنا تاڭدانىپ «ساعان نە بولدى؟ نەگە رەنجىدىڭ؟» دەگەن ايانىش كوزبەن قارادى دا، سالمەن مۇنىڭ ءمانىسىن سۇراۋدىڭ ورنىنا:
— جاساقشىلارمەن سويلەسۋ جونىندە كەرەكسىتىپ جاتقان شىعار. ءقازىر، جانعوجا، ءقازىر. ال، سەن جاقسىلاپ تۇرىپ شاي ازىرلەت، ەكەۋمىز راقاتتانىپ وتىرىپ ىشەيىك، — دەدى.
— مەنى وزىنە ۆەستوۆوي ەتتى...
— كىم؟
— باس كوماندير ءازمۇراتوۆ مىرزا.
— سوعان رەنجىپ تۇرسىڭ با، جانعوجا؟ باسە، ءۇنىڭ باياۋ، قاباعىڭ دا جابىڭقى. وقاسى جوق، قايتا بۇل جاقسى بولادى ساعان.
— جوق، سالمەن اعا، وعان رەنجىپ تۇرعانىم جوق...
— جارايدى، كەيىن سويلەسەرمىز، — دەپ، سالمەن پوتەرشەي شىعىپ، قاسىنداعى باس كومانديردىڭ الدىنا ءمالىم بولدى.
— مەنى شاقىرىپسىز، جارلىعىڭىزدى ايتا بەرىڭىز قۇلاعىم سىزدە، ءازمۇراتوۆ مىرزا.
ءازمۇراتوۆ سالمەنگە ۇندەمەي قاراپ تۇردى دا، ازدان كەيىن:
— ۇيىڭىزدە جوق بولدىڭىز... الدە انا جالاڭ اياق جاساقشىلارمەن اڭگىمەلەسىپ ءجۇرسىز بە؟ — دەدى.
— جوق، دەي سالدى سالمەن. ءسويتتى دە «جالاڭ اياق جاساقشىلار» دەپ قورلاعان ءسوزدىڭ اششى ۋى وزىنە ءتيىپ كەتكەندەي: — جالاڭ اياق جاساقشىلارمەن اڭگىمەلەستىم عوي كەشە، ەندى ءسىز ءوزىڭىز سويلەسپەيسىز بە؟ — دەدى سۇرلانىپ.
بۇل ءسوزدىڭ كەكەسىنىن ءازمۇراتوۆ جاقسى ۇقتى، ونىڭ ارعى جاعىندا تۇرعان ابىلايەۆ تا ابدەن ءتۇسىندى.
— جاقسى. مەن ءوزىم سويلەسەمىن. بارا بەرىڭىز، — دەدى ءازمۇراتوۆ ءتۇسىن دە، ءۇنىن دە وزگەرتپەي.
سالمەن ۇيدەن شىعىپ كەتكەننەن كەيىن ابىلايەۆ اسقاقتاي باستادى:
— ەسىتتىڭىز بە؟ وتىرىگى تابان استىندا شىقتى. وڭكەي بۇزىقتىڭ باسشىلارىنا بارىپ ويىنداعى بار سىرىن جايىپ سالدى: «حاكىمگە، ورالعا باراسىڭ با؟ وي مولودەس» دەدى قىزعا. ال قىز وعان: «ءبارىمىز بىرگە بارامىز» دەپ قول شاپالاقتادى.
بۇل قىز بولىنيەۆيكتەرگە تىڭشى بولىپ ۇگىت تاراتىپ جۇرگەن ستۋدەنت جۇنىسوۆتىڭ قالىڭدىعى. انا قاسىنداعى سول جۇنىسوۆتىڭ اعاسى — جاساقشىلاردى جىرمەن ازدىرعان سۇرقيا. ال، انا مامبەت دەگەنى بەلگىلى باس كەسەر، كيريللوۆكە شابۋىل جاساعان، ارون تورەنىڭ ۇيىنە كەلىپ بەيباستاقتىڭ ەتكەن، ات قۇيرىعىن كەسىپ «شولاق اتتى بولشيەۆيك» بولىپ شىققان جۇرگەنسىز. مىنە وسىلارمەن بارىپ سىرلاسىپ، مىنا سەنگەن پراپورششيگىڭىز ىشتەن شالۋ ىسىنە كىرىستى. بۇلاردىڭ تىڭشىلىق ءىسى، ىشتەن شالۋ ءادىسى كوپتەن باستالعان، تەرەڭگە كەتكەن پاسىقتىق. ۋالايات مۇقتاجىنا جىبەرىلگەن قارۋ-جاراقتى تالاپ العان بوگدانوۆكا بويىنداعى پارتيزاندارمەن بايلانىستى. بۇلاردىڭ ورالعا بارامىز دەۋى دە سولارعا قوسىلۋ، ايتييەۆكە جەتۋ. مىنە، جاۋدىڭ ءتۇرى مەن ءىسى، — دەدى ابىلايەۆ جەرگە تۇكىرىپ.
— جانعوجا، امانبايەۆتى شاقىر! — دەدى ءازمۇراتوۆ.
— كوماندير مىرزا، شاقىرساڭىز دا، شاقىرماساڭىز دا، ونىڭ نيەتى بەلگىلى، — دەپ ابىلايەۆ «مىنانى دا بايقاڭىز» دەگەندەي بۇرىلا بەرگەن جاس جىگىتتىڭ سىرتىنان يەك قاڭتى.
— جارايدى، شاقىرما! — دەپ، ىلكى جارلىعىن كوماندير قايتىپ الدى.
ول ابىلايەۆتىڭ جاس جىگىتكە دە سەنبەي يەك قاققانىن ىشتەي ماقۇل كوردى. از ۇندەمەي تۇرعاننان كەيىن:
— بايقاڭىز، پاتەرىنەن شىقپاسىن، — دەدى ابىلايەۆقا. ابىلايەۆ باسىن يزەدى — سالمەندى پاتەرىنەن شىعارماۋ امالىن ول ويلاپ تا ۇلگىردى.
ءۇشىنشى تاراۋ
1
جاسى دا ۇلكەن، ءتىپتى بۇكىل جىمپيتى اسكەرىنىڭ جابدىقتاۋ ءىسىن باسقارعان لاۋازىمى دا زور، ونىڭ ۇستىنە باتىر كەلبەتتى، البىرت مامبەت ۇيگە كىرىپ كەلگەندە جولامانوۆ پەن وراقوۆ ورنىنان ۇشىپ تۇرەگەلدى.
— قاراتاياعىڭ قايدا؟ — دەدى مامبەت جولامانوۆقا تورگە شىعىپ وتىرماي جاتىپ.
ونىڭ «قاراتاياق» دەگەنى ويىل وفيسەرى ەكەنىن ۇيدەگىلەر تۇسىنسە دە، سىرتتان مامبەتتى ەرتىپ كىرگەن نۇرىم اڭعارمادى.
ول كۇلىپ جولامانوۆقا «ونىسى كىم؟» دەگەن يشاراتپەن قاباعىن قاقتى. ءجۇز باسى ءمالىم ەتتى:
— قاراتاياق وفيسەر تۇسكەن پاتەرىندە، وزەكتىڭ ارعى باسىندا. باتىربەك ەكەۋىڭىزدى كۇتىپ وتىرمىز، الدىمەن ءوزارا اقىلداسىپ الايىق دەپ...
— شاقىرت! — دەدى مامبەت.
وفيسەرلەر باستىعىن شاقىرۋعا جولامانوۆ ەكى جىگىت جىبەردى.
— سىزدەردى وتاعاسىلار شاقىرىپ جاتىر. باستاپ الىپ كەلۋگە ءبىزدى جىبەردى دەڭدەر. ادەپپەن ءجۇرىپ، ادەپپەن تۇرىڭدار. ولار ءقازىر بىزگە قوناق ەسەبىندە، — دەپ ەسكەرتتى ءجۇز باسى جىگىتتەرىنە.
ءازمۇراتوۆ كەلگەنشە جولامانوۆ بۇل وفيسەرلەر جونىندەگى پىكىرىن ورتاعا سالدى.
— ماكەڭ جاڭا «قاراتاياق قايدا؟» دەپ تەگىن سۇراعان جوق، — دەدى ول باتىربەككە قاراپ. — وفيسەر دە وقىمىستى. ولار دا انا ءبىزدىڭ قوس دوسمۇحامەدوۆ پەن ارون تورە سياقتى اقساۋساق ازاماتتار. اۋىزشا: تەڭدىك، بوستاندىق جولىندا باسىمىز قۇربان، دەپ وڭەشتەسە دە، ىسكە كەلگەندە قارا قازاقتان جوعارى تۇرا قالادى. وسىلاردىڭ «ۋالاياتقا قارسى كوتەرىلدىك، سەندەرگە قوسىلۋعا ىزدەپ شىقتىق» دەگەنىنە مەنىڭ ءىشىم سەنبەيدى.
باتىربەك ۇندەمەي مامبەتكە كوز تاستاپ ەدى، شويقارا قاباعىن ءتۇيدى.
— سەن دە سولاردىڭ ءبىرى ەمەس پە ەدىڭ. مىنە، ۇيىرىڭنەن ءبولىنىپ كيريللوۆتى تاستاي سالىپ بىزگە قوسىلدىڭ عوي، — دەدى مامبەت جولامانوۆقا.
جولامانوۆ ساسىپ جاۋاپ قاتتى.
— مەنىڭ ءجونىم باسقا عوي، ماكە. مەن قاراتاياق تا ەمەن، وقىمىستى دا ەمەن. مەنىڭ ءبىلىمىم دە، ونەرىم دە وزدەرىڭمەن بىردەي. سونسوڭ... جوق، ارعى جاعىن ايتىپ تا كەرەگى جوق، — دەپ، جولامانوۆ بوگەلىپ قالدى.
«وفيسەر بولعان سوڭ اقسۇيەك دەپ جيىرىلادى. وزدەرىندەي مەنىڭ دە قارا قازاق ەكەنىمدى بىلمەيدى ەكەن عوي» دەپ ويلادى جولامانوۆ، الدەنەگە وكىنگەندەي، بىلدىرمەي باسىن شايقاپ.
— ال، سوندا بۇلار ءبىزدى الداماقشى ما؟ نە ماقساتپەن الداماقشى؟ نە ىستەمەكشى سەنىڭشە؟ — دەدى مامبەت جولامانوۆقا وكتەم ۇنمەن.
— نە ىستەمەكشى دەيسىز بە؟ مىنە، سونى ويلاسايىق.
دۇشپاندىق ويلاعان ادام جاۋلىقتىڭ ءتۇرىن دە تابا الاتىن شىعار.
— قولىنان بوق تا كەلمەيدى، — دەدى مامبەت.
ءسويتتى دە ول كەرى شەگىنىڭ تەرەزەنىڭ الدىنا بارىپ دالاعا قارادى. باتىربەك تە، وراقوۆ تا سوزگە ارالاسا قويماي، ءبىراق جولامانوۆتىڭ كۇدىگىنە قۇلاق قويىپ ويلانىپ قالدى، وڭدەرى سۇرلانا ءتۇستى.
ادامنىڭ بىرىنە ءبىرى وتە ۇقساسى جوق، ءتىپتى ەگىز بالانى دا وپ-وڭاي ايىرۋعا بولادى، — دەسەدى. ال، مىنەز بەن قۋلىقتىڭ سان قىرلى كەلەتىنى دە داۋسىز. ءبارى دە ءبىر ارىپتەس بايتاق دالانىڭ ءار جەرىندە تۋىپ-وسكەن بۇل بەس جىگىتتىڭ جىگىتتىك قىرى دا دارا-دارا بولاتىن.
ەە ءبىلىپ، ەتەك-جەڭىن جيناعاننان بەرى جيىرما جىل بويى وزگەنىڭ دەگەنىنە كونبەي، شانىشقىدان جىرىلىپ قارا سۋدى قاق جارىپ كەلە جاتقان سارى سازان سياقتى، مامبەت بۇگىن ور كەزدەسسە اتتاپ ءوتىپ، تور كەزدەسسە قاق ايىرىپ كەتەرلىك ەدى. «وردانى كەشە ويرانداپ شىقتىم. كونبەگەندى توقپاقتاپ باس يدىرەمىن، ءبىلىمدىمىن دەگەن ءشىلاياقتار مىنە وزدەرى كەلدى» دەپ وڭمەندەر ءتۇرى بار مامبەتكە ويىل جورىعى وسىمەن اياقتالعانعا ۇسادى. ەندى قازاق ازاماتتارىنىڭ تۋىن تىككەن جەرىنە وتريادتى ماڭدايلاتا بەرۋ ءجون سياقتاندى.
ال، كەشە تاستاي ءتارتىپتى ادەيى جۇمسارتىپ، جاساقشىنى اياعانى ءۇشىن كيريللوۆ ورنىنان ءتۇسىرىپ تاستاعان جولامانوۆتىڭ الدىندا اسقار تاۋدان بيىك اسۋ كەزدەستى. مامبەتتەي وجەت ەمەس، وراقوۆتاي العىر ەمەس، مىنەزى ۇياڭ، ار-ۇياتى كوزگە كورىنىپ تۇرعان جولامانوۆتىڭ بار تىلەگى باسشى بولشيەۆيكتەرگە تەز جەتۋ عانا ەدى. اسكەر ىسىنە ارالاسقان كۇننەن باستاپ ونى جاقىنى عالياسقار الىبەكوۆ ىشكە تارتا باستاعان-دى. مۇمكىن، ونىڭ جاساقشىعا كوماندير بولىپ كىرۋ سەبەبى دە سول وقىعان تۋىسقانىنىڭ سىلتەۋىمەن بولعان شىعار. ويتكەنى ىشكى جايىق جاعاسىنان جولامانوۆ «جاسىرىن سالەم» الۋ مەن بولدى.
اسىرەسە جىمپيتى ۋالاياتى اتتى كازاكتارعا «اسكەر كومەگىن كورسەتەدى» دەگەن حابار تاراعاننان بەرى: «بۇلىك شىعارار كەزەڭ تۋدى»، دەگەن بولشيەۆيك الىبەكوۆتىڭ سوڭعى سالەمىن العان. ءجونى بولىپ بۇل بۇلىك وزىنەن ءوزى بۇرق ەتە قالدى دا، ەندى وسىنى امان-ەسەن اياقتاۋ ءجۇز باسىنىڭ كۇندىز-تۇنى كوزىن ىلدىرمەيتىن ۋايىمعا اينالدى. ول وفيسەر بىتكەنگە سەنۋدەن قالدى. ويىلداعى جالاڭداعان جاۋىنگەر مەكتەبى وزىنەن ءوزى كەلىپ قوسىلادى دەگەندى ءجا الداۋ، ءجا ارباۋ دەپ ءبىلدى. بۇل وعان ايلالى جانداردىڭ ورعا جىعۋ ءتاسىلى سياقتاندى. سوندىقتان ول باتىربەك پەن مامبەتتىڭ كەلۋىن كۇتىپ كەشەگى پراپورششيككە جىلى ءجۇز كورسەتپەگەن. ەندى مىنە كۇتكەن مامبەتى مۇنىڭ ءوزىن دە وزگەنىڭ قاتارىنا قوسقانداي «سەن دە سولاردىڭ ءبىرى ەمەس پە ەڭ، كيريللوۆتى تاستاي سالىپ بىزگە قوسىلدىڭ عوي. انالارعا نەگە سەنبەيسىڭ» دەگەندى ىلىك تاعادى. «بۇعان نە دەۋ كەرەك؟ مەنىڭ ويىم دا، نيەتىم دە بولشيەۆيكتەر جاعىندا» دەپ سەندىرۋدىڭ قانداي ورنى بار؟ كىمنىڭ كىم ەكەنىن ءىس كورسەتپەي مە؟! — دەپ ويلادى ول. ءسويتتى دە ول بۇرىلىپ وراقوۆ پەن باتىربەككە كەزەك كوز تاستادى، «نەگە ۇندەمەيسىڭدەر؟» دەگەندەي بولدى.
— عالەكە، مەن ايتتىم عوي، پراپورششيكتى ءبىزدىڭ حاكىمنىڭ جان قيار دوسى دەپ. اتى سالمەن، ءقازىر سول سالمەن كەلەدى. ول «كەيىن سويلەسەمىز. اڭگىمەنى سەندەرمەن بىرگە بەتپە-بەت ورتاعا سالامىن»، — دەدى. ءوزى باستىعىنان بولەك كەلگەنگە قىسىلدى بىلەم، اسىعىپ كەتتى، — دەدى نۇرىم سوزگە ارالاسىپ.
— سالمەن؟ تەكەدە وقىعان سالمەن امانبايەۆ پا؟ — دەپ، باتىربەك نۇرىمعا جاقىنداي ءتۇستى.
— ءيا، سالمەن امانبايەۆ، حاكىممەن بىرگە وقىعان.
— ويباي، ونى مەن دە جاقسى بىلەمىن.
— بىلسەڭىز سول ءقازىر كەلەدى... ونىڭ ادال دوس ەكەنىنە شوك كەلتىرۋگە بولمايدى، — دەپ، نۇرىم سالمەندى جاقتاي قالدى.
— ويباي-اۋ، ءوزىمىز ەڭ جاقسى كورەتىن جىگىتىمىز. تانىس بولعاندا قانداي، — دەپ، باتىربەك تە قۋانىپ كەتتى. باتىربەك بۇلاردىڭ بارىنەن دە وزگە ءبىر جان ەدى. ول بارباستاۋ بويىندا كوپ جىل بويى باي كازاك-ورىستاردىڭ مالىن باعىپ، قالاعا جاقىن جەردە ءومىر سۇرگەن ءالجان پاستۋحتىڭ جالعىز بالاسى. ورىسشا-قازاقشا ءتورت جىلدىڭ مەكتەپتى ءبىتىرىپ، جاعاداعى «كوزى اشىق» ساقىپكەرەي، مەڭدىگەرەي، ءابدىراحمانداردىڭ توڭىرەگىندە وسكەن جاس-تى. ول جازدىگۇنى ۋالاياتتىڭ قارۋ-جاراعىن قولعا تۇسىرۋگە استىرتىن حابار بەرگەننىڭ ءبىرى. جاقىندا جاساقشىلار كوميتەتىنىڭ باستىعى بولىپ سايلانىپ، «ەركىن ەل»، «ەرىكتى اسكەر» دەگەن ۇعىمداردى قازاق جاستارىنىڭ ميىنا قۇيا باستاعان؛ جاساقشىلار ونى «ءبىزدىڭ باتىربەك» دەپ كەتكەن-دى. كورۋگە ءوڭى وتە جۇدەۋ، ەكى يىعى شوشايىپ گيمناستەركادان شىعىپ تۇرعان اق سارى اۋرۋ ءوڭدى جىگىت. ءبىراق ءجان-تانى جاستار جاعىندا. كازارما ىشىندەگى ەلدەن كەلگەن كوپ قوڭىرلاردىڭ ادام قاتارىنا قوسىلىپ ازاماتتىق حالگە جەتۋىنە باسىن بەرەرلىك ءبىر جالىندى ادام بولاتىن.
ءبىراق باسشىلىقتى وكتەم مىنەزدى مامبەت ءوز قولىنا العاننان كەيىن باتىربەك بۇل قايراتتى ەرگە دەن قويۋمەن كەلدى. ونى قازاقتىڭ ەسكى باتىرلارىمەن بارا-بار سانادى. مىڭ كىسىگە ءبىر ءوزى جالعىز باراتىن جانە سول مىڭدى قايراتى مەن جۇرەكتىلىگى سەلك ەتكىزەتىن زاماننىڭ ءتاڭىرى بەرگەن قولباسى دەپ ءتۇسىندى. مامبەت نە ايتسا دا وعان قول قويا بەرۋمەن عانا تىندى. قازىردە ول ەر سوزىنە قارسى جاۋاپتاۋدى بالالىق دەپ قاراعانداي ەدى. جولامانوۆ كوز تىكسە دە اقىل قوسپاي، ويىل وفيسەرلەرىن كۇتىپ، ولاردىڭ ويلاماعان جەردەن قارسىلاپ كەلگەن نيەتىن ءوز اۋىزدارىنان ەستىمەكشى بولدى. سولاردى كۇتتى.
2
القا-قوتان وتىرىپ اڭگىمە-دۇكەن قۇرعان ەل ادامدارىنىڭ وتىز-قىرقى ەركىن سيارلىق بۇل ءۇيدى اسكەر كيىمدى، قارۋىن اسىنىپ، ءبىرى كىرىپ، ءبىرى شىعىپ جۇرگەن جاساقشىلاردىڭ ونعا تاياۋى دا تولتىرىپ جىبەردى. ءازمۇراتوۆ كەلگەنشە سەرىكتەرىمەن بىرەر قابات ءتىل قاتقان مامبەت تور الدىنا تاستاعان جاستىققا ءبىر شىنتاقتاپ، كىشىرەك كەلگەن ەكى تەرەزەنىڭ بويىن ءبىر ءوزى الدى. وڭ جاعىندا پەشكە تاياۋ جۇرەسىنەن وتىرعان باتىربەك، شويقارا قيسايعان سوڭ ول دا مالداس قۇردى؛ ال، وراقوۆ ءبىر تىزەرلەپ وتىرعان نۇرىمعا الدەنە ءبىر اڭگىمەنى بايان ەتىپ ەڭكەيە ءتۇستى، جولامانوۆ ەسىككە تاياۋ جارعا سۇيەنگەن بويى قالدى.
قىستاۋ قوس ەسىكتى ەدى. ونىڭ ءبىرى سول باسشى جاساقشىلار وتىرعان قوناق بولمەدە، ءبىرى قازان جاقتا، ەكەۋى دە الدىڭعى سەنەككە شىعاتىن. كەشەدەن بەرى قازاق اۋىلىنىڭ بۇرىن كورمەگەن تۇرمىسى مەن ادامدارى جانە جوق جەردە كەزدەسكەن ەجەلگى تانىسى سالمەن مۇكارامانىڭ ويىن وزگەشە سەرگىتىپ جىبەرگەن؛ ول ەرتەمەن توڭىرەكتەگى الدەنەشە ۇيلەرگە كىرىپ شىعىپ، جاساقشىلاردىڭ حال-جايىن ءبىلىپ شىققان. ەندى سالمەندى ىزدەپ، ءبىراق ونىڭ قاي ۇيدە جاتقانىن بىلمەي، «ەرتىپ اپار» دەمەكشى بوپ نۇرىمعا كىرىپ كەلدى.
— جىرشى اعا، — دەدى ول ەكى بەتى البىراپ ۇيگە ەكپىندەپ كىرگەن بويى. — كەلەمىن دەگەن سالمەن ءالى جوق. مەنى سوعان ەرتىپ اپارىڭىزشى. ەرتەمەن ءبىر كورىندى دە جوق بولدى. ورالدىڭ جايىن سۇرايىن دەپ ەدىم. ساعىندىم.
ءبىر تىزەرلەپ وتىرعان نۇرىم دا تۇرەگەلدى، قيسايىپ جاتقان مامبەت تە باسىن كوتەردى.
— كەلۋگە ءتيىس سالمەن... ءبىز دە كۇتىپ وتىرمىز ولاردى، — دەپ نۇرىم قىزعا قاراپ ەزۋ تارتتى.
قىز كۇلىپ نۇرىمنىڭ ءۇي توبەسىنە ءتيىپ تۇرعان شوشاق شلەمىنە ءبىر، قىزارا باستاعان ونىڭ سوپاق جاقتى قارا سۇر جۇزىنە ءبىر قارادى. نۇرىم ونىڭ ويىن بىردەن سەزىپ:
— ۇزىن كىسى كىرمەيدى دەپ ويلادى ما ەكەن سونشاما الاسا سالىپ ءۇيدى. ماكەڭ مەن مەنى كەلەدى دەپ كۇتكەن جوق-اۋ شاماسى، — دەدى قىز قاراعان توبەنى وڭ قولىمەن تىرەپ تۇرىپ.
وراقوۆ. كۇلىپ جىبەردى، مامبەت قاباعىن ءتۇيدى. ول قىزدى جاراتپاي قالدى. «انەۋگۇنى قالادا ارون تورەنىڭ وقىعان قىزى سوزگە ارالاسىپ بالە قىلىپ ەدى، ەندى مىنا نوعاي قىزى ارامىزعا ەنىپ كەتتى. بۇل بيكەشتەردىڭ ەركەكتىڭ ىسىنە ارالاسپاسا ءىشى اۋىرا ما ەكەن، تۇگە» دەپ ويلادى.
— مامبەت اعا سىزدەن الاسا عوي، — دەدى مۇكاراما توبەنى تىرەگەن نۇرىمعا. ءسويتتى دە ءوزى ريزا بولعانداي مامبەتتىڭ ەر پىشىنىنە باقتى.
— اعا دەمە، قايناعا دە، مۇكاراما. قازاقتا كۇيەۋىنىڭ اعاسىن قالىڭدىق سولاي اتايدى، — دەپ ازىلدەدى وراقوۆ.
قىز وعان قوسىلمادى.
— بۇل وڭاي عوي. اعانىڭ الدىنا «قاينى» دەگەن ءسوزدى قوسسا بولادى ەكەن. مۇنى ماعان ايشا ۇيرەتتى، — دەدى قىز.
— بۇل قالاي؟ — دەپ سۇرادى، مامبەت ءالى سول قاباعىن تۇيگەن كۇيمەن وراقوۆتان.
— مىنا نۇرىمنىڭ ءىنىسى ءبىزدىڭ دوكتوردىڭ... جارى كورىنەدى. ءبىز ءبىر جاعىنان مۇكارامانى جاڭا جۇرتىنا ۇزاتىپ اكەلە جاتىرمىز. ماكە، ءسىز باس قۇدا بولىپ تا قالارسىز.
— ول دا وقىعان جىگىت پە؟
— وقىعان جىگىت. انا ويىل ازاماتتارىنىڭ ىشىندەگى ءبىر باسشىسى سول حاكىم جۇنىسوۆتىڭ بىرگە وقىعان مەكتەپتەس دوسى كورىنەدى...
وراقوۆ ءسوزىن بىتىرمەي ەسىكتەن ءازمۇراتوۆ كىرىپ كەلە جاتتى.
ۇيدە وتىرعاندار جاڭا شينەلدى، وقالى پوگوندى، تىك بويلى، سۇر ءجۇزدى، كىشىرەك بىتكەن شوشاق مۇرىندى جانە تەسە قارايتىن، ءبىراق جانارى سولعىن قوي كوزدى، جاسى وتىزدىڭ ۇستىنە شىعىپ كەتكەن وفيسەرگە جامىراي قارادى. وفيسەردىڭ وكشەسىن باسا كىرگەن جاس جىگىت تابالدىرىق تۇبىندە قالدى. بىرەر مينۋت ۇيدەگىلەر دە، سىرتتان كىرگەندەر دە ءۇنسىز، كوزبەن سىناستى. ءازمۇراتوۆ ءۇيدى، وتىرعانداردى، ءبىر شەتتە تۇرىپ قالعان قىزدى كوزبەن ءسۇزىپ ءوتتى. ول سالەم دە بەرمەدى، تورگە وزۋعا دا قامدانبادى.
وراقوۆ:
— بىلاي شىعىڭىز، — دەپ، تەرەزە جاققا يەك قاعىپ ەدى، وعان:
— وسى جەر دە جارايدى، — دەدى.
تاعى دا ءبىر ءسات ۇنسىزدىك باستى، تاعى دا ەكى جاق شىراي اڭدىسقانداي بولدى.
— وتىر! — دەدى مامبەت ءازمۇراتوۆقا وكتەم ۇنمەن.
— مەن وتىرۋ ءۇشىن كەلگەنىم جوق، مىنا جاساقشىلاردىڭ باستىعىمەن تىلدەسۋ ءۇشىن كەلدىم. كوماندير قايىسسىڭ؟ — دەپ سۇرادى ءازمۇراتوۆ.
— مەن، — دەدى مامبەت ءۇنىن قوڭىرلاندىرا ءتۇسىپ.
وسى شىن ايتىپ تۇر ما دەگەن ادامشا ءازمۇراتوۆ تومارداي بولىپ وتىرعان شويقاراعا تۋرا قارادى. ونىڭ بار سوم بەينەسىن كوزبەن ءبىر-اق قامتىپ، وڭ قۇلاعىنىڭ كەتىگىنە توقتادى. «تۇيەنىڭ ويىق ەنى سياقتى ەكەن» دەگەن وي كەلدى وفيسەرگە مامبەتتىڭ اجارسىز قۇلاعى كوزىنە ءتۇسىپ. ول مامبەتتىڭ ءبىلىمىن، شەنىن، اقتارماق بوپ:
— قانداي ۋچيليششە ءبىتىردىڭىز؟ زۆانيەڭىز قانداي؟ — دەپ سۇرادى ورىسشا.
— مەرگەنيەۆكسيي كادەتسكيي كورپۋس س وتليچيەم. وفيسەر دەيستۆۋيۋششەي درۋجينى، — دەگەن ورىسشا جاۋاپ ىلەستى سۇراعىنا.
— مەرگەنيەۆسكيي دەگەن كادەت كورپۋسى جوق.
— مەن ءوزىم قۇرعانمىن. ءوزىم جاپتىم ونى جاقىندا. — وراقوۆ مىرس ەتە قالدى. قيقار جاۋاپ قايتارىپ، مامبەتتىڭ ءجون سويلەسپەۋگە بەت الىپ كەتكەنىن ءازمۇراتوۆ بىردەن ءتۇسىندى دە:
— مەن مۇنى سۇراعان ءمانىسىم: سوعىس ۋاقىتىندا جاۋىنگەر جانىنا جاۋاپتى كوماندير. كومانديردىڭ كورەگەندىگى مەن اسكەر ىسىنە جەتىكتىگى عانا جەڭىپ شىعۋدىڭ باستى شارتى دەگەنىم. الدىمەن قانداي ماقساتپەن قالاي قاراي جول شەككەندەرىڭدى بىلگىم كەلەدى. باسقا اڭگىمەنى سودان كەيىن باستاعان ماقۇل دەپ ويلايمىن، — دەدى.
مامبەت تىكە كەتتى.
— مەن سۇلۋلاپ سويلەۋدى بىلمەيمىن. الىپ كەلگەن وتريادتارىڭدى ماعان قوساسىڭ دا، ءوزىڭ مىنا جىگىتتەرمەن بىرگە بولاسىڭ. نەشە ادام كەلدىڭدەر؟
— وتريادتى قوسۋ ءۇشىن ونىڭ قۇرامى قانداي، دايىندىق دارەجەسى قاي تۇردە، العا قويعان ماقساتى نە؟ وسىنى ءبىلۋ كەرەك.
— ويىل وفيسەرلەرىنىڭ، بىزگە قوسىلامىن دەگەنى راس پا، جوق پا؟ سونى ايتشى!
— ويىل وفيسەرلەرى سىزگە قوسىلا ما، سىزدەر بىزگە قوسىلاسىز با، مۇنى كىم سالماقتى بولسا سونىڭ بەزبەنىنە سالىپ شەشەمىز. ال، ءسىز مەنىڭ ءبىرىنشى سۇراعىما جاۋاپ بەرمەدىڭىز: ماقساتىڭىز قانداي؟ قاي جاققا ساپار شەگۋگە بەت الدىڭىز؟ باسشى بولعاننان كەيىن مەن وسىنى بىلگىم كەلەدى.
— قالاي دەيسىڭ؟ — دەپ مامبەت جۇگىنە قالدى.
— تۇپكى ماقسات قانداي؟ سونى بىلگىم كەلەدى، — دەدى ءازمۇراتوۆ.
مامبەت سوزگە تىك كەلىپ، كۇشكە سالا سويلەگەننەن-اق، باتىربەك «شاتاق شىعارىپ الماسا نەتسىن» دەپ قاۋىپتەنىپ ەدى، ەندى رەتىن تاۋىپ سوزگە ارالاسۋ جاعىن كوزدەدى دە، ۇتىمدى، اقىلدى ءسوز تاستاۋعا تىرىستى.
— ماكە، مەنىڭ تۇسىنۋىمشە وفيسەر ءازمۇراتوۆ «ەكى وترياد تا تەڭدىك كوكسەگەن قازاقتىڭ بالاسى، ەندى قاي تۇردە كۇش بىرىكتىرەمىز. وسىنىڭ ءادىسىن ويلايىقشى دەگەندى ايتىپ تۇر... — دەي بەرىپ ەدى، مامبەت ونىڭ ءسوزىن ءبولىپ كەتتى.
— سەن ارالاسپا، بالا، — دەدى مامبەت وعان تۇكسيىپ. — مەن بۇل مىرزانىڭ ويىن جاقسى ءتۇسىنىپ تۇرمىن. ءبىز وفيسەرمىز، سەندەر جاساقشىسىڭدار. سوندىقتان ءىستىڭ ءجونىن بىلمەيتىن نادان قارالاردى قاتارعا قوسىپ الىپ، ءوزىم ۇيرەتەمىن، ءوزىم باسقارامىن دەمەك. ءتىپتى بۇل جىگىت ءبىزدىڭ بەت العان جولىمىزدان قايىرۋ تالابىن دا ويلاپ تۇرعان شىعار.
— دۇرىس ايتاسىز، — دەدى ءازمۇراتوۆ. — سىزدەر كەشە عانا مىلتىڭ ۇستاعان جاساقشىسىڭدار. اسكەر بىلىمىنە جەتىك مەنىڭ وفيسەرلەرىم ءبولىپ-بولىپ الىپ، ناعىز جاۋىنگەر ەتىپ شىعارۋعا مىندەتتى. بۇلاي ەتۋ ءۇشىن انا وقۋ قۇرالدارى، جاتاتىن جەرى، ازىق-تۇلىگى دايىن ويىل قالاسىنا الىپ كەتۋىم كەرەك...
مامبەت ۇشىپ تۇرەگەلدى.
— مەنىڭ ماقساتىم ويىلعا بارىپ كيريللوۆتەرگە ارقامدى توسۋ ەمەس، مىنا ءوز بيلىگىن ءوز قولىنا العان شولاق اتتىلاردى كوپ قازاقتىڭ تۋ تىككەن جەرىنە جەتكىزۋ. سوندىقتان، ءازمۇراتوۆ مىرزا، بار ادامىڭدى مەنىڭ ءۇش جۇزدىگىمە تەڭ بولەسىڭ دە بىرگە جۇرەسىڭ. جۇرمەسەڭ ونىڭدى ايت، — دەدى.
ءازمۇراتوۆ كوپ ويلانبادى. مىنا شويقارانىڭ باس يمەيتىنىن ءتۇسىندى دە، ءوز جوباسىن استىرتىن ىسكە اسىرۋدىڭ جايىنا كوشە سويلەدى.
— جارايدى. مەن وفيسەرلەرىمدى ءبولىپ-بولىپ وتريادىڭا قوسامىن. ال بۇل ءىستى ىسكە اسىرۋ ءۇشىن ماعان ءبىر جۇما مەرزىم بەرەسىز.
— قالايشا ءبىر جۇما؟
— ءبىر جۇما ەمەس، ءبىر ساعات شىعار، — دەدى مامبەت پەن باتىربەك قوسارلانا ءبىرىنىڭ سۇراعىنا ءبىرى جاۋاپ بەرگەندەي.
— ەڭ كەمى ءبىر جۇما. بۇل جەردە وفيسەرلەر مەكتەبىنىڭ ەلۋ ادامى عانا. قالعان ەكى ءجۇز ەلۋى ويىلدا قالدى. ويىلعا وسى ارادان سۋىت جۇرگەندە ارا قونىپ جەتەدى، ال ونداعى وفيسەرلەر مەكتەبىنىڭ كۋرسانتتارىن جولعا ازىرلەپ شىعارۋ ءۇشىن دە بىر-ەكى كۇن ءوتىپ كەتەدى. سوندىقتان ەڭ از دەگەندە ءبىر جۇما، ءارى كەتسە ون كۇن كەرەك، — دەدى ءازمۇراتوۆ.
وراقوۆ پەن جولامانوۆ باتىربەككە قارادى دا، باتىربەك مامبەتكە بۇرىلىپ:
— ماكە، ءبىز ءوزىمىز... — دەپ باستاپ ەدى، مامبەت تاعى دا ويىن تۇپتەتپەدى.
— ءبىر جۇما! تۋرا ءبىر جۇمادا الىپ كەلەسىڭ. ەشبىر دالەل ەسەپكە الىنبايدى، — دەدى.
— تابىساتىن جەر وسى ارا. مەن ءوزىم بارىپ، ءوزىم باستاپ كەلەمىن وفيسەرلەر وتريادىن. ءبىر جۇما ۋاقىت جەتەر، — دەدى ءازمۇراتوۆ.
— بۇل جەر بولماسا وسىدان وتىز بەس شاقىرىم شىڭعىرلاۋ بويىنان تابىسامىز. وندا ايتييەۆتىڭ پولكى جاتىر.
ءازمۇراتوۆ قۇلاعىن تىگە قالدى دا، جالما-جان الدىڭعى پىكىرىن بەكىتە ءتۇستى.
— جوق، ازاماتتار، وسى ارادان تابىسامىز، الدىمەن بىرىگىپ الىپ، الىس ساپارعا ءجۇرۋ جابدىعىن سونان كەيىن قامدايمىز. اسكەر جورىعى — قالاعا مال ايداعان شارۋانىڭ بازارشىلىعى ەمەس. سىزدەر تىنىعا بەرىڭىز. ءبىر جۇما دەگەن اسا ۇزاق مەرزىم بولمايدى. جاتقانعا دا، جۇرگەنگە دە ءتيىمدى مەرزىم، — دەپ كەلگەندەگى تۇيىق بەتىن جادىراتا تۇسكەندەي بولدى. كوبىرەك كوز قاداعان جولامانوۆقا جانسىز جۇزىندە ەزۋ تارتقان ءتارىزدى كىلمىك شىراي بايقالدى.
— جارايدى! — دەدى مامبەت، — وسى ارادان تابىسامىز.
اقىرىن باس يگەن ىسپەتتى ءبىر قيمىل كورسەتتى دە:
— ازىرگە قوش! — دەپ ءازمۇراتوۆ شىعۋعا ىڭعايلاندى.
ءازمۇراتوۆتىڭ كولدەنەڭ كوزگە زورعا باس ءيىپ، امالسىز يكەمگە كەلگەن ءوp كوكىرەك مىنەزىنەن گورى جايپاپ تاستارلىق مامبەتتىڭ ادام قورقارلىق كارىن تىككەن قاpa قوشقىل ءتۇرى مەن وكتەم. ءۇندى سوزىنە كوبىرەك ءىش تارتىپ تۇرعان مۇكاراما:
— كوماندير مىرزا، سالمەن امانبايەۆتى ءبىزدىڭ جاققا جىبەرسەڭىز جاقسى بولار ەدى، — دەدى ءازمۇراتوۆقا.
ءازمۇراتوۆ قىزعا اياعىنان تىك بۇرىلىپ، باسىن ءيدى دە وعان ءازىر جاۋاپ بەردى.
— بيكەش، ۋاقىت تار، امانبايەۆ مەنىمەن بىرگە تاپ ءقازىر وسى ساعاتتا ويىل قالاسىنا جۇرەدى. ايىپ ەتپەڭىز قايتىپ ورالعاننان كەيىن قاراماعىڭىزعا تابىس ەتەرمىن.
— وندا مەن ءوزىم بارىپ سويلەسىپ قالايىن، وعان رۇقسات ەتەسىز عوي، — دەپ ەزۋ تارتتى مۇكاراما.
— كەشىرىڭىز، جەكە باستىڭ اڭگىمەسى جورىق ۇستىندە جاۋىنگەر وفيسەرگە دە، اسكەر قىزمەتىندە جۇرگەن دارىگەرلەرگە دە لايىق ەمەس. Meن قاتە تۇسىنبەسەم ءسىز دارىگەر شىعارسىز، — دەپ ءازمۇراتوۆ بۇيرىق تۇرىندە قاتال ءتىل قاتتى دا، تاعى دا باسىن ءيىپ، كەرى اينالىپ ۇيدەن شىعىپ كەتتى.
مۇكاراما بوگەلىپ قالدى. نە وعان ەرە شىعارىن، نە تۋرا بەرەرىن بىلمەي نۇرىمعا قاراي بەردى.
ەشكىمگە اقىلداسپاي، ازمۇراتوۆپەن ءوز بەتىنشە وكتەم سويلەسكەن ءور مىنەز مامبەت سەرىكتەرىنە دە تۇنەرە قارادى. ول ۇندەمەي ءبىراز وتىردى دا:
— مەن شىڭعىرلاۋ بويىنا ءتۇسىپ قايتامىن. سەندەر انا ويىل اسكەرىن وسى جەردە كۇتە بەرىڭدەر. ولار كەلىپ جەتكەنشە، مەن دە قايتىپ ورالامىن. بۇل جەردە بوسقا جاتقانشا ايتييەۆتىڭ، عالياسقاردىڭ تاپ قاي جەردە تۇرعانىنا باقىلاۋ جاسايمىن. بالكىم ولارمەن كەزدەسىپ تە قالارمىن، — دەپ ورنىنان تۇرەگەلدى.
جولامانوۆ باسىن شايقادى. ءبىراق مامبەتكە «بۇل قالاي بولدى؟» دەپ ويلاسۋدان ءمان شىقپايتىنىن بايقاپ ۇندەمەدى. باتىربەك مامبەتكە ەرىپ كەرى ءوز جۇزدىگىنە كەتتى.
3
ءازمۇراتوۆ شويقاراعا ءتىسىن قايراي ءتۇستى. «بۇلىكشىگە راقىم جوق. ءجا سەنىڭ باسىڭ، ءجا مەنىڭ باسىم قانجىعاعا قوناقتار. امانبايەۆ تا جاۋ جاعىنا شىقتى» دەدى ول ىشىنەن. پاتەرىنە قايتىپ كەلىپ تىزە بۇكپەستەن جاس قوسشىسى جانعوجاعا:
— امانبايەۆتى شاقىر! ءوزىڭ دە جولعا جينال. ءقازىر جۇرەمىز، — دەگەن پارمەندى جارلىق بەردى.
جانعوجا جۇگىرە جونەلدى. ەرتەگى سياقتى جۇمباعى مول اسكەر جورىعى وعان كەيدە الدەقايدا الىپ ۇشاتىن سيقىرلى جولداي كورىنەتىن.
بۇل جولى دا ول بۇرىن كورمەگەن، بىلمەگەن بيىككە ورمەلەپ بارا جاتقانداي سەزدى.
— سالمەن اعا، ءسىزدى ستارشينا ءازمۇراتوۆ شاقىرادى، تەز جەتسىن دەدى، — دەپ ەسىك الدىنا شانشىلا قالدى. ءسويتتى دە ول ءتۇسى وزگەشە سۋىنىپ كەتكەن ءوزىنىڭ سىرلاس پراپورششيگىن ءوز قۇلاعى ەستىگەن جاڭالىعىمەن قۋانتايىن دەگەن ادامشا: — سالمەن اعا، ءبىز جاساقشىلارمەن تابىساتىن بولدىق، كوماندير سولاي ۋادە بەردى. سىزدەرگە سونى ايتپاقشى، — دەدى ءجۇزى جايناي ءتۇسىپ.
بۇل ءسوز ۇيدە وتىرعان ەكەۋگە ەكى ءتۇرلى اسەر ەتتى. بار سىرى ىشىندە، بىرنەشە كۇن تۇيىق پىشىندە كەلگەن ابىلايەۆتىڭ ەكى كوزى جانعوجانى جەپ قويارداي بورىشە تىگىلدى دە، سالمەننىڭ جۇزىندە تاڭىرقاۋ پايدا بولدى. ءبىراق ەكەۋى دە ءتىل قاتپاستان ورىندارىنان تۇردى دا ەسىككە قاراي جىلجىدى.
— سالمەن اعا، — دەدى تاعى دا جانعوجا ۇيدەن شىققان سوڭ، ارتىنا قاراپ قويىپ. — الگى شەكەسى جارىلعان سۇرقيادان ساق بولىڭىز. بىلدىرمەي ىزىڭىزگە ءتۇسىپ ءجۇر.
ءوز ويىمەن بولعان سالمەن جاس جىگىتتىڭ جۇزىنە مەيىرلەنە كوز تاستادى دا، ءۇن قاتپاستان جۇرە بەردى. «راقمەت، قاراعىم! مۇنىڭ زۇلىم ادام ەكەنىن ءوزىم دە ءتۇسىندىم» دەگەن ءسوز تىلگە ورالعانمەن اۋىزدان شىقپاي قالدى. ونىڭ بار ويى: «راس پا، الدە مۇندا باسقا سىر بار ما؟ جاساقشىلارمەن تابىساتىن بولدىق، كوماندير سولاي ۋادە بەردى»، — دەيدى. مىنا ۋالاياتشىل وفيسەر «قىرامىن، جويامىن» دەگەن نيەتتەن شىنىمەن قايتقانى ما؟ بۇل قانداي تەز ىستەلگەن ءىس، تەز بەرىلگەن ۋادە؟ دەگەن سۇراقتارعا سۇرىنە بەردى. ءبىراق اشىق جاۋاپ تابا المادى. كومانديردىڭ ءوز اۋزىنان ەستىگەنشە اسىقتى. كەشىكپەي بۇل وعاش لەبىز دە ونىڭ الدىن توستى.
— امانبايەۆ مىرزا، انا كەيىندە قالعان وفيسەرلەردى بارىپ الىپ كەلىڭىز. مەن تابىستىم، — دەدى كىرىپ كەلگەن سالمەنگە ءازمۇراتوۆ.
كومانديردىڭ كۇلكى نىشانى كوپ كورىنبەيتىن جۇزىندە ەزۋ تارتقان شىراي بايقالدى. ال ىلەسە كەلگەن جانعوجا بۇرىنعىدان دا قاتتى جايناي ءتۇستى. ول: بۇل جورىققا سالمەن اعانى جىبەرمەكشى بولدى، مەنى ەرتە كەتەر دەپ قۋاندى.
— مەن تۇسىنبەدىم، ستارشينا مىرزا، كىممەن تابىستىڭىز؟
ءازمۇراتوۆ ەزۋ تارتقان كۇيى ويىن اياقتاعان بولدى.
— اعايىندارمەن تابىستىم. جاۋلاسۋدى ادىلەتسىزدىك دەپ تاپتىم. انا كەيىندە قالعان وفيسەرلەردى الىپ كەلىپ جاساقشىلارمەن ارالاستىرىپ ءبىر وترياد ەتۋ كەرەك.
سالمەننىڭ باسىنا ۇزدىك-ۇزدىك ويلار جۇگىردى: «بۇلىكشىلەردى قۇرتۋعا انت ەتكەن كوماندير. كەشە عانا الداپ قولعا ءتۇسىرۋدىڭ ايلاسىن تاۋىپ مەنى ىلگەرى وزدىردى. ءبىر ساعاتتىڭ ىشىندە بۇل قالايشا تاۋبەگە كەلە قالدى؟ بۇل... — دەپ ول بايقاماي باسىن شايقاپ سالدى.
— سۇلۋ دوكتور بار كورىنەدى... ەندى وفيسەرلەر اراسىنا شىعارىپ الۋعا بولادى، — دەدى ءازمۇراتوۆ ىلكى ويىن بەكىتە ءتۇسىپ.
«سۇلۋ دوكتور» دەگەنى مۇكاراما ەكەنىن سالمەن بىردەن سەزدى.
— تۇسىنبەيمىن ءازمۇراتوۆ مىرزا، — دەدى ول سۇر كومانديردەن كوزىن الماي.
ءازمۇراتوۆ قۋلىعىن اسىرا ءتۇستى. زورلاپ جۇگىرتكەن كۇلكى شىرايدى بەتىنەن تەز الا قويدى. سۋىق پىشىنمەن:
— مەنى وپاسىزدىق جولعا كوشتى دەپ ايىپتاۋعا دا قاحىڭىز بار، پراپورششيك مىرزا... ولاي بولعان كۇندە اشىپ ايتىڭىز: وسى ساعاتتان باستاپ ءبىزدىڭ جولىمىز وندا ەكى ايرىلادى، — دەدى.
سالمەن شىدامادى:
— ءبۇل «جاساقشىلارعا قوسىلامىز» دەگەن ارام نيەتتى ادالعا اينالدىرۋ ما؟ الدە مەنى سىناۋ ما؟ الگى جىمپيتىدان كەلگەن ارون تورەنىڭ شاپقىنشىسى دا مەنىڭ ىزىمە تۇسكەنىن ايتىپ سالدى. ايتقان جوق — اشىپ الدى...
— ءا، — دەدى ءازمۇراتوۆ الدەنەنى جاڭا عانا تۇسىنگەندەي. — ءسىز سول كىسىدەن ۇركىپ قالعان ەكەنسىز عوي. ونىڭ - جاراسى جەڭىل. ءبىر پوليسيانىڭ بار-جوعىن جۇرت جوقتاماس.
— سوندا قالاي بولادى؟ مەن كەيىندەگى جىگىتتەرگە نە دەپ تۇسىندىرەمىن؟ ولار مەنىڭ ءوز باسىمدى قاعىپ تاستاۋى مۇمكىن عوي؟
ءازمۇراتوۆ سالمەننىڭ قولعا تۇسكەنىن سەزە قويدى. وپاسىزدىق قارماعىنا ابدەن ىلىكتىرۋ ءۇشىن ول ەندى اقىلداسقان ادامنىڭ ءتۇرىن تانىتتى.
— ول دا دۇرىس بولجال ەكەن، امانبايەۆ مىرزا. مەن مۇنى ويلاماپپىن. ولارعا تۇسىندىرۋدەن گورى بۇيرىقپەن بارعان ءجون. سوندىقتان ءسىزدى جۇمساۋىم قاتە، ءوزىم بارۋىم كەرەك. ايتپەسە ۋالاياتتىڭ الدىندا انت ەتكەن وفيسەرلەر مۇنى يزمەنا دەۋى دە زاڭدى.
سالمەندى ەندى ءبىرى شاتتىڭ، ءبىرى وكىنىشتى وي قاباتتاسا جۇلقىلاعانداي بولدى. «كەشەدەن بەرى ۇيقى بەرمەي توڭبەكشىتكەن اسىل ارمان بۇگىن شىنىمەن ورىندالدى ما؟ تەڭدىك ىزدەپ توپىرلاعان انا كوپ جىگىتتەرمەن تاستاي قۇشاقتاسىپ بۇدان بىلاي بىرگە اتتانامىز با؟ بىرگە جورتىپ، بىرگە ايالداپ، ەڭسەسى تۇسكەن ەل مەن جەردىڭ اتا مەن بابا كوتەرگەن ەركىندىك تۋىن بىرگە كوتەرەمىز بە؟ ارتتا قالعان قايعىلى جار مەن قاسىرەتتى بالانىڭ ەندى قايتىپ اق ءجۇزىن مۇڭ، اي قاباعىن كىرەۋكە شالماي وتۋگە باس بەرەمىز بە؟ الىستاعى ءتۇن قاتىپ، ءتۇسى قاشىپ جۇرگەن ەر جىگىتتەرگە ەرتەڭ بارىپ تۋىسقاندىق قول سوزامىز با؟ مۇنى باستا نەگە ويلامادىڭ؟ نەگە جازىقسىزدان جازىقسىز قان توگۋ جولىنا بەل بايلادىق؟ كىمگە قارسى قارۋ كوتەرگەنىمىزدى ويلاماي نەلىكتەن دوسقا كۇلكى، دۇشپانعا تابا بولۋ جولىنا تۇستىك؟ جوق، بۇل تاۋبەگە كەش كەلۋ ەمەس. بۇل: اداسقاننىڭ الدى ءجون، قايتىپ ءۇيىرىن تاپقان سوڭ دەگەن دانا سوزگە كەلەتىن وڭ ساپار، وڭ جول بولۋعا اينالدى. بۇل باقىت، بۇل شىن باقىت. بۇل ءتاڭىرىنىڭ وڭ جولعا باستاۋى. بۇل ارۋاق قولداپ، ب ا ق جانۋ.
سالمەننىڭ ويىلدا قالعان ءۇيى، ەكى جاسار بالاسى، جاس ارۋى، اكەسى مەن شەشەسى كوز الدىنا كەلە قالدى...
— نەگە ويلانىپ قالدىڭىز، پراپورششيك مىرزا؟ — دەدى ءازمۇراتوۆ وعان كەكەسىن ۇنمەن. — مەن ءوزىم بارامىن، سىزگە ءحاۋىپ...
كومانديردىڭ ۇنىندەگى كەكەسىن دىبىس ونىڭ قۇلاعىنا كەلمەدى. ول ءبىر ءسات جان ىرزالىعىنا بەلشەسىنەن باتقانداي بولدى، شاتتىق ويدىڭ قۇشاعىندا قالدى. از ۋاقىت وتكەن سوڭ ول تەرەزە الدىندا تەرىس اينالىپ تۇرعان ءازمۇراتوۆتىڭ قاسىنا جاقىنداپ كەلىپ ويىنداعىسىن اعىتىپ سالدى.
— مەن مۇنى كەشە عانا ويلاپ ەدىم، كوماندير مىرزا. مۇنىم وتە كەش بولدى، ەل الدىندا، جۇرت الدىندا قارا قىلمىس ىستەگەندەي جۇرەككە ءزىل سالدىم دەپ ءوزىمدى ءوزىم تىلگىلەپ ەدىم. ەندى مىنا ءسىز دە ادىلەت جولىنا بەت بۇرىپ شىن ەرلىككە قادام باستىڭىز. بۇل باقىت! بۇل ەل ءۇشىن، ەر ءۇشىن باسقان ىزگى قادام! ادام توقسان ءتۇرلى اقىلمەن ءپىشىپ، ويمەن ولشەپ، ازاماتتىق اردى تەك ازاماتقا عانا ارناۋ قولىنان كەلەتىن جان از. از ءومىرىن كوپكە باعالايتىن جان دا ساناۋلى. مەن ءسىزدى تۇيىق كورىنگەن سوڭ بۇلاي بولماس دەپ ەم. قاتەلەسكەن ەكەم. ءسىز قيىن-قىستاۋ جەردە وڭ قولىنىڭ ۇشىن حالقىنا بەرە الاتىن ارداگەر جان بولىپ شىقتىڭىز. تۇزدە جان قيار جولداس، ۇيدە ءبولىپ جەر سىيلاس، كەڭ پەيىل قازاق تىڭ كەڭ ويلار وقىمىستىسى ەكەنسىز، جاڭىلسا تۇزەپ، سۇرىنسە دەمەيتىن اعا تاپقانىما ريزامىن...
— ارينە، جاڭىلعاندى تۇزەۋ مىندەت...
— وعان مەنىڭ شاگىم جوق. ءبىر قىسپاقتان بوي جازىپ، كەڭگە قۇلاش سەرمەگەن اناۋ جۇزىنەن يمانى شىققان قىردىڭ موماقان ۇلدارىن قۇرۋلى توردان الىپ شىعارار ازامات كەزدەسەر دەپ كۇتىپ ەدىم، مىنە كەزدەستىڭىز. ويىلدان شىققاندا الدىمدا جازىقسىز جان بار، كەزدەسەر دوس بار، ار-ۇياتىڭدى الدىڭا تارتار اعايىن تولى دەپ ويلاعان جوق ەدىم. ءبىلىم مەن ونەردەن قۇر قالعان، وزگەنىڭ تەپكىسىندە قان قاقساعان، ەڭبەگى ەش، تۇزى سور جانداردى جاۋ دەۋ كۇپىرلىكپەن بىردەي ەكەنىن بۇگىن تۇندە عانا ءتۇسىنىپ ەدىم، ولارعا قول كوتەرۋدى اق ءسۇتىن ەمگەن اناعا قول كوتەرۋمەن بارابار دەپ ويلاپ ەدىم. مەنى ءسىز ءابىلدى ولتىرگەن قابىلدىڭ كۇناسىنەن دە زور كۇنادان قۇتقاردىڭىز. سىزگە مىڭ راقمەت، ۇلى تابىسۋدىڭ ۇستىندە مەنىڭ كىشكەنە باسىم قۇربان بولسا ارمانىم جوق. ءسىز تىنىعىڭىز، مەن ءوزىم بارىپ ۇگىتتەيىن قاراتوبەدە قالعان ازاماتتاردى. ولار تۇسىنۋگە ءتيىس، تاۋبەگە كەلۋگە ءتيىس.
— جوق، جوق، مەن ءوزىم بارامىن. مەن كومانديرمىن، — دەپ، ءازمۇراتوۆ كىلت بۇرىلىپ، سالمەنگە تىك قارادى.
سالمەننىڭ قاتتى تولقىعان قىزىل جۇزىنەن شاتتىق شىراي اتىپ تۇر ەدى. ەلجىرەگەن جۇرەك لەبىزى ونىڭ ىشىندەگى بارلىق ادالدىق شۋاعىن سىرتقا جايىپ نۇر جالىنىن لاۋلاتىپ جىبەرىپ ەدى. «قارا نيەتتى زۇلىم! — دەدى ىشىنەن ءازمۇراتوۆ. — ابىلايەۆتىڭ ايتقانى شىن بولدى. استىرتىن بارىپ جاۋعا سىر اشىپ ءجۇر ەكەن، بۇل اقيقات ەكەن...»
— يۋنكەرلەردى ەسىك الدىنا جينا! — دەپ بۇيرىق ەتتى ول جانعوجاعا.
ونىڭ سىر بەرمەس بوزاڭ تارتقان سوپاق بەتى سۇر قالپىندا قالدى. سالمەننىڭ وزەككە ءتيىپ قورعاسىنداي بالقىتارلىق جالىندى سوزدەرى الدەقايدا اسىپ كەتكەنگە — جەلگە كەتكەنگە ۇسادى. ءازمۇراتوۆ اربالعان تورعايعا اقتىڭ ۋىن شاشار جىلانداي قادالىپ قالدى.
اياعىن جۇگىرە باسىپ، شۇيكەدەي شوشايعان تورت-بەس قىستاۋدان جانعوجا جاس يۋنكەرلەردى ەرتىپ كەلگەندە ەكى وفيسەردىڭ ەكەۋى ءبىرى مۇز، ءبىرى وت پىشىندە ەكەن: «ءازمۇراتوۆتان ىزعار، امانبايەۆتان جالىن اتىپ تۇرعانداي جارقىن كورىندى».
ءازمۇراتوۆ بايلاۋلى تۇرعان قارا كەر اتقا ءمىنىپ تە الدى.
— ايبىندى وفيسەرلەر! مەن كەيىندە قالعان ءوز جىگىتتەرىمىزدى وسىندا اكەلۋگە اتتانعالى تۇرمىن. ءوزىم كەلگەنشە مۇنداعى وتريادقا باسشىلىق ەتۋ مىندەتىن مىنا الدارىڭىزدا تۇرعان ابىلايەۆقا جۇكتەيمىن. بۇل كىسىنىڭ شەنى ۇلكەن، اتاعى زور، جاسى دا بارىڭىزگە اعا. ونىڭ بۇيرىعىن ەكى ەتپەيسىڭدەر. جولىققانشا ساۋ بولىڭدار!
وفيسەر اتىن تەبىنىپ قالدى، جانعوجا وعان تىرسەكتەسە اۋلادان شىقتى. ات تىزگىنىن تەجەپ، ءازمۇراتوۆ كەيىنگە موينىن بۇردى.
— كاپيتان ابىلايەۆ! — دەدى ول داۋىستاپ. — پراپورششيك امانبايەۆ ەكەۋىڭىز مەنى وزەك باسىنا دەيىن شىعارىپ سالىڭىز.
— قۇپ! — دەدى سالمەن.
ابىلايەۆ جاۋاپ ورنىنا باسىن ءيدى. ەرتتەۋلى اتىنا قاراي ءجۇردى.
اششىساي وزەگىنىڭ قۇبىلا بەتىندە قارا ءدوڭ اتانعان ءبىر بەل بار-دى، جاز بويى جاۋىن كورمەي شوكەسىنە دەيىن تۇتەلەنگەن سول قارا قۇيقا جونايتقا سارى جەلىسپەن كەلىپ يەك سۇيەدى دە، كەيىندەگى قاتارلاسا شوقىتقان ۇشەۋدى كۇتىپ ءازمۇراتوۆ كىلت تۇرا قالدى. سالمەننىڭ استىنداعى ارشىنى الىمدى، قازاق ات جىلقى جەلىسكە تۇسسە، باستىق اتىن ارتقا سالىپ تا كەتەرلىك جايى بار بولاتىن.. ءبىراق وفيسەردىڭ بۇگىنگى «ىزگى» وزگەرىسىنە قاتتى سۇيسىنگەن پراپورششيك سىپايىگەرلىك كورسەتتى، كومانديردىڭ الدىنا ءتۇسۋدى ادەپسىزدىك دەپ ءبىلدى. ول ابىلايەۆ پەن جانعوجانىڭ قاتارىنان وزبادى. توقتاي قالعان كەزدە ول ءازمۇراتوۆتان تاعى دا ءتاتتى لەبىز كۇتكەندەي ادەپپەن اتىنىڭ باسىن تەجەپ، قۇلاق توسا باستادى. كوماندير كۇتتىرمەدى.
— سۇلۋ دوكتور تانىس ەمەس پە؟ — دەدى ءازمۇراتوۆ شىلبىر تاستارلىق جەردە تۇرىپ قالعان سالمەنگە الدەنەنى سىرلاسار ادامشا قاباق ءتۇيىپ.
سالمەن ەلەڭ ەتە قالدى. «مۇكاراماعا كوزى تۇسكەن ەكەن» دەگەن قىزعانىش وي كەلدى وعان. ول تۇسىندىرە باستادى.
— تانىس، تانىس، ستارشينا مىرزا. ول كىسى دوكتور ەمەس، مەدسەسترا. مەن ورالدان بىلەمىن. كوپتەن تانىسپىز... مەنىڭ بىرگە وقىعان مەكتەپتەس دوسىمنىڭ قالىڭدىعى. ورالداعى بەلگىلى قۇربانوۆتىڭ قارىنداسى. حيرۋرگيالىق تاجىريبە الۋ ءۇشىن اعاسى دوكتور شۋگۋلوۆتىڭ اۋرۋحاناسىنا جىبەرگەن. ءقازىر مىنا جىگىتتەردىڭ اراسىندا كەلە جاتقان كورىنەدى. مۇسىلمانشا بىلەتىن قىمباتتى ادام...
— ىمم، سولاي دەڭىز. قالىڭدىعى دەيسىز بە؟
— ءيا، قازاقتىڭ ءبىر كورىكتى جىگىتىنىڭ ايدار تاققان قىزى. كەلىنشەگى دەسە دە بولادى (سالمەن مۇكارامانى قىزعىشتاي قورعاپ كەتتى). قىز دا، جىگىت تە قۇداي قوسقانداي تەڭ، ەكەۋى دە سۇلۋ جاندار.
— ول دوسىڭىز قايدا؟ فاميلياسى كىم دەيسىز؟
— فاميلياسى جۇنىسوۆ، اتى حاكىم. ءقازىر ول سىرت ەستۋىم ايتييەۆتىڭ پولكىندا كورىنەدى. جازعىتۇرىم اتاماندار كوتەرىلىسىندە تۇرمەگە وتىرىپ شىقتى... سودان بەرى كورگەنىم جوق.
— ايتييەۆتە پولك بار ما؟
— ءيا، مىنا جاساقشىلاردىڭ تۇپ ماقساتى سوعان قوسىلۋ ەكەن.
ءازمۇراتوۆ قاباعىن تۇيە قالدى.
— پولك قۇرعاندا قارۋ-جاراقتى قايدان الماقشى؟
— ويباي، قارۋ تابىلادى عوي. اتامانداردىڭ ءوز قارۋىن وزىنە جۇمساپ جاتىر دەگەن حابار بار.
— مۇنى ءسىز قايدان ەسىتتىڭىز؟ ءسىز اۋەلدەن سول ايتييەۆتىڭ تىلەكتەسى بولماعاي ەدىڭىز؟!
سالمەن كۇلىپ جىبەردى.
— ايتييەۆكە تىلەكتەس بولۋ ۇلكەن باقىت ەمەس پە، ءازمۇراتوۆ مىرزا...
— سۇلۋ قىز دا بولشيەۆيك دە...
ءازمۇراتوۆ ءسوزىن اياقتاماي ابىلايەۆتى شاقىردى. ءتۇسى وتە-موتە كوگىلدىر تارتقان پوليسيا كاپيتانى اتىن ومىراۋلاتا كەلىپ، ءازمۇراتوۆقا قۇلاق قاعىپ جارلىڭ كۇتە قالدى.
— ال، مەن كەتتىم، كاپيتان مىرزا. ەكى كۇن ءوتىپ، ءۇشىنشى كۇنى تاڭ الدىندا ورالامىن. ءسىزدىڭ اقپارىڭىز تولىعىمەن ىسپاتتالدى. سالمەن امانبايەۆ بولشيەۆيكتەردىڭ تىلەۋلەسى، دوسى، جان اشىرى ەكەن...
نەگە ەكەنى بەلگىسىز، ابىلايەۆ سالمەننىڭ ارعى جاعىنان كەلىپ توقتاپ ەدى. ءازمۇراتوۆ وعان يەك قاققانداي بولدى. ءبىراق بۇعان ماعىنا بەرگەنشە، بۇرىلىپ كاپيتان جۇزىنە كوز جىبەرىپ ۇلگەرگەنشە بولماي، ات ۇستىنەن اينالا بەرىپ سالمەننىڭ تۋ سىرتىنان تارتىپ قالعان ناگان داۋىسى تارس ەتتى...
— Ah! — دەدى سالمەن ات جالىن قۇشىپ، قازانات بيە قارعىپ كەتتى.
— سالمەن اعا! — دەپ شىر ەتتى جانعوجا. باسقا ءسوز ونىڭ اۋزىنان شىقپاي قالدى، — جاس وفيسەر ات جالىن قۇشقان سالمەنگە ۇمتىلا بەردى...
كەشەدەن بەرى ءىزىن اڭدىعان ءتۇسى سۋىق سۇر وفيسەر ۇكىمدى دە ءوزى شىعارىپ، ورىنداۋىن دا ءوزى ورىنداپ ەدى. قارعىعان بيەدەن قۇلاماي قالعان سالمەن، ەر ۇستىندە دۇرىستالىپ وتىرعان جانشا ات جالىن تىرەپ، باسىن كوتەرىپ الدى.
— اتتەڭ!.. قاپىدا كەتتىم... جانعوجا!
ول قايتادان ات جالىن قۇشىپ قالدى.
— اعا، سالمەن اعا! — دەدى ايقايلاپ جاس وفيسەر. — باقىل بول، اعا!..
— اتتەڭ! — دەدى تاعى دا باسىن كوتەرىپ الىپ سالمەن. ول جانعوجانىڭ اعالاعان داۋسىنا قۇلاق توسقان جانشا باسىن قيسايتتى. سونسوڭ تاعى دا كوتەرىلە بەرىپ ءجۇزىن جانعوجاعا بۇرا ءتۇستى، موينى جار بەرمەي، كەلەسى ءسوزى تاپ سول ساتتە ىزعىرا قالعان جەلگە كەتكەندەي ۋىلدەپ شىقتى: — قاپىدا كەتتىم. دوستار... جانعوجا، جەتكىز... جۇنىسوۆتارعا... جەتكىز... قوش! ادالمىن. ارماندا كەتتىم!.. حاكىم! قوش!.. ادالمىن!..
ەكىنشى رەت تارس ەتە قالعان مىلتىق داۋسى جانعوجانى اتتان ۇشىرىپ جىبەرگەنىن سالمەن كەرگەن دە جوق ەدى، بىلگەن دە جوق ەدى. وزىنەن بۇرىن اتتان قۇلاپ قالعان ۋىلجىعان جاس جانعوجانىڭ بال اۋزىنان قارا قان كەتىپ جاتىر ەدى. سول كۇنگى ءبۇل ەكى ىزگى جاننىڭ اقتىق تىلەگى الىستاعى حاكىمدەر تۇگىل، اششىسايدا جاتقان نۇرىمدارعا دا جەتپەدى. كەيىن جەتتى.
ءتورتىنشى تاراۋ
1
بۇل كۇندەرى حاكىمنىڭ تاتار ءدامى مەن بىتەر دەمى بەزبەنگە تۇسكەن شاق-تى...
سول جىلى كۇزدە جاڭبىر مول بولدى دا، جاۋىن ارتى قارا سۋىققا اينالىپ كەتتى.
كۇندىز سولتۇستىكتەن تۇرعان جەل ىزعارى سۇرعىلت بۇلتتاردى بىرىن-بىرىنە قوسپاي تۇيدەك-تۇيدەگىمەن وڭتۇستىككە قاراي جوڭكىلتىپ جاتتى. ال، كەشكە قاراي جەل باسەڭسي قالىپ، كەرى سەرىپكەن قويۋ، بوز-قوڭىر بۇلت جەردى سۋىق جاڭبىرمەن تولاسسىز سابالايتىن بولدى. بۇل كۇندىزگى ازىناعان جەل مەن تۇنگى قالىڭ جاۋىن قارا مالدى قىرعا شىعارماي قاراسىنعا، قوراعا ايداپ تىقتى: قىرداعى باسى بىرىكپەيتىن ءۇيىر-ۇيىر جىلقىنى بورىدەي ءيىرىپ ساي مەن سالاعا، باۋىرى ىقتاسىن بيىك جوندار مەن ءتۇبى شۇڭعىل وبالارعا تىقسىراتىن بولدى. جوندا مال، تۇزدە جولاۋشى سيرەدى. سىعىرايعان شىم ۇيلەر مەن سارى بالشىقتان سالعان جاتاعان قىستاۋلاردىڭ قيۋى قاشقان قيسىق ەسىكتەرىنەن، اينەگى سىنىپ شۇبەرەكپەن تىعىنداعان تەرەزە كوزدەرىنەن ىزعىرىق ازىنادى؛ كيىمى جىرتىق، ەتىگىنىڭ جۇلىعى تەسىك جالبىر قارا شۇناق بالالار بۇيىعىپ وت باسىنا ۇيمەلەدى؛ كەمپىر مەن شالدار ۇستەرىنە تون-شاپاندارىن قاباتتاي ءتۇستى؛ ۇزدىكسىز سۋىق جاڭبىردان قالجىراعان كارى ساۋلىق پەن ارىق تورپاق ءۇيدىڭ قازان جاق بوساعالارىنا ءبىرجولا ورنالاستى دا، بىقسىعان تەزەكتىڭ اششى ءتۇتىنى مەن مال استىنىڭ ىلعالدى اۋىر قىشقىلت ءيىسى قوسىلىپ، ءىشى تار، جۇپىنى قىستاۋلاردىڭ تىنىسىن تارىلتا باستادى؛ ونىڭ ۇستىنە تۇنگە قاراي شالداردىڭ جوتەلگەنى، بالالاردىڭ تۇشكىرگەنى، تاناۋىنا ءتۇتىن ءيىسى كىرگەن ساۋلىقتىڭ پىسقىرعانى، جارىعى كەم، جىلۋى از، اۋاسى اۋىر جەركەپەلەردەن ىشقىنعانداي ءبىر دىبىس شىعاراتىن بولدى.
قارا توپىراقتى جاڭبىر سۋىنا مەيلىنشە قاندىرعان بۇل قاراشا ايى جەر بەتىنە تەلەگەي-تەڭىز قاق تۇرعىزىپ بولدى دا، قاقاعان ءبىر تۇنىندە بۇكىل ولكەنى ايازبەن سيپاپ ءوتتى؛ ەرتەڭىنە-اق وي مەن قىر، ساي مەن سالا تەپ-تەگىس كوكالا مۇزعا ورانىپ شىقتى. ءبىراق كوپكە دەيىن قار تۇسپەدى، جىلتىر دالا جەلتوقساندا دا جاپ-جالاڭاش قارا قاتقاق كۇيى جاتتى.
ارقادان تۇرعان ىزعىرىق جەل كۇشەيىپ، وقتىن-وقتىن قار ۇشقىنداپ تۇرعان ءبىر كەشتە جايىق جاعاسىنان شىعىپ، اڭقاتى باسى تىكسايعا قاراي حاكىم كەلە جاتتى. ونىڭ استىنا مىنگەن تۇرقى ۇزىن، ءجۇرىسى جۇمساق قارا كوك بيەنىڭ بۇلكىلى دە cap جەلىسكە تاتىرلىق — جەلدەي ەسىپ كەلەدى. ءبىراق جەلكەدەن سوققان قارا سۋىق ءجۇرىستى ەرىكسىز جەدەلدەتىپ، ول اۋىق-اۋىق شاۋىپ الادى. جولعا شىعاردا حاكىم ۇستىنە شولاقتاۋ سارى تون تاۋىپ كيگەن ەدى، ءقازىر ءۇستى وتە جىلى، بايپاقسىز قارا ەتىك بولعانمەن اياق تا توڭار ەمەس، جالعىز-اق تىزە مەن قول شىداتپايدى. ءبىر كەز تىزگىندى بوساتىپ جىبەرىپ ەكى تىزەسىن كەزەك ۋقالاپ، جىلىتىپ قولدىڭ جانىن كەلتىرگەندەي بولىپ، ول قايتادان تەكىرەكتەيدى. دالا قانشاما جالپاق، ەل-ەلدىڭ اراسى قىم-قيعاش شالعاي كەلسە دە، جورتۋىلعا ۇيرەنگەن قىر جىگىتى شالىمدى اتپەن انە-مىنە دەگەنشە-اق كوپ جەردى ەڭسەرىپ الا بەرەدى. ءبىر جاعى سۋىقپەن جانە ەسى دەرتى تۇندەلەتىپ ءوز ەلىنە جەتۋ بولىپ، حاكىم دە سول ساپاردا ەلسىز اسۋدى تەز بەلدەن باستى. ول جولىنىڭ جارىمىنان كوبىن ەكىندى مەن اقشام اراسىندا-اق جەڭىپ الدى. ال ونىڭ جولى اڭقاتىنىڭ باسىن كەسىپ وتكەندە جەتپىس شاقىرىمعا اياعىن جيمايتىن جەر-دى.
سىرىم شىققان وباعا ىلىككەندە الدىنان ورەگە جايعان قۇرتتاي بوپ، كەپىكى الا كولەڭدە جىپىرلاعان قالىڭ جىلقى كەزدەستى. جاز كۇنى بەت-بەتىمەن جايىلىپ، ۇيىر-ۇيىرىمەن ەندەپ جاتاتىن بوزدى دالاداعى كوپ جىلقى كازىر شوعىرلانىپ، ەتەك-جەڭىن جيناپ، ەكشەلە تۇسكەن: ساۋىر ءجۇنى ۇرپيگەن جاباعىلار ىققا قاراي دومالاپ، بىرىنە ءبىرى بۇيىعا جابىسىپ، باسىن جەرگە سالماستان جىلجىپ بارادى؛ ساۋىرلارى زونتەكتەي، تۇگى قالىڭ دونەجىن، بەستى جىلقىلار مەن اياعىن الشاق باسقان قازىلى تۋ بيەلەر ىقتاعان تاي-تۋلاقتىڭ سوڭىنان ءبىر قىرىنداي جايىلىپ، امالسىز ەرە تۇسەدى.
قىسىراقتىڭ قىزعانشاق كەلگەن قاپساعاي دونەندەرى قالىڭ قاباق قارت ايعىرلارعا قۇلاق جىميتىپ، جال كۇدىرەيتۋدى سيرەتكەن سياقتى؛ ءۇيىر مەن ءۇيىردىڭ الشاق اراسىن دا قارا سۋىق جىمداستىرا باستاعانداي ەل مەن ەلدىڭ، باي مەن بايدىڭ ءبىرى قۇلالى، ءبىرى الالى جىلقىسى ساپىرلىسا تۇسكەن.
وبانىڭ كۇنگەي جاق تۇبىندە ىقتا وتىرعان ءتورت جىلقىشى حاكىم ۇستىنەن شىعا كەلگەندە ورىندارىنان ۇشىپ-ۇشىپ تۇرا كەلدى. بۇلاردىڭ قاتتى ساسىپ قالعانىن حاكىم بايقاعان جوق. «وبانىڭ ىعىندا جانتايىپ جاتىپ اڭگىمە سوققان عوي» دەپ ويلادى كەشىگىڭكىرەپ تۇرىپ جاتقان باسقالارىنان جاسى ۇلكەن كىسىگە جاقىنداي ءتۇسىپ. ءسويتتى دە ول باسىنداعى ۇلكەن سەڭسەڭ بوركىن الشىسىنان كيگەن، اياعىندا كيىز بايپاقتى ەتىگى بار، كۇپىلى قارا مۇرتتى كىسىگە:
— اسسالا-ما-لايكۇ-مم، — دەدى، سالەم بەرۋگە ءتىلى ارەڭ كەلىپ.
ول سۋىققا شىدامسىز قولى مەن تىزەسىن كوبىرەك قورعاپ جەلە جاتىپ، بەتى-اۋزىنىڭ دا قاتتى توڭىپ قالعانىن سەزگەن جوق ەدى. سالەم بەرۋگە اۋزى كەلىسپەي، ءتىلى بۇرالعانىنا ءوزى دە ساسىپ قالدى. ونىڭ ۇستىنە مىنا كۇپىلى قازاق كوزىنە ءبىر قاراعاندا جىلقىشى سياقتى ەمەس، ەلدىڭ باس كوتەرگەن قاتارداعى ادامنىڭ ءبىرى تارىزدەندى.
— ۋاليكسالەم. جول بولسىن! — دەدى كۇپىلى، اقىرىن عانا جۇمساق ۇنمەن.
— كۇن وتە سۋىق ەكەن، — دەدى حاكىم وعان قادالا قاراپ، توڭىپ قالعانىنا كەشىرىم سۇراعان ادامشا جاسىڭقىراعان پىشىنمەن.
ءسويتتى دە تىزگىنىن ەرىنىڭ قاسىنا وراي سالىپ، ەكى قولىن بىرىنە ءبىرىن ۋقالاپ-ۋقالاپ جىبەرىپ، الاقانىنىڭ سىرتىمەن بەت-اۋزىن ىسقىلادى.
— تىلەۋبەرلى الىس پا بۇل جەردەن؟ — دەدى ول ازدان شەيىن، ونىڭ ءسوزى بىردەن-ەكى انىقتالا ءتۇستى.
شەتكەرىرەك شىعىپ حاكىمگە، استىنداعى ونىڭ بيەسىنە كوزىن قاداي ءتۇسىپ ولشەپ-پىشىپ قاراعان ءبىر كۇرجىكتەۋ جاس جىگىت:
— وللاھي، مەن كاكول ەكەن دەپ باعانادان تىلىنە تۇسىنبەي تۇرسام، قازاق ەكەن عوي، — دەدى قاسىنداعىعا كۇلىپ، سانىن سوعىپ قالىپ. — كاپىر وتەيىن كاكول ەكەن دەپ ەدىم.
— كاكول ەمەس ەكەنىن قايدان ءبىلدىڭ؟ شولاق تون... قارا ەتىك... ءتۇسى دە قۇبا، — دەپ ەكىنشى جىگىت الدىڭعىنىڭ پىكىرىنە ەداۋىر دالەلدى شاك كەلتىردى.
حاكىم بۇل ەكەۋىنىڭ ءسوزىن ەستىپ كۇلىپ جىبەردى.
— وزدەرىڭ قاي جەردىڭ كاكولىسىڭدار؟ — دەپ سۇرادى ول، ازىلدەپ.
كۇرجىكتەۋ جىگىت حاكىمنىڭ قازاق ەكەنىنە كوزى ابدەن جەتىپ:
— مىرزا، ءبىز وسى توڭىرەكتىڭ جىلقىشىسىمىز: مىنا جىگىت كەردەرى مۇقايدىڭ جىلقىشىسى، — دەپ ول حاكىمنىڭ قازاق ەكەنىنە شاك «ەلتىرگەن اشاڭ جىگىتتى كورسەتتى. — مىرزالىنىڭ مۇقايىن ەستۋىڭ بار شىعار. سونىڭ، كادىمگى بولىس مۇڭايدىق جىلقىشىسى. مىناۋ ابىز بولىستىڭ جىلقىشىسى؛ مەن الىبەك اۋىلىنىكىمىن، — دەپ اۋزىن تولتىرا سويلەدى. — ال، قايرەكەڭ (قارا مۇرتتى كىسىگە قاراپ، ول جاۋتاقداي ءتۇستى)... قايرەكەڭ، ءوز جۇمىسىمەن جۇرگەن قايرەكەڭ... تىلەۋبەرلىنىڭ قايسىسى كەرەك ەدى — مۇنى قايرەكەڭ بىلەدى.
«قايرەكەڭ» دەگەنگە حاكىم قۇلاعىن تۇرە ءتۇسىپ، مۇرتتى كىسىنىڭ سىرت ءپىشىنىن تۇگەل قاراستىرىپ شىقتى: ورتا بويلى، قارا تورى، جۇمساق ءجۇزدى ادام، «ىزدەگەن حايروللام تاپ وسى بولماعاي! مەڭكەڭ: بالا سياقتى كىسى، سەنىمەن ول زامانداسىنداي سويلەسەدى، وتە كىشىپەيىلدى جانە ءوزى جاراتىلىسىنان قويشى-قولاڭمەن ءۇيىر دەگەن ەدى». دەپ ويلادى.
اتاقتى، داۋلەتتى ادامنىڭ جىلقىشىسى ەكەنىن ماقتانىشپەن كولدەنەڭدەتە تۇسكەن بۇل پىسىق جىگىتتەن حاكىم ىزدەگەن ادامىن تىكە سۇراۋعا سەنىڭكىرەمەي:
— ءوزىم شالقار ساعاسىنىكىمىن، كاكول ەمەسپىن، — دەپ ءازىلىن ارالاستىردى دا: — تىلەۋبەرلىلەرگە سوعا كەتەتىن شارۋام بار ەدى، — دەي سالدى.
— تىلەۋبەرلى دە، ابىز دا مىنە ءتيىپ تۇر. كاكەڭ بولىستىڭ ۇيىنە بارساق — سوناۋ اعاش، — دەپ پىسىق جىلقىشى اتقا كوشتى': — پاي شىركىن، مىنا قارا كوك بيەنىڭ كورگەن توستىكتەي ءتۇرى-اي! تاپ بولىستىڭ قارا ايعىرىنداي ۇزىندىعى ەسىك پەن توردەي ەكەن. جۇيرىك شىعار بۇل دا.
ول حاكىمنىڭ ارت جاعىنا اينالىپ، بيەنىڭ سالىڭقى كەلگەن سۇلۋ ساۋىرىن، جەلەڭ قۇيرىعى مەن تىك باقاي، سيدا شاشاسىنا دەيىن كوزىمەن ءسۇزىپ ءوتتى.
«بولىس كاكەڭ... قارا ايعىر» دەگەن سوزدەردەن حاكىم بەلگىلى بولىس حاكىم باكەباسوۆتى ايتىپ تۇرعانىن ءبىلىپ، ونى كۇنى كەشە قالەندى بوساتۋ ءۇشىن اكەسىنىڭ ۇستاپ الامىن دەپ جيىنمەن اۋلىنا تونگەنى ويىنا ءتۇستى. «سول جۇيرىك قارا ايعىر عوي قۇتقارعان، ايتپەسە انا جىلعى جىگىت العاندا ءتىزىمدى ورتەيمىز دەپ اۋىلىنا ات قويعان ەرەۋىلشىلەردىڭ قولىنا تۇسەتىن ەدىڭ. كىم ءبىلسىن، وسى جولى دا قارا ايعىرمەن جىمپيتى اسىپ كەتتىڭ بە؟ ماعان سەنىڭ كەرەگىڭ شامالى. ماعان كەرەگى باسقا كىسى... — دەپ ىشىنەن ول قارا مۇرتتى، كۇپىلى ادامنان كوزىن ايىرمادى.
— شالقار ساعاسىنىكى... ءاتى-جونىڭ كىم بولدى، ىنىشەگىم؟ — دەپ سۇرادى كۇپىلى ادام، حاكىمنىڭ قايتا-قايتا قاراپ، ءبىراق توسىرقاپ تۇرعانىن سەزىپ.
حاكىم ءاتى-جونىن ايتتى.
— ىمم! — دەدى سوزىپ بەيتانىس ادام، ايتاتىن ءسوزىن ساپتاعانداي، اۋزىن اشا ءتۇستى.
— ءسىزدى مەن تانىپ تۇرعان سياقتىمىن. جاڭىلماسام ءسىز حايروللا دەيتىن كىسى شىعارسىز. جاڭىلسام كەشىرەرسىز، اعا! — دەدى حاكىم، نەدە بولسا بۇل كىسىنىڭ ءاتى-جونىن بىلگىسى كەلىپ.
— ءيا، حايروللا مەنىڭ اتىم. عابيدوللين دەيتىن كىسىمىن. شىراعىم، مەن دە سەنىڭ اكەڭنىڭ اتىن دا، ءوزىن دە جاقسى بىلەمىن. مارقۇم، جۇكەڭ قايتىس بولدى دەپ ەسىتتىم، جاقىندا. قايىرلى بولسىن، شىراعىم. جامپوز جان ەدى، — دەدى حايروللا كوڭىل ايتقان اياۋلى پىشىنمەن.
حاكىم ات ۇستىندە قالشيىپ قاتىپ قالدى؛ ءجۇزى اپپاق بولىپ كەتتى؛ حايروللانىڭ اۋزىنان تاعى دا ءبىر ءسوز كۇتكەندەي كوزى ۇرەيلەنىپ ۇلكەيە ءتۇستى؛ ەرىندەpi الدەنەگە جىبىر ەتە قالدى. ول مەزەت، تەجەي تۇسەيىن دەگەن ادامشا، تىزگىنىن وقىس تارتىپ قالدى دا، دەم الىپ اياعىن سۋىتىپ تۇرعان بيە باسىن جوتەرىپ قالىپ، ورنىنان قوزعالىپ كەتتى. حاكىم بىرەر مينۋتتەي نە ىستەرىن دە، نە ايتارىن دا بىلمەي ەسەڭگىرەپ بۋلىعىپ، تەك بيەنىڭ ءبىر جاق تىزگىنىن تارتا بەردى. قولدىڭ ىڭعايىمەن ۇرشىقشا اينالىپ، بيە تۇرعاندارعا سىرت بەردى. حايروللا جاس جىگىتتىڭ اكە ءولىمىن ءبىرىنشى رەت ەستىپ تۇرعانىن بىلگەن جوق ەدى، «قاتتى قايعىرادى ەكەن اكەسىنە. ءوزى شىن جامپوز، قايعىرارلىق تا كىسى ەدى» دەپ ويلادى ول، حاكىمنىڭ تەرىس اينالعانىن كوز جاسىن جاسىردى ما دەپ بولجاپ. سالدەن كەيىن وزىنە قاراي بۇرىلعاندا ول حاكىمنىڭ كوزىنەن جاس تاپپادى، ونىڭ تەك ءجۇز قۇقىلدىعىن بايقاپ، داۋىس ءدىرىلىن عانا سەزدى.
— مەنىڭ سىزدە جۇمىسىم بار ەدى، — دەدى حاكىم سىبىرلاعانداي باياۋ ۇنمەن. — بىلايىراق شىقساڭىز...
— كازىر، كازىر. ءوزىم دە اۋىل جاققا قايتقالى تۇرمىن.
ورىسكە ءبىر بولماشى شارۋامەن كەلىپ، مىنا بالالاردى كورگەن سوڭ اينالىپ قالعانىم. اڭگىمە سۇراپ جىبەرمەيدى، ءىشى پىسقان نەمەلەر، — دەپ حايروللا توبىلعىعا بايلاۋلى ىققا قاراپ تۇرعان اتىنا قاراي ءجۇردى.
بۇرىن كورمەگەن، اڭگىمەلەسىپ سىر الىسپاعان بۇل اداممەن حاكىم شەشىلىپ سويلەسپەدى، سويلەسۋگە ونىڭ شاماسى دا كەلمەدى. ونى جالعىز عانا: تەزىرەك وڭاشا شىعۋ، ءوزى مەن ءوزى بولۋ ىرقى بيلەپ كەتتى. ول ىلگەرى جۇرگەن سايىن، بىردەن ەكى ويى تۇراقتاعان سايىن كومەيىنە ءبىر نارسە تىعىلىپ بارا جاتقانداي سەزدى. وڭاشا شىعىپ ەڭىرەپ جىبەرۋگە اسىقتى.
— مىنا پروكلاماسيالاردى سوۆدەپ باسشىلارى سىزگە تابىس ەت دەپ ەدى. ءما، الىڭىز، ارعى جاعىن ءوزىڭىز بىلەسىز عوي. — قورجىننىڭ اۋزىن اشىپ ءبىر تۇيدەك قاعازدى حايروللاعا ۇستاتا سالدى دا: — حوش تۇرىڭىز، اعا! — دەدى.
تۇرعان كەزدە تەرى قاتا باستاپ، دەنەسى دىرىلدەي تۇسكەن كوك بيە بىردەن cap جەلىپ كەتتى. حايروللا تۇيدەك قاعازدى الىپ قوينىنا تىعىپ، بەلبەۋىن قايتا بۋىنىپ، ەر ۇستىندە تاقىمىن قىمتاپ، اسىقپاي لايلاسىپ بولىپ، ەندى باسىن كوتەرگەندە حاكىم كوسىلە شاۋىپ بارا جاتىر ەدى.
— قاپ، اسىعىسىن-اي، مىنا بالانىڭ، اڭگىمە سۇراي المادىم-اۋ، — دەپ باسىن شايقاپ ول قوينىنداعى تۇيدەك قاعازدى قايتادان سۋىرىپ الدى.
ارىپتەن ءارىپتى زورعا ايىرارلىق قوڭىرقاي تارتقان بەيۋاققا قاراماستان حايروللا ءمۇعالىم، اقشا ساناعانداي، سۇق قولىمەن بەلىنەن بۋۋلى تەكشە قاعازداردىڭ شەتىن قايىرىپ: «بايباقتىنىڭ اتاقتى بەس دارتىنا!...» «حالقى ءۇشىن قام جەگەن قازاقتىڭ وقىعان سانالى ازاماتتارىنا!...» «بۇكىل جالشى، مالشى، جارلى-جاڭىبايلارعا!...» — دەگەن باستارىن عانا وقىدى، ارعى جاعىنا كوزى جەتپەدى. ول كەرى بۇرىلىپ كەلىپ، كەيىندە قالعان جىلقىشىلارعا:
— جىگىتتەر، كۇن سۋىق ەكەن، انا اۋىلعا بارىپ جىلىنايىقشى... سوعا كەتەتىن شارۋام دا بار ەدى، — دەپ جاڭادان پوسەلكە بولعان «قىرىق ۇيگە» ەرتىپ كەتتى.
وبانىڭ تۇبىندە ەستىگەن كۇننەن دە سۋىق حابار حاكىمنىڭ ءىشى-باۋىرىن مۇزداي قىپ جالاپ ءوتتى دە، ول ءبىراز ۋاقىت ءۇنسىز، ويسىز، جانسىز قاتىپ قالعان قۇر سۇلدەدەي، تەك بولعانى العا قاراي شابا بەردى. قانشا جەر شاپقانىن، نە ءۇشىن اسىققانىن، باعاناعى شىداتپاعان تىزە مەن قولدىڭ ەندى نەگە توڭباعانىن ول بىلگەن دە جوق، ونى ويلاعان دا جوق. ول بەينە ءبىر سايدان تومەن قاراي وزىنەن ءوزى توقتاۋسىز دومالاپ بارا جاتقان دوپ سياقتاندى. ەكى اراسى ەداۋىر جەر-قىراتتار مەن توبەلەر مويىن بۇرىپ قاراعانشا ارتتا قالىپ جاتىر. قاس قارايىپ، كوزگە ەش نارسە ىلىنبەس ۋاقىتقا دەيىن شاپسا دا، تاعى دا تالاي ونداعان بەلدەردى ارتقا تاستاي بەرىپ، ىلگەرى شاۋىپ اسا بەرسە دە، بەدەۋ بيە سىر بەرەرلىك ەمەس. دالانى تىنباي ارشىنداۋ ءۇشىن عانا جارالعان جانۋار تاناۋىن قاعىپ، ءبۇيىرىن ءبىر سوققان جوق. ول ءبۇتىن اڭقاتىنىڭ ۇزىن بويى دەرلىك شالعاي جولىن ءبىر ساعات ىشىندە-اق الىپ قويار ما ەدى، كىم ءبىلسىن! تەك ءبىر كەز اتىنىڭ تىزگىنىن يەسى تەجەي ءتۇستى.
حاكىمنىڭ تۇلا بويى كۇيىپ كەتكەندەي بولدى: ۇزاق شاۋىپ ول بۋلىعىپ قالعان ەكەن، اتتى اياڭعا ءتۇسىرىپ، جاعاسىن بوساتتى. ەركىندەي دەم الىپ، ازداپ جايلانىسا ءتۇستى. اينالاسىنا ەندى عانا كوز توقتاتىپ قاراپ، الاكولگە كەلگەنىن جاڭا ءبىلدى.
ءجۇرىس باسەڭدەپ، تىنىس قالپىنا كەلگەن سايىن قىزعان دەنە سالقىنداي بەردى دە، اۋىل توبەسى كورىنگەننەن كەيىن بولشەكتەلگەن شىم-شىتىرىق ويلار جيناقتالا ءتۇستى. ولگەن اكە ءتىرى كۇندەگىدەي كوز الدىنا ەلەستەپ كەتتى...
...جازدىگۇنگى ەكەۋىنىڭ اقپان مولاسىنا اربادان ءتۇسىپ كەلىپ جاياۋلاپ كىرگەن، ءتورت قىرلى جۋان قۇلپى تاستىڭ الدىنا تاياۋ كەلىپ حاجىنىڭ تولىق دەنەسى بوگەپ، قولىمەن جەر تىرەي تىزەرلەپ وتىرعانى، ايات وقى دەپ حاكىمگە يەك قاققانى، ءوزىنىڭ قاتتى. قىسىلىپ قالىپ، ءبىراق الحامدىنى ايتىپ، وعان قۇلھۋاللانى ءۇش رەت تىركەستىرە سالىپ، امال تاۋىپ كەتكەنى، ورنىنان تۋرا بەرگەندە اكەسىنىڭ دۇعاعا كوڭىلى تولماي رەنجىپ تاستاعان قاھارلى كوزى، ودان ارعى جولدا اربا ۇستىندەگى ەكەۋىنىڭ باقىتجان جونىندەگى اڭگىمەسى، مەشىت الدىنداعى حاجىنىڭ جۇرتقا: «قانداي ادام بولارىن بالانىڭ اقىلى مەن باعى بىلەر. ءبىز تەك بالالاردىڭ زامانىنا لايىق ءبىلىم الۋىنا سەبەپكەر بولساق، ءتيىستى تالىم-تاربيە بەرسەك دەيمىز» — دەگەن اسا پاراساتتى ءسوزى، وسىنى ايتقانداعى ونىڭ دوڭەس مۇرىندى سوپاقشا بەتى مەن ۇزىنشا اق بۋرىل ساقالىن سوزا سيپاي تۇسكەن ەتتى تومپاق قولىنا دەيىن كوز الدىنا كەلە دالدى. حاكىم كۇرسىنىپ قالدى دا: «اقپان بەيىتىنەن ەندى ءوزىڭ دە ورىن الدىڭ. اتادان بالا شيرەك كەم تۋادى دەپ، قۇراندى دا شالا بىلەتىن مىنا شالاعاي حاكىمنىڭ سول وقىعان شولاق اياتىن ەندى وزىڭە دە وقيدى. ونى ۇزبەي وقىپ تۇراتىن-تۇرمايتىنىنا دا بالۋاندىعى شامالى. باسىڭا تاس قويىپ، اسىڭدى بەرۋ ونىڭ قولىنان كەلە مە، كەلمەي مە؟! شيرەك كەم... شيرەك كەم بالا اتاسىنان!.. كۇنى كەشە عانا ءتىرى، الىپ اكە — بۇگىن جوق. ەرتەڭ ءبىز دە جوقپىز. ءتىرى جۇرگەن پەندەنىڭ ءبارى جوق. ءبارىنىڭ دە جاتار جەرى سول سۋىق كور، قايتار ورنى قارا جەر. جالعىزسىراما، اكە، ءبىز دە كەلەمىز!..
«نەگە جانتالاسىپ قاسقىرداي قىرقىسامىز؟ نەگە كۇنى بۇرىن بىرىمىزگە ءبىرىمىز ءولىم تىلەيمىز! نە جەتپەيدى بىزگە؟ نەگە ۇرىس سالامىز؟ نەگە باس جەسىسۋگە وڭمەنىمىزدى سوزا ۇمتىلامىز؟ ءبارى ءبىر سىز قارا جەر تابىساتىن، تىنىشتىق تاباتىن، تاتۋلاساتىن ورىن!..»
حاكىم سەلت ەتە ءتۇستى دە، ۇيقىسى اشىلىپ كەتكەن ادامداي باسىن كوتەرىپ الدى. قۇز تۇبىنەن قياعا كوتەرىلگەن قىرانداي، ءتۇپسىز قارا ۇڭگىر ويدىڭ قۇلاماسىنان ونىڭ اۋزىنا ءبىر ەرلىك ءسوز ىلىگە كەتتى: «ءتۇن قاتىپ ءجۇرىپ ءتۇس قاشپاي... — دەپ جىبىرلادى ونىڭ ەرنى. — تەمىر قازىق جاستانباي». بۇل نە قىلعان سارى ۋايىم؟ بۇل نە قىلعان ۇمىتسىزدىك؟ جىل بويى ءۇيدى، جاردى، جۇمساق توسەك پەن ءتاتتى ۇيقىنى كورمەي، كيىممەن جاتىپ كوز ءىلىپ، نان قابىعىن قايزالاپ، قارا سۋ جۇتىپ تاڭدايىن ءجىبىتىپ، وي مەن قىردى جاياۋ كەزىپ، الىسىپ ولىممەن الما-كەزەك ءتۇسىپ، ۇڭىرەيگەن كوردىڭ اۋزىنا ءبىر ەمەس، ەكى بارىپ قايتقان مەڭدىكەرەي مەن ءابدىراحمان نەگە جاسىمايدى؟ ولار نەگە ادىلدىك پەن اقيقاتتىڭ ۇنىنەن ءبىر جاڭىلمايدى؟ اينالاسى كوك تاس پەن تەمىر توردىڭ ىشىندە توعىز اي وتىرعان باقىتجان: «اۋ، كەردەرى كەزىڭدى اش!»، «تىڭدا، قازاقتىڭ ءقادىرلى قارتتارى!» — دەپ تار لاحاتتىڭ تورىندەي «قىرىق تۇربادان» ۇندەۋ جازىپ شىعارىپ، حالقىن تەڭدىككە، بوستاندىققا نەگە شاقىرادى؟ ەلى تۇگىل، قۇدايدىڭ بەرگەن كۇنىنىڭ كوزى دە تۇسپەيتىن قاپاستاعى ريەۆوليۋسيونەر نەگە جاسىمايدى، نەگە بەزىنبەيدى؟..
جوق! مۇڭايۋعا ورىن جوق!.. «التى مالتا اس بولماي»، ءىس بىتپەيدى! اعاعا بەرگەن سەرت بار. سۇيگەن جارمەن كەزدەسەر كۇن الدا. ماقسات الىس! جول ۇزاق! جارتى جولدا قالۋ — ءولىم!..
ول بيەسىن تەبىنىپ قالدى.
حاكىم ۇيىنە جۇرت جاتا جەتتى. قازاندىق اينالاسىنا بۇيىققان كىشكەنە ىنىلەرى مەن كارى شەشەسى ۇيگە كىرىپ كەلگەنشە ونىڭ دىبىسىن ەستىمەي دە قالدى. ءبىراز ۋاقىتتان بەرى كورمەگەن، اكەسىنىڭ باقىلدىعىن الىپ باسىندا بولا الماعان بالاسىن كەمپىر قۇشاقتاپ قىسىپ، ءۇن سالىپ جىلادى. سارناعان داۋىسقا جۇگىرىپ كەلگەن بەكەي مەن ايەلى جانە قوسىلىپ ەڭىرەپ، جوقتاۋى ارالاس اششى زار ساي-سۇيەكتى سىرقىراتىپ كوپكە دەيىن باسىلمادى؛ ونى باساتىن ادام دا بولمادى — سوزگە ولاق جانە ايەل داۋىستى شىرىلداق بەكەي ءوزىن ءوزى توقتاتا الماي، الىبەك پەن ادىلبەكتى كەزەك قۇشاقتاپ جىلاپ، جۇباتىپ اقىل ايتۋدىڭ ورنىنا ءوزى مىقتاپ ەگىلدى. ءسويتىپ قام-كوڭىل حاكىمنىڭ ەزىلگەن جۇرەگىن جابىلا بوساتىپ، ءۇي ءىشى ءتۇن ورتاسى اۋعانشا جىلاپ-سىقتاۋمەن بولىپ ەدى. شاي دا دۇرىس ىشىلمەدى، پىسىرگەن تاماق تا سول كۇيى جەلىنبەي قالدى. ءارى جولدان توڭىپ، سالىعىپ كەلگەن جانە ونىڭ ۇستىنە ۇزاق جىلاپ، توسەككە شارشاپ قيسايسا دا، حاكىم كوزى كوپكە دەيىن ىلىنبەدى. ونى تارى دا اۋىر ويلار باستى...
كوپتەن بەرى ءتىلسىز، قيمىلسىز جاتقان كارى اكەنىڭ بۇل دۇنيەنىڭ ادامى ەمەس ەكەنىن ول الدەقاشان بىلسە دە، تاپ مۇنداي ورنى ۇڭىرەيىپ قالاتىنىن، اكەسىز ءۇي ءىشىنىڭ جەتىمدىك حاسىرەتىنە كەزدەسەتىنىن ويلاعان جوق ەدى. كازىر مىنا اڭىراعان ۇلكەن ۇيدە نۇرىم دا جوق، ءوزى دە جوق، تەك كەمپىر مەن جاس ىنىلەرى قالعان. بۇلارعا تىرەك، شارۋاعا باس-كوز اكە قايتپاس ساپارعا جول شەكتى. كەشەگى ۇلكەن اكە، بۇگىن اۋىلعا پانا اكە، جۇرت الدىندا باسىن ءيىپ وتىراتىن بەدەلدى اكە، ەل-ەلگە اتى جايىلعان اتاقتى اكە ەندى جوق! ەندىگى كۇن نە بولماقشى؟ ەندىگى تىرشىلىك نەدەن باستالماقشى؟ نۇرىم قايدا؟ ول ۇيگە تەز ورالسا دا جاقسى بولار ەدى. ءومىرىنىڭ جارتىسىن ويىن-ساۋىق، جيىن-تويمەن وتكىزسە دە، نۇرىم شارۋاعا دا، جۇمىسقا دا جويقىن ەدى. الدە نۇرىم كەلگەنشە ۇيدە بولىپ، مويىعان اناعا سۇيەنىش بولا تۇرامىن با؟! وندا قالاي بولادى؟ جولداستار قايدا؟ انا قاعازداردى ءتيىستى ادامدارىنا تاپسىرىپ، تەز قايتىپ كەلەمىن دەپ ولارعا بەرگەن ۋادە قايدا! شارۋا دەپ، ءۇي ءىشى دەپ اينالاقتاسام... جوق! بەكەي اعاي كوز بولا تۇرار، ايتارمىن. باستاعان ءىستى تاستاي بەرىپ باس قامىن كوزدەپ كەتسەك بۇل ماقساتتان بەزگەندىك بولىپ تابىلماي ما؟! ەل اراسى عوي ءۇي ءىشى ەپتەپ جان ساقتاي تۇرار. جانە مىنا ەكى قارا دومالاق — دۇرىستاپ جۇمساساق مالعا ءشوپ سالۋعا دا، ونى سۋارىپ، قورالاۋعا دا ابدەن جاراپ قالدى. ءبىراق بۇلاردىڭ دا وقۋى بار. كۇندىز قالەن ۋچيتەلدىڭ قولىندا. جوق، قالايدا، ازىرىنشە بەكەي كوز بولا تۇرار...
ءسويتىپ حاكىم ۇزاق ۋاقىت ءۇي ءىشىنىڭ جايىن ويلاپ جاتتى، ءبىراق كىدىرمەي ەرتەڭ كەرى ءجۇرىپ كەتۋگە بەل بايلادى. ونىڭ ويىنا ۇزدىك-ۇزدىك باسقا دا كوپ بۇلدىر سۋرەتتەر كەلىپ جاتتى. ونىڭ ءجونى جايىقپەن بايلانىستى بولدى. بىردە ول پارومعا ءمىنىپ وتكەنىن، بىردە كيىمىن باسىنا ءتۇرىپ، وزەننەن ءجۇزىپ ءوتىپ قالاعا كىرگەنىن كوز الدىنا كەلتىردى. بىردە قايىقپەن كەلە جاتقانىن كوردى. اقىرىن، اقىرىن ەسەدى... ول ۇيىقتاپ كەتتى.
...ۇيدەي-ۇيدەي تۇتاس سەڭدەر ءبىرىنىڭ ۇستىنە ءبىرى شىعىپ، مۇز مۇنارا بولىپ قالعان. مۇنارانىڭ بيىكتىگى ماكاروۆتىڭ ءزاۋلىم ديىرمەنىنەن الدەقايدا اسپانداپ كەتىپتى. ءبىر مۇنارا، ەكى مۇنارا. كوپ مۇنارا. جوعارىدان ارناسىنا سىيماي كەلگەن كوك الا سۋ مۇنارا مۇزداردى ەتەگىنەن سوعىپ، شولمەكشە قيراتا مىنامناي بەتتەگى ۇلكەن توعايدى جاپتى دا كەتتى. دۇنيەنى زەلزالا سۋ قاپتادى. اعىلعان جان مەن مال، اربا مەن كولىك ءبۇتىن قارا جەردىڭ بەتىن قاپتاپ العان. بىرەۋ كۇرەك، بىرەۋ سىرىق ۇستاعان. بىرەۋلەر سۋدىڭ الدىن بوگەپ تاس،-توپىراق، شوپ-شولەڭ توگىپ جاتىر. ەندى بىرەۋلەر تىرداي جالاڭاش، مۇزداي سۋعا سۇڭگىپ-سۇڭگىپ الىپ، قايتادان شىعىن، ەكى سانىن شاپالاقتاپ جۇگىرەدى. بىرەۋلەر تەكەنىڭ اۋزىنداعى پارومنىڭ ۇلكەن قايىقتارىن شەشىپ الىپ، جىبىرلاعان قوس ەسكەكپەن ەسىپ بارا جاتىر. سول ۇلكەن پاروم قايىعىنىڭ قاق تۇمسىعىنا ءبىر كەز دومبىراسىمەن نۇرىم شىعا كەلدى دە، ايقاي سالدى. جاعادا تۇرعان حاكىم وعان ۇمتىلا ءتۇسىپ، قول بۇلعاپ قارسى ءجۇرىپ ەدى، نۇرىم شىققان قايىقتىڭ بيىك باسى ونىڭ سالماعىنا شىداماي سۋعا شىم باتتى دا، نۇرىم ەكىنشى باسىنا قاراي جۇگىردى. ونى قايىقتىڭ ەكىنشى باسى دا كوتەرە الماي، باتا باستادى. انە باتىپ بارادى... جوعالىپ بارادى... حاكىم قاتتى ايقايلاپ، قاسىنداعى ادامدارعا قول بۇلعاي بەردى. ءبىراق ونىڭ داۋسى شىقپاي، ەشكىم ءۇنىن ەستىمەي، باتىپ بارا جاتقان نۇرىمعا جاردەم بەرۋشى بولمادى...
حاكىم بۋلىعىپ ويانىپ، جان-جاعىن قارمانا ءتۇستى. ونىڭ قولى قاسىنداعى ۇيىقتاپ جاتقان ادىلبەكتىڭ باسىنا ءتيدى. كىشى ءىنىسى جاتاردا ورتاعا جاتىپ، ساعىنعان اعاسىن قۇشاقتاپ ۇيىقتاپ كەتكەن ەدى. ەرتەڭگى ءتاتتى ۇيقىدا جاتقان بەيعام بالانىڭ بەتىن، شاشىن سيپالاپ، ول كەنەت اقىلىنا كەلگەندەي، بۇل جەر ءوز ءۇيىنىڭ ءتورى ەكەنىن ءبىلىپ قاتتى قۋانىپ كەتتى. تاسقىن سۋ، قايىڭ، مۇز، حالىق — ءبارى ونىڭ ءتۇسى. نۇرىمنىڭ سۋعا باتىپ بارا جاتقانى دا ءوڭى بولماي شىقتى. «ۋھ» — دەدى ول جايلانىسىپ. ءبىراق ەكىنشى مينۋت ونىڭ كوڭىلىنە قايتادان قوبالجۋ ەنگىزدى...
تاڭ اپپاق بولىپ اتىپتى، ءبىراق ءۇي ءىشى ءالى سىرتتاعىداي ابدەن جارىق بولىپ كەتپەگەن، قوڭىر كولەڭكە. كىشكەنە شاعىن تەرەزەلەردىڭ اينەگى سىرتىنان مۇز قاتىپ جانە قىستاۋعا تاقاي ۇيگەن پىشەن شىعىس جاق بەتتى تەگىس بۇركەپ الىپتى. الاكولەڭ ءۇيدىڭ جارىنا تۋرا قاراپ، كوزىن توقتاتىپ از جاتقاننان كەيىن حاكىم موينىن سول جاققا بۇرىپ ەدى، ءىلۋلى تۇرعان اكەسىنىڭ ۇزىن بوز شيدەمى مەن تۇيە ءجۇن تىماعىن كوردى. بوزاڭ تارتقان ءۇي ىشىندە شيدەم مەن تىماق وعان تۇرەگەلىپ ناماز وقىپ تۇرعان جۇنىس حاجىنىڭ ءوزى سياقتانىپ كەتتى. تاپ وسىنداي ەرتەمەن، بوزالا تاڭمەن تۇرىپ، سول جاق بۇرىشتا ول تاڭ نامازىن وقيتىن؛ ناماز سوڭىنان جۇگىنگەن كۇيى قۇبىلاعا قاراپ، باسىن تومەن سالىپ تاسبيح سانايتىن. بوز شيدەم، بوز شالما بوزعىلت تارتقان ءۇي ىشىنە ابدەن جارىق تۇسكەنشە تاپجىلماي مۇلگىپ وتىراتىن. حاكىم اقىرىن كۇرسىنىپ قالدى دا، شىداي الماي ورنىنان تۇرىپ كەتتى؛ ەتىگىن قوڭىلتاياق كيىپ، شينەلىن ۇستىنە جامىلا سالىپ، سىرتقا شىقتى.
— قاراعىم، كۇن سۋىق كورىنەدى، شانشۋ قادالىپ قالماسىن. اپىر-اي، مىناداي كۇركىرەپ تۇرعان كۇندى مەن بۇل كەزدە كورگەن جوق ەدىم. و، ءتاڭىرىم، ساقتاي كور! — دەپ جالبارىندى سىرتتان كىرىپ كەلە جاتقان كەمپىر حاكىمدى كورىپ.
حاكىم ۇندەمەدى. ءبىراق كۇركىرەگەن كۇن ەمەس، دۇڭك ەتىپ دىرىلدەي قالعان الىستاعى زەڭبىرەك داۋسى ەكەنىن ول بىردەن-اق ۇقتى. «كۇنى كەشە جەتپىس-سەكسەن شاقىرىم جەردەگى بۇل ەمىس-ەمىس دۇڭكىل قالاي جاقىنداپ قالدى. مىناۋ ءتىپتى تەكەدەن دە كوپ بەرى عوي. شىنىمەن جاقىنداپ قالعانى ما؟» دەپ ويلاپ سەنەكتەن شىققان كۇيى ول ۇزاق ۋاقىت قۇلاعىن توسىپ، سىرتتا تۇرىپ قالدى.
«انىق. وتە انىق. كەشەدەن بەرى كوپ بەرى جىلجىعان. بۇگىن بۇل زەڭبىرەك داۋسى تاعى دا جاقىندايدى. جوق، تەز ءجۇرىپ كەتۋ كەرەك. مامام جىلار. جىلاعانمەن باسقا امال جوق، — دەدى ول ىشىنەن. — قالەن اعايعا سالەم بەرەيىن دە، قاعازدى تاپسىرىپ تەز اتتانايىن».
— الىبەك، سەن تەز بارىپ تويەكەڭدى شاقىرىپ كەل، كوك بيەنىڭ الدىڭعى ەكى اياعىن تاعالاي قويسىن، جۇگىر! — دەدى.
ءوزى سالەمدەسىپ شىعۋعا قالەن ۋچيتەلدىكىنە كەتتى.
2
جۇمىسقا العىر، ءارى قايراتتىلىعىمەن قاتار شولپان وتە مالجاندى ەدى. ول سۋىققا ءتوزىمسىز بۇزاۋ-تورپاقتى ارقاسىن ايازعا سورعىزباي جىلى جەردە، استىنان سىز ەتپەيتىن قۇرعاق قورا-جايدا بولەك باعىپ، جەمدەپ، جەتىلدىرىپ جىبەرەتىن. ءىرى قاراسىنىڭ قىستان تۇگى جىعىلماي، قوي-قوزىسىڭىڭ جاباعىسى قاتپاي شىعاتىن. بيىل دا شولپاننىڭ قايراتتىلىعىمەن كۇمىس ءشوپتى جەتكىلىكتى ەتىپ شاۋىپ، مەزگىلىندە جيناپ، ءۇيىپ العاندى. جاۋىندى قارا كۇز باستالعاننان-اق مالدى الىسقا ايداپ ازدىرماي، توڭىرەككە ۇستاپ، ەرتەرەك شوپكە قاراتقان بولاتىن. كۇيەك استى بولىپ ەرتە قاشىپ كەتكەن ەكى ساۋلىقتى «ابدەن جەلىنى جەتىپ قوزداسىن» دەپ، شولپان ءبىر جۇمادان بەرى باسقا قويلاردان ءبولىپ الىپ، پىشەن اۋلاسىنىڭ ىشىنە بوس جىبەرگەن ەدى. بۇگىن ەر جەتكەن بالالارى جولاۋشى كەتىپ، شالى قايتىس بولعان، جۇمسايتىن كەلىنى دە جوق جالعىزىلىكتى بالىم كەمپىرگە سۋ اكەلىپ، مالىن جايلاپ بەرگەننەن كەيىن ول زاعيپاعا كىرىپ اڭگىمەلەسپەكشى بولدى دا، اۋلاداعى ءوز مالدارىن ءبىر قاراپ ءوتتى. پىشەن ىشىنە بوس جىبەرگەن قويلارىنىڭ جەلىنىن تاعى ءبىر ۇستاپ، ىسىعان ىسىماعانىن بايقاماقشى بولدى. ول ەكى قويدىڭ ءبىرىن قاقپادان كىرگەننەن-اق كوردى، ال ەكىنشىسىن كوزىنە تۇسىرە المادى. «ءبىر جەردە تۋىپ جاتىر ما» دەپ ول جالما-جان ورتاسى قوراداي جىپ-جىلى، اۋلانى قورشاپ ۇيگەن پىشەننىڭ ءىشىن اينالا قاراپ، ەكى قويدىڭ كۇندە-كۇندە تۇرتكىلەپ جەپ قۋىستاعان جەرىن قارادى. قوي سول قۋىستا ەكەن. الىسىراقتان قاراعان ادامعا كورىنەرلىك ەمەس، تۇمسىقتاپ تەسكەن كىشكەنە قۋىستىڭ ءىشىن ۇڭگىپ قوياننىڭ كەۋەگىندەي ەتىپ جىبەرگەن. ءشوپ ۇيگەن كەزگە كەبەننىڭ قاناتتاسىپ قوسىلعان جەرىندە جىك قالسا كەرەك، قوي اۋىزدى تار، ءتۇبى كەڭ ءىن سياقتى ەتىپ ىشىنە سۇڭگىپ كەتىپتى. شولپان ۇڭگىردەن قويدى شىعارىپ الىپ «مىنا سورلى ءبىر كۇنى جەنتەكتەلىپ تومەن سۋىسقان ءشوپ باسىپ، پىشەن استىندا قالادى ەكەن» دەپ ويلادى دا، ۇڭگىردىڭ اۋزىن قوي جەمەيتىن قوعاجايمەن بىتەپ، تىعىنداپ قويدى. ءسويتىپ شارۋاسىن جايلاپ بولىپ ۇيگە كىردى دە، ۇستىندەگى شاپانىن شەشىپ تاستاپ بەشپەتشەڭ قاسىنداعى قالەننىڭ ۇيىنە كىردى.
— حاكىم كەلىپتى، اعاڭا بارىپ امانداسىپ شىقپايسىڭ با؟ — دەدى ول پەش جانىندا تۇرعان زاعيپاعا.
قىزدىڭ جۇقا ءوڭدى، قۋقىل ءجۇزى كەنەت وزگەرە قالدى — ەكى بەتىن تۇتاسىمەن اقشابدىر قىزعىلت جاۋىل كەتتى. ونىڭ توسىن حاباردان تەز قۇبىلعان ءتۇرىن كورىپ، شولپان ءسال ويلانا ءتۇستى دە، اقىل بەرە:
— اكە ولىمىنە قاتتى قايعىرعان قام كوڭىلدى اعاڭ عوي. جانە ءوزى ۇزاق ساپاردان قايتقان ادام. كىرىپ شىققان ءجون، — دەدى.
— سەن ءوزىڭ كورىپ سويلەستىڭ بە؟ — دەدى زاعيپا جۇرەگى دۇرسىلدەپ.
قىز قاتتى قوبالجىپ كەتتى، قولىنداعى شەتىن جىبەكپەن شالىپ تۇرعان ورامالىن جەرگە ءتۇسىرىپ الىپ، ونان ءارى قىزارا ءتۇستى.
شولپان وعان بىلدىرمەي باسىن شايقادى دا :
— جوق، مەن سويلەسكەنىم جوق. سويلەسۋگە رەتى كەلمەدى، ۇيىندە اعايىندى قوس كوبىكاۋىز وتىر. ول ەكەۋى بار جەردە نە ايتۋعا بولادى. ونسىز دا مەنى سىرتىمنان كەلىستىرىپ اڭگىمەلەپ وتىرعان شىعار.
— وندا ەكەۋمىز كىرىپ شىعارمىز، ۇيىندە ادام جوق كەزدە، — دەدى قىز ازداپ قالپىنا كەلە باستاپ.
شولپان موينىن سوزىپ قوناق بولمەنىڭ ەسىگىنەن قارادى دا، ۇيدە ماككانىڭ جوعىن كورىپ:
— ءبىر ءسوز ايتسام اشۋلانبايسىڭ با؟ — دەدى زاعيپاعا.
— ول قانداي ءسوز؟
— حاكىمنىڭ اتى اۋزىمنان شىقپاي جاتىپ شوقتاي قىزاردىڭ، ونىڭ ءوزىن كورگەندە نە ىستەيسىڭ؟ مەن سەنىڭ سىرىڭا تۇسىنبەيمىن. بوزبالالىڭ رەتىندە ويناپ-كۇلۋدەن وزگە حاكىمنەن ءالى شىن كوڭىلىڭ بار ما؟ — دەدى شولپان سالماقتى ۇنمەن.
سىرت جاقتان شىققان تىقىردى ەستىپ شولپان ەسىككە جالت قارادى دا، ونىڭ ءسوزىنىڭ اياعىن زاعيپا ەستىمەي قالدى؛ ەكەۋى دە اڭگىمەنى دوعارا قويدى. بۇلار سەنەككە كىرگەن ماككانىڭ:
— ...قاينىم، قاراعىم، حاجى قايناعانى ۇزاق ساپارعا اتتاندىردىڭ. يمانى جولداس بولسىن. باسقا نە ايتامىز. كوپ قايعىردىق. ۋچيتەل اعاڭ اھلاپ-ۋھلەپ بىرنەشە كۇن ۇيىقتامادى. سابىرلى ادام عوي كوپ سويلەمەيتىن. ىشتەي قاتتى قايعىرىپ ءجۇر... — دەگەن سوزدەرىن ەسىتتى.
بۇل سىزگە قۇلاقتارىن تۇرە قالعان زاعيپا مەن شولپان كەلە جاتقان حاكىم ەكەنىن، ماككانىڭ وعان كوڭىل ايتقانىن تۇسىنە قويدى. زاعيپا جالما-جان باستاپ بۇككەن ورامالىنىڭ شەتىنە ينەسىن قاداي ءتۇستى دە، ەش نارسە ەستىمەگەن ادامشا شولپان ونىڭ قالتىراعان جىڭىشكە ساۋساقتارى مەن تىشقان ءىزى تارىزدەنگەن كەستەسىنە قاراي قالدى.
حاكىم ۇيگە كىرىپ امانداسىپ تورگە شىققاننان كەيىن ماككانىڭ قاسىنا شولپان دا ءبىر تىزەرلەپ وتىرا باستادى. ول العاشقى ءۇنسىز كىدىرىس ءسال عانا سوزىلا تۇسكەن كەزدە، بولار-بولماس تاماعىن كەنەدى دە حاكىمگە ءجۇزىن بۇرىپ الدى.
— قۇرداس! — دەدى شولپان اشىق دىبىستى ءوزىنىڭ باتىل ۇنىمەن. — حاجى اتامنىڭ الدى وزىنە جايلى، ارتى سىزدەرگە قايىرلى بولسىن. اركىمنىڭ اتار تاڭى مەن بىرگە باتار ءجۇنى دە بار دەۋشى ەدى مەنىڭ كارى اكەم. بۇل ءسوزدىڭ ماعىناسىن مەن بيىل عانا ءتۇسىندىم. اسىرەسە سوڭعى كەزدە... مويىماڭىز. ۇلكەننىڭ دە، كىشىنىڭ دە باسىنا كەلەتىن ءىس.
شولپانعا ىلە-شالا زاعيپا دا ەرنىن جىبىرلاتتى. ءبىراق ونىڭ ءسوزى حاكىمنىڭ قۇلاعىنا انىڭ ەستىلمەدى، ونىڭ بار ويى شولپاننىڭ تەرەڭ ماعىنالى، اسا كەلىستى ايتىلعان ءسوزى مەن ۇنىندە بولدى. ول:
— راحمەت، شولپان، كوڭىلگە سۇيەۋ زامانداستىق سوزىڭە! ءوز ءۇي ىشتەرىڭىز امان-ەسەن بە؟ — دەدى قىسقاشا عانا.
شولپان:
— شۇكىر، ءازىر! — دەدى.
كۇنى كەشەگى قالجىراتقان قارا سۋىق، جالىقتىرعان ۇزاق جول، اۋىر وي مەن قالىڭ قايعىدا وتكىزگەن قارا تۇننەن كەيىن ۋچيتەلدىڭ ءۇيى حاكىمگە ۇجىماقتاي كورىندى. باياعى جارقىراعان تازا بولمە، شاڭسىز تەكەمەت، جۇمساق كورپە. بارىنەن دە وزگە — جىلى ءجۇزدى كوركەم جەڭگە؛ سۇيىكتى جاس قىز بەن وي-ەرىكتى ارباپ العانداي وت شولپان تۇر. بۇل ۇيدەگى ۇزاق كەشتەر ءلاززاتتى ءسوزى ۇستىندە تىم قىسقا دا، سويلەنەتىن سىر-جاي اياعى تەڭىز سارقىلماس باستاۋداي كورىنەتىن. سايا ىزدەگەن كوڭىلگە مەدەۋ بولارلىق مەيىربان ءۇي ەدى.
ەلدەن اۋلاق الىستا ءجۇرىپ وتكىزگەن قىسىلشاڭ مينۋتتارى مول ەرلىك كۇندەر حاكىمنىڭ ويىنا جىرداي قىزىق سان-قيلى وقيعالاردى ۇزدىكسىز ءورىپ كەلىپ ەدى. ول ساعاتىن تاۋىپ قۇربى جانىندا وڭاشا وتىرىپ كوزىمەن كورىپ، باستان كەشىرگەنىن اقتارۋعا قۇمارتىپ كەتتى. ول زاعيپا مەن شولپاننىڭ كوزدەرىنە كەزەك قاراپ، جاندارىنا نازدانا قيسايعىسى كەلدى. ءبىر كەزدەردە باس قاراتقان بولىپ تىزەگە باسىن سالعاندا جەڭگەلەرى حاكىمنىڭ شاشىن ساۋساعىمەن تاراشتاپ، بەتىن جۇپ-جۇمساق الاقانىمەن ەركەلەتە سيپايتىن. كازىر حاكىم زاعيپا مەن شولپانعا كەزەك جانتايعىسى كەلىپ كەتتى.
ءومىر ءولىمدى دە تەز ۇمىتتىرادى عوي. ادام كوڭىلى ءومىر قىزىعىنا تەز كوشىپ: قاسىرەت ۋىن اپ-ساتتە جۋىپ-شايىپ كەتە بارادى. حاكىم دە ەرتەڭگى زىلدەي ويدىڭ قۇشاعىنان تەز بوسانىپ كەتتى. ول قىز بەن كەلىنشەككە الما-كەزەك قارادى. قايتا-قايتا قاراي بەردى. بۇل كەزدە كوز تىلىنەن باسقا ويدى جەتكىزەرلىك ءسوز ورايى دا كەلە قالمادى.
— شاي قويايىن، — دەپ ورنىنان تۇرا بەرگەن ماككاعا، شولپان:
— وتىرا بەرىڭىز. مەن قويايىن شايدى، جەڭەشە! — دەدى دە ورنىنان تۇرىپ قازان جاققا كەتتى.
وعان ەپتەپ جىلجىپ زاعيپا دا ىلەستى..
— قاينىم، وتىر! شاي ءىشىپ، اس جەپ كەتەرسىڭ. وشىتەل اعاڭ دا كەشىكپەي كەلىپ قالار. «باستاعى اۋىلدا شارۋام بار، تۇسكە دەيىن قايتىپ كەلەرمىن» دەپ كەتكەن، — دەپ ماككا دا قازان جاققا بەت الدى.
حاكىم ۇندەمەدى. قىز بەن شولپانعا وڭاشا كەزدەسۋگە قۇمارتقان ادام «اسىعىسپىن، اسقا قارامايمىن» دەپ ايتا قويمادى. ونىڭ بار ويى تەك سول ەكەۋىنىڭ اينالاسىندا بولدى.
ءتور الدىندا جالعىز قالعان حاكىمنىڭ كوز الدىنا ءبىر كەز مۇكاراما، شولپان، زاعيپا ۇشەۋى قاتارلاسا تۇرا قالدى. ول ۇشەۋىنىڭ سيپاتىن دا سونشاما ايقىن كورىپ تۇرعانداي بولدى. ول باسىن ازداپ قيسايتا ءتۇسىپ، وڭ قولىمەن جاعىن تايانىپ وتىردى دا، ۇشەۋىن سالىستىرا باستادى. جان-جاعىن قالدىرماي تەڭدەستىرسە دە، ونىڭ كوز الدىندا تاپ سول مينۋتتە: بويى، كوركى، ءسوزى، ونەرى، تاربيەسى بولەك مۇكاراما ەكەۋىنەن ءبىر باسقىش جوعارى تۇردى.
«تولىسىڭقىراسا، دۇنيەنى كوبىرەك كورىپ ىسىلىڭقىراسا، ورىسشا كيىنسە: جازىق ماڭداي، ۇلكەن كوزدى، سوپاقشا كەلىستى بەتتى، مۇرنى ادەمى، سۇرعىلت تارتقان اش ءوڭدى زاعيپا قاي سۇلۋدان دا كەم تۇسپەس ەدى. وسكەنسىڭ كۇيگەلەك، بالالىڭ مىنەزى كەتەر ەدى. ال، شولپان!.. ول ءبىراز ويلانىپ وتىرىپ: — حازىرەت عاليدى ساستىرعان بالۋان قىز سياقتى! اۋعان جوق، بالۋان قىز! بويى تىپ-تىك ءمىنسىز وسكەن قۇبا تالداي. بىلەگى جۇمىر، توق بۇرىم، بەتى ازداپ سۋىق شالىپ قوڭىرقاي تارتقان الما! ءوزى وتكىر، ءوزى تاپقىر، ءوزى اقىلدى. سۋىققا توڭبايتىن، كۇن كوزىنە بۇرىسپەيتىن، جەلگە جىعىلمايتىن دالانىڭ جايناعان قىزعالداعى... ءناپسى نەلىكتەن قوماعاي، ادام كوزى نەگە تويمايدى؟ مۇكاراما شاڭ تيگىزبەس قامقا سياقتى. ءبىراق مىنا ەكەۋىن قوسا قۇشاقتاسام! ۇشەۋىن قابات قۇشسام! تويماس ەم...
ول سەلت ەتە ءتۇستى. ءوز ويىنان ءوزى قورعانعانداي. جاعىن تايانعان قولىن سەرمەپ قالدى. شولپاننىڭ قازان جاقتا الدەنەگە كۇلىپ جىبەرگەن كۇلكىسى ونىڭ تۇلا بويىن قىتىقتاپ وتكەندەي بولدى. حاكىم ماككانىڭ ۇيدەن شىعۋىن، ۇشەۋىنىڭ وڭاشا قالۋىن كۇتتى. ءبىراق ءتاتتى تىلەك ورىندالا كەتە مە؟! اسىرەسە سول قالا تۋلاپ، قىر بۇلقىنعان ويران وزگەرىس كەزىندە تالايدىڭ تاعدىرى قىل ۇستىندە قالعان ەدى. بۇل ۇشەۋى دە باسىن قوسىپ، تاپ سول ساعات قۇمارتا سىرلاسىپ، ءتاتتى سويلەسۋ تۇگىل ەندى قايتىپ ءبىر ديدارلاسۋعا دا زار كۇنگە كەزدەستى. اۋىل ءۇستىن وترياد باسىپ قالدى.
3
بۇل دەكابر ىشىندەگى قىزىل ارميانىڭ جايىق بويىن اق كازاكتاردان ارىلتۋ ءۇشىن ءىرى وپەراسياعا كىرىسكەن كەزى ەدى. ورىنبور قالاسىن دۋتوۆتىڭ قولىنان جۇلىپ الۋعا، ورال قالاسىن بوساتۋعا 4ء-ىنشى ارميا بولىمدەرىن شىعارىپ، شىعىس فرونتى جاپپاي شابۋىلعا اتتانعان شاعى ەدى.
اتاعى شىققان 25ء-ىنشى اتقىشتار ديۆيزياسى مەن العاي بريگاداسى ساراتوۆ جاعىنان ءتونىپ كەلىپ، 22-ديۆيزيا سامار بەتتەن ات قويىپ، ورال كازاكتارىن قوس بۇيىردەن قىسقان ۇلى دۇركىننىڭ الدى بولاتىن.
ۇلكەن شەن تەمىرمەن قۇرساۋلاعانداي ورال وقالاسىن كوكتەمدە اتتى كازاك اسكەرىمەن وراپ العاندا ميحەيەۆ مىقتاپ ويلانىپ ەدى. باستىق ءقازىر ول كەزدەگىدەن تەرەڭىرەك تولعانۋدا. تولعانباسقا نە؟ ميحەيەۆتىڭ الدىندا مايدان مالىمدەمەسى جاتىر. ءتۇرى شاعىن، مازمۇنى مۇزداي مالىمدەمە! «...گەنەرال اكۋتيننىڭ بۇگىن تاعى ەكىنشى پولكى ساراتوۆ جولىنىڭ ۇستىندە قارۋىن تاستاپ قىزىلدارمەن وي باۋىرىمداپ قۇشاقتاسىپ تابىسىپ كەتتى... ءىرۋ! ناعىز ءىرۋ! ىشتەن ءىرۋ!..
...سامارا بەتتەگى مايداندا قىزىلداردىڭ سانسىز روتالارىن تەگىس قيىپ، پولكوۆنيك بورودين قاھارماندىق ەرلىك كورسەتتى. ول قىل ەلى شەگىنبەي سارقاسقا شەگىرتكەدەي قاپتاعان جالاڭ اياق مۇجىقتاردى ورتتە قالعانداي ەتتى. ءبىراق... پلياسۋنكوۆتىڭ جاياۋ اسكەرى مەن كۋتياكوۆتىڭ اتتى پولكىنىڭ قىسپاعىندا قالىپ، اياۋلى پولكوۆنيك اسا قايرات كورسەتىپ، اقىرىندا امالسىز كەرى شەگىندى. بورودين ءوزى ەكى جەردەن جارالى. پولكى تەگىس قازا تاپتى...»
باستىڭ ميحەيەۆ مالىمدەمەدەن كوزىن كىلت بۇرىپ الدى دا، جيرەنگەن ادامشا مۇرنىن تىرجيتتى. «پلياسۋنكوۆ! كۋتياكوۆ!» — دەدى ول ەرنىن جىبىرلاتىپ، مالىمدەمەدەگى قىزىل كومانديرلەردىڭ اتتارىنا قايتادان كوز تاستاپ «پلياسۋنكوۆ!.. كۋتياكوۆ!» ول وتە تۇنجىر وتىرىپ قالدى.
«شەنسىز، اتاسىز، ءناسىلسىز، اتى ءمالىم ەمەس ادامدار! ولاردىڭ اسكەرلىك ءبىلىمىنىڭ بارى-جوعى دا بەلگىسىز. ءبىراق تاجىريبەسى مول جاۋىنگەر كازاك پولكتارىنىڭ ءبىرىن تەز قارۋىن تاستاتىپ، «وي باۋىرىمداتىپ» الدىنان جۇگىرتىپ قۇر قولمەن الادى؛ ەكىنشىسىن — قىسپاققا سالىپ ديىرمەنگە تارتقانداي ۇنتاپ جىبەرەدى. مىنە، بۇگىنگى كۇننىڭ ناپولەوندارى! بۇل دا؟! الدە ءبىزدىڭ عاسكەر دەگەنىمىز بالانىڭ ويىنشىعى دا؟! الدە عاسكەر باسشىلارى شەتىنەن سۋ مي ءماجنۇن بە؟ كىم اقىماق؟ گەنەرال اكۋتيننىڭ اقىلىنان وركوكىرەكتىگى باسىم — بۇل انىق نارسە. ونىڭ «جاۋدى جاقىننان سوعۋ — جەڭۋدىڭ باستى ءادىسى» دەگەن مەنىڭ پىكىرىمە قارسى شىعۋى، ارينە، كورەگەندىك ەمەس. بۇل پىكىرگە قاراما-قارسى ارەكەت جاساپ، الىس-الىس رەيدىگە شىققانى زياننان وزگە ەش نارسە بەرگەن جوق. جاز بويى ىرىكتەپ العان پولكتارىن الىسقا سۇيرەپ، باتراك چاپايدان الدەنەشە رەت سوققى جەپ قايتقانى بۇعان كامىل دالەل. جورىقپەن تىرسەگى سوزىلىپ، قاجىپ بارعان عاسكەر جەرى، سۋى، ەلى تانىس ەمەس جەردە ءومىرى ابىروي العان ەمەس. ديۆيزياسىنان ۇزدىك شىعىپ كەتىپ، سامارا بەتتەگى مايداندا ارىلەپ بارىپ ۇرىس سالعان «اياۋلى» ءبوروديننىڭ پولكىن قىرىپ الۋى دا وسى تەرىس باسقارۋدىڭ سالدارى. بۇل دۇشپاندى ىزدەپ بارىپ سوعىسۋ — تاجىريبەدە تەرىستىگى دالەلدەنگەن نارسە. ءبىراق... مىنا جاڭا شىققان ناپولەونداردىڭ جەڭۋ سەبەبى باسقادا...» — دەدى ىشىنەن گەنەرال.
ميحەيەۆ باتىس بەتتەگى تەرەزەنىڭ الدىنا بارىپ شاتان جاققا كەز تىكتى. بۇل كىشكەنە وزەننەن بەرگى كولشىمەك ويپات ۇزبەي جاۋعان جاڭبىردان تەپ-تەگىس كول بولىپ كەتىپ، كازىر بەتى ايناداي ۇلكەن مۇز ايدىنىنا اينالىپ كەتىپتى. وسى ۇستىندە كوز تارتار قىبىرى از جىلماعاي مۇزدىڭ قالاعا تاياۋ جەرىندە ءبىر سيىر كورىندى. اياعىن باتىلسىزداۋ باسىپ ول ىلگەرى قاراي جىلجي تۇسەدى. مالعا كوڭىل بولمەيتىن سالاق جاننىڭ سيىرى ما، الدە قاراپ باقىلايتىن ادامى جوق جەتىم-جەسىر بىرەۋدىڭ كۇن كورگىش جالعىز قاراسى ما، كىم ءبىلسىن، ءبىراق گەنەرال بۇل جاعىنا كوڭىل بولگەن جوق. ونىڭ نازارىن بۇتىندەي اۋدارعان سيىردىڭ قالت-قۇلت باسقان ادىمى بولدى. ءبىر اياعى تايىپ كەتىپ، ونى قايتا جوندەپ الىپ بۇل حايۋان ىلگەرىلەي بەردى. ازدان كەيىن ونىڭ ارتقى ەكى اياعى بىردەن سىرعىپ ىلگەرى كەتىپ قالدى دا، ءوزىن ءوزى بيلەي الماي، يتشە شوڭقايىپ وتىرا كەتتى. ءبىراق سيىر سوندا دا، سول شوڭقايعان، كۇيى ىلگەرى جىلجي ءتۇسىپ، بىرتە-بىرتە ءتورت اياعىن تەڭ باسىپ كەتتى دە، ءسال ۋاقىتتان كەيىن تارى دا شاتقاياقتادى. ول ءبۇل جولى شوڭقايا كەتپەدى. ءتورت تاعانداپ قالدى. الدىڭعى جاعىندا ونىڭ جەڭىل قولتىق شوپ جاتىر ەكەن. سول شوپكە جەتە الماي، ىلگەرى باسۋعا تورتەۋى ءتورت جاقتا تاربيىپ كەتكەن اياقتارىن جيناپ الا الماي، كوتەرەم مالشا دارمەنسىز حالدە قالدى. سيىر بۇل ءوزىنىڭ مۇگەدەك حالىنە ىزالاندى ما، الدە شەپتىڭ ءيىسى شىداتپادى ما — ايتەۋىر تۇمسىعىمەن مۇز تىرەي، تومەن ءۇڭىلىپ موڭىرەپ-موڭىرەپ جىبەردى. سيىردىڭ قىلعىنعانداي ءالسىز جىڭىشكە داۋسىن، ارينە، الىستان — تەرەزەدەن كورىپ تۇرعان گەنەرال ەستي العان جوق، ونى ەستىگىسى دە كەلگەن جوق شىعار — ول موينىن باسقا جاققا بۇرىپ كەتتى.
«سەنىڭ كازىرگى ءحالىڭ مىنا مۇز ۇستىندەگى سيىردىڭ حالىنەن دە مۇگەدەك. سيىردى سۇيرەپ كەرى شىعارىپ الۋعا بولار. ءبىراق بيشارا، روسسيا، سەنى...» — دەپ كۇبىرلەدى ميحەيەۆ. ونىڭ ويى ىلكى «جاڭا ناپولەونداردىڭ جەڭگىشتىگى نەدە؟» دەگەن سۇراۋعا قايتا ورالدى. كورگەنى، وقىعانى، ەستىگەنى مول تاجىريبەلى گەنەرالدىڭ ويىنا اعىلشىن جازۋشىسىنىڭ جازعانى ءتۇستى دە، كوزىنە سونىڭ ءبىر سۋرەتى ەلەستەي قالدى.
...افريكا جەرىنىڭ كوگەرىسى مول ءبىر كەڭ القابىن مەكەندەگەن سانسىز حايۋانات ءبىر كەزدە جەر اۋدى. جاۋىن توقتاپ، ءشوپ قۋراپ، سۋ تارتىلار شاقتا اڭداردىڭ كەنەت قونىس اۋداراتىن ادەتى. الدىمەن قورا-قورا بوپ بۇلتشا توڭكەرىلىپ، ەڭ ىرگەلى، ەڭ ۇشقىر قامىس اياق انتيلوپالار قوزعالدى، ىزىنشە اسپان مەن جەردىڭ اراسىن بوز تۇمان شاڭعا اينالدىرىپ، ۇيىر-ۇيىرىمەن دوڭگەلەك تۇياق قىل قۇيرىق قۇلاندار دۇرىكىرەدى، — سول بىرتىندەپ ىعىسىپ، بارا-بارا دۇرمەكتەلە جىلجىپ، اعىلعان سەڭدەي ءبىر كەز دۇركىرەي قوزعالعان قالىڭ اڭنىڭ باسى-كوزىنە قاراماي تاپاپ كەتەرلىك ءقاۋىپتى جولىندا ءبىر ارىستان جاتىر ەدى. بۇل ارلاندار ايقاسىندا ماي تابانىنا ءالدى ارلاننىڭ ازۋى بويلاپ، ۇيىردەن شىعىپ، تۇرالاپ قالعان جالعىز جىرتقىش ەدى. جاي شاقتا ءقاۋىپ پەن اجالدى الىستان سەزەتىن، اسىرەسە، ارىستاننىڭ بەتىنەن كوش جەر اۋلاق جۇرەتىن انتيلوپا وتسىز-سۋسىز ولكەدەن بەزۋ ۇرەيى بيلەپ، دۇرمەك-دۇرمەگىمەن جاتقان ارىستاننىڭ ۇستىمەن استى. ءالدى جىرتقىش ءبىرىنشى توپ ۇستىمەن دۇركىرەپ وتكەندە تۇيەدەي اڭداردى دا ۇشىرىپ جىبەرەتىن جالپاق تابانىمەن بىرنەشەۋىن وڭدى-سولدى سوعىپ قيراتىپ، بىرنەشەۋىن اۋىزبەن لاقتىرىپ، ءبىراق كوپكە توتەپ بەرە الماي، ەكىنشى دۇركىننىڭ استىندا قالا بەردى. ەسى شىققان اڭنىڭ ءبىرى ونىڭ ۇستىنەن قارعىپ ءوتتى، ءبىر تاستاي تۇياقپەن باسىپ، ءبىرى تەۋىپ، ءبىرى سوعىپ بارادى. بۇل اپاتتان جاڭا عانا قۇتىلامىن دەگەن ءۇمىت تۋىپ، توپىر سايابىر تارتقان كەزدە ارىستاننىڭ ۇستىنە قالىڭ قۇلان ءتوندى دە، اسپان جەرگە تۇسكەندەي الەمدى سولقىلداتقان ءدۇرسىل مەن دۇبىرگە بەت باعا الماي، ءۇيىرلى قۇلانداردىڭ ىڭعايىنا كوشىپ، ول دا بىرگە شاپتى. ازدان كەيىن كەرى شەگىنۋگە ىرىق بەرمەيتىن، بۇلتارۋعا جول قالدىرماعان قالىڭ توپتىڭ اراسىنا ەنىپ كورىنبەي كەتتى...
«بۇل حايۋاندار دۇنيەسىنىڭ سيپاتى، ءبىراق شىن جانە ءدال سيپات. ال، ءبىزدىڭ قوعامنىڭ، ادامنىڭ ءومىرى مۇنان قانشاما بولەك؟! تىرشىلىك قامىن، ولمەۋ قامىن كوزدەگەن قالىڭ جان يەسى الدىنان شىققان ارىستانعا قارار ما؟ «مەن ارىستانمىن!» دەپ ول قانشاما جالىن كۇدىرەيتسە دە، تابانىمەن سوعىپ، تىسىمەن تىستەپ لاقتىرسا دا، ۇدەرە قوزعالعان توپتى قالاي توقتاتار؟! ءۇش ءجۇز جىل بيلەگەن رومانوۆتار تۇقىمى قارا ءدۇرسىن كوپتى جولعا سالا الدى ما؟ ادۆوكات كەرەنسكيي مەن گەنەرال كورنيلوۆ شە؟ مۇنى... مىنا قاپتاعان جالاڭ اياق، جالاڭ باس، اش جانداردى... سەڭدەي قوزعالعان دالا مەن قىردىڭ سانسىز سورلىلارىن الىستان سوعامىن دەپ اۋسارلانعان اكۋتين مەن «اياۋلى» بورودين جۋاسىتا الار ما؟!..
«پلياسۋنكوۆ! كۋتياكوۆ!.. بۇلاردىڭ الدىندا جەتى باستى جىلان تۇرسا دا قاراماس! جالماۋىز كەمپىر تۇرسا دا ىقپاس! ايتقانداي... (ميحەيەۆتىڭ ويىنا كەنەت ءبىر وقىس نارسە كيلىككەندەي قاباعىن ءتۇيىپ ءسال ۋاقىت وتىردى دا) قارا حالىق سەنگىش كەلەدى... بۇل دا تىرەك ەمەس، ەل-دالدا امال، ناتيجە شىعۋى ەكى-تالاي. سوندا دا بۇل اقتىق شارانى قولدانىپ بايقاۋ كەرەك بولار...» دەدى ىشىنەن كۇبىرلەپ. ول بۇيرىق ورىنداۋشى شابارمان وفيسەرلەردى شاقىرىپ الدى.
— قالاداعى بارلىق ءدىن باسىلارىن: ارحيەرەيدەن باستاپ بۇكىل پوپ اتاۋلىنى، موناحتار مەن يەگۋمەندەردى، پونامارلار مەن شىراق جاعۋشىلارعا دەيىن قالدىرماي، ءدىني سەميناريا وقۋشىلارىن قوسا ۆيسە-گۋبەرناتور ماحكاماسىنىڭ الدىنا جيىڭدار! شىركەۋ حورلارىنىڭ قۇرامىندا قانشا ءدىندار جان بولسا، سونشاسىن قالدىرماي اكەلىڭدەر! ءبارىنىڭ قولىندا كوتەرىپ شىعاتىن ءبىر-بىر كرەست پەن ييسۋس حريستوستىڭ وبراز-سۋرەتى بولسىن! ەسكەرتىڭدەر، جىلى كيىنسىن! — دەپ بۇيرىق ەتتى.
ميحەيەۆتىڭ ەسەبىنشە ورال قالاسىنداعى شىركەۋ مەن ءدىن قىزمەتشىلەرىنىڭ سانى ءبىر باتالونعا اياعىن جيمايتىن اسا مول سياقتى كورىندى. پىسكەن تارىنىڭ اراسىنداعى باسقا ارام شوپتەردەن الا بولەك كوزگە تۇسەتىن قاپتاعان قاستاۋىشتاي وسى ۇزىن ساقال، جالبىر شاش، قارا ءىسنىمدى، و دۇنيەنىڭ قامىن قايعىرعان ءدىنشىل حالايىقتى قىزىل ارميانىڭ الدىنان شىعارماقشى بولدى. بۇل كوڭىلگە كۇدىك، جانعا ۇرەي سالعىش جانداردى شينەل كيگەن سەنگىش شارۋاعا قارسى اپارىپ، ساپپەن تۇرعىزىپ قويىپ: «قۇدايدان قورىق! ءتاۋباعا كەل؟»، «ساقتا ءتاڭىرىم، پاتشانى!» دەيتىن دۇعالاردى زارلاتتىرماقشى بولدى.
ميحەيەۆ حريستيان ءدىنىنىڭ كۇشىن دە ءبىر سىناپ كورەيىن دەن ويلادى بىلەم...
سول ورال قالاسىنداعى باس شتاب مەكەمەسىندە ميحەيەۆتىڭ الدىندا جاتقان «قىزىلداردىڭ سانسىز روتالارىن تەگىس قيىپ، پولكوۆنيك بورودين داھارماندىق ەرلىك كورسەتتى... ءبىراق... پولكى تەگىس قازا تاپتى» دەگەن مالىمدەمەنىڭ ەڭ سوڭعى بۋىنى امالسىزدان مويىنداعام قالتقىسىز شىندىق ەدى. پلياسۋنكوۆ پەن كۋتياكوۆ مولكتيرى تاس-تالقان ەتكەن بورودين اسكەرىنىڭ ءولىم اۋزىنان جىرىلىپ شىققان ءبىر ۋىس جاۋىنگەرى تاشلىنىڭ تۇبىندە قىزىلداردىڭ تىلىندا قالدى. ولارعا ىلگەرى اتتاۋعا دا بولمادى، كەيىن شەگىنىپ، ورال قالاسىنا قاراي قاشۋعا دا جولى قىرقىلدى. ويتكەنى الدى — جاپپاي شابۋىلمەن ىلگەرى ۇمتىلعان قالىڭ قىزىل جاۋىنگەر بولدى دا، ارتى — كازاك وزبىرلارىنا قانى قاس سوۆەت وكىمەتىن قولداعان قارۋلى دەريەۆنيالار بولدى. كوبىنىڭ شينەلدەرى كۇيگەن. ىشتەرىندە باس كيىمدەرىنەن ايرىلعاندارى بار، ورتتەن شىققانداي ءۇستى-باسى قارا كۇيە، شاڭ-توپىراققا باتقان. ءبىرقاتارى جەڭىل جاراقاتتى، ءوڭسىز، ءتۇسسىز ۇرەيى قاشقان بۇل ون-ون بەس كازاك ۇرىككەن قويداي بەت-الدى قۇلا تۇز جايىققا قاراي دۇركىرەدى. ەشبىر قاراسىنعا سوقپاي، اتىس دۇبىرىنەن بىرتە-بىرتە اۋلاقتاپ كەلىپ، ءبورلىنىڭ تۇسىنان جايىقتىڭ قازاق بەتىنە ءوتىپ كەتتى. ازىرگە قاندى مايداننان قاعاجۋ جالپاق ساحرانىڭ قوينىنا شۇلدىرەگەن ون-ون بەس سولدات تۇگىل، پولكتار مەن ديۆيزيالار دا ءسىڭىپ كەتەرلىك-تى. دەمىن الىپ، ەسىن جيناپ، ءۇستى-باسىن، ات-تۇرمانىن تارتىپكە كەلتىرىپ ءبىر قوندى دا، بۇل قاشقىن كازاكتار ەرتەڭىنە وڭتۇستىككە قاراي ماڭداي تۇزەدى. كۇن سۋىق بولسا دا، توقتاماي ءجۇرىپ وتىرىپ كوپىرلى اڭقاتىعا تىرەلدى. باستاعان جاس حورۋنجيي ءقاۋىپسىز كەڭ دالامەن ءجۇرىپ وتىرىپ، الىستان ويىسىپ، قىزىلدار جەتە قويماعان قولتىقتان شىعۋ نيەتىندە بولدى دا، ورالدان تومەن ءبىرىنشى كەزدەسكەن كازاك اسكەرلەرىنىڭ بولىمىنە قوسىلۋعا تىرىستى. كوزگە تۇسپەۋ ادىسىمەن ساي مەن سالانى بەتكە ۇستاپ جىلجىدى. اسىرەسە اڭقاتىنىڭ قىر-قاباعى ولاردى جاعالاي جاتقان اۋىلداردان دا، قىسقى جولمەن شۇبىرعان كولدەنەڭ كوزدەن دە جاقسىلاپ جاسىردى — ولار وزەننىڭ جارىن قۋالادى. ساسكە ءتۇس كەزىندە ناق جاعاداعى اۋىلعا سوعىپ، ىستىق تاماق ءىشىپ، ات شالدىرىپ الۋ ءۇشىن شۇبىرىپ كەلىپ، بۇلار قوراعا شاباتىن قاسقىرداي، باشەكەڭ كولىنىڭ تۇسىنان شىعا كەلدى. ءبىرىنشى ات باسى وزەنگە تاياۋ تۇرعان قادەستىڭ ۇيىنە تىرەلدى.
وزەن مەن بۇل ءۇيدىڭ اراسى بەس ءجۇز قادامداي-اق جەر ەدى. جار استىنان سامساپ شىعا كەلگەن اتتىلاردى الدىمەن كورگەن قادەستىڭ ايەلى ءماۋىم، اسپان سۇرعىلت، كۇن سۋىق بولسا دا، كوزىن شاعىرماق كۇننەن قورعاعانداي، قولىمەن كولەڭكەلەپ قاراپ تۇردى دا:
— شىراعىم-اۋ، مىناۋ اتتىلار كىم شۇبىرعان؟ الدە حاجى قايناعانىڭ ۇيىنە باتا وقۋعا كەلە جاتقان باستاعى اۋىلدىڭ ەركەكتەرى مە؟ — دەپ الدەكىمدى تانىپ تۇرعانداي شۇقشيدى. ءماۋىم جاسى كارى بولماسا دا ارەگىرەكتەگى تۇيەنى اتتان ايىرا المايتىن اڭعارۋسىز ادام ەدى. ول ەكى-ەكىدەن ءتىزىلىپ، شوڭاقتاي جورتىپ كەلىپ قالعان سولداتتاردىڭ قارۋ اسىنعان اسكەري ادام ەكەنىن ءۇيدىڭ ساي بەتىندەگى ۇيىلگەن كۇلدىڭ ناق تۇبىنە كەلگەن كەزدە تانىپ قالدى.
— ويباي، شۇناق! شۇناعى شىقتى! ويباي ورىس كەلىپ قالدى! — دەپ ول ايقاي سالىپ، ۇيگە جۇگىردى.
ءبىراق ونىڭ ويبايىنا قاپەلىمدە جۇرت كوڭىل اۋدارا قويماي «ءماۋىمنىڭ كوپ ويبايىنىڭ ءبىرى شىعار» دەپ ۇيدە وتىرا بەردى دە، اتتىلى سولداتتاردىڭ ءبىرقاتارى قاتارداعى ۇيلەرگە، بىرەۋلەرى جۇنىس حاجىنىكىنە قاراي بەتتەپ، ەكەۋ-ۇشەۋى قادەستىكىنە تۇسە قالعاندا كوردى. حالىق شوشىپ كەتتى: ايەلدەر قازان جاڭقا، بوساعاعا بايلاعان بۇزاۋ-تورپاقتىڭ اراسىنا تىعىلدى، بالالار بۇرىش-بۇرىشتى ساعالاپ، ءىلۋلى تۇرعان تون-شەكپەندەردىڭ استىنا كىردى. سىرتتا يت بىتكەن شابالانا ءۇرىپ، ۇيدە ۇرەيلەنگەن ۇلكەندەردىڭ تۇرىنەن شوشىپ لاس بالالار شىرىلدادى.
سەنەككە شىعا كەلگەن قادەس قارسى كەلە جاتقان قارۋلى ەكى قارا ورىستى كورىپ، كەرى شەگىندى. شەگىنشەكتەگەن بويى ول كەلە جاتقان سولداتتاردان ۇيگە ءوزى بۇرىن كىردى دە، تاقتايدىڭ بوساعا جاق شەتىنە وتىرا كەتتى. ال، اقماديا ونان بۇرىنىراق ۇيدەن شىعىپ ۇلگىرىپ، اتتان ءتۇسىپ جاتقان سولداتتاردىڭ كوزىن الا بەرىپ، سيىر قوراعا كىرىپ كەتتى، ونىڭ قاراڭعىلاۋ بۇرىشىنا بارىپ بوي تاسالادى.
ۇيگە كىرگەن ەكى سولدات تاقتا ۇستىندە وتىرعان قوجايىنعا نازار اۋدارا قويمادى — ولار مازداپ جانىپ جاتقان قازاندىقتىڭ اۋزىنا ءتوندى. قازاندىقتىڭ جانىندا ءبىر قاپ تەزەك تۇر ەدى، شاقپاق دەنەلى قارا ورىس قاپتى سۇيرەپ وتقا جاقىنداتتى دا قاسىنداعى جاسىراعى قاپتىڭ ۇستىنە قۇيرىعىن قويىپ، ەڭكەيىپ جالىنى بەتتى شارپىعان قيدىڭ شوعىنا جىلىنا باستادى. ەكىنشىسى دە ونىڭ جانىنان تىزەرلەي وتىرىپ، شوققا قولىن سوزدى.
ۇيگە كىرگەن ءۇشىنشى كازاك وت باسىندا وتىرعان الدىڭعى ەكى جولداسىن كورىپ، ولارعا جاقىنداۋدىڭ ورنىنا، كەرى شەگىنىڭكىرەپ، ەسىكتىڭ وڭ جاق بوساعاسىنا تۇرا قالدى. ول بۇيرىعىن كۇتكەندەي جىلىنىپ وتىرعاندارعا ءبىر قاراپ، موينىن اقىرىنداپ قانا بۇرىپ، ءۇي ىشىنە كوز توقتاتا ءبىر قاراپ الىپ، ەگىن باسىنا قويعان قاراقشىداي قاقشيىپ قالدى. ءۇن-تۇن قاتپاي تىك تۇرعان كۇيى ول سالدەن كەيىن تاقتايدىڭ ۇستىندە وزىنە جالتاق-جۇلتاق قاراپ وتىرعان ۇرەيلەنگەن قادەسكە كوزىن تىكتى. تاپ وزىنىكىندەي ونىڭ شوقشا سارى ساقالىن، سيرەكتەۋ سارعىش مۇرتىڭ كوز جانارى ءالسىز موماقان ءتۇرىن كورىپ قادەس ىشىنەن: «مىناۋ ءبىر يمان ءجۇزدى جۋاستاۋى بىلەم. كيىمى دە انالاردان گورى جۇپىنىلاۋ ما قالاي؟ انا ەكەۋى تورەسى، مىناۋ ءسىرا تولەڭگىتى شىعار. كادىمگى ءوزىمىزدىڭ كازاك-ورىستار عوي. تۇرىنەن كورىنىپ تۇر. مەن باستا الگى انا قىزىل پالە كەلىپ قالدى ما دەپ ۇرەيىم ۇشىپ كەتىپەدى. كازاك-ورىس بولعانى جاقسى بولدى. دەگەنمەن كاپىردىڭ اتى كاپىر، ايلاشارعىلاپ ىعىستىرىپ باسقا ۇيلەرگە جىبەرگەن ءجون بولار» دەپ ويلادى. ءبىراق ول وت باسىنداعى تولىق قارا ورىستىڭ جەر استىنان شىققانداي دۇڭك ەتكەن جۋان داۋسىنان سەلك ەتە ءتۇستى. وت باسىنداعى ەسىك الدىنداعىعا ورىسشالادى دا، ال بۇل شوقشا ساقالدى موماقان سارى:
— جول بىلەتىن ادام بار ما؟ بۋدارينگە قاراي شىعاتىن جولدى؟ — دەپ سۇرادى ول قادەستەن.
ىشىنەن ساسىپ قالعان قادەس، نە دەرىن بىلمەي:
— مەن ورىسشا ءتىل بىلمەيدى، تامىر، — دەدى.
— مەن سەنەن كيرگيزشە سۇراپ تۇرمىن عوي، — دەدى شوقشا ساقال.
— جوق، جوق. بىلمەيدى، بۋداريندى دا، ءتىلدى دە، — دەپ، قادەس ونان جامان ابدىراي قالدى.
قازاقشالاعان جۋاس ورىس «ەسىڭ دۇرىس پا ءوزىڭنىڭ» دەگەن ادامشا تاڭىرقاعان پىشىنمەن:
— اقساقال، سەن قاداي ايتاسىڭ. ءوزىڭ ۇلكەن ادام، نو ۇلكەن بولساڭ دا بالاشا سويلەيسىڭ — دەپ رەنجىگەندەي ءتۇر كورسەتتى.
— نە ايتادى مىنا اردا كيرگيز؟ — دەپ سۇرادى وت باسىنداعى تولىق قارا، قالتاسىنان كىسەسىن الىپ، تەمەكى وراپ جاتىپ.
ول ورىسشا سويلەدى. ەسىك الدىنداعى وعان قادەستىڭ جاۋابىن جەتكىزدى. ەكەۋى دە قادەسكە الا كوزىمەن قاسقىرشا بۇرىلىپ قارادى دا، تاعى دا بىردەمە دەدى.
— ءجون بىلەتىن، ءتىل بىلەتىن كيرگيز جوق پا، بۇل جەردە؟ — دەدى ساقالدى.
قادەس قۋانىپ كەتتى.
— قالەن دەيتىن وشەتەل بار، تامىر. ورىسشا بىلەدى. سودان سۇراڭىز. ول ءبارىن ايتىپ بەرەدى، تامىر. ءۇي دە جاقسى، كازايكا دا جاقسى، — دەپ ورىس تىلىندە سويلەپ تۇرعانداي-اق سالدىرلاتا باستادى — ءۇي اندا جاقىن. مەن كازىر كورسەتەمىن، تامىر. قاروشيي وشەتەل، سونان سۇراڭىز. جانە وشەتەلدەن باسقا ورىسشاعا سۋداي جۇنىستىڭ بالاسى دا بار. تەكەدە وقىعان جىگىت، — دەپ قويدى.
قادەستىڭ كوپ سوزىنە ءتىلماش ورىس كوڭىل اۋدارعان جوق. ول تەك جولداستارىنا بۇل جەردە ۋچيتەل بارىن عانا ايتىپ بەردى. مۇنان كەيىن ءۇش سولدات ءوزارا سويلەسىپ سىرتقا شىقتى.
سولداتتار ۇيگە كىرگەننەن كەيىن قورانىڭ قاراڭعى بۇرىشىنا تىرىلعان اقماديا ىشتەن سىعالاپ كورىپ، ايەلىن شاقىرىپ الىپ، پىشەن ىشىندە بوس تۇرعان سارى اتتى ءوزى وتىرعان جەرگە كوز تاسا قىلۋعا كىرىسىپ ەدى، ءبىراق اتتى جەتەكتەپ قوراعا بەت العاندا ۇيدەگىلەر شىعىپ قالدى دا، جۋان قارا قاديشانىڭ جولىن بوگەپ تۇرا قالدى. قىس مىنىپ-جەگۋگە كۇيلى ۇستاپ تۇرعان سەمىز ات وعان كوكتەن سۇراعانى جەردەن تابىلعانداي كورىندى. جەمسىز، تىنىمسىز بىرنەشە كۇن جورىق قاجىتقان ءوز اتى الدەقاشان ەر استىنان بوساۋدى كەرەك ەشەن ەدى. تولىق قارا قاديشاعا «قايدا اپاراسىڭ؟» دەپ قاباعىن تۇيگەن ادامشا تۇكسيىپ، اتتى ءوز قولىنا الدى دا، الدىمەن اياعىنا قارادى. اتتىڭ الدىڭعى ەكى اياعى تاعالى، ادەيى ازىرلەپ كولدەنەڭ تارتقانداي-اق. ول ويلانعان جوق. ءوز ەرىن سىپىرىپ الىپ سارى اتقا سالدى.
— ويباي-اي، قايناعا-اي، مىناعان بىردەمە دەسەڭىزشى. سورلادىڭ قوي، قاسقا قۇداي قايدان تاپ كەلدى، مىنا پالە. قايدا، ءتىل بىلەتىن كىسى بار ما بۇل جەردە... جۇگىرسەڭىزشى حاجى اتامنىڭ بالاسىنا. ايتسىن. جالعىز ات. قاسقا قۇداي-اي، — دەپ زار قاعىپ، اياعىنا شوق باسىپ كەتكەندەي، ولاي-بۇلاي جۇگىرىپ، نە ىستەرىن بىلمەدى. •
ال، تولىق قارا ەرىن سالىپ، ايەلگە سۇزەتىن بۇقاداي كوزىن الارتىپ قويدى. قادەس:
— ويباي، تامىر، بۇل ات مىنەيىن دەپ تۇرعان جالعىز جىلقى. انا وشەتەلدەن، بولماسا باسقالاردان ال. ولاردىڭ جىلقىسى كوپ، تامىر، — دەپ جاقىنداپ ەدى، كازاك ونى، يتەرىپ تاستاپ، سارى اتقا ءمىنىپ الدى دا، ءوزىنىڭ اتىن ءتىلماش ورىسقا جەتەكتەتتى.
— ويباي-اۋ، قايناعا-اۋ، قۇرىدىق قوي. قاسقا قۇداي، نە جازىعىمىز بار ەدى، — دەپ قاديشا تاعى بەزەكتەي قالدى.
— تامىر، تامىر، بۇل جامان ءىس... — دەپ قايتادان ۇمتىلعان قادەسكە، سارى اتتى ءمىنىپ كەتۋگە بەت العان جۋان قارا، جۋان داۋىسپەن جەكىرە ۇرسىپ جاتتى. قادەس ونىڭ سوزىنە اۋزىن اشىپ قالدى.
— ىلبىشىنگە، تەكەگە مال ايداپ بارۋدى بىلەسىن. ءجۇن مەن تەرى ساتۋدى بىلەسىن. ناسىباي اتۋدى بىلەسىن. ال ءجون سۇراعان ادامعا شىنىڭدى ايتۋدى بىلمەيسىڭ. سەن اردا، اتتى قانداي قورعايسىڭ، — دەپ ۇرسىپ تۇر ناچالنيك. سەن قارت بەكەر جول كورسەتەم دەپ ايتپادىڭ. ءىس جامان، — دەپ ءتىلماش ورىس قادەسكە باسىن شايقادى.
قادەس ونىڭ سوگىپ بالاعاتتاعان سەزىنە قۇلاق اسقان جوق. جالعىز-اق:
— تامىر، ايتشى، اتتى تاستاپ كەتسىن. انا اۋىلدان السىن. مەنىكى ات جالعىز ات، — دەپ قولىن جايىپ، اتقا قاراي جىلجىپ ەدى، قايرىلا بەرىپ ات ۇستىنەن تارتىپ كەتكەن جۋان قارانىڭ وتكىر قامشىسىنان قايقاڭ ەتە قالدى. قادەس تەرىس اينالىپ، باسىن ساقتاپ بۇعىپ ۇلگەرگەنشە ومىراۋلاتا اتپەن باستىرمالاتىپ كەلىپ وڭدى-سولدى سىلتەگەن قامشى ونى قارا جەرگە تىعىپ جىبەرگەندەي بولدى. ءتورتىنشى، بەسىنشى قامشى ونى جۇرەلەتىپ تاستادى دا، التىنشى رەت ارت جاعىنان كەلىپ سىلتەگەن قامشىنىڭ ۇشى باستان اسىپ بارىپ، وڭ جاق كوزگە سارت ەتتى. قادەس كوزىن باسىپ ەتپەتتەپ جاتا قالدى...
ءۇش كازاك اتتارىنىڭ باسىن قالەندىكىنە قاراي بۇرىپ الىپ، تەكىرەكتەي جونەلدى.
بۇل ۇشەۋى كادىمگى تىربىقانىڭ ورىستارى بولاتىن جاس حورۋنجيي مەڭدىكەرەي مەن بىكوۆتىڭ جولىن توسىپ ۇستاپ الاتىن زاحار قالاشنيكوۆ تە، ال جۋان قارا گرەچكوعا تۇندە مەڭدىكەرەيدى سالۋعا جىلىم ويدىرعان بەلگىلى ارحيپ ۆولكوۆ ەدى. قازاقشا بىلەتىن مومىن ءجۇزدى ءتىلماش ورىس سول بىكوۆتاردىڭ كورشىسى، قامىتشى يۆان اندرەيەۆيچ گرەچكو بولاتىن.
4
زاحار كالاشنيكوۆ پەن ارحيپ ۆولكوۆ قالەن ۋچيتەلۆدىكىنە كىرىپ كەلگەندە ءتور الدىندا وتىرعان حاكىم ورنىنان قالاي تۇرىپ كەتكەنىن ءوزى دە بىلمەي قالدى. ول بۇل جەرگە، تاپ وسى كەزدە تابانى قاشىق جاتقان كازاك-ورىستار تۇگىل، ەل ارالاپ جۇرگەن حان جىگىتتەرى دە كەلە قالادى دەپ ويلاعان جوق ەدى، ويتكەنى ءوزى كەلگەن كوپىر بەتتە بەيسەۋەت جۇرگىنشىنىڭ توبەسى دە كورىنبەگەن، حابارى دا ەستىلمەگەن...
ونىڭ ءتۇسى قۋارىپ كەتتى، ءتور الدىن بوساتايىن دەگەن ادامشا، اقىرىن جىلجىپ پەش جانىنا قاراي ىعىستى؛ ساسىپ قالعانىن بىلدىرمەۋگە تىرىسىپ، ءوزىن ءوزى ۋىسىنا العانداي جيىرىلا ءتۇستى. ونىڭ ءبىرىنشى مينۋتتە-اق ويىنا ساپ ەتە تۇسكەن: «سىرتىمنان اڭدىپ، ۇستىمنەن تۇسىرگەن كىسى بولدى عوي» دەگەن اششى وي بولدى.
شولپان مەن زاعيپانىڭ دىبىسى دا كەنەت باسىلا قالدى. ماككا قولىنا تاباق ۇستاعان كۇيى قازان جاق پەن قوناق بولمەنىڭ ەكى اراسىندا ەسىكتەن كىرگەندەرگە قاراپ قالت تۇرىپ قالدى دا، ازدان كەيىن ەسىن جيعان كىسىشە، حاكىمگە قاراي بۇرىلىپ:
— قاينىم-اۋ، قاراعىم-اۋ... ورىس كەلىپ قالدى عوي... اعاڭا... تاعى دا... و، سورلى بولعان باسىم... — دوپ تاقتايدىڭ جيەگىنە سۇيەنە كەتتى.
— ۋچيتەل وسىندا تۇرا ما؟ — دەدى زاحار، ورىسشا كيىنگەن حاكىمگە ولشەپ-پىشكەن كوزبەن قاراپ.
حاكىم سەلت ەتە ءتۇستى — تۇلا بويىن شىم ەتكىزىپ ينە سۇعىپ العانداي ءبىر شىمىرلاپ كەتتى.
— وسىندا تۇرادى، مارتەبەلى حورۋنجيي مىرزا. ءبىراق ءوزى ۇيدە جوق، — دەدى ازىراق تولقىپ، قوبالجىعان ۇنمەن.
«قالەكەڭە كەلگەنى مە... وندا مەنى دە تەگىن قالدىرمايدى عوي... بۇلار كىمنىڭ كىم ەكەنىن قايدان بىلەدى. ءبىر كورسەتۋشى بار عوي». تاعى دا وعان «اڭدىعان ادام بار» شىعار دەگەن ىلكى كۇدىكتى وي قايتا ورالدى. •
— سەن دە ورىسشا بىلەسىن عوي. ءيا، ۋچەنىي ەكەنىڭ كورىنىپ تۇر. ۋچيتەل ەكەنىڭدى ايتپاي الدە سەن الداپ تۇرسىڭ با؟ — دەدى تاعى دا زاحار حورۋنجيي سەنبەگەن تۇرمەن قاباعىن جيىرىڭقىراي ءتۇسىپ.
— جوق، مارتەبەلى حورۋنجيي مىرزا، نەگە جاسىرايىن. ۋچيتەل ۇيدە جوق. مىنا كىسى سونىڭ ايەلى، ول مەنەن ۇلكەن، ورتا جاستاعى ادام، — دەدى حاكىم سەندىرۋ ءۇشىن ماككانى كورسەتىپ.
— ءىمم... بىزگە ءتىل بىلەتىن، ءجون سىلتەيتىن كىسى كەرەك. ۋچيتەل بولماسا باسقا ادام دا جارايدى. مىنا ءوزىڭ دە جارايسىڭ. ال، سەن ءوزىڭ كىمسىڭ؟ — دەپ حورۋنجيي حاكىمگە جاقىنداي ءتۇستى.
— بولشيەۆيك شىعار، — دەدى جۋان داۋىسپەن ارحيپ ۆولكوۆ. — وسى سياقتى شالا پىسكەن وقىمىستى مالعۇندار جينالادى سايتانداردىڭ توبىنا.
ارحيپ بەلگىلى بوز ايرانداۋ كوزىمەن سۇزەگەن بۇقاشا حاكىمگە ءبىر قاراپ قويدى دا، جانىنان كىسەسىن سۋىرىپ، شىلىم وراي باستادى.
«تاپ سولاي شىعار» دەگەندەي زاحار حورۋنجيي حاكىمنەن سەسكەنىڭكىرەپ كەرى شەگىندى.
— مەن ستۋدەنتپىن. ورالدا وقىدىم. — رەالنيدە. كازىر وقۋ توقتالعان سوڭ اۋىلدا ءجۇرمىن، — دەدى حاكىم باتىل، سەنىمدى ۇنمەن.
ارحيپ وعان تاعى دا سۇزە قارادى. ول شيىرعان شىلىمىن تىلىمەن سۋلاپ جىبەرىپ، قاعازىن جابىستىرىپ جاتىپ، حاكىمنەن كوز الماستان، موشقاي ءتۇستى.
— ءۇيىڭ قايدا سەنىڭ؟
— وسى جەردە.
— جاقىن با؟
— جاقىن.
سىرتتان گرەچكو كىرىپ كەلىپ، ەسىكتىڭ كوزىنە تۇرا قالدى.
ارحيپ اياعىن تالتاقتاي باسىپ، ەشكىمنەن شىرپى سۇراماستان، شىلىمىن تۇتاتۋعا قازان -جاققا قاراي ءجۇردى. قازاندىقتىڭ ار جاعىندا، پەش تاساسىندا دەمىن ىشىنەن الىپ تىڭداپ تۇرعان شولپان مەن زاعيپانى كورىپ، ول ءسال كىدىرىستەپ كوزىن توقتاتتى دا:
— مىنا جاقتا سۇلۋلار بار ەكەن عوي، ءالى، — دەدى.
ول شوقتى شىمشۋىرمەن قىسپاي-اق قولىمەن الىپ، ەكى الاقانىنا كەزەك-كەزەك سەكىرتىپ تۇرىپ شىلىمىن تۇتاتتى، ءوزى ەكى كوزىن شولپاننان المادى.
— زاحار! — دەدى ول شوقتى شولپانعا قاراي شەرتىپ جىبەرىپ. شوق شولپانعا تيمەي، اسىپ بارىپ كيىزگە ءتۇستى دە، ونى شولپان جالما-جان قولىمەن قاعىپ جىبەرىپ جەرگە ىسىردى. — زاحار، بەرى كەل. سۇلۋلاردى كورسەتەمىن.
— و! اسىل بۇيىم مىنا جاقتا ەكەن عوي. ساۋ بولىڭىز، سۇلۋلار.
ءحورۋنجييدىڭ ورىسشا امانداسقانىن زاعيپا ءتۇسىندى دە، ءبىراق سەسكەنىپ شولپاننىڭ تاساسىنا ءتۇستى. شولپان ىقپادى. ول دا كيىك كورگەن قاسقىرداي، ىرجيا تۇسكەن سۇعاناق كوزدى جات جانداردىڭ ءسوزىن دە، نيەتىن دە جاقسى اڭعارىپ قالدى.
ارحيپ ءحورۋنجييدىڭ قۇلاعىنا سىبىر ەتە قالدى. حورۋنجيي ونىڭ ءسوزىن ىرجيا تىڭداپ، باسىن يزەي ءتۇستى.
— تاك. اڭگىمە بىلاي، — دەدى كەرى بۇرىلىپ كەلىپ زاحار حاكىمگە. — سەن ءبىزدى باستاپ سوليانكانىڭ ساعاسىنا دەيىن الىپ باراسىڭ. تۇسىنىكتى مە؟ كازىر ۇيىڭە بارىپ كيىن، اتىڭدى ەرتتە. تۇسىنىكتى مە، وقىمىستى. ازىرلەن. ءبىز جىلىنعاننان كەيىن جۇرەمىز.
زاحار كورەر كوزگە وزگەرىپ كەتتى، ونىڭ ءۇنى جۇمسارىپ، ەزۋىنە كۇلكى شىرايى ەنە ءتۇستى.
— سولاي، تۋىسقان، ءبىزدى باستاپ الىپ جۇرەسىڭ. تىعىز جۇمىسپەن كەتىپ بارا جاتقان وتريادپىز. سەن بىلەسىڭ عوي، اسكەر جايىن، رەالنيدە وقىساڭ. ارحيپ، الگى، وزەننىڭ اتى سولەنايا ما ەدى، قالاي ەدى؟..
— سوليانكا.
— سوليانكادان وتكىزىپ، بۋدارينگە قاراي شىعارىپ سالاسىڭ. تەزدەت. بار ۇيىڭە، — دەدى ول حاكىمگە. — گرەچكو، سەن مىنا ستۋدەنتتى ۇيىنە ەرتىپ بار.
بۇلاردىڭ قايدان شىققان كازاكتار ەكەنىن، نە پيعىلى بارىن ءارى اشا الماي جانە كەنەتتەن كىرىپ كەلگەن زاماتتا ءتۇسى بۇزىلىپ، قاتتى قوبالجىپ كەتكەن حاكىم ءحورۋنجييدىڭ مىنا «اعايىنشىلىق» سوزىنەن كەيىن ازداپ جايلانىسا باستادى. «بۇلارعا شاماسى، جول كورسەتىپ، ءجون سىلتەيتىن، ءتىل بىلەتىن ادام كەرەك بولدى عوي. ەگەردە شىن نيەتى وسى بولسا، بۇلاردىڭ بابىن تابۋ قيىن بولماس ەدى. باسقا كەلگەن پالەدەن باستان قۇلاق ساداعا. ساسايعا دەيىن شىعارىپ تا سالار ەدىم. ءبىراق جۇعىمسىزداردىڭ تۇپكى سىرىن كىم ءبىلسىن...» — دەپ ويلادى.
— جارايدى، مارتەبەلى حورۋنجيي مىرزا. سوليانكاعا دەيىن باستاپ الىپ بارايىن، ارعى جاعىن وزدەرىڭىز دە تاباسىز: بۋدارينگە باراتىن جول بىرەۋ-اق، — دەدى حاكىم حورۋنجييگە.
ءسويتتى دە ول، «ۇيىڭە بار، تەز ازىرلەن!» — دەگەن بۇيرىقتى ەكى ەتە الماي، ۇيىنە قايتۋعا بەت الدى. «ۋچيتەلدىكى وسى ما؟» دەپ سۇراعانعا جانە حاكىمنىڭ اسا قوبالجىپ كەتكەنىنە قاراپ ماككا قالەننىڭ باسىنا تاعى دا قارا بۇلت ءتوندى دەپ زارەسى ۇشىپ، نە ىستەرىن بىلمەي حاكىمنىڭ اۋزىنا قاراپ قالىپ ەدى. حاكىم:
— ءجون سىلتەيتىن ادام كەرەك ەكەن، قالەندى سول ءۇشىن سۇراعان سياقتى. مەن بۇل كىسىلەردى ەل شەتىنە شىعارىپ سالماقشى بولدىم. ءبىزدىڭ ۇيدە ول كىسىگە تابىس ەتەتىن قاعازدار بار ەدى، بالالارعا بەرىپ كەتەرمىن، — دەگەننەن كەيىن ماككانىڭ جۇرەگى ورنىنا تۇسكەندەي بولدى. ءبىراق ول:
— مىنالاردى ەرتە كەتپەيسىڭ بە، قاينىم-اۋ. مەن بۇلارعا نە ىستەيمىن، نە دەيمىن، — دەپ ۇيدەن حاكىمنىڭ سوڭىنان ەرە شىقتى.
ەسىك الدىندا تۇرعان گرەچكوعا.
— يۆان، بار! انا ستۋدەنتتىڭ سوڭىنان قالما، ءبىر جاققا كوزىڭدى الا بەرىپ قاشىپ كەتپەسىن. ءبىز بارعانشا ۇيدەن شىعارما! بار، تەز! — دەپ بۇيىردى ارحيپ.
گرەچكو كوزىن جىپىلىقتاتا ءتۇسىپ، حاكىمنىڭ سوڭىنان ەرە شىقتى.
دالا ايەل-قىزىنىڭ ول كەزدە ورىس ادامىن ومىرىندە ءبىر رەت كورمەگەنى دە كوپ-تى. ال شولپان قالادان جىراق جەردە اۋىلدا وسسە دە، وركوتى باسقادان كورى كوبىرەك كورگەن-دى. ول جاس كەزىندە؛ ءبىر رەت اكەسىنە ەرىپ بازارعا دا بارىپ قايتقان. جاسىنان وتكىر، جۇمىسقا كونبىستى بولىپ وسكەن قىز اكەسىنىڭ قالادان العان استىعىن، ءشاي، شەكەرى مەن ماتا دۇنيەسىن ءوزى تيەسىپ، ءوزى ءتۇسىرىپ ەركەك بالادان ارتىق جاردەمدەسكەن ەدى. مال الۋشى ورىسپەن سىرتقى بازاردا شولپان ساۋدالاسىپ تاقالعان بولاتىن. بازارعا اپارعان قىزىل قۇناجىن مەن ەكى ۇلكەن ىسەكتى باس جىبىنەن ۇستاتا سالىپ:
— شولپان، سەن تۇرا تۇر. مەن جاكەڭدى تاۋىپ جولىعايىن. الۋشى كەلىپ: «قۇناجىنىڭا قانشا سۇرايسىڭ دەسە، ون ەكى سوم دە، ىسەككە بەس سومنان سۇرا!» — دەپ اكەسى كوپ كىسىنىڭ اراسىنا كىرىپ كەتكەن.
كەشىكپەي-اق، قىزىل قۇناجىندى ولاي قاراپ، بۇلاي قاراپ، سارى ساقالدى ورىس:
— سەن كىز بالا قۇناجىنىڭا قانشا سۇرايسىڭ؟ — دەگەندە، شولپان:
— ون ەكى سوم ەلۋ تيىن سۇرايمىن. بەرەر جەرىم ون ەكى. ون ەكىدەن ءبىر تيىن كەم ساتپايمىن، — دەپ قاسىنداعى سيىر ساتۋشىلاردىڭ ساۋدالاسۋ ءادىسىن قاعىپ الىپ، بەزەرىپ تۇرىپ العان ەدى. ورىس باسىن شايقاپ:
— اي، سەن كىز بالا، پىسىك. وتە پىسىكسىن. كوز وتكىر سەنىكى، — دەپ كەتىپ ەدى.
وعان كوپ جىل ءوتىپ كەتتى. اكەسى ولگەننەن كەيىن شولپان ەندى قايتىپ بازارعا بارماعان...
كازىر شولپان ءتۇرى ادام قورقارلىق، داۋسى دۇرىلدەگەن ءارحيپتى كورگەندە ىشىنەن جيىرىلا ءتۇسىپ: «الباستى باسقىردىڭ ءتۇرى قانداي جامان، ادامعا شاباتىن شۇعىلدىڭ قارا بۋراسى سياقتى. ورىس سارى كەلۋشى ەدى، مىنا پەرى اۋماعان قارا بۋرا. تۇكسيگەن قىرما ساقالى دا قارا، بەتى دە قارا، قولدارىن كوردىڭ بە، ءارى قاپ-قارا، ءارى تومارداي جۋان. وگىز بولساڭ سابانعا جەگىپ، الا جازداي ارقاڭدى شىبىرتقىمەن ءتىلىپ وتىرار ەدىم»، — دەپ كىجىندى.
ازدان كەيىن شولپان بۇل ءتورتباق قارا ورىستىڭ شوقتى ەكى الاقانىنا الما-كەزەك سەكىرتىپ، شىلىمىن تۇتاتىپ، شوقپاقتاي قارا مۇرنىنىڭ كەپ-كەڭ تاناۋىنان ءتۇتىن بۋداقتاتقانىنا قايران قالعانداي ەلىگە قارادى. قوس تۇربادان شىققان ءتۇتىن سياقتى پارلاپ تومەن قاراي ىتقيدى. اۋىلدا تەمەكى تارتاتىن ادام جوق، ول تەمەكى تارتۋدى انىقتاپ ءبىرىنشى رەت كورگەنى وسى ەدى. جەل ۇيتقىپ قالعاندا قازاندىقتىڭ اۋزىنان ءبىر قۇشاق بولىپ ىتقىپ شىققان ءتۇتىندى ەكىنشى ساتتە لاپ بەرگەن وتپەن ارالاستىرىپ، وشاقتىڭ كەڭ كومەيى كەرى جۇتىپ جىبەرگەنى سياقتى، مىنا قارانىڭ دا اۋزىنان ءبىر تۇيدەك ءتۇتىن كورىنىپ قالىپ، كومەيىنە قايتا قۇلاپ كەتەدى...
وشاق جانىندا بويى جىلىنىپ، قاتتى-قاتتى جۇتقان ەكپە تەمەكىگە ەلتىپ، سۇرلەگەن شۇجىقتاي شولپانعا قاراپ، قاراعان سايىن. قۇنىعا قۇمارتىپ، ارحيپ ساموگوندى ءىشىپ، بەدەرى كەتىڭكىرەگەن جانسىزداۋ كوزىن قىسىپ-قىسىپ. قويىپ، شولپانعا ارلانداي ءشۇيىلدى. ونىڭ وزىنە قاراي جىلجىعان كەلىسسىزدەۋ جىميعان تىلەمسەك سيقىن كورىپ شولپان:
— مىنا قاراباسقىر قايتەدى؟ اقكەنجە دۋانا قۇساپ كوزىن قىسىپ، ەرنىن تىستەپ! — دەپ ءبىر ادىم كەرى شەگىندى.
زاعيپا ونىڭ تاساسىنا تۇسە بەردى.
— قورىقپا! مەن سەنى جەمەيمىن، — دەپ كۇرىلدەدى ارحيپ. ونىڭ جەل مەن سۋىققا قارلىعىڭقىراپ قالعان جۋان داۋسى زاعيپاعا بۋرانىڭ گۇرىلىندەي بولىپ ەستىلدى. قىز شولپانعا جابىسا ءتۇستى.
شولپان ونىڭ نيەتىن انىق ءتۇسىندى.
— قاراباسقىر، كاپىر نەمە، نە ىستەگىڭ كەلەدى؟ مەنىمەن وينايتىن قۇربىم ەمەسسىڭ، قارا نيەتتى، قاعىنعان- قارا جالماۋىز، — دەپ شولپان ونى سىباي ءتۇستى دە، ءبىراق سوزبەن بوگەۋگە بولمايتىنىن ءبىلىپ قازاندىقتىڭ ۇستىنەن قارعىپ ەكىنشى جاعىنا ءتۇسىپ، جەردەگى ۇلكەن شىمشۋىرعا جارماستى. ول شىمشۋىردى جەردەن كوتەرىپ ۇلگەرە الماي قالدى — ونى سىرت جاعىنان شاپ بەرىپ زاحار حورۋنجيي ەكى قولىن قوسا قاپسىرىپ قۇشاقتاي الدى.
شولپان شىنتاقتاپ قارۋ جاساپ، جۇلقىنا باستادى. ول قالايدا ءحورۋنجييدىڭ قولىنان بوسانۋعا تىرىستى. كورۋگە ءتورتباق قارادان كوپ نازىك حورۋنجيي شولپانعا اسا ءالدى كورىنبەدى، قولى جۇمساق، دەنەسى مايىسقاقتاۋ سياقتاندى. ءبىراق قۋاتى بار جاس جىگىت ارحيپ سياقتى اسا قاتال بولماسا دا، ايەلدى جىبەرە قويمادى؛ شولپاننىڭ دەنەسىن مەيىرلەنگەندەي قىسىپ- قىسىپ قويىپ، ونىڭ موينىن، بەتىن ايمالاۋعا كىرىستى. ءسويتتى دە ەرنىمەن الدەنەنى ىزدەگەندەي شولپاننىڭ تاماعىنان اسىپ، جۇلقىنىپ ءجۇرىپ وزىنە قاراي ءجۇزىن بۇرا بەرگەندە ول شولپاننىڭ اۋزىنان ءسۇيىپ الدى دا، قۇشاعىن جازىپ جىبەردى...
— مىنا كاپىر قايتەدى، اۋزى تەمەكى ساسيدى عوي، جاۋىزدىڭ. ءتىفۋ، سىلەكەيىن جۇقتىرىپ، — دەپ شولپان جەرگە تۇكىرىپ جىبەردى.
ءسويتتى دە ىعىسىپ موينىنا تۇسكەن ورامالىن دۇرىستاپ تارتا باستادى. ءوزى اياق-تاباق، شەلەك جانە باسقا ىدىستار تۇرعان بۇرىشقا شەگىنە ءتۇستى.
ۇلكەن ءىس بىتىرگەندەي جاس حورۋنجيي كۇلىمسىرەپ، بويىن جازىپ، شينەلىنىڭ كەۋدەسىن قولىمەن جوعارى كوتەرىڭكىرەي ءتۇسىپ، شولپانعا جىميا قارادى.
— قورىقپا! مەن سەنى جەمەيمىن. سەن ادەمى قىزسىن. ماعان سەن بىردەن ۇناپ قالدىڭ. ءبىزدىڭ قىزدار سياقتىسىن. قانداي قايراتتىسىن، — دەپ ماقتادى ول شولپاندى.
ءبىراق ونىڭ ءسوزىن شولپان تۇسىنگەن جوق، تۇسىنبەسە دە نيەتىنىڭ قانداي ەكەنىن ابدەن ءبىلدى. ول ورامالىن مىقتاڭقىراپ بايلاپ جاتىپ:
— وي، ادىرا قال-اۋ سول. سارى مايدان دامەتكەن ءسۇدىنىڭ قۇرسىن، مىسىق سياقتى شەگىر كوز پەرى. قارا، قارا، قاراقۇس سياقتى قومدانۋىن! توپ ەتكىزىپ باۋىرىڭا باسا قوياتىن مەنى ءبىر قوياننىڭ كوجەگى دەپ تۇرسىڭ با؟ — دەپ سوگىپ سويلەپ، شىمپۋىردى جوعارى كوتەردى: — مىنانى كوردىڭ بە؟ جانىڭنان ءۇمىتىڭ بولسا ارتىڭدى قىس. ايتپەسە ميىڭدى اۋزىڭا تۇسىرەرمىن، — دەدى.
شولپان زاحاردى كوزىمەن ولشەدى: بويى حاكىمنىڭ بويىنان ۇزىنىراق پا قالاي؟ ءبىراق ونان جاسى ارتىق بولماس. بۇل وقىعان اداممىن دەيدى-اۋ، تال تۇستە قاتىن-قىزعا جۇگىرىپ، ار-ۇيات دەگەن بولمايدى ەكەن عوي، ءسىرا!..
بۇل كەزدە ءۇمىت ەتكەن شولپاندى زاحار قۇشاقتاپ العان سوڭ ارحيپ بۇرىشقا جابىسىپ، ەكى كوزى شاراسىنان شىعىپ، ۇرەيى ۇشىپ كەتكەن زاعيپاعا ۇمتىلدى. تەڭ جارىمىن قالىڭ قىلتاناق ساقال جاۋىپ جانە ونىڭ ۇستىنە جەل مەن سۋىققا جارىلىپ بارجيىپ كەتكەن جالپاق بەتتى، قىزىل تارعىلدانعان بۇقا كوزدى، تومار دەنەلى ءارحيپتىڭ ءتۇرى مەن ءتۇسى قىزعا جان-قولقا، وكپە-باۋىرىن تۇتاس سۋىرىپ الاتىن الباستى سياقتى كورىندى. زاعيپا ءدىر-دىر ەتىپ بۇرىشقا تىعىلا بەردى. ارحيپ بىلەگىن سىبانعانداي، قولىن دەلەگەيلەتە ءتۇسىپ، قورباق ادىممەن باس سالاتىن ءداۋ پەرىدەي جاقىنداي بەردى. نە كۇشپەن، نە امال-ايلامەن قارسىلاسىپ باعارلىق دارمەنى جوق، تاعىنىڭ شەڭگەلىندە قالعان كيىكتىڭ لاعىنداي بۇيىققان تالدىرماش دەنەلى قىزدى ول وق قولىمەن وراي قۇشاقتاپ، قاقباقتاي ەتىپ كوتەرىپ، ەكىنشى بولمەگە الىپ كەتتى...
ءوز باسىنىڭ قامىمەن بولىپ، قالاي قۇتىلۋدىڭ جولىن ويلاپ جانتالاسقانداي ءتۇيىلىپ قالعان شولپاننىڭ قۇلاعىنا ازدان كەيىن ەكىنشى بولمە جاقتان الدە تىپىر، الدە جىرتىلعان شۇبەرەك، الدە ىڭىرسىعان دىبىس شالىنعانداي بولدى. ول بۇل وعاش وقيعانى تۇپتەپ جاتپادى — ويلاۋعا ۋاقىتى دا، شاماسى دا جوق بولدى.
— نە كەرەك، ساعان؟ — دەدى شولپان حورۋنجييعا وتىرىك ەزۋ تارتىپ، قۇشاقتارلىقتاي قيمىلمەن جاقىنداي ءتۇسىپ. — جاقسى! — دەپ ءسال باسىن يزەدى.
ويىن ىممەن ءتۇسىندىرىپ، ەسى كەتىپ تۇرعان جاس حورۋنجيي شولپاننىڭ «ماقۇلداعانىن» كورىپ، ەزىلگەن ءجۇز بەن تىلەمسەك كوزىن سۇزە قالدى. شولپان قولىمەن شاقىرىپ «بەرەگىرەك ءجۇر!» — دەپ ىمدادى. حورۋنجيي ىلگەرى اتتاي ءتۇستى. شولپان قاتتىراق بايلاپ تاستاعان ورامالىن بوساتىڭقىراپ تاماعىن اشتى. باسىن ءسال قيسايتا ءتۇسىپ، حورۋنجييگە ەزۋ تارتقان كۇيى:
— قۇرتتاعان قويدىڭ كەسكەگىندەي ەتپەي مىنا ادىرا قالعىرىڭدى سىپىرمايسىڭ با؟ — دەدى ونىڭ قىلىشىن ۇستاپ كورسەتىپ، جوعارى قاراي كوتەرە ءتۇسىپ.
حورۋنجيي ايەلدىڭ سوزىنە ءتىل بىلمەسە دە، تۇسىنە قالدى؛ ونىڭ جۇزىنە ەلجىرەگەن ءبىر ءتاتتى شىراي دا پايدا بولدى. ول كازىر قىلىش تۇگىل ۇستىندەگى شينەلىن لاقتىرىپ تاستاۋعا دا دايىن بولدى ما، كىم ءبىلسىن، ايتەۋىر وتە شاپشاڭ قيمىلمەن موينىنان قىلىشىن سىپىرا باستادى؛ ورتا بەلىنەن ۇستاپ قىلىشتى جوعارى كوتەرگەن ونىڭ سول قولى باسىنان دا جوعارى كوتەرىلىپ كەتتى. «قايتسەم قاپىسىن تاۋىپ سىباعاسىن بەرەر ەكەنمىن» دەپ ىشىنەن كىجىنىپ تۇرعان شولپان شىمشۋىرمەن ونى ەكپەدەن ءتۇيىپ كەلىپ قالدى. جۇمىر تەمىردەن يىلگەن جۋان شىمشۋىردىڭ دوعالداي باسى جۇرەكتىڭ ناق باسىنان ءتيدى. «ەھ!» دەگەن ءتارىزدى اۋزىنان ءبىر دىبىس شىعىپ حورۋنجيي ەكىگە بۇگىلدى؛ ول شولپاننىڭ وزىنە قاراي دارمەنسىز تۇردە، قولىمەن جەر تىرەيىن دەگەن ادامشا ەڭكەيە بەرگەندە، قارسى ۇمتىلىپ، وجەت شولپان ونى قوس قولداپ تاعى دا يتەرىپ قالدى. جاندى جەرگە دوپ كەلىپ، قانقاقساتا تيگەن تەمىردەن تالىقسىپ كەتكەن زاحار تىزەسى ەرىكسىز بۇگىلىپ كەتىپ، جىعىلىپ ءتۇستى. دەلەگەيلەگەن قولى سۋ تولى شەلەكتى اقتارىپ سالدى. جۇمىستىڭ بۇلاي قاۋىرت بىتە قالاتىنىن دا، ءحورۋنجييدىڭ تالىقسىپ كەتكەنىن دە تۇگەل ۇعا قويماعان شولپان كىرپىك قاققانداي ۋاقىت وزىنە ريزا بولعان جانشا، قۇلاعان جىگىتكە ۇڭىلە قالدى دا، باسىن كوتەpiپ جان-جاعىنا قارادى. ماككانىڭ بىرنەشە كۇننەن بەرى توڭتىشاقتىڭ ءتورت تەرىسىن يلەۋگە سالعان ۇلكەن كۇبى-مالماسى تۇر ەدى. ول جالما-جان سول ۇلكەن كۇبىنىڭ ىشىندەگى وڭەز باسقان اششى ايراندى سۇيىق-مۇيىعىمەن باسىن كوتەرە الماي جاتقان ءحورۋنجييدىڭ ۇستىنە توڭكەرە سالدى دا، ۇيدەن شىعا جۇگىردى.
جولداعى سەنەكتەن، اۋلادان، ونان ءارى كەزدەسكەن وردان شولپان جۇگىرىپ وتكەن جوق، قويانشا قارعۋمەن اسىپ ءتۇسىپ، كىرپىك قاققانشا ءوز ءۇيىنىڭ اۋلاسىنا سۇڭگىپ كەتتى. سىرتتا دا، جولدا دا، ءوز اۋلاسىندا دا ونىڭ كوزىنە ەشكىم تۇسپەدى، تۇسسە دە ول ەشكىمدى كورەرلىكتەي، بايقارلىقتاي حالدە ەمەس ەدى — ونىڭ ەسى-دەرتى باعاناعى ءوزىنىڭ ەكى قويدان جاسىرىپ، بەتىن قوعاجاي شوپپەن كولكەشتەپ بىتەپ قويعان قۋىسىندا بولدى. ول قۋىس شولپانعا جان بىلمەيتىن، جان تاپپايتىن جانە ەشكىم الا المايتىن بەرىك قورعانداي كورىنىپ كەتتى.
قۋىسقا ول قاقپا الدىنا سۇيەۋلى تۇرعان ءوزىنىڭ سۇيمەنىن — وزەننەن مالعا جىلىم وياتىن ۇشتى سۇيمەنىن الا كىردى. ۇڭگىردىڭ ىشىنە كىرىپ الىپ، قويلاردىڭ تاپاپ جەنتەكتەپ تاستاعان استاعى دىمقىل ءشوپتى قۇشاقتاپ تىعىپ، ونىڭ اۋزىن بەكىتتى. قۋىستىڭ ءتۇبى ەداۋىر جەرگە دەيىن باراتىن تەرەڭ جانە ءىشى كەپ-كەڭ ەكەن. ول ءسال جايلاسقاننان كەيىن:
— بالەم، جانىڭنان ءۇمىتىڭ بولسا كەلىپ كور. مەن ساعان مىنا سۇيمەنمەن ونان دا زورىن كورسەتەرمىن، — دەدى سىرت جاققا قۇلاعىن توسىپ.
ونىڭ البىرت قيمىلداپ، جان ۇشىرا جۇگىرىپ، اتتاي شاپقان جۇرەگى ازدان كەيىن قالپىنا كەلە باستادى. وعان سىرت جاقتان ادام دىبىسى ەستىلمەدى. تەك قانا قۋىسقا ەدىرەيە قاراپ، قىتىر-قىتىر ءشوپ شايناعان ءوزىنىڭ ەكى بۋاز ساۋلىعىنىڭ تانىس دىبىسى عانا قۇلاعىنان ۇزىلمەدى.
بىر-بىرىنەن شاقىرىمداي جەردە تۇرعان ەكى ءۇيدىڭ اراسى حاكىمگە ءبىر كوش جەر كورىندى، ول ۇيدە اشىق قالعان قورجىن مەن جاستىق استىنداعى التى اتاردى تەزىرەك جەتىپ، حورۋنجيي كەلگەنشە جاسىرىپ ۇلگىرۋگە اسىقتى. وعان اتپەن ەرىپ كەلە جاتقان كارى سولدات سوڭىنان قالماي قاۋعالايتىن اسا ىجداعاتتى ادام سياقتى كورىنبەدى. بۇل ۇستىندە ەسكى شينەلى بار، اتقا وتىرىسى سالاق، ارنارسەگە تاڭىرقاي قارايتىن شارۋا ءپىشىندى ادامنىڭ ءجۇزى جىلى، باسقالارىنداي ءزارى جوق، مۇلدە ءوز بەتىمەن كەلە جاتقان جانداي اينالاعا اسىقپاي، كوز جىبەرىپ، كوزىن كولكەشتەپ الىستاعى قىر قاباققا، تىلكەمدەنىپ جاتقان ەگىستىك جاققا توقتاپ تۇرىپ قارايدى. كولدەنەڭىنەن ونىڭ ىستىك مۇرنى مەن شوقشا ساقالى ارتىنا جالت قاراعان حاكىمگە قىرعا قاراي الدەنەنى شوشايتىپ كورسەتىپ تۇرعان قوس ساۋساق تارىزدەنىپ كەتتى. سول كوپ نارسەنى سۇراپ تاستارلىق ەداۋىر جەر بويىنا ول حاكىمگە سىنىق لەبىز دە سىندىرعان جوق. ءسوز لەبىنەن قانداي ادام ەكەنىن بايقاۋ ءۇشىن حاكىم ونان:
— اڭقاتىنىڭ قاي جەرىنەن وتتىڭىزدەر، سىزدەر الدە كوپىرلى جاعىنان كەلەسىزدەر مە؟ — دەپ سۇراپ ەدى، سولدات شوشىپ كەتكەندەي وعان سەسكەنە قارادى دا، جاۋاپ قاتپاي، تىزگىنىنىڭ ءتۇيىپ قويعان جەرىن بەرىگىرەك ەتىپ قايتادان تۇيە بەردى.
«مىنانىڭ مەنىمەن ءىسى شامالى. مۇنىڭ كوزىنە تۇسىرمەي امالداۋعا بولار. اتتەگەن-اي، ەڭ بولماسا قورجىندى شولانعا كىرگىزە سالسام ەتتى، ايتەۋىر كوزدەن تاسا جاتار ەدى. اي، شاتاستىرعان قۇداي! بۇل كازاك-ورىستاردىڭ توبەدەن تۇسكەندەي ساۋ ەتە قالاتىنىن كىم ويلاعان. قاي جەردىكى، قايدان كەلە جاتقان كازاكتار ەكەن؛ بۋدارينگە قاراي، اششىعا جەتكىز... دەيدى. سوندا بۇلار مىنا باس جاقتان — ءجا قابانبايدان، ءجا تەرەكتىدەن شىققانى ما؟ وندا قالاي بولعانى، بۇلاردىڭ ورداسى ويرانعا ۇشىراپ، تەكەدەن قاشقان بولماس پا؟! جۇرىستەرى سۋىت. اتتارى دا قاجىعان اتتار...» دەپ ويلادى حاكىم، بۇل كۇتپەگەن جەردەن كەزدەسكەن كازاكتاردىڭ قاي جاقتان، نە پيعىلمەن كەلگەنىن تۇسىنە الماي، ءبىراق ول بۇلاردىڭ كازاك ەكەنىن بىلگەنىمەن نە قىلىپ جۇرگەنىن ايىرۋعا مۇمكىندىك بولمادى. ۇندەمەس كارى كازاك تا قىردىڭ ەگىستىگىن كوزىمەن ولشەپ، ءوزىنىڭ ءبىر قاۋىرت شارۋاسىن عانا ويلاپ، باسقا دۇنيەنى مۇلدە ۇمىتقان جانشا ءىلبىپ كەلە جاتتى.
ۇيىنە جاقىنداعاندا حاكىمنىڭ ويىنا ىلكىدەن دە قورقىنىشتى، وتە ءقاۋىپتى ەكىنشى ءبىر وي ورالا كەتتى؛ «كوپ ادام بولىپ، ءبىرقاتار ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ استىن-ۇستىنە شىعارىپ جاتسا نە ىستەدىم؟ قارۋ مەن قورجىندى تاۋىپ السا نە بولدى؟! انا قالەندىكىندە قالعان جۋان قارا كىرىپ كەلگەننەن «بولشيەۆيكپىسىڭ؟» دەپ تۇيىلە كەلىپ ەدى، ۇندەۋ مەن التى اتاردى كورسە نە بولماقشى؟! ونىڭ تۇلا بويى شىمىرلاپ كەتتى. ءبىراق جاقسىلىقتان جاماندىقتىڭ ۇشقىر ەكەنى ءمالىم، ول ۇيگە جاقىنداعاندا-اق دابىر-دۇبىر داۋىستى قۇلاعى شالىپ قالدى. تەرەزە الدىنا، كۇن شۋاق جاققا ىققا بايلاعان ەرلى اتتاردىڭ شەتكى بىرەۋى كوزگە ءتۇسىپ كەتتى. ونىڭ الىپ ۇشقان جۇرەگى سۋ ەتە قالدى. «جوق جەردەن جاۋ قولىنا ىلىگىپ، ەڭ بولماسا، جاستىعىمدى الا ولمەدىم... شىنىمەن تونگەنى مە جاۋ قىلىشى!..»
سەنەكتەگى دابىرلاپ سويلەگەندەر وعان اسا نازار سالمادى. ءوز ىسىمەن بولىپ جاتتى. ولار توبەنىڭ كولدەنەڭ اعاشىنا تىرسەگىنەن ءىلىپ قويىپ سويىپ جاتقان قويدىڭ تەرىسىن سىپىرىپ ۇلگىرگەن ەكەن. كەمپىردىڭ سىپىرعىشتاپ تازارتىپ قويعان سەنەگى كەسىپ تاستاعان قوي باسى، اقتارىلعان قان مەن جىق، جاس قۇمالاق، سىپىرىندى ءبارى ارالاسىپ، اۋىر ءيىستى بىلعانىشقا باتىپ قالعان.
حاكىم قوي توشكەسىمەن شۇعىلدانعان بۇل جۇرگەن جەرى بۇلىك-سوتقارلارعا باسىن يزەدى دە، اسىعىپ ۇيگە كىرىپ كەتتى. ۇيدەگىلەردىڭ ارەكەتى ونان كەم كورىنبەدى: قىرما ساقالدى ەكى قازاق كەمپىردىڭ قۇمىراعا جيناپ جۇرگەن پىسكەن قايماعىن تابا نانعا قوسىپ، سوعىپ جاتىر ەكەن. ءبىرى پەش تۇبىندە كولبەي ءتۇسىپ، شىنتاقتاي جاتىپ ءتۇيىلىپتى دە ەكىنشىسى كورپە-جاستىق بىتكەندى جيناپ قۇيرىعىنىڭ استىنا باسىپ، ورىندىق ەتىپ الىپتى. كەمپىر قولى قالتىراپ، شىمشۋىرمەن جانىپ جاتقان تەزەكتى جانعان ۇستىنە قالاستىرىپ، ىشىنەن كۇبىرلەپ دۇعا وقىپ، جالبارىنىپ قالعان. ۇيگە كىرىپ كەلگەن حاكىمدى كورىپ، ول داۋىس سالىپ جىلاپ جىبەردى.
— قوي، ماما، قوي! — دەدى حاكىم ساسىپ. — جىلاما. قورقىپ كەتكەن شىعارسىڭ. ءبىراق ءوز بەتىمەن جۇرگەن زيانسىز سولداتتار سياقتى. اقىرىن، ماما، اقىرىن، — دەدى جالىنعانداي شەشەسىنە جاقىنداي ءتۇسىپ.
— نەسىنە جىلامايىن، ساعان كەلدى مە دەپ زارەم ۇشىپ كەتتى، ساداعاڭ كەتەيىن، قۇلىنىم... كەلگەننەن تاس-تالقان قىلىپ، قۇرانعا دەيىن اياعىمەن تەۋىپ جىرتىپ جاتىر. سەنىڭ قورجىنىڭداعى قاعازدارىڭدى دا، الگى تۇتىندەتەتىنىڭدى دە كەسىپ، جونىپ بۇرقىراتىپ، ءۇيدىڭ ءىشىنىڭ مىناۋ كوكپەڭبەك تۇتىنگە تولعانى... — دەپ جىلادى كەمپىر، ەكى يىعى سولقىلداپ.
— ماما، اقىرىن، اقىرىن. جارايدى...
— قاسقا تۇساقتى سويىپ تاستادى... مالى قۇرسىن، باس ساداعاسى. تەك سەندەر امان بولساڭدار...
— ماما دەيمىن، قوي ەندى. سابىر ەت. ەشتەڭە ەتپەس، — دەپ جۇباتا ءتۇستى، حاكىم ونى يىعىنان سۇيەپ.
قازان جاقتىڭ تاقتايىنىڭ استىنان ادىلبەك شىعا كەلدى دە:
— سويۋ قايدا، باۋىزداعان دا جوق. بالتانىڭ ۇڭعىسىمەن باسىنا ءبىر قويدى دا، كوزىن اقشاڭ ەتە ءتۇسىردى. ارام ءولتىرىپ، تەرىسىن سىپىرىپ جاتىر. ارامعا شىعىپ، ورىسقا بۇيىردى جاۋ العىر تۇساق، — دەدى. ول ازداپ قىنجىلعانداي قاباعىن ءتۇيىپ، باسىن شايقاپ قويدى.
— سەن نە قىلىپ ءجۇرسىڭ تاقتاي استىندا؟ — دەدى قورجىندى اقتاردى دەگەنگە ءتۇسى بۇزىلىپ كەتكەن حاكىم.
— سەنىڭ التى اتارىڭدى تىعىپ قويدىم... قاعازدارىڭنىڭ دا قالعانىن جيناپ جاسىرىپ جاتىرمىن، — دەپ سىبىرلادى ول حاكىمگە.
حاكىم كوزىن قىسىپ وعان ۇندەمە دەپ ەرنىن تىستەدى.
— قوجايىن با؟ — دەدى جانتايىپ نان جەپ جاتقان اۋزىن تولتىرىپ سويلەپ. — بيە سەنىكى مە؟ قايدان كەلدىڭ؟
حاكىم وعان تۋرا قاراماي:
— ءيا، قوجايىنمىن. قىرداعى جىلقىعا بارىپ ەدىم. جىلقى الىستا، وتىز شاقىرىم جەردە تەبىندە — جايىلىستا، — دەدى كوك بيەنىڭ تەر قاتقان ءتۇرىن كورگەن ەكەن دەپ.
— جىلقى كوپ پە؟ — دەپ سۇرادى ازدان كەيىن سولدات.
— بار عوي.
— سەن وقىعان جىگىت، ءا؟
— ءيا، ورالدا وقيمىن. ءقازىر ۇيدەمىن. مەكتەپ جابىلىپ قالدى، — دەدى ول شالشاڭداپ، ءوزىنىڭ وقۋشى ەكەنىن كولدەنەڭ تارتىپ.
جاتقان دا، وتىرعان دا ۇندەمەدى. ەكەۋى ءبىر تابا ناندى، جارتى قۇمىرا اۋىزدان ءدامى كەتپەيتىن كۇزگى سارعاسقا قايماقتى دا قۇپ سورىپ الىپ، شىلىم وراۋعا كىرىستى. حاكىم ءوزىنىڭ ەكپە تەمەكى سالعان دورباسىن دا، كىتاپتىڭ قالىڭدىعىنداي ەتىپ تەكشەلەپ، بەلىنەن كەندىرمەن ءبىر بۇعان ۇندەۋ قاعازدارىن دا انادايدان كورىپ، جۇرەگى كەلگەندەگىدەن دە قاتتى سوعا باستادى.
ۇلكەندىگى كىتاپ بەتىندەي ۇندەۋ قاعازدىڭ بىرەۋىن الىپ جىرتىپ، سوياۋداي تەمەكىنى اسا شيىرشىقتاي الماي دورەكىلەۋ ەتىپ وراپ جاتىپ، جاستىق ۇستىندە وتىرعان ەكىنشى قاعازعا ۇڭىلە ءتۇستى. اراب ارپىمەن جازىلعان بۇل جات قاعازعا ول سيقىرلى نارسەدەي تاڭىرقاي قاراپ، باسىنىڭ قايسى، اياعىنىڭ قايسى ەكەنىن اڭعارا الماي، اۋدارىپ ەكىنشى جاق بەتىن كوردى. ءسويتتى دە حاكىمگە بۇرىلىپ. «نە جازىلعان مۇندا؟» — دەپ سۇرادى.
حاكىم ونىڭ قازاقشا وقي المايتىندىعىنا كۇماندانعان جوق. جانە ونىڭ قاعاز ۇستاۋعا وتە ەبەدەيسىز قولىنا قاراپ «حات تانىمايتىن ادام شىعار» — دەپ ويلاپ .قالدى. ول جاۋاپتى تەز تاپتى.
— ماكاروۆ، اكچۋريندەر كومپانياسىنىڭ رەكلام قاعازى — سولاردىڭ توۆارلارىنىڭ ارتىقشىلىعىن باياندايدى. وسى قاعازعا پريكازچيكتەر سابىن وراپ بەرەدى حالىق وقىسىن دەپ. وسى جەردەگى تانىس ساۋداگەرلەردەن شىلىم ورايىن دەپ سۇراپ الدىم، — دەدى.
بايلىعىنا ءىشىن تارتىپ قارايتىن بەلگىلى ميلليونەرلەردىڭ اتىن ەستىپ سولدات كازاك تاڭدانىپ باسىن شايقاپ قويدى دا، جاۋاپقا تولىق قاناعاتتانعان ادامنىڭ ءپىشىنىن كورسەتىپ حاكىمگە باسىن يزەدى.
زاحار حورۋنجيي مەن ارحيپ كەلگەننەن كەيىن كازاكتار توپىرلاسىپ قوناق بولمەگە جيىلدى دا، حاكىم ات ەرتتەۋگە شىقتى. ازدان كەيىن قوي توشكەسىن ارقالاپ يۆان اندرەيەۆيچ كەلىپ، ەرىنىڭ ارتىنا كولدەنەڭ سالدى. ونى مۇقياتتاپ بەرەشنىك قايىسپەن جىلجىماستاي ەتىپ بايلاپ بولىپ، بيەسىنىڭ جالىن تاراشتاپ تۇرعان حاكىمگە جاقىنداي ءتۇستى دە:
— سەن بولشيەۆيك پە ەدىڭ؟ — دەدى حاكىمگە قازاقشالاپ. ءسويتتى دە ءوزى ءۇي جاققا قاراپ قويىپ: مىنالار جامان وي ويلايدى... بۋدارينگە جاقىنداعاندا سەنى ولتىرۋگە ويلايدى...
حاكىم ونىڭ اۋزىنا قاراپ قالدى. ونىڭ ميىنا گرەچكونىڭ بۇل سوزدەرى ءۇزىلىپ-ۇزىلىپ زورعا تالىپ جەتكەن سياقتاندى...
كوشىكپەي قىس الدى قارا قاتقاق سۋىقتا سول كۇنگى قاقاعان ايازدان دا قاتال ءبىر توپ جاندار اششىنىڭ ساعاسىنا قاراي استى. ول راقىمسىز جانداردىڭ ارتىندا بەتكە ۇستارىن الدىرعان اياۋلى اۋىل قالدى؛ ۇرپيگەن ايەلدەر، تىعىلعان بالالار، تاياق جەگەن ەركەكتەر قالدى.
قاسقىر تارتقان توقتىداي تەڭسەلىپ، بۇرىشتى ايمالاپ، جارعا سۇيەنىپ، كوزدە ۇرەي شاتىناپ، جۇزدەن نۇر ۇركىپ، باعى مەرت بولعان جاس قىز قالدى.
ءوڭ مەن تۇستەي ءبىر قايعى، ءبىر ءۇمىت ۇستىندە كەزدەسكەن بۇل قارۋلى سولداتتاردىڭ اراسىندا قۇرالسىز، دارمەنسىز، تورعا تۇسكەن تورعايداي بۇيىعىپ حاكىم كەتىپ بارا جاتتى. تاتار ءدامى مەن بىتەر دەمى بەزبەنگە ءتۇسىپ، ول ارت جاعىندا كەلە جاتقان شوقشا ساقال گرەچكوعا قارايدى. ونىڭ ايانىشتى ءۇنى مەن سىبىرلاعان سىرىنان كەيىن تاعى دا نە شىراي بار دەگەن ادامشا جۇزىنەن جىلىلىق ىزدەيدى...
بەسىنشى تاراۋ
1
حاكىمنىڭ الاسۇرعان ويى: «بۇل كىم؟» مىنا مەيىرىمسىز جانداردىڭ ىشىندەگى بۇل كوكتەن تۇسكەن شاپاعاتشى ما؟ الدە... الدە بۇل دا مەندەي اڭسىزدا قولعا ىلىككەن پەندە مە؟ قارۋى، ءتۇرى كازاك-ورىس قوي. ايىرماسى ءتىل بىلەدى. جوق... ءتىل عانا ەمەس، جۇزىندە مەيىرباندىق، ۇنىندە جىلى لەبىز بار. راحىمدى شىراي بار. جوق، جوق، ايىرماسى جەر مەن كوكتەي...» دەگەن بولجال ۇمىتكە تىرەلەدى. سويتەدى دە ول وتريادتىڭ سوڭىندا كەلە جاتقان شوشاق .مۇرىن ورىسپەن قاتارلاسا قالادى. ونان تاعى دا ءبىر جىلى لەبىز كۇتەدى...
حاكىم بۇل شوقشا ساقالدى شارۋا ءپىشىندى ورىستىڭ گرەچكو ەكەنىن گرەچكونىڭ بۇلاردان ويى دا، بويى دا بولەك ەكەنىن بىلگەن جوق-تى. ونى سوناۋ يامبۋلاتوۆكا وزەنىندە مەڭدىگەرەيدى اجال اۋزىنان الىپ شىققان :ادام ەكەنىن بىلسە، اشىقتان-اشىق اعايىندى ادامشا سويلەسەر ەدى. سويلەسىپ قانا قويماس ەدى، اقتىق قيمىل جاساۋعا، «قالاي قۇتىلۋعا اقىل سۇرار ەدى.
اقتىق قيمىل! اقتىق قيمىل جاساۋ باستان شىعار وي ما! حاكىمدى ءبىر جاندىرىپ، ءبىر توڭدىرىپ كەلە جاتقان وسى ءولىم قۇشاعى ەمەس پە! ءولىم... قاي پەندەنىڭ ومىرمەن وڭاي قوشتاسار نيەتى بار! مىنا تۇرعان تۋعان جەردى، انا مەن ءىنىنى، دوستى، زامانداستى كىمنىڭ كوزى قيار! سەرتتەسكەن جاردى ءبىر كورمەي، ءبىر تىلدەسپەي، ءبىر قۇشاقتاسقاي كىم اتتانار! الىسقا، كەلمەسكە، ماڭگى ساپارعا كىم اتتانار! كىم مۇنىڭ ءبارىن تاستاپ سۋىق جەر قوينىنا سۇڭگىر! جوق! جوق! حاكىمنىڭ كوزىنەن ىستىق جاس ىرشىپ كەتتى. ول جاۋعا بۇل جاستى كورسەتپەدى، جەڭ ۇشىمەن بەتىن سۇيكەپ ءوتتى...
«اتتەڭ دۇنيە، قاپىدا ءتۇستىم قولعا، — دەپ جىبىرلادى ونىڭ توڭازىعان ەرنى. — ويدا جوق جەردەن ءتۇستىم قولعا. جاستىعىمدى الا ولەتىن اشىق جەردە، ايقاسا تۇسەتىن بىرگە ءبىر كەزدەسپەدى. قارۋسىز وتىرعاندا باستى، اقسىزدا باستى، اياق استىنان كەلىپ باستى جاۋ. قۋ تاعدىردىڭ قۇرىعىن كىم بولجار...
ونىڭ ويىن پودحورۋنجيي ءبولىپ كەتتى:
— كيرگيز، اتتان ءتۇس! — دەدى ول اتىنىڭ باسىن كەرى بۇرىپ.
سەرىكتەرى دە تۇرا قالدى. حاكىم شوشىپ كەتتى — ءىشىنىڭ ءدىر ەتە تۇسكەنىن سەزدى. «كەنەتتەن... الدە...» دەگەن ۇرەيلى ۇزدىك ويلار اياقتالماي شاشىلىپ، جوعالىپ جاتتى. ول كىدىرىستەپ قالدى. اتىنان ءتۇسىپ جاتقان پودحورۋنجييدەن كوزىن الماستان:
— جاقسى، پودحورۋنجيي مىرزا! — دەدى ول ءالسىز ۇنمەن.
كەنەت جارلىقتان جانى تۇرشىگىپ كەتكەنىن ول بايقاتپاعان بولدى. اتىنان تۇسە باستادى.
ۇزدىك ويدىڭ «الدە... اتا ما؟» — دەگەن كومەيدەگى بولشەگى قايتادان اۋىزعا كەلدى. «شىنىمەن بىتكەنى مە دەمنىڭ...» ارعى جاعى تاعى ءۇزىلىپ كەتتى.
— بيەنىڭ ەرىن سىپىر! — دەگەن ەكىنشى بۇيرىق حاكىمنىڭ قۇلاعىنان اعىپ ءوتىپ كەتكەندەي بولدى. حاكىم تۇسىنبەي قالدى.
— تەز!
— حۇپ! — دەدى ءبىر كەز حاكىم، قاھارلى باستىققا جالت قاراپ.
ونىڭ اۋزىنان «ۋھ» دەگەن لەپ تە قوسا شىقتى. بۇل بۇيرىقتىڭ ءمانى ەندى جەتتى. جۇرەگى جاڭا عانا ورنىنا تۇسە باستادى. «ءيتتىڭ كوزدەگەنى كوك بيە ەكەن عوي. باعانادان بەرى ايتپاي، ءسۇرى قىلايىن دەدى مە بۇل نيەتىن».
حاكىم جالما-جان بيەسىنىڭ ايىلىن اعىتىپ ەرىن الىپ تاستاپ ماعان بەرەتىنى .مىناۋ شىعار دەگەن ادامشا، ءپودحورۋنجييدىڭ استىنداعى اتقا كوز قيىعىن سالىپ ەدى، ات وعان وتە بەلدى جىلقى سياقتى كورىندى. ەتتى بولماسا دا قوڭدى، ساۋىرى كەڭ جانە تەگىس، كوك بيەدەن الدەقايدا بيىك، ءبىراق تۇرقى قىسقاراق قارا ات ەكەن. يەسى دىك ەتىپ جەرگە تۇسە قالدى، تىزگىنىن ۇشىنان ۇستاپ قازاقشا بىلەتىن شوشاق مۇرىن ورىسقا ۇسىندى. شوشاق مۇرىن ونىڭ نيەتىن بىردەن ۇقتى؛ ول اتتان سەكىرىپ ءتۇسىپ باستىقتىڭ قولىنان قارا اتتىڭ تىزگىنىن الدى دا ونىڭ ەرىن سىپىردى.
— ەرىڭىزدى بيەگە سالايىن با! — دەپ سۇراپ ەدى شوشاق مۇرىن كىسى پودحورۋنجيي وعان:
— سولاي ەتپەگەندە ول ەرمەن ءوزىڭدى ەرتتەيىن دەپ پە ەدىڭ، اقىماق، كوك مي، — دەدى جىپ-جىڭىشكە جۇعىمسىز داۋىسپەن.
جەر-جەبىرىنە جەتكىزە سوككەن بۇل وركوكىرەك مىرزانىڭ سوزىنە قازاقشا بىلەتىن ورىس جاۋاپ قاتپاستان كوك بيەنى ەرتتەي باستادى. ال، حاكىم جازىقسىزدان-جازىقسىز سۇيەكتەن وتەرلىك بۇل ءتىل تيگىزۋدى ءدال وزىنە ايتقانداي سەزدى. ول ءۇنسىز، قىرجىڭ قاباقسىز، بارىنە كونگەن پىشىنمەن بيەنى مۇقياتتاپ ەرتتەپ جاتقان بۇل شوقشا ساقالدى، شوشاق مۇرىن، شارۋا ءپىشىندى سابىرلى جانعا جالت-جۇلت قاراي قالدى. ىشىنەن وعان جانى اشىپ، ءبىراق ارا تۇسەر دارمەن جوق، ىشتەي ەلجىرەي ءتۇستى. «باسە، بۇل سورلىنىڭ دا ءحالى مەن سياقتى مۇشكىل جان بولدى. مىنا سوعىلعانداردىڭ تەپكىسىندە جۇرگەن باسىندا ەركى جوق پەندە ەكەن. تۇسكەن جەردە اتىن جەمدەپ، سۋارىپ، ەرتتەپ، قىزمەت ىستەيتىن ق ۇلى عوي بەيشارا. بۇلاردىڭ ات قوسشىسى وسىنداي جازىقسىز سوگۋ، جەرلەۋگە كونە بەرەدى ەكەن. بۇل بايعۇستىڭ ماعان سىرىن ايتۋى دا مىنا مەيماناسى اسقان بۇزىقتارعا ريزا بولماي اشىنعاننان بولدى» دەپ ويلادى ول بۇل ءبىر ۋىس ادامنىڭ اراسىندا دا تەڭسىزدىك بارىن كورىپ.
— ا، سەن نە كۇتىپ تۇرسىڭ، كيرگيز-بولشيەۆيك، — دەدى شىرىلداق ءۇندى پودحورۋنجيي. — الدە اتىڭدى مەن ەرتتەپ بەرەدى دەپ كۇتىپ تۇرسىڭ با؟
— ماعان قاي اتتى بەرەتىنىڭىزدى بىلمەي تۇرمىن، پودحورۋنجيي مىرزا.
— قارا، تۇككە تۇسىنبەۋىن.
مۇنىمەن سوزگە كەلۋدىڭ ءقاۋىپتى ەكەنىن تۇسىنگەن حاكىم، ەر-توقىمىن قولتىقتاپ قارا اتقا جاقىنداي بەردى. ول الدىمەن اتتىڭ مىنەر جاق الدىڭعى اياعىن سۋىتىپ تۇرعانىن كوزى شالدى، ەرتتەپ جاتىپ ونىڭ جاتىرقاي قاراعان جانارىنىڭ جاساۋراي تۇسكەن تومەنگى جاعىندا اق تارىداي اعى بارىن دا بايقادى. «اعى بار جاعىنان ۇركەتىن شىعار. ءبىراق ءمىنى مۇنىسى عانا ەمەس، اياعى كەتە باستاعانسىڭ اۋىستىرعان ەكەن»، دەپ ءتۇيدى ول ىشىنەن.
قارا كوك بيەدەن ايرىلعانىنا وكىنسە دە، حاكىم بۇل وقيعادان وزىنە كەرەكتى ەكى نارسەنىڭ شەت-پۇشپاعىن اڭداپ قالدى. ول: قازاقشا بىلەتىن جۋاس ورىس بۇلارعا امالسىز ەرگەن «موبيليزوۆاننىي» شارۋا بولۋى كەرەك. بۇل ناعىز كازاك-ورىس بولسا، وندا سول كازاك-ورىستىڭ ىشىندەگى باتىراعى — مىنالاردىڭ بىرەۋىنىڭ جالشىسى. بولماسا جايىقتىڭ بەرگى بەتىندەگى كوپ قاراشەكپەننىڭ ءبىرى. ەكەۋىنىڭ قايسىسى بولسا دا ءبىزدىڭ قىزىلدارعا بەيىم، سوۆەتكە تىلەكشى. مۇنىمەن ەبىن تاۋىپ تىلدەسۋ قاجەت...
ءبىراز جۇرگەننەن كەيىن حاكىم ءسوز تارتتى:
— كەشىرىڭىز، ءسىزدىڭ ءاتى-جونىڭىز قالاي؟ — دەدى دە اقىرىنداپ، ءوزى بىرنەشە رەت تاماعىن كەنەپ قويدى.
قازاقشا بىلەتىن ورىس اتىن شاۋجايلاي ءتۇستى. ول حاكىمنىڭ سۇراعىن ەستىمەگەن كىسى سياقتانىپ الىسقا كوز تاستادى، جولدىڭ بويىن ءسۇزدى، ىلگەرىرەك كەتكەن سەرىكتەرىنىڭ سوزدەرىنە قۇلاق توسقانداي بولدى.
— اتتىڭ اياعى كەتەن ەكەن، — دەدى حاكىم، ءبىرىنشى سۇراعىنا جاۋاپ الا الماعان سوڭ.
قازاقشا بىلەتىن ورىس تۇسىنبەگەن ادامشا وعان ماعىناسىز پىشىنمەن ءبىر قاراپ قويدى. ءبىراق تاعى دا ءۇن قاتپادى.
بۇلار جالعانسايدىڭ ىشىمەن كەلە جاتىر ەدى. سايدىڭ تەپسەڭ قاباعىن قۋالاي قارا جول جاتىر، ءبىراق اتتىلى وترياد جولدان تومەن، اربالى جۇرگىنشىنى كوزگە تۇسىرمەيتىن جىلعانىڭ تۇبىمەن ءجۇرىپ، الىستان قاراعان ادامعا توبەلەرى ءار جەردەن قىلت-قىلت ەتەدى. بۇل جىلعانىڭ جازعا سالىم سۋ تۇرىپ، كۇزگە قاراي شوقالاق قاتاتىن كولتابانىن، ءيرىم-يرىم بۇگىستەرى مەن جازىق الاقاندارىن حاكىم بەس ساۋساعىنداي بىلەدى. ءجا تومەن وزەن بويىنا ويىساتىن، ءجا جوعارى تاۋ جونىنا بوكتەرلەيتىن سالالار دا وعان ايان. الدىندا قالىڭ ەلدى ساعا بار. ساعادا مەدىرەسە مەن مەشىت بار. كول مەن وزەننىڭ قۇنارلى ءنارىن ءسۇزىپ وتىرعان قالىڭ بالىقشى بار. بۇل جەرگە سوقسا مىقا اياق استىنان تاپ بولعان كازاك-ورىستاردىڭ باسشى ەتىپ ءوزىن ايداپ بارا جاتقانىن، نيەتىنىڭ جامان ەكەنىن حاكىم ايتىپ كەتەر ەدى. مۇمكىن ەلدى-كۇن قۇتىلۋدىڭ ءبىر امالىن كوزدەيتىن جىگىتتەر باس قوسىپ ارەكەت جاسار ما ەدى...
— مىنا ساعاعا سوعىپ جىلىنامىز با، الدە... — دەپ قالدى، حاكىم الدىندا كەلە جاتقان جۋان ورىسقا ورىسشالاپ.
— جوق، — دەپ ول جاۋاپتى شورت قايىردى، — ءبىزدى سوليانكاعا باستا. تۇرا باستا.
حاكىمنىڭ كوڭىلى سۋىپ جۇرە بەردى. «اتتەگەنە-اي، ەڭ بولماسا قاجىمۇقان مەن اسانعا دا حابار بەرە الماي كەتەتىن بولدىم. حانجۇرتىنىڭ سىرتىمەن اسىپ ءتۇسىپ، ساسايدان ءبىر-اق شىعاتىن بولدىق. ول جاقتا كىم بار ەدى؟ كەيىنگە حال-جايدى جەتكىزەتىن تانىس قايدا؟»
— بۇل ەلدى جەر كيرگيزدار ما؟ — دەپ سۇرادى ساعانى كورسەتىپ.
— ءيا، كيرگيزدار. مەشىت بار، مەكتەپ بار. جىلىناتىن ۇيلەر بار. دۇكەن دە بار ول جەردە، — دەپ قىزىقتىرا ءتۇستى حاكىم ساعانىڭ جايلى ورىن ەكەنىن سيپاتتاپ.
— تۋرا ءبۋداريننىڭ وزىنە تۇسەمىز.
حاكىم باسىن شايقادى.
— الپىس شاقىرىم جەر. جولدا ءتۇسىپ، ات شالدىرىپ، جىلىنىپ الماي شىدامايسىز.
قارا ورىس ويلانىپ قالدى. ول الدىندا كەتىپ بارا جاتقان پودحورۋنجييگە:
— زاحار! — دەپ ايقايلادى.
ول توقتاعان زاحارعا جانامالاپ كەلىپ:
— بۋدارين الپىس شاقىرىم جەر دەيدى، مىنا كيرگيز. قاي جەردە تاماقتانامىز؟
— ءدال الپىس شاقىرىم با؟ — دەپ سۇرادى شىرىلداق زاحار.
جۋان قارا حاكىمگە «دۇرىس ايتاسىڭ با؟» دەگەن ءزىلدى كوزقاراس تاستادى.
— جۇرت سولاي دەيدى. ارتىق-كەمى بولسا دا از، جارتىمسىز شىعار.
— وندا ءدىل وتىز شاقىرىم جەر جۇرگەن سوڭ تۇسەتىن ىڭعايلى جەر تاباسىڭ. ءقازىر ەشبىر ەلدى-جەرگە سوقپايتىن جولمەن جۇرگىزەسىڭ، — دەپ نىعىتتى پودحورۋنجيي.
حاكىم باسىن يزەدى. ول بۇلاردىڭ بۋدارينگە تەز جەتۋگە تىرىسقانىن، وزدەرى قاشىپ كەلە جاتقانىن، ەلدى جەرگە جولاعىسى كەلمەيتىنىن بۇلاردىڭ ءجۇرىس-تۇرىسى مەن ءسوز ىڭعايىنان ابدەن تۇسىنگەندەي بولدى.
«اسكەر بولىمشەسىنەن لاعىپ كەتكەن بۇل قۇدايدان بەزگەن بۇزىقتار ەل تابانىنان اۋلاق الىپ كەتپەك. شىنىمەن وسى جاۋىزداردىڭ قولىنان ولگەنىم بە؟! اقتىق دەمنىڭ تاۋسىلعان جەرى اناۋ بۋدارين ءتۇبى بولعانى ما؟..» حاكىم اششى اجالدىڭ قاي تۇردە، قالاي كەلەرىن ويلاۋعا ءداتى شىدامادى. ونىڭ تۇلا بويى مۇزداپ كەتتى؛ كوزى بۇلدىراپ ەشقانداي جاندى-جانسىز نارسەنى دە ايىرا المايتىن كۇيگە ءتۇستى. جاۋىن ەرىكسىز باستاپ، سايمەن ءجۇرىپ وتىرىپ، ساعاداي جوعارى اكەلىپ شىعاردى دا حانجۇرتىنىڭ ەتەگىمەن ەرەكەڭ بەيىتىنە قاراي بەت تۇزەدى.
بۇل بەيىت ۇلكەن قىرقانىڭ ۇستىندە ەدى. ونان اسىپ تۇسكەن سوڭ سول جاق قولدا تاۋ بار؛ تاۋ ەتەگىندەگى كەڭ قولتىقتا شۇعىل حاجىنىڭ اۋىلى قالادى، ال وڭ جاقتا شالقار كولى ەندەپ جاتىر. وسى تاۋ مەن كولدىڭ ارالىعىنداعى قىسپاق تار جازىقتىڭ ۇستىمەن اششىنىڭ ساعاسىنان وتەتىن ۇلكەن قارا جول اسادى. وسى جولدىڭ ۇزىن ورمەگىن امالسىز شۋماقتاپ، بۋالدىر وي، بۇلدىر كوز، بويدى باسقان ءزىل قايعىنىڭ قۇشاعىندا ەل-سال بوپ جاس حاكىم كەلە جاتتى. ول بيە ورنىنا تيگەن ورىس قول قارا اتتىڭ شولاق تىزگىنىن قىتپاستان ءبىر بۇلكىل، ءبىر تەكىرەكپەن ۇرىككەن توپتىڭ ءدۇبىرلى دۇرمەگىنە ىلەسە بەردى.»
شۇعىل حاجىنىڭ ۇلكەن قىستاۋىنىڭ دەنىنەن دە استى، قارسى الدىندا مىنە ەندى، كولگە ءتونىپ كەلگەن ءقاراوڭىر تاۋىنىڭ قوشقار تۇمسىعى تۇر. سۋىت ءجۇرىستى جاندار بۇل مۇيىستەن دە ىلەزدە اينالىپ كەتپەك. ونان ءارى اششىنىڭ كەڭ جازىعى — جۋىق ماڭدا كوزگە دەمەۋ دە ەل جوق. حاكىمنىڭ جۇرەگى الاسۇرا باستادى — قوشقار تۇمسىق جوتا وعان سوڭعى اتتار ادىم سياقتاندى، ار جاعى باسقا ەل، باسقا جەر...
ارتتا اسىڭ ويناپ، دوپ قۋعان حانجۇرتى جاتىر. كوشكەن ەلدەي جيىن-دۋماندى كۇندە ءبىر كورمەسە كوڭىلى كونشىمەيتىن ساعا قالىپ بارادى. ونان ءارى، كەيىنگى جاقتا اقپان مەن كەڭتۇبەك بۇلدىرايدى. ول ورتا اۋىلدا كارى انا، جاس ىنىشەك، نازدى قۇربى قالدى. تابالدىرىعىن ەڭبەكتەپ اتتاپ، تورىندە ەركەلەي شالقالاعان مەكەن-جاي قالدى. «ەندى قايتىپ كورەمىن بە، كورمەيمىن بە؟» دەپ ول كەيىنگى جاققا موينىن بۇرىپ ەدى، سۋىق ساپاردىڭ سۋىق ىزعارىن ۇدەتە تۇسەيىن دەگەندەي شالقاردان سوققان ىزعىرىق جەل بەت باقتىرماي ماڭدايدان سوعىپ، كوزدەن جاس پارلاتتى. حاكىم موينىن تەز بۇردى، ول جەلگە جەلكەسىن عانا توسىپ، ەندى تەك امالسىزدان العا قاراي بەردى.
الدىندا جان سۇيمەس جانداردىڭ دوكىر جۇزدەرى مەن جۇعىمسىز بەينەلەرى: بەتى-جۇزىن جەل مەن كۇن جەگەن بۇقا مويىن شوق قارا، سارى اتتىڭ وكپەلىگىنە جالپاق وكشەسىن قاداپ-قاداپ قويادى، ءومىرى قادەستىڭ كەبىس-ماسىلى ۇزىن تىرسەگى كەۋدەسىن قىسىپ كورمەگەن ات، جۋان قارانىڭ كۇشتى تاقىمىنان تەك شابىسىمەن قۇتىلاتىنداي-اق ۇمتىلادى. ول وق بويى وزىپ شىعىپ كەتكەن. شىرىلداق ءپودحورۋنجييدى جول ۇشىنا جىلدام جەتكىزەيىن دەگەندەي حاكىمنىڭ ءبىر ىشەك قارا كوگى جەر باسپاي ول كەتىپ بارا جاتىر. قالعاندارى ءبىر شوعىر — قاسقىر تەكىرەك، شوشاق تىماق ءبىر ىرعالىپ، ءبىر باسىلىپ، كورىكتەي قوپاڭداعان بوس بوكسە سولداتتار...
«و، جاساعان! بۇل نە قورلىق، نە بەينەت! — دەپ جىبىرلايدى حاكىمنىڭ ەرنى. — نە جازدىم مۇنداي كۇيگە تۇسكەندەي؟ شىنىمەن سۋ تۇبىنە كەتكەنىم بە! يا، ب ا ق، يا، ارۋ-اق!..» كەنەت ونىڭ ءون بويى وزگەرىلىپ كەتتى، تارىققان ويى دا شارت ءۇزىلىپ كەتتى — كوزى جۇلدىزداي اققان جالعىز اتتىلىعا قادالدى.
جوڭكىلگەن سولداتتاردىڭ دەنى بيىك مۇيىستەن اسا بەرگەندە سول جاق يىقتا تۇرعان تىك جوتادان شانشىلا تومەن اققان اتتىلى بەينە ءبىر تاستاعان كەسەكتەي دومالاپ كەلەدى.
حاكىم ونى ءبىر ءسات تۇلكى قۋعان جان با دەپ قالدى — ەكى ەتەگى ەكى جاقتا جالاۋداي جەلبىرەگەن، ءوزى ات جالىنا ەتپەتتەپ جاتىپ الىپتى؛ كولدەنەڭ كوزگە قۇقان اقىن تاقىمداپ، بارىن سونى سوعۋعا عانا سالعانداي؛ وردەن تومەن كوسىلگەن اتتى ونان دا ءارى كوسىلتە قامشىلاپ، ىسقىرتىپ كەلەدى. بەت الدى مىنا تومەندەگى، الدى-ارتىنا قاراماي شوقىتىپ بارا جاتقان جانداردىڭ قالايدا الدىنان كەسىپ وتەيىن دەگەن جانشا قۇيعىتا تۇسەدى.
تاۋ مەن جولدىڭ ەكى اراسى تاپ وسى جەردە كول جاعاسى مەن قىسپاقتالعان تاپ-تار القاپ ەدى. وردەن ويعا قۇلدىراعان ادام قويانداي اعىپ تومەندەگىلەرگە جۋىقتاپ-اق قالدى، ال، وندىرە شوقىراقتاعان ورىستار ەكى ارانى كورە كوزگە جاقىنداتا ءتۇستى. بيىكتەن قۇيىلعان بۇل اتتىلى الدەنەگە تەزىرەك جەتۋ ءۇشىن بار ىنتاسىن سوعان عانا سالىپ، شابىستىڭ قاتتىلىعىنان جول بويىنداعىلاردىڭ اسكەري جاندار ەكەنىن بايقاماي دا قالعان سياقتى، ويتكەنى اۋدەم جەرگە كەلگەنشە اتىنىڭ تىزگىنىن دە تەجەمەدى. ءبىراق، الىستان دا بايقاعىش حاكىم، ونىڭ كىم ەكەنىن دە تانىپ قالىپ ەدى. «امانقۇل. ءسوز جوق امانقۇل. سۇپپا بوركى دە سونىكى. ات جالىن قۇشا شاباتىن، ءتىپتى تەگىس جەردە دە اتىن پارمەندەتە جونەلەتىن ادەت ءبىر عانا امانقۇلدىڭ ادەتى. بۇل نەگە ءبىزدىڭ الدىمىزدى ورايدى؟ الدە مەنىڭ قولعا ءتۇسىپ كەتكەنىمدى ەستىپ، ءبىر حابار ءبىلىپ قالايىن دەپ شاپتى ما سوڭىمنان؟ بولماسا باسقا ءبىر ءمانىس بار ما مۇندا؟ ءبۇل جەردە قانداي جاي بولماق؟..»
قۇيىنداي ۇيتقىعان وي قيمىلى مي قازانىن استى-ۇستىنە شىعارعانداي بولدى — ونىڭ شەكە تامىرى سولقىلداپ قويا بەردى.
ەسى كەتە شاپقان امانقۇل جول ۇستىندەگى جوڭكىلگەن اتتىلاردىڭ قارۋلى ەكەنىن، ولاردىڭ جانە ءوزى جانىنا جولاۋعا جۇرەكسىنەتىن كازاك-ورىستار ەكەنىن جاڭا بايقاپ كىلت تۇرا قالدى؛ ءسويتتى دە قالاي قاراي قاشۋىن كوزدەگەن قويانشا شۇقشيىپ، ۇزەڭگىگە شانشىلا قارادى، ءبىر مينۋتتەي اقتارىلعان كۇيى ورنىنان قوزعالمادى.
— مىنا ارداعا نە كەرەك؟ — دەپ ايقايلادى اتىنىڭ باسىن تەجەي تۇسكەن پودحورۋنجيي كەيىن كەلە جاتقاندارعا قاراپ.
شوشاق مۇرىن ورىس «سۇرا!» دەگەندەي حاكىمگە يەك قاقتى. حاكىم اتىنىڭ باسىن بۇرىپ ۇلگەرگەنشە امانقۇل جالت بەرىپ قاشا جونەلدى.
— توقتا! امانقۇل، توقتا! — دەپ ايقايلادى حاكىم جالما-جان ونى قۋا شاۋىپ. امانقۇلمەن ەكى اراسى مۇشەلىك جەردەي-اق ەدى، قارا اتقا قامشىنى باسىپ جىبەرىپ حاكىم تاعى دا ايقايلادى:
— توقتا، امانقۇل، توقتا! مەنمىن... حاكىممىن!
حاكىمنىڭ داۋسىن انىق ەستىگەن امانقۇل، ءوز قۇلاعىنا ءوزى سەنبەگەن ادامداي قۇلاقشىنىن كوتەرە ءتۇستى دە، كىلت بۇرىلىپ، ەندى حاكىمگە شۇيىلە كوز تىكتى.
— جاي ما؟ مىنالار مەنى ايداپ اكەتىپ بارادى، امانقۇل... — دەدى حاكىم اپتىعا سويلەپ. ول امانقۇلعا وسىك پەن توردەي جەر كەلىپ قالدى.
— حاكىمبىسىڭ؟
— تانىماي تۇرمىسىڭ. مىنالار مەنى ايداپ بارادى.
— جاۋ كەلدى دەيدى. جىلقىنى تالاپ مىنەدى دەيدى. اۋىلعا حابار ەتۋگە شاۋىپ بارامىن.
حاكىمنىڭ ويىنا جان-دارمەن ايلا ساپ ەتە قالدى. ول ەندى ەش نارسە سۇراماستان اتىنىڭ باسىن بۇرا سالا دوڭنەن شۇباتىلىپ ءوتىپ بارا جاتقان ورىستارعا قاراي شاپتى — قارانىڭ باۋىرىنا قامشىنى ۇزدىكسىز توپەلەدى.
— جاۋ!.. جاۋ!.. قىزىلدار!.. جاۋ!..
حاكىمنىڭ داۋسى تاۋ باۋىرىنان كولگە سوقتى، كول جاڭعىرىعىپ ونى تاۋعا كەرى اكەتتى.
— جاۋ! جاۋ! قىزىلدار! جاۋ! — دەگەن اششى داۋىسقا بۇكىل القاپ لىق تولىپ ورنەكتەپ كەتكەندەي بولدى. بۇل قۇلاق جارعان ۇرەيلى دىبىستى حاكىم ونان ءارى ۇلعايتتى.
— ءبىر پولك قىزىلدار تاۋدىڭ ارعى استىندا جىلقىعا ءتيىسىپ جاتىر! پودحورۋنجيي مىرزا! جاۋ كەلىپ قالدى! جاۋ! جاۋ! قىزىلدار!
ءوزى ءسال كىدىرگەن كازاك-ورىستاردىڭ جۇيىتكىپ الدىنا قاراي وزۋعا تىرىستى. اتقا قامشىنى ۇستى-ۇستىنە باستى. نە جۇيرىك — ۇرەي جۇيرىك. ول ۇشقالاق اقىلدىڭ الدىن وراي كەتەدى. ونسىز دا ءۇش كۇننەن بەرى تابان سۋىتا الماي جورتۋىلعا تۇسكەن كازاك-ورىستار ويلاۋعا مۇرشاسى كەلمەدى. حاكىم بەت العان جولدىڭ اڭعارىمەن دۇركىرەي جونەلدى. قارت كوك بيەگە ءمىنىپ شىرىلداق پودحورۋنجيي «ءا» دەگەنشە ءبارىنىڭ الدىنا شىعىپ كەتتى. ۇزاق شابىسقا اسا سەنىمدى بولماعانمەن حاكىمنىڭ كوپتەن بەرى جانى ءسۇيىپ تاقىمىنا باسقان بۇل جانۋارى مۇشە بەرمەيتىن جىلقى ەدى، ءقازىر ول سەرىپپەدەي جازىلىپ، باسقالاردان وق بويى وزىق اعىزىپ بارا جاتتى. قادەستىڭ سارى اتىنا مىنگەن جۋان قارا دا ونان قالۋ نيەتىندە ەمەس كورىندى — ءپودحورۋنجييدى باسىپ وزارداي ۇمتىلدى. ءبىر مينۋت وپتەي-اق قۇيىنداتا جونەپ بەرگەن ون بەس سولدات ءبىرى ىلگەرى، ءبىرى كەيىن، قاتقاق جولدىڭ بويىن تاسىر-تۇسىر دىبىسقا كومىپ، بايگە اتىنداي شۇباتىلدى.
اڭ-تاڭ قالعان امانقۇل ەش نارسەگە تۇسىنگەن جوق.
ول جاڭاعى حاكىمگە ءتىل قاتقان ورنىندا قاراقشىداي قاقشيىپ تۇرىپ قالدى. بۇلار كىم؟ نەگە جىن سوققانداي؟.. حاكىم نەگە باقىرادى؟ نەگە ورىستارعا ەرەدى؟ — ونىڭ اقىرعان جۇزىندە وسىنداي سۇراقتار پايدا بولىپ ەدى.
ال، تاپ سول مەزەتتە حاكىم دۇركىرەگەن ورىستاردى باسىنان ساناپ اسىرىپ بارا جاتتى: ون... ون ءبىر... ون ءتورت... ول ات باسىن ءسال تەجەي ءتۇستى دە، ەندى اسار جان جوعىن كورىپ كەرى بۇرىلا سالىپ، الدى-ارتىنا قاراماستان بۇل دا قۇيىنداتا شابا جونەلدى — امانقۇلعا قاراي جونەلدى.
شوقشا ساقال سارى ورىس ونان كوپ وزا قويعان جوق ەدى.
حاكىم بۇرىلا سالا شاپقاندا ول دا سونى ىستەدى. ول قۇيىنداتقان توپقا قاراي-قاراي شاپتى. حاكىمدى ۇستايتىن ادامشا وڭتايلانا شاپتى. الدىڭعى توپ بۇل كەزدە جارتى شاقىرىمداي جەر ورلەپ، ەكى ارا الشايا باستادى.
ءتىپتى تەز الشاقتاپ بارا جاتتى.
ءبىر كەز مىلتىق گۇرس ەتتى دە، تاپ كوك جەلكەسىنەن جەردى سولق ەتكىزگەن جويقىن دىبىسقا حاكىم بۇعىپ قالدى. ول «مەنى اتتى!» ءدوپ ۇقتى، ءبىراق ءبىرىنشى وڭ دارىماستان الدەقايدا اسىپ بارىپ، تاۋ قوينىن بورلىكتىرە جاڭعىرتىپ جوق بولعاننان كەيىن كوڭىلى توقىراعانداي بولدى. سول مەزەت ونى تاعى دا «قايتادان اتا ما» دەگەن ۇرەي بيلەپ باسىن ات جالىنان جوعارى كوتەرمەدى. جاس كەزىندە بايگەگە شاپقانىنداي كوسىلە سىلتەگەن اتپەن بىرگە ەتپەتتەي ۇمتىلدى. مىلتىق اتقان ونىڭ سوڭىنا ءتۇسىپ ىلەسە شاپقان شوشاق مۇرىن ورىس بولاتىن. تاۋ جاڭعىرتقان گۇرسىلگە جولمەن شۇباي قاشقان سولداتتار دا قۇلاقتارىن توسىپ، مويىندارىن بۇرا قالعان ەدى. تاپ سول كەزدە تاۋ باسىندا شوعىرلانعان توپ-توپ قارا كوزگە شالىندى دا قاشقان كازاك-ورىستار باۋىرلاي قامشىلاعان اتتارىن ونان دا قاتتى باۋىرلاي ءتۇستى — تاۋ باسىنداعى قارا شوعىرلار ولارعا قالىڭ اسكەر سياقتانىپ قورىققان كوزگە قوس كورىندى. بۇل امانقۇلدىڭ ورگە قاراي تىرمىسقان قالىڭ جىلقىسى ەدى، ءبىراق ءبورى تيگەن قويداي ۇركىتىپ سوناۋ جايىقتىڭ ارعى بەتىنەن بەرى قىزىلدار وكشەسىن جەرگە تيگىزبەي بوستىرعان كازاك-ورىستار ونى ايىرۋعا شاماسى كەلمەدى. اششىنىڭ ساعاسىنا قاراي سىلتەي بەردى.
كازاك-ورىستار ءارى قاراي اسىقسا، ەش نارسەنىڭ مانىسىنە تۇسىنبەگەن امانقۇل جالت بۇرىلىپ كەرى تاۋ باسىنان اسىپ تۇسۋگە جانتالاستى. ال، ايلامەن جاۋدى باسىنان اسىرىپ جىبەرىپ، كوپ جىلقىعا باس پانالاي، مىڭشۇڭقىرعا ەنىپ كەتپەكشى بولعان حاكىم ونى وكشەلەپ قالدى.
— سىلتە، امانقۇل، سىلتە! — دەدى حاكىم باسقا ءسوز تاپپاي، سوڭىنداعى قۋىپ كەلە جاتقان ورىستىڭ تاعى دا اتار-اتپاسىن بىلمەي ساسىپ. — سىلتەي بەر، مىنا تۇمسىقتان اسىپ تۇسسەك بولدى.
مىلتىق داۋسىنان امانقۇلدىڭ دا يمانى زىرك ەتە قالعان، الايدا قۋلىق-سۇمدىقتان ڭۇر الاقان ەمەس جىرىندى جىلقىشى حاكىمنەن اسىپ وق ماعان تيە قويماس دەگەن سەنىمگە يەك سۇيەگەن-دى. ول ەندى حاكىمنىڭ جەتىپ قالعانىن كورىپ، قامشىنى اتقا باسا ءتۇستى دە، ونان وق اتىم جەر العا شىعىپ-اق كەتتى.
ول ارت جاعىنا جالت قاراپ:
— ويباي، ورىس كەلە جاتىر! قۋىپ كەلە جاتىر! — دەپ شىر ەتە قالدى.
حاكىم دە اتتى اياماستان قامشىلادى. سوندا دا ونىڭ استىنداعى ۇزاق جورىق سالىقتىرعان قارا ات شابىسىن ۇدەتە قويمادى، توساڭ قيمىلمەن كىبىرتەكتەي بەردى. «مىلتىقتى قويىپ، جالاڭ قىلىشپەن تيىسپەكشى مە؟» دەگەن جامان وي كەلدى وعان ءبىر كەز، — «سولاي... ەجەلدەن قىلىشقا شەبەر كازاك-ورىستار. سولاي!.. ارۋاق!» دەي بەردى ول ىشىنەن.
باعاناعى ويعا شاپقانىنداي ورگە دە قۇيىنداتا سىلتەگەن امانقۇل كەشىكپەي جىلانقىرقانىڭ باسىنا جەتىپ، كەيىنگى جاققا قويانداي شۇقشيا ءبىر قاراپ الدى دا، ونىڭ ارعى جاعىنا قىلت ەتىپ ءتۇسىپ كەتتى. تىپ-تىك جىلانقىرقانىڭ قاباعىنا ءولىپ-تالىپ حاكىم دە ىلىكتى.
ول تىنىمسىز تەبىنىپ، ۇزبەي قامشىلاپ، اتتىڭ اقتىق تەرىن سىعىپ الارداي جاقتالاستى، ءوزى دە قارا تەرگە ءتۇستى، اقىرى قىرقانىڭ باسىنا دا شىقتى — وكپەسىن قولىنا الىپ نىساناعا شاق جەتىپ جىعىلعان جانشا «ۋھ!» دەدى. «ەندى قۇتىلارمىن» دەگەن ءۇمىت تە جالت ەتە قالدى. سول قولىمەن جۇلقىپ جاعانىڭ تۇيمەسىن دە اعىتىپ جىبەردى، قىر باسىنىڭ ءبىر قۇشاق اۋاسىن ءبىر-اق جۇتىپ قالعان كەۋدەنىڭ دە تىنىسى كەڭەيە ءتۇستى. قىسىلعان جان، بۋلىققان دەنە تار قاپاستان جاڭا عانا بوسانىپ، كەڭ دۇنيەگە ەندى ەنگەندەي بولدى.
تاۋدىڭ ەكىنشى بەتى بەينە ءبىر سىرعاناق تەبەتىن جەر سياقتى قيالاپ تومەندەگەن كەڭ ويپات ەدى، ويپاتتىڭ قازانتۇپ شۇڭقىرى «مىڭشۇقىر» اتاناتىن، ول حاكىم شىققان تاۋ ۇستىنەن ەكى شاقىرىمعا جۋىق تومەندە جاتتى، جاۋدان پانا، كوزدەن تاسا بۇل شۇڭعىلعا ءتۇسىپ كەتپەس بۇرىن حاكىم كەيىنگى جاققا كوز تاستاپ قالدى. ونىڭ توماعاسىن الىپ جىبەرگەن قىرانداي ءجىتى كوزىنە: جاپ-جازىق كول جاعاسى، جاعاداعى ورمەكتەي تارتىلعان اششى جولى، جول ۇستىندەگى ۇساقتالىپ ارىلەپ كەتكەن سولداتتاردىڭ تىم-تىراعاي تىزبەگى شالىندى؛ ونان بەرى تاۋ ەتەگى، ەتەكتەن ىزىنشە ورمەلەپ كەلە جاتقان شوقشا ساقال سارى ورىس كەرىندى. بۇل شوشاق مۇرىن كارى سولدات جىلاڭقىرقاعا تىرمىسا شاۋىپ وڭمەندەپ كەلە جاتىر... «و، توبا، ەندى نە قىلدىم؟ — دەدى حاكىم قارا اتقا تاعى دا قامشىنى باسا ءتۇسىپ. — مۇنىڭ قولىندا مىلتىعى دا، قىلىشى دا بار... مىڭشۇقىرعا» ءبىر ىلىكسەم كوز جازدىرىپ كوتەر ەم...» '
ورگە توساڭسىپ شاۋىپ، مىنەر جاق اياعىن قورعانا باسىپ، كەي جەردە ونى جەرگە تيگىزبەي، بار كۇشتى ساۋ اياقتارىنا ويپاتقا شاپقاندا زىمىراي جونەلۋدىڭ ورنىنا كورەر كوزگە تاعى كىبىرتىكتەپ قالدى. ات جانتالاسا تەبىنىپ، قامشى ۇستىنە قامشى سالعان حاكىمنىڭ قىستاعانىنا كونبەدى. ءتىپتى ءبىر كەز شەگىنشەكتەي ءتۇسىپ، وردان ىرعيتىن اتشا باسىن كەكشەڭدەتە بەردى. بۇل جايمەن قۋعىنشىدان قۇتىلا المايتىنىن ءبىلىپ حاكىم ىلگەرى كەتكەن امانقۇلدىڭ اتىن الماقشى بولىپ قول بۇلعاپ ەدى، ول قايرىلماستان ىلگەرى قاراي شابا ءتۇستى — الىستاعى ەندەگەن كوپ جىلقىنىڭ بەرگى بولەگىنە جەتىپ تە قالدى. حاكىم ايقاي سالىپ، وعان بوركىن بۇلعاپ تا كوردى، ءبىراق جىلقىشى ونى بايقامادى. «جاۋدان جىلقىنى قورعاپ قالايىن دەپ جانتالاسقان ادامشا شەتكى ءبىر ءۇيىرىن بورىكتىرە قۋىپ، وكىنشى ۇيىرگە تىقسىردى. كۇزگى سالقىنعا بويى توڭازىعان تاي-قۇناندار قۇيرىقتارىن كوككە تىگىپ ۇلان-اسىر ويناققا باستى، اپ-ساتتە كەپ جىلقىنىڭ ەندەپ كەتكەن شەتتەرى كيىزدەي جيىرىلىپ، شۇرقىراعان دابىستى قالىڭ دۇبىرگە اينالا باستادى. «ەندى نە قىلدىم، نە ىستەيمىن؟ كوبىنەن قۇتىلىپ، ءبىرىنىڭ تىرناعىنا ىلىگىن، شىنىمەن وققا ۇشقانىم با؟» دەگەن سۋىق ۇرەي حاكىمنىڭ ون بويىن مۇزداتىپ جىبەردى. ول بۋلىعىپ، شىبىن جانى القىمعا كەلدى...
2
حاكىم ىشىنەن «شوشاق مۇرىن» دەگەن ات قويىپ، ءبىراق ءوزىن مەيىربان جان ساناپ كەلە جاتقان گرەچكونىڭ ءحالى دە ادام اياعانداي ەدى. باسىندا جاپپاي موبيليزاسيامەن ترەبۋحانىڭ كازاك-ورىس اتاۋلىسىمەن بىرگە قارۋ الىپ اتقا مىنگەن بۇل شارۋا بەلگىلى كالاشنيكوۆتىڭ بالاسى پودحورۋنجيي اتاعىن العان جاس وفيسەرگە قوسشى ەسەبىندە بولدى. جالعىز زاحار ەمەس، مۇنى سول سەلونىڭ ءبورى مىنەزدى ارحيپ ۆولكوۆى قوسىلا قوسشى ەتتى. ءتىپتى زاحاردان بۇرىن گرەچكو ءارحيپتىڭ اتىن بۇرىن جايلاپ، بۇرىن ەرتتەپ، بۇرىن جەتەكتەپ اكەلىپ الدىنا تارتاتىن. ويتكەنى زاحارداي ارحيپ انا-عۇرلىم سوتقار جانە مەيلىنشە قاتال جان. ونىڭ دەگەنىن گرەچكو ءومىرى ەكى ەتىپ كورگەن ەمەس-تى. ەكى ەتۋگە لاج جوق. ارحيپ سوتسىز زابىرلەپ، تەرگەۋسىز تەپكىلەپ، بىلگەنىن ىستەپ كەلگەن زۇلىم. ەل قورعاۋ بورىشى ءارحيپتىڭ ق ۇلى ەسەبىندە اسكەر قاتارىندا قارۋ كوتەرىپ جۇرۋمەن بىتپەيتىنىن گرەچكو جاقسى-اق تۇسىنەتىن. ول قورعايمىن دەگەن ۆويوكو ۋكىمەتىنىڭ دە كىمنىڭ تاياعىن سوعاتىنىن كورگەن. گرەچكولاردىڭ جوعىن جوقتاپ، تاياعىن سوعۋ ءۇشىن سەلسوۆەتىن قۇرعان يگنات بىكوۆ سياقتىنى قان جوسا ەتىن تۇرمەگە تىقۇان زۇلىمدىقتى دا كورگەن. ارتتا ايەلى مەن بالاسى، ءۇيى مەن شارۋا جايى يەسىز قالعانىڭ ءوزى جازاتايىم بولسا ولاردىڭ كورەر كۇنىنىڭ نە بولارىن شامالاعان گرەچكونىڭ بار تىلەگى تۇبىمەن دوپارىلعان دۇنيەنىڭ ءبىر جايلى بولعانىن كورۋ ەدى، تەزىرەك كورۋ ەدى. ول سوناۋ تاشلىنىڭ تۇبىنە دەيىن بارىپ، جەر قايىسقان قالىڭ قىزىل ارميانىڭ بورودين پولكىن تاس-تالقان ەتكەنىن دە ءوز كوزىمەن كوردى. كورىپ قانا قويعان جوق، شاپقان اعاشتىڭ جاڭقاسىنداي ۇشىن، جۇزدىگىنىڭ قايدا قالعانىن بىلمەي، مىنا باس كەسەرلەرمەن بىرگە ۇركىپ كەلەدى. نە ءۇشىن ۇركىپ كەلەدى؟ كىمنەن ۇركىپ كەلەدى؟ ەندى قايدا بارماقشى؟ اناۋ قالىڭ قىزىل اسكەر ەندىگى ورال قالاسىن دا الىپ قويعان شىعار. پرەدسەداتەل بىكوۆتەر قايتادان سەلوعا ورالعان دا بولار. ولار ءبىر ۋىس وفيسەردى ايداپ شىعىپ، ءوز ءتارتىبىن قايتادان ورناتىپ جاتقانى كامىل. سوندا گرەچكو كىم بولگعانى؟ تەڭدىكسىز وسكەن شارۋا وزدەرىنىڭ قىستىگۇنى قۇرعان سوۆەتىنەن قاشىپ جوڭكىپ كەلە مە؟..
وسى سياقتى اۋىر ويلار، ءبىراق ءادىل ويلار گرەچكونى سوڭعى كۇندەرى ۇيقىدان قالدىرعان. ول ءۇنسىز جۇرگەن. ىشىنەن تىنعان. ءجونى كەلگەن جەردە بۇل ماعىناسىز بوسۋدىڭ ءبىر شەگىنە شىعۋعا بەل بايلاپ كەلە جاتقان.
حاكىمنىڭ كىم ەكەنىن ول ارينە بىلگەن جوق-تى. ءبىراق كيرگيزدەردىڭ تەڭدىككە ۇمتىلعانىن ول ءوز كوزىمەن كوردى. وزىنە تانىس ايتييەۆتەردىڭ ىستەپ جۇرگەن ءىسىن ول ءتۇسىندى، ولارعا جانى اشي قارادى، مەڭدىگەرەيدى قۇتقارعانى دا سول جانى اشىعاندىق ەدى. ال، جاڭا بۇل جاس جىگىتتىڭ جىلقىشى كيرگيزگە جولىعا سالىپ «جاۋ كەلىپ قالدى! قىزىلدار كەلىپ قالدى!» دەپ ايقاي سالعاندا ول بۇعان شىنىمەن ناندى. ىشىنەن «ءتۇرت، شاي-تان. قاپتاسىن. قالاي قولعا ءتۇسۋ كەرەك؟ مىنا كيرگيزبەن بىرگە قايتىپ باس قورعاۋ كەرەك...» دەپ ويلاپ ەدى. سول ويىنىڭ ءبىر ۇشىنا جەتپەستەن كەرى قاراي قاشقان كيرگيزدى كوردى دە، ول ءبىر ءسات اڭ-تاڭ بولدى. ءبىراق بۇل اقتارىلۋ ۇزاققا بارعان جوق، ونىڭ كوپتى كورگەن تاجىريبەسى، تاپقىرلىعى بىردەن جول تاپتى: «بىرگە... كەرى قاراي... سول قىزىلدارىنا قاراي قاشۋ...» دەدى ول وزىنە ءوزى. سونىمەن بىرگە كەيىنگى قالعان ءوزىنىڭ اسكەري سەرىكتەرى كورە قالسا نە دەمەك؟ — بۇعان دا دالەل بار ەكەن. ول قاشقان كيرگيزدى قۋدىم دەمەك. سول ءۇشىن ەكى رەت مىلتىق تا اتىپ، ءبىراق، وق دارىتا المادىم دەمەك. بۇل تەرىسكە اينالعان ساتتە. ال ءىس وڭعا اينالسا — كيرگيزبەن بىرگە قىزىلدارىنا-اق قوسىلۋ...
...قىرعا يەك سۇيەپ، ونىڭ باسىنا شىعىپ العانشا گرەچكو دا سەرىكتەرىنە كوپ كوز سالا قويعان جوق ەدى.
...ونىڭ بار ىنتاسى قالايدا قاشقان كيرگيزدى توقتاتۋ بولدى. قىر باسىنا شىعىپ قانشا جەر ەكەنىن شامالاۋ ءۇشىن اششى جولىمەن كەتكەن سەرىكتەرىنە قاراعاندا، ولاردىڭ قاس پەن كوزدىڭ اراسىندا ءتورت شاقىرىمداي، ءتىپتى بەس شاقىرىمعا جۋىق الىسقا اسقانىن ولاردىڭ قۇلدىراعان ۇساق قاراسىندارىنان ءبىلدى. گرەچكو باسىن شايقادى. «وح، جاۋىنگەر نەمەلەر» دەدى ول ىشىنەن. ءسويتتى دە ول الدىندا جاتقان قالىڭ قاراسىننىڭ اسكەر ەمەس، ءوز بەتىمەن بەيبىت جايىلىپ جاتقان جىلقى ەكەنىن، تاۋ باسىنان شاۋىپ تۇسكەن جىلقىشىنىڭ ەندەگەن جىلقىسىنا جەتىپ قالعانىن، الدىنداعى قولباسشى جىگىتتىڭ قارا اتپەن ۇزاي الماي قىسىلىپ بارا جاتقانىن، ارتىنا قاراپ قويىپ اتىن قامشىلاعانىن كوردى. ەشبىر اسكەردىڭ جوق ەكەنىن ول ەندى ءتۇسىندى. «سۇم! وي سۇم! جارايسىڭ، جاس كيرگيزىم»، دەدى ول جىميىپ. ءسويتتى دە جالما-جان:
— جىگىت، توقتا! مەن قاستىق جاسامايمىن. توقتا! — دەپ ايقايلادى.
گرەچكونىڭ داۋسىن شالا ەستىگەن حاكىم، «بۇل نە دەيدى؟» دەگەن ادامشا جالت-جۇلت قاراپ الىپ، اتىن توپەي بەردى.
گرەچكو وعان قۋىپ جەتەتىنىن جاقسى ءتۇسىندى. ويتكەنى زاحاردىڭ قارا اتىنىڭ ءبىر تاعاسى جايىق بويىنان قاشىپ شىققان كۇنى ءتۇسىپ قالعان. ونى قايتا تاعالاۋعا ۋاقىت تا بولعان جوق، ۋاقىت تاپسا — تاعاشى دا كەزدەسكەن جوق ەدى. كەشە كەشكە گرەچكو اتتىڭ اياعىن سۋىتا تۇسكەنىن بايقاپ، ونى كوتەرىپ قاراپ ەدى، ازداپ تابانىنىڭ تاڭدايى وسە باستاعان ات ءون بويى توڭدى قاتتى جەرگە سوعا بەرگەننەن كەيىن، تاعاسىز اياعى تۋرالاپ قالۋعا جاقىن ەكەن. ونى اۋىستىرعانى زاحارعا ءتيىمدى بولعانىن ول بۇگىن جاقسى بىلگەن. سول قارا ات ءقازىر مىنەر جاق اياعىن كەيدە جەرگە تيگىزبەي، ءۇش اياقتاپ بارا جاتىر؛ ونى كەشىكپەي-اق قۋىپ جەتەتىن. ويتكەنى گرەچكونىڭ ءوز اتى بەلگىلى جىلقى — قوڭى دا جاقسى، بابى دا جامان ەمەس، ءتورت اياعى cay جانە شارۋانىڭ جەكسە كەلىك، مىنسە ءجۇرىس بەرەتىن كونبىستىسى. گرەچكو جاس جىگىتتى قۋىپ جەتىپ، ونىمەن تۇسىنىسۋگە، ءتۇسىنىسىپ الىپ ىلگەرى اسۋدىڭ جايىن سويلەسۋگە اسىقتى. ول دا اتقا قامشىنى باسا تۇسەدى. كوپ ۇزاماي ول جىلقىشىنىڭ ىزىمەن قالىڭ جىلقىنىڭ اراسىنا قاراي ويىسقان حاكىمگە جاقىنداپ قالدى.
— جىگىت، توقتا، مەن ساعان قاس ادام ەمەس، دوس ادام، — دەپ ايقايلادى ول تاعى دا.
ءبىراق الدەنەدەن مىقتاپ بەلەڭ الىپ قالعان جىلقىداي شوشىنىپ سىلتەگەن حاكىم توقتامادى، ول قالايدا الدىنداعى اتقا شاپقىش شەكپىندى جىلقىشىعا جەتۋگە جانتالاستى.
«بۇل ابدەن قورىققان ەكەن» دەپ ءتۇيدى گرەچكو. ول جالما-جان موينىنا قايتادان ىلگەن ۆينتوۆكاسىن سىپىرىپ الدى دا:
— مەن قاس ەمەسپىن ساعان. دوس! دوس! ءما، مىلتىق! قورىقپا! — دەپ ايقايلاپ، حاكىم ارتىنا بۇرىلىپ قاراعان كەزدە ۆينتوۆكاسىن لاقتىرىپ جىبەردى.
قۇنداعىنان جەرگە شانشىلا سوعىلعان مىلتىق شورشىپ بارىپ، ءشوپتىڭ اراسىنا قۇلاپ ءتۇستى. حاكىم گرەچكونىڭ ءسوزىن دە جاقسى ەسىتتى، لاقتىرعان مىلتىعىنىڭ جەرگە تۇسكەنىن دە انىق كوردى. قۋعان بۇل شوشاق مۇرىن ورىستىڭ ءوزى ەكەنىڭ جانە بوتەن نيەتى جوعىن ول ەندى عانا بايقاعانداي بولدى. بۇل ەكى ارادا دوكپەكتەگەن قاسقىر تەكىرەكپەن جەردى جەمىرىپ كەلە جاتقان شوقشا ساقالدىڭ استىنداعى مىقتى جيرەن ات ونىمەن قۇيرىقتاسىپ تا قالدى.
— ازىراق توقتاسايشى، جىگىت، — دەدى گرەچكو وعان. — قورىقپاسايشى، مەن ايتتىم عوي، دوسپىن دەپ.
— دوس بولساڭ، اقساقال، شابا بەر ىلەسىپ، — دەدى حاكىم بۋلىعىپ سويلەي الماي، ءسوزىنىڭ ارعى جاعىن جۇتىپ، وعان ءالى دە جالتاقداي قاراپ.
از ۋاقىت قۇيرىقتاسا شاپقاققان كەيىن گرەچكو تارى دا ءسوز باستادى:
— نەگە بۇلاي قاراي شاباسىڭ. اۋىلعا نەگە شاپپايسىڭ؟
حاكىم ونىڭ بەتىنە قادالا قارادى:
— كورمەيسىڭ بە، قاريا، مىنا اتتىڭ... اياعى... جەرگە تيمەي قالدى...
— ونى ۇيگە تاستا.
— ۇيگە جەتكەنشە اناۋ... — دەپ حاكىم كازاك-ورىستار كەتكەن جاققا قولىن سەرمەدى.
گرەچكو ونىڭ ات اۋىستىرار نيەتىن ءتۇسىندى دە ۇندەمەدى. اتىن اسا قىسپاي، قارا اتتىڭ سولتاڭداي شوقاقتاعانىنا ەرىپ تەكىرەكتەي بەردى. بۇل ەكەۋىن كورە سالىپ، قالىڭ جىلقىنىڭ اراسىنا كىرە باستاعان امانقۇل قويانشا ءىز تاستادى — ول بۇرىلا سالىپ ءبىر ءبۇيىر شاپتى، ازدان كەيىن قايتادان كەرى بۇرىلدى.
— امانقۇل! اۋ... امان... قۇل!
حاكىمنىڭ ايقايىنان بۇرىن امانقۇل بۇلعاعان قولىن كوردى. ول كىلت تۇرا قالىپ، باعاناعى قىر باسىنان شاۋىپ تۇسكەندەگىسىندەي، بۇل ەكەۋىنىڭ كىم ەكەنىن ابدەن ايىرىپ الايىن دەگەن ادامشا شانشىلىپ تۇرىپ قالدى.
حاكىم وعان تاعى دا ايقايلاپ، تاعى دا قول بۇلعاپ، «بەرى كەل؟» دەپ شاقىردى.
اڭگىمە قۇمار، جاڭالىقتى جۇرتتان بۇرىن ەسىتەتىن، كۇنىنە ەلدى ەكى اينالىپ شىقپاي كوڭىلى كونشىمەيتىن امانقۇل جىلقىشى حاكىمنىڭ شاقىرعان-شاقىرماعانىنا قاراماستان كەلۋگە ءتيىس ەدى، ءبىراق ول ونىڭ مىنا ورىسپەن كەلە جاتقانىنا قايران قالىپ بوگەلدى. ەكەۋى قاتارلاسا شاۋىپ كەلەدى — بىرىنە-بىرى جاۋ ەمەستەي-اق ۇزەڭگى قاعىسىپ قالعان. امانقۇل تۇسىنبەدى. امانقۇل حاكىمنىڭ ورىستارمەن بىرگە كەتىپ بارا جاتقانىنا دا، ەندى باسقاسىنان ءبولىنىپ مىنا بىرەۋىن ىلەستىرە شاپقانىنا مۇلدە ميى جەتەر ەمەس.
— ات! ات! — دەپ ايقايلادى حاكىم اقىرىپ قالعان جىلقىشىعا. — تەز، امانقۇل، ات ۇستا.
«بۇلارعا ات كەرەك ەكەن عوي. كادىمگى بالشابايلار تاپ وسىلار ەكەن. باسە، حاكىم بالشاباي بولعانىنا كوپ بولىپ ەدى. ات كەرەك بولسا سەندەرگە مىنا شۇعىلدىڭ بار جىلقىسىن الدىڭا سالىپ بەرەيىن».
امانقۇل شەتكەرىرەك جايىلىپ جاتقان التى ءىرى جىلقىعا قاراي قۇيىنداتتى دا، ولاردى جىن سوققاندايقۋالاپ، ەكەۋىنىڭ الدىنا قاراي كولدەنەڭدەتە بەردى. التى جىلقىنىڭ التاۋى دا ات ەكەن. كادىمگى شۇعىلدىڭ كوك الا جىلقىسىنىڭ ءتول تۇقىمى، ءىرى قارا كوك اتتار. ءبارىنىڭ دە قوڭى جاقسى، ءبىر ەكەۋى وتە سەمىز كورىندى.
— قايسىسىن ۇستايسىڭ؟ — دەپ قيقۋلادى دا، امانقۇل جاۋاپ كۇتپەستەن التى اتتىڭ ەكەۋىن ءبولىپ الدى.
ءبولىپ العان اتتاردى اسا جەلىكتىرمەي، قايىرا ايداي ءتۇستى، سونسوڭ ءوزى:
— كىش-كىش! — دەپ ىسقىرىڭقىراپ قويىپ، اتىنان قارعىپ كەتتى، شىلبىرىن شۇباتىپ، استىنداعى بيەسىن تاستاي سالىپ، اتتارعا قاراي ءجۇردى.
تانىمال جىلقىشىعا قۇلاقتارىن ەدىرەيتە قاراپ قويىپ، ەكى قارا كوك اتتىڭ ءبىرى وعان قارسى باردى.
— كىش-كىش! — دەدى وعان تاعى امانقۇل.
ەتەگىن تۇرە دوربا ەتىپ كوتەرىپ ول كوك اتقا جەتىپ باردى دا، ونى جالىنان ۇستاي الىپ، جالما-جان بەلىندەگى بەلبەۋىن شەشىپ جىبەرىپ موينىنا سالىپ جەتەكتەي بەردى. بۇل كەزدە حاكىم مەن گرەچكو دا جەلە بۇلكىلدەپ جەتىپ ەدى.
— اينالايىن... — دەدى حاكىم ەنتىگىپ. — اينالايىن، ءما، مىنا قارا ات ساعان. باسىمەن بەردىم.
— بۇل ساكويدى مەن قايتەيىن؟ — امانقۇل گرەچكوعا قارادى.
— مەن ۇيگە دەيىن ءمىنىپ كەتەيىن كەك اتتى...
امانقۇل حاكىمگە ەندى ەل جايىن بايانداي سويلەدى.
كوپتەن كورمەگەن حاكىمدى ول كوپ اڭگىمەدەن قاعاجۋ قالدى دەپ ءتۇسىندى، بىلەم.
— حاكىم، الدىمەن حاجىنى قۇتتى جەرىنە قوندىردىق. الدى وزىڭە، ارتى بىزگە قايىرلى بولسىن...
— راقمەت، امانقۇل. ەسىتتىم... ۇيدە بولدىم...
— ال، اۋىلدىڭ باسقاسى تەگىس امان. امان بولعانمەن جامانات كوپ. كەشە كەشكە نۇرىش كەلدى، ول بۇرناعى كۇنى قىزىلۇيگە كەتكەن. سۇراما، وندا بولىپ جاتقان جايدى — ءبۇتىن عاسكەر بالشاباي بولىپ كەتكەن. اتتارىنىڭ قۇيرىعىن شارت كەسىپ، ناعىز بالشاباي بولىپتى دا، قىزىلۇيدەن حان جانشانى قۋىپ شىعىپتى. ورىستاردى ءولتىرىپتى. وزدەرى قولدارىنا تۋ ۇستاپ تەكەنىڭ كوپ بالشابايلارىنا قوسىلۋعا اتتانىپتى. ەحلاس اعاي تەكەگە كەتىپتى — اۋرۋ دەيدى. جامالدى نۇرىش مۇنان ءبىر جۇما بۇرىن كوشىرىپ كەلگەن. ال، ەندى اۋىل ءۇستى ۋ دا شۋ. شۇعىل حاجى جىلقىنى تومەن ۇيشىككە ايداتامىن دەپ ەدى. نۇرىش ۇيشىكتە كازاك-ورىستار تۇر، جىلقىنى قويماي الىپ جاتىر دەپ ايداتپادى. حاجى كۇنى-تۇنى ءۇيىقتاۋدان قالدى، مەنى ەرتە دە، كەش تە شاقىرىپ الىپ جىلقىنىڭ جايىن سۇرايدى. «مىڭشۇڭقىردان» شىعارما، ەلگە كەلتىرمە، قوسوباعا اپارما دەپ قاقسايدى.
— توقتا، امانقۇل، توقتا، — دەدى حاكىم، ونىڭ ءسوزىن ءبولىپ. — مىنا اتتى ەرتتەپ الايىن.
ول تەز-تەز قيمىلداپ اتىنىڭ ەرىن سىپىرىپ، كوك اتقا سالدى دا، ءوزى جالما-جان وعان ءمىنىپ تە الدى.
— ال، ەندى سەن بيەڭە ءمىن، ءبىزدى قوسوباعا دەيىن شىعارىپ سال. اڭگىمەڭدى جولدا ايتارسىڭ، — دەدى.
جۇرە تۇسىسىمەن-اق ايتا باستاپ، ەرىكسىز ۇزىلگەن حابار-وشارىن امانقۇل قايتادان لەكىتتى.
— ەل ءىشىن ورىس جايلاپ كەتكەن. كەشە كەشكە ءبىزدىڭ اۋىلعا ورىستار كەلىپ، بىلگەنىن ىستەگەن. قالەن اعام ۇيدە بولماپتى، ۇيدە بولسا باسسىزدىڭ ىستەتپەس ەدى. قادەستىڭ اتىن الىپ كەتتى، ءوزىن ۇرىپ، كوزىن شىعارعان. وي، سۇراما، دىنسىزدەردىڭ قىلماعان قىلىعى جوق... زاعيپانى زورلاعان...
قاي جاققا جۇرەرىن دە، كىمگە ەرىپ جۇرەرىن دە ءالى انىق تۇسىنبەگەن گرەچكو اۋىستىرىپ جاقسى ات ءمىنىپ، جۇرۋگە بەت بۇرعان حاكىمگە ءجاي-مانىستى ۇقتىرايىن دەگەن نيەتپەن:
— مەنىڭ ءاتى-جونىم يۆان اندرەيەۆيچ گرەچكو. ترەبۋحاننىڭ كازاگىمىن... باعانا ايتۋعا بولمادى، سەرىكتەرىم ناشار ادامدار. سەنىمەن سويلەسكەنىمدى كورسە زۇلىمدىق جاسايدى. سولاردىڭ كوزىنشە سويلەسە المادىم. ەندى ولاردان ءبىرجولا ءبولىندىم، ترەبۋحاعا قايتامىن، — دەدى. ترەبۋحا دەگەن ءسوز حاكىمنىڭ قۇلاعىنا جىلى ۇشىراي كەتتى. ءبىراق مىنا ادامنىڭ وندا نەگە باراتىنىن انىقتاي تۇسكىسى كەلدى.
— ءقازىر وندا فرونت شىعار؟ — دەدى ول ەكى-ۇشتى ۇنمەن.
— فرونت بىتكەن شىعار. بىتپەسە دە ترەبۋحا كازاك اتاماندارىنان بوسانعان شىعار. مەن ول تۇستان وتكەلى ەكى كۇن بولدى. قىزىلدار تەكەگە دە كەلگەن.
حاكىم گرەچكونىڭ جۇزىنە قادالا قالدى. ونىڭ ويىنا ترەبۋحا دا، بۇل سەلومەن بايلانىستى مەڭدىگەرەيدىڭ وقيعاسى دا ەندى كەلىپ ءتۇستى.
— ەسىمىڭىز كىم دەدىڭىز... يۆان؟..
— يۆان اندرەيەۆيچ گرەچكو.
— ءسىز ول جەردىڭ قازاقتارىنان كىمدى بىلەسىز، گرەچكو؟..
— ءبارىن دە بىلەمىن، بەرگى جاقتاعى ايتييەۆتەردى، ەپماعامبەتوۆتەردى جاقسى بىلەمىن...
— ايتييەۆتى؟ ءيا، ولار ءقازىر قايدا ەكەن؟
حاكىمنىڭ ايلالى سۇراعىنا گرەچكو شىن ويىن ايتا جاۋاپ قاتتى.
— مەن ءبارىن بىلەمىن، ولار بولشيەۆيك. بەرگى سەلولارداعى انا بوگدانوۆكا، فەدوروۆكالاردى ايتامىن، سونداعى دوۆجەنكو، بەلاندار تانىس. مەن بەلاننىڭ وتريادىنا كىرەمىن دەپ، كىرە الماي كەتكەنمىن، — دەدى.
— ول قىزىل عوي، — دەدى حاكىم كۇلىپ.
— سەن جىگىت، مەنى تۇسىنبەيدى دەپ قالدىڭ با؟ قىزىلدار كەشىكپەي ءبارىن دە الادى. كوپ جەڭەدى، ادىلدىك جەڭەدى. سەن ونى جاقسى بىلەسىڭ...
— يامبۋلاتوۆكاعا سۇڭگىتىپ ليبەريەي كيرگيز كوميسسارىن ابىلقايىر ايتييەۆكە اكەلىپ بەرگەن ءسىز بە، يۆان اندرەيەۆيچ؟ — دەدى حاكىم وعان سۇيسىنە قاراپ.
— سەن ونى قايدان بىلەسىڭ؟
جاۋاپ بەرۋدىڭ ورنىنا حاكىم وعان قوس قولىن بەرىپ كورىستى دە:
— ءجۇرىڭىز، يۆان اندرەيەۆيچ، بەلانعا مەن ءوزىم كەزدەستىرەمىن ءسىزدى، — دەدى.
امانقۇل بۇلاردىڭ ورىسشا سويلەسكەن ءسوزىن ۇققان جوق ەدى. ءبىراق حاكىمنىڭ قولىن العانىن كورىپ، مەن دە قالمايىن دەگەن ويمەن:
— تامىر، امان، — دەپ، جانامالاسا كەلىپ يۆان اندرەيەۆيچتىڭ ول دا قولىن الدى دا، — ات كەرەك پە؟ مەنىكى جىلقى كوپ، — دەپ قويدى.
يۆان اندرەيەۆيچ وعان بولماشى عانا ەزۋ تارتىپ:
— مەنىڭ اتىم مىقتى، جولدا قالدىرمايدى، — دەدى قازاقشا.
ونىڭ ءتىل بىلگەنىنە ءامانقۇل قۋانىپ كەتتى.
— ۋا، قىزىق. سۋداي ەكەنسىز قازاقشاعا. ايدا اۋىلعا بارامىز، باران سويامىن، توي جاسايمىن. بالشاباي بولامىز ءبىز دە. ءقىزىلۇيدى دە بالشابايلار العان. تەكەنى دە العان. بايلار قاشقان. كەشە ىشكى بەتتەن كەلگەندەر ايتتى: كازاك-ورىستاردىڭ مارجالارى، قارتتارى، مۇلكىمەن، جيھازىمەن، بالالارىمەن بوسىپ جاتىر دەيدى. الدى كەردەرى ساعاسىنا كەلىپ تە قالسا كەرەك، — دەپ لەكىتتى امانقۇل.
ءبىراق حاكىم امانقۇلدىڭ اڭگىمەسىن تىڭداپ بوگەلگىسى كەلمەدى، ول قاشقان كازاك-ورىستاردى قايتا ورالادى دەپ قورىقتى.
— سەن شاپ، امانقۇل، سەنىڭ اتىڭ جۇردەك — تەز جىلانقىرانىڭ باسىنان بار دا قاراۋىلداپ قايت، الگى ورىستاردىڭ قاراسى كورىنبەي مە ەكەن. ەگەردە ولار كەرى ورالسا — بىزگە تەز جەت. ال، ءبىز قوسوباعا قاراي اسا بەرەمىز. قوسوبانىڭ تۇبىمەن تومەن ءتۇسىپ، اۋىلعا ورالامىز، — دەدى حاكىم وعان.
امانقۇل بۇل سياقتى «قيىن-قىستاۋ ىسكە» جۇمساعانىن وزىنە ۇلكەن دارەجە كوردى جانە ورىستاردىڭ بەتىن بايقاپ قايتۋدى ەرلىك دەپ سانادى.
— مەن ءقازىر كوزدى اشىپ-جۇمعانشا بارىپ بارلاپ قايتايىن. ءبۇتىن اششىنىڭ جولىن سوناۋ كوز ۇشىنا دەيىن تىنتەيىن، — دەدى.
ءوزى اتىنىڭ تىزگىنىن بۇرا سالا، شاپقىلاي جونەلدى.
— توقتا، توقتا، امانقۇل، — دەدى وعان حاكىم...
امانقۇل شوقىراقتاي ءتۇسىپ كەرى بۇرىلدى.
— مىنا كىسىنىڭ مىلتىعى قالدى اناۋ جاقتا... يۆان اندرەيەۆيچ، قاي جەرگە لاقتىرىپ ەدىڭىز؟
يۆان اندرەيەۆيچ ءبىر شاقىرىمداي جەردەگى ءبىر تومپەگە قول شوشايتتى.
— سول شاما شىعار دەيمىن. ۆينتوۆكا كەرەك. مەن سىزدەردى ۇركىتپەيىن دەپ سەندىرۋ ءۇشىن تاستاپ كەتتىم.
— اناۋ تومپەنى كوردىڭ بە، امانقۇل؟ سونىڭ ماڭىندا مىلتىق جاتىر. الا قايت. ءبىز توسامىز، ەسىتتىڭ بە؟
— مىلتىعىن تاستاپ... جانى بار ادام مىلتىعىنان بەزەر مە؟ ءتۇۋ، تامىر-اي، بالا ەكەنسىڭ عوي ءوزىڭ، — دەپ، امانقۇل قۇيىنداتا جونەلدى.
حاكىم ونىڭ تومپەنى ەكى اينالىپ، ولاي-بۇلاي شاپقىلاعانىن، سونان كەيىن اتتان ءتۇسىپ مىلتىقتى الىپ، ەردىڭ قاسىنا ىلگەنىن، قايتادان بيەسىنە قونىپ ءارى شاپقانىن كوز الماي قاراپ بارا جاتتى. امانقۇل جىلان قىرقانىڭ باسىنا جەتكەنشە بۇلار جىلقىدان ءبىر ءبۇيىر مىڭشۇڭقىرعا ءتۇسىپ كەتتى. ءبىراق ءبۇل الدەنەشە ءۇيىر جىلقىنى دا كولدەنەڭ كوزدەن جاسىرارلىق جىقپىل-جىقپىل جىرالى، قورالى قوي سيارلىق سانسىز شۇقىرلاردىڭ قوينىنا ەنىپ كەتپەدى، قاۋىپ-قاتەر بولا قالسا الىستان اتويلاپ حابار بەرەتىن امانقۇلدى توسىپ، قىر باسىندا قىلتيىپ قانا بوي كورسەتتى.
بۇل وقيعا باسىنان اياعىنا دەيىن نەبارى ون-ون بەس مينۋتتىك ۋاقىت الىپ ەدى. ءولىم قۇشاعىنان جىرىلىپ شىققان حاكىم ەندى وتە-موتە ساقتىق جاساۋعا تىرىستى. ول ءتىپتى ەلگە ورالماي-اق بوگدانوۆكاعا تىكە اسپاقشى بولىپ تا ىڭعايلانىپ ەدى، ءبىراق مىنا وقيعانى قالەن ۋچيتەلگە بىلدىرمەي جانە كەرەكتى مالىمەتتىڭ ءبارىن تۇگەلدەمەي كەتۋدى ماقۇل تاپپادى. ول قالايدا بۇگىن كەشكە اۋىلعا سوعىپ، تۇندەلەتىپ بولسا دا ءوز وتريادىنا ءجۇرىپ كەتۋگە بەل بايلادى. مىنا گرەچكونىڭ سەنىمدى جان ەكەنىنە ول شۇبالانعان جوق. ول ءتىپتى، بۇل شوقشا ساقالدى شوشاق مۇرىن شارۋا مەڭدىگەرەيدى قۇتڭارعانىن دالەلدەمەسە دە، ءبىر عانا «سەنى بۋدارينگە بارعان سوڭ ولتىرۋگە ويلايدى» دەپ سىبىرلاعانى ءۇشىن قۇشاقتاپ سۇيۋگە دايىن ەدى. مۇنى ول ىشىنەن «ماعان تاعدىردىڭ تاپ قىلعان قىدىرى» دەپ سانادى. جان سەرىك بولارلىق ادام دەپ ءبىلدى. ول تومەن قاراپ ءبىراز ويلانىپ تۇردى دا، ابدەن كوڭىلى جايلانىپ، قۇتىلعانىنا كوزى جەتكەننەن كەيىن گرەچكوعا راقمەت ايتتى.
— سىزگە مەن بورىشتىمىن، يۆان اندرەيەۆيچ. مەنى ءبىر اجالدان الىپ قالدىڭىز... قۇتقارۋعا جاردەم بەردىڭىز، مەن مۇنى ولە-ولگەنشە ۇمىتپايمىن. قولىمنان كەلسە قايتارۋعا تىرىسامىن، — دەدى ازداپ كوڭىلى بوساپ سويلەپ. گرەچكو وعان قاراي قالدى دا باسىن شايقادى.
— مەن قۇتقارعانىم جوق، ءوزىڭ قۇتىلدىڭ. مەن ويلاپ ەدىم: بۇگىن تۇندە قونعان جەردە قاشىرارمىن، ءوزىم دە قاشارمىن، دەپ. وعان جەتكىزبەدىڭ، ءوزىڭ قۇتىلدىڭ. ماعان راقمەت ايتپا، ءوزىڭنىڭ تاپقىرلىعىڭا، جاستىق البىرتتىعىڭا راقمەت ايت، جىگىت. اتىڭ كىم سەنىڭ، بالام؟
— اتىم حاكىم، فاميليام جۇنىسوۆ... ولاي ەمەس، يۆان اندرەيەۆيچ، ءسىز ەسكەرتپەگەندە مەن جۇرە بەرەر ەدىم، قاشۋعا بەل بايلاماس تا ەدىم. «ءجا ءولىم، ءجا ءومىر» دەگەن ەكى-اق تاڭداۋ، ەكى تاڭداۋ ەمەس، ءبىراق تاۋەكەل قىلعان سوڭ نە دە بولسا كوردىم دەدىم. ال، تۇندە قونعان جەردە قاشىراتىن ەدىم دەگەنىڭىزگە تاعى دا راقمەت. مىڭ راقمەت.
اسا قاتتى شاپپاي، جەلە جورتىپ تەكىرەكتەپ كەلە جاتقان امانقۇلعا باعىت كورسەتىپ، حاكىم مىڭشۇڭقىرعا تۇسپەي، قىراتتىڭ ۇستىمەن اسا بەردى. ال، بۇل جەردىڭ قىرىن قارىستاپ، ويىن سۇيەمدەپ وسكەن امانقۇل بۇلاردىڭ قوسوباعا بەتتەگەنىن كورىپ، جولىن قيىپ ءتۇسۋ ءۇشىن ءبىر ءبۇيىر زۋلادى.
«بۇل حاكىم بالشابايلارعا قوسىلدى. ءتۇبى وسى مىقتى بولىپ شىعار ءالى. ەڭ مىقتى دەگەن جانشا حاندى انالار قىزىلۇيدەن قۋىپ شىقتى. ەندىگى جۇرتتى ءبىر شىبىقپەن ايدايتىن ءداۋ شۇعىلدىڭ بالاسى ەمەس، جۇنىستىڭ وسى بالاسى بولار ءتۇبى. بۇل بولادى، قارعادايىنان تەكەدەن شىقپاي قويدى. اۋزىنا ورىس بىتكەننىڭ ءبارىن قاراتادى دەيدى سويلەگەندە. ءاي، ءوزىنىڭ اكەسى دە مىقتى ەدى، مارقۇم. الدىنان ادام ءوتىپ كورمەگەن بەلگىلى جۇنىس. شۇعىلىڭنىڭ ءوزىن ىقتىراتىن ەدى جەمە-جەمگە كەلگەندە. مۇنىڭ ەندى بالاسى دا ۇيەزدى بيلەيتىن كاكىم بولار. حاكىم دەپ اتىن تاۋىپ قويعان عوي تۇكتى قوشقار» — دەپ ويلاپ كەلە جاتتى امانقۇل.
ول تاستاپ كەتكەن ورىستىڭ مىلتىعىن الىپ، اتىپ كورسەم دەپ ءبىر وقتالدى دا، باتىلى بارمادى. «جازاتايىم بىرەۋگە تيگىزىپ السام كەسىرى تيەر. بۇل قۇرعىردىڭ قۇنداعى ءوزىمدى تەۋىپ قيراتىپ تا كەتەر. قۇس مىلتىق ەكەش قۇس مىلتىق تا كەيدە ادامدى شالقاسىنان سالىپ كەتەدى كەرى سەرپىپ. ال، مىناۋ بولسا كوز ۇشىنداعى تۇيەنى دە وعى كوكتەي ءوتىپ كەتەتىن كوكسىل عوي» دەپ قوزعاپ قويدى ول، ەر قاسىنا جەتەسىن تومەن قاراتىپ تۇقىرتا ىلگەن ۇزىن ۆينتوۆكانى.
ەكەۋىنىڭ قيالاپ الدىن وراپ كەلىپ قوسىلعان امانقۇلدىڭ ءبىرىنشى ءسوزى گرەچكوعا باعىشتالدى.
— تامىر، انا كەتكەن سەنىڭ اعايىندارىڭ ەندى ءبىر ەت پىسىرىمدە اششىنىڭ ساعاسىنا جەتەتىن جايى بار. ءقازىردىڭ وزىندە قۇداي بىلەدى دەپ ايتايىن، ساساي ءومىرالىنىڭ قىستاۋىنان اسىپ كەتىپتى. ءومىرالىنىڭ قىستاۋى تاپ وسى تۇرعان قارا مەكتەپتەن ون شاقىرىمعا اياعىن جيمايدى. بىلتىر قۇربان ايتتا سول ءومىرالىنىڭ قىستاۋىنان جىبەرگەنبىز بايگى اتتارىن ايداپ اپارىپ. تۋرا ون شاقىرىم. ولار قايدا بارادى، شالقاردى اينالىپ تەكەگە اسا ما؟ مەنىڭ شامالاۋىمشا ولار كەرى اينالاتىن ءتۇرى جوق. ءبىر تىقىر تايانعانىن سەزگەن قۋلار عوي دەيمىن. وزدەرى، ا؟ — دەدى ول.
حاكىم امانقۇلدىڭ ءوزى جونىندە ەش نارسە تۇسىنبەگەنىن باسىندا-اق بىلگەن. ءبىراق بۇل اق كوڭىل سوزۋار جىلقىشىنىڭ ۇعىمدى ەكەنىنە، اسىرا سويلەسە دە كوپ نارسەنى ءبىلىپ الىپ جۇرتتان بۇرىن ەلگە جاياتىنىنا باعىپ، اشىق سويلەسۋدى ءجون كوردى. ءتىپتى ول «وسى امانقۇلدى ەرتىپ كەتسەم قايتەدى. كەرەك جەردە بۇل اتقا جەڭىل قۇباشانى شاپتىرىپ الساق: مۇنىڭ قولىنان كەلمەيتىن نارسەسى جوق — الىپ كەل دەگەنىڭدى الىپ كەلەدى، بەرىپ كەل دەگەنىڭدى بەرىپ كەلەدى. ءومىرى اتپەن جۇرۋگە جالىقپايتىن، كونبىستى بولىپ العان كادىمگى ءوزىمىزدىڭ سەنىمدى جىگىت. مۇنان سەنىمدى ادام جوق» دەپ ويلاعان ەدى.
— امانقۇل، سەنىڭ ءقىزىلۇي جونىندەگى ايتقانىڭ شىن حابار ما، ارتىق-جەمى جوق قوي، ايتەۋىر، — دەپ ەدى حاكىم. امانقۇل وعان اشۋلانىپ قالدى.
— مەن جانشانىڭ قاشقانىنا سەنەن اقشا سۇرايدى دەپ تۇرسىڭ با؟ الدە تەكەنى كازاك-ورىستار تاستاپ، بوسىپ كەتكەنىنە قورقاسىڭ با؟ شىن بولماسا شۇعىل جىلقىسىن ۇيشىككە ايداتامىن دەپ الەك بولا ما؟ كاكىم بالاسىنىڭ ءحالى شامالى بولماسا كەلىنىن قولىنا كەرى كوشىرىپ الدىرتا ما؟ بالا ەكەنسىڭ عوي ءوزىڭ ءالى. مەن سەنى ەرتەڭ ەل بيلەيتىن كاكىم بولادى دەپ ۇمىتتەنىپ، ءبارىن بىلەدى دەپ تۇرسام!
— جاقسى، امانقۇل، شىن بولعانى كەرەك. ال، سەن انا ورىستاردىڭ مەنى ءولتىرىپ كەتە جازداعانىن بىلگەن جوقسىڭ. سەن بولماعاندا، سەن شاۋىپ كەلىپ بىزگە كەزدەسىپ قالماعاندا بالكىم مەنى ەندى قايتىپ كورمەگەن دە بولار ەدىڭ. ولار قاشقىندار. ايتىپ تۇرعان كازاك-ورىستارىڭ، تەكەدەن قاشقان بۇزىقتار، — دەدى.
— سەزىپ ەدىم، — دەدى امانقۇل تامسانىپ قويىپ. — كورىنىپ تۇر قاشقىن ەكەندەرى. مىنا تامىر دا بىرگە قاشقانى ما، الدە سەنىڭ سەرىگىڭ بە؟
— بۇل دا امالسىز ەرگەن ادام. سولاردان قۇتىلعانىنا ساداقا بەرۋگە دايىن.
— مىلتىعىن نەگە تاستاپ كەتكەن، بۇل تامىر؟ الدە ەندى مىلتىق ۇستاۋدان بەزگەنى مە؟
— سەن الساڭ ساعان بەرەيىن، جىگىت، — دەدى گرەچكو امانقۇلعا.
— مەن، ارينە، شىن سىيلاساڭىز... قاشپايمىن الۋدان. مىلتىق كەرەك قارۋ. ءبىراق ونى اتىپ ۇيرەنۋ كەرەك، — دەپ امانقۇل ءىشى جاقسى كورىپ قالدى.
— بەردىم، ال. ۇيرەتەمىن اتۋدى. وڭاي. ۇيرەنەسىڭ.
امانقۇل قىزارا باستادى. ول مۇنداي مىلتىقتى تەك قانا سولدات بولعان ادامدار ۇستايدى دەپ ويلايتىن. سولدات بولۋ قولدان كەلمەيتىن ءىس جانە قورقىنىشتى دا نارسە دەپ تۇسىنەتىن.
— الا بەر، امانقۇل. مۇمكىن سەن ءتىپتى بىزبەن بىرگە جۇرەرسىڭ. ەر جىگىتتىڭ قولى قارۋسىز بولماۋى كەرەك. ءقازىر ءوزىن قورعاۋعا دا، وزگەنى قورعاۋعا دا قارۋ كەرەك، قارۋسىز بولمايدى، — دەدى حاكىم وعان.
امانقۇل بۇل سوزگە ويلانىپ قالدى. ازدان سوڭ ول اتىن قاتارلاستىرا ءتۇسىپ، ۆينتوۆكانى ەردىڭ قاسىنان الىپ، ولاي-بۇلاي اينالدىرىپ قاراي باستادى.
3
قالەن سول كەز اينالا داعدارىستا ەدى.
ورىمدەي شاعىندا باعى مەرت بولعان زاعيپانىڭ اۋىر ءحالىن دە، كازاك-ورىس قولىندا كەتكەن حاكىمنىڭ قاتەرلى ساپارىن دا ۋچيتەل ۇرەيى ۇشىپ كەتكەن ءۇي ىشىنەن ەسىتتى. ءوڭ جوق، ءتۇس جوق، الدەنەدەن ۇرىككەن بوتاداي ەلەۋرەپ ەكى كوزى شاتىناپ كەتكەن جاس قىزدى ماڭدايىنان سيپادى دا، نە دەپ جۇباتارىن، نە اقىل بەرەرىن بىلمەي، ول تومەن قاراپ، ەكىنشى بولمەگە شىعىپ كەتتى. ءتىل قاتپاي بارماعىن تىستەپ ءبىراز وتىرعاننان كەيىن عانا ماككاعا:
— سىرقاتسىڭ، ءبىراق جازىلاسىڭ دە. توسەكتەن تۇرعىزبا، ەشكىمگە تىلدەستىرمە... — دەپ، باقىتسىز قىزدىڭ جان جاراسىن جۇرت كوزىنەن اۋلاق، اقىل-ناسيحاتپەن ۇمىتتىرۋدى تاپسىردى.
ءسويتتى دە قالەن، بۇگىنگى سۇمدىق وقيعانىڭ ەڭ اۋىرى — حاكىمنىڭ كازاك-ورىستار قولىنا قالاي تۇسكەنىن انىقتاڭقىراۋ ءۇشىن جانە ونىڭ سوڭىنان ادام جىبەرۋ نيەتىمەن جۇنىس حاجىنىكىنە كەلدى. ۋچيتەل ۇيگە كىرە بەرگەندە:
— حاكىمدى الىپ كەتتى.. نۇرىم دا جوق. شيەتتەي مىنا ەكى بالامەن جالعىز قالدىم، — دەپ، بالىم كەمپىر داۋىس كوتەردى.
ەكى بالا ءۇن سالعان اناسىنىڭ قولتىعىنا تىعىلا بەردى دە، قاتتى قوبالجىعان ۋچيتەل تەرىس اينالىپ كەتتى.
ازدان كەيىن ول تومەننەن جوعارى قاراپ كوز الماي قادالا قالعان ادىلبەكتىڭ ارقاسىنان قاقتى. بۇكىل اۋىل بالاسىنىڭ ىشىندەگى ەڭ پىسىعى جانە سوزگە وتكىرى «ۋچيتەل دە جىلايدى ەكەن!» دەپ تاڭدانعانداي ەرىكسىز كوزىنە جاس العان قالەننىڭ جۇزىنە باعىپ قالىپ ەدى.
ۋچيتەل اعا، مەن ورىستاردان قورىققانىم دا جوق، ساسقانىم دا جوق. قوقاڭداپ اقماديانىڭ ۇيىنەن شىعىپ ءۇش ورىس بىزدىكىنە قاراي شاپقاندا، مەن حاكىم اعامنىڭ قاعازدارىن دا، التى اتارىن دا تاقتايدىڭ استىنا تىقتىم. ءالى سول جەردە. كوپ قاعاز، — دەدى ادىلبەك.
— جارايدى، ادىلبەك، جارايدى. سەن جىگىتسىڭ. ورىسشا مۇنى نە دەيدى؟
— ورىسشا ما؟ ورىسشا... — دەپ، ادىلبەك بوگەلىپ ايتا المادى.
— ورىسشا، مولودەس دەيدى مۇنى، ادىلبەك.
— شاكىرتىنىڭ ءىسىن قۇپتاعان بولىپ، ول ءوزىنىڭ بوساڭسىپ كەتكەنىن بايقاتپاۋعا تىرىستى.
— ادىلبەك، سەن ۇلكەن جىگىتسىڭ، اعالارىڭ ۇيدە جوقتا شەشەڭە قولقانات بولۋعا جاراپ قالدىڭ. ءوزى كەلگەنشە اعاڭنىڭ قاعازدارىن تىعىپ قويعانىڭ قانداي جاقسى بولعان. قارۋىن ەشكىمگە كورسەتپە. جاراي ما، كورسەتپە! — دەي بەردى.
— جوق، كورسەتپەيمىن. تات باسپاسىن دەپ ەسكى كيىز بايپاعىم ىشىنە سالىپ قويدىم، — دەدى بالا.
ۋچيتەل ونى تاعى دا ارقاسىنان قاعىپ قويىپ، ەندى شەشەسىنە ءتىل قاتتى — ەڭسەسى ءتۇسىپ كەتكەن كەمپىردى جۇباتۋعا كىرىستى.
— سابىر ەتىڭىز، جەڭگەي، سابىر ەتىڭىز. قورىقپاڭىز.
مەنىڭ شامالاۋىمشا حاكىمدى جول كورسەتۋ ءۇشىن ەرتىپ كەتكەنگە ۇقسايدى. بۇل اداسىپ پولكىنان ايرىلىپ قالعان كازاك-ورىستار بولۋى كەرەك.
— قايدان بىلەيىن، مولدا قاينىم... ءبىرى الاي، ءبىرى بىلاي ۇيدەن جىراقتاپ كەتتى...
كەمپىر مىرسىلداپ ءجۇرىپ ۋچيتەلگە شاي قويۋعا كىرىسىپ ەدى، قالەن:
— جەڭگەي، اۋرە بولماڭىز. مەن ءقازىر اساندى تاۋىپ الىپ حاكىمنىڭ سوڭىنان جىبەرەيىن دەپ وتىرمىن. ەگەردە ورىستار ساعاعا سوقپاي اسسا، وندا دۋاناعا تۇسەر. الدىن وراپ، قالاي جۇرگەنىن بايقاپ، قونعان جەردە جولىعۋعا تىرىسار. كەرەك بولسا سۇلەيمەندى دە قوسامىن، — دەدى ۋچيتەل ورنىنان تۇرىپ بارا جاتىپ.
بۇل ەكى ارادا نار-تاقتايدىڭ استىنا ءبىر سۇڭگىپ شىققان ادىلبەك:
— ۋچيتەل اعا، مىناۋ حاكىم اعامنىڭ اكەلگەن سارى قاعازدارى، — دەپ ءبىر ۋىس جارنامانى قالەنگە ۇستاتا بەردى.
ۋچيتەل كورە سالىپ، بۇل وزىنە تانىس ماحوركا ورايتىن سارى قاعازعا جازىلعان ءىرىلى-ۋاقتى سوۆدەپ ۇندەۋىنىڭ الدى مەن اياعىنا كوز جۇگىرتتى: «تاعى دا باقىتجاننىڭ قولى... ءتىپتى ەڭ الدىندا تۇر. «قارت» ءتىرى ەكەن عوي. ءوزى تۇرمەدە وتىرسا دا ءۇنى كەلىپ جاتىر ساحراسىنا» دەدى ىشىنەن.
جۇنىس حاجىنىڭ ۇيىنەن شىققان بويى ۋچيتەل جولداعى اساندىكىنە باس سۇقتى دا، تىزە بۇكپەستەن وعان:
— اسان، سەن قالايدا حاكىمنىڭ سوڭىنان جەت. وزىمەن تىلدەسۋگە تىرىس. كەرەك دەسە بىرگە ەرىپ بار، بارار جەرىنە. جات ادامداردىڭ اراسىندا جالعىزدىقتىڭ زارىن تارتا كورمەسىن، — دەدى.
ءسويتتى دە، ەپتى اساندى جولعا شىعارىپ، ءوزى ۇيىنە اسىقتى — كوپ ۇندەۋدى بالىقشىلارعا وقۋعا، شالقاردىڭ ەكىنشى بەتىندەگى ۇيرەكتىكول مەكتەبىنىڭ ۋچيتەلدەرىنە جىبەرمەكشى بولدى.
جاڭا عانا كەيىندە قالعان ادىلبەك، ۇيىنە كىرىپ كەلە جاتقان ۋچيتەلگە قارسى ۇشىرادى. قالەن شوشىپ كەتتى.
— ادىلبەك، سەن قالاي مەنەن بۇرىن كەلىپ قالدىڭ، جارقىنىم، جاي ما؟ — دەپ سۇراپ ەدى الدەنەدەن ۇرەيلەنە قالعان ۋچيتەل. ادىلبەك:
— جاي، ۋچيتەل اعا، مەن جۇمايعا اشىتقان كۋشالا اكەلىپ بەردىم. ەكەۋمىز تۇلكى اۋلايمىز، — دەدى اڭشىلىق ىسىنە جەتىك ادامشا سالماقتى پىشىنمەن. — كەشە مەن قۇماقتىڭ ۇستىنە شىعىپ قايتتىم، ەكى تۇلكى كوردىم. جەر قاتقاق، ويدىڭ ءبارى مۇز. تىشقان ازايدى، ەندى تۇلكى جەمگە ورالادى. قار تۇسكەن سوڭ ءتىپتى كۇل باسىنا دا كەلىپ وتىرادى. بىلتىرعىداي كۇشىكشە شاۋىلدەيدى ءالى...
قالەن ەڭ كىشى شاكىرتىنىڭ ۇلكەن كىسىشە سويلەيتىن مىنەزى مەن سوزىنە تاڭقالىپ، باسىن شايقادى. ونىڭ بەتىنە قاراپ ويلانىپ تۇردى دا:
— ادىلبەك-اۋ، تۇلكىگە ءقاوپان قۇرمايسىڭدار ما، كۇشالانىڭ نە كەرەگى بار وعان؟ — دەپ سۇرادى.
بالا ۇستازىنىڭ اڭشىلىق ىسىنە جەتىك ەمەسىن بايقاپ:
— قاقپانعا تۇلكى تۇسپەيدى، ول ساق اڭ. ءبىز اشىتقان كۇشالانى ەتكە تىعىپ ۋلاپ ولتىرەمىز. ءسىز ونى كورگەن جوقسىز، — دەپ، وعان اقىل ايتا باستادى.
— كۇشالا سالۋدى كىم ۇيرەتتى؟
— سۇلەيمەن ۇيرەتتى. بىلتىر نۇر-اعام ەكەۋى كۇشالا اشىتقان يتكە سالامىز دەپ. كۇشالانى وكپەگە تىقتى دا جىلى كۇلگە كومىپ قويدى. ءۇش كۇننەن كەيىن ۋشىعىپ قاپ-قارا بولىپ كەتكەن. مەن دە مامامنىڭ جاستىعىنىڭ تۇبىندە جاتقان كۇشالاسىنىڭ كوك تامىرلىسىن تاڭداپ الىپ اشىتتىم، جارتىسىن وزىمە قالدىردىم، جارتىسىن جۇمايعا اكەلدىم. ەرتەڭ ەرتەمەن قىزىلقۇماققا شىعىپ قايتامىز — قوسوبانىڭ تۇبىنە دەيىن بارامىز. مىڭشۇڭقىردىڭ بەرگى جاعىندا تۇلكىنىڭ ءىنى بار.
بالانىڭ اڭگىمەسى ۋچيتەلدىڭ كوڭىلىن باسقا جاققا اۋدارىپ، ءۇي ىشىندەگى كەلىسسىز قاسىرەتتەن ويدى سەرپىلتكەندەي بولدى. ءبىراق بۇل اڭگىمەنىڭ ءقاۋىپتى جاعىن قالەن دە، ءۇي ءىشىنىڭ باسقا جاندارى دا ويلاعان جوق ەدى. تەك قانا قازان جاقتاعى بۇرىشتا توسەك تارتىپ جاتقان زاعيپا كوبىرەك قۇلاعىن ءتۇرىپ، ادىلبەكتىڭ اكەلىپ بەرگەن جارتى كۇشالاسىن جۇمايدىڭ قايدا جاسىرعانىن اڭدىپ جاتقان. قىزدىڭ ويى ەسسىز وي، ءبىراق ماڭگى ماقساتقا تەز جەتكىزەدى دەگەن وزگەشە سەنىمنەن تۋعان جان بەزەر جاي-دى... ءىڭىر كەزدە امانقۇل كىرىپ كەلدى. سالەمدەسپەي جاتىپ ول:
— قالەن اعا، مەن حاكىمدى الىپ قايتتىم، جاڭا عانا ۇيىنە كىرىپ قالدى. قاسىندا ءبىر ورىس بار. باسقاسى مەنەن ۇركىپ اششىنىڭ ساعاسىنا قاراي اسىپ كەتتى. ءسىرا، مەنى كىزىلداردىڭ قالىڭ اسكەرىن باستاپ كەلگەن ءداۋى دەپ قالدى بىلەم، ارتىنا قاراماستان زىتتى. ءبىر مىلتىق ولجام بار — بىزگە ەرگەن ورىس سىيلادى، — دەپ، سوزشەڭ جىلقىشى اڭگىمەنى ەسىكتەن كىرگەن بويدا اقتارا باستادى.
— شىنىڭ با، قالجىڭىڭ با؟ — دەدى ۋچيتەل سابىرلى پىشىنمەن. — ۇرىككەنى قالاي؟
— ۋاللاھي شىنىم، قالەن اعا. باسقامەن قالجىڭداسسام دا، سىزبەن قالجىڭداسپايمىن عوي. قاجىنىڭ بالاسى ۇيىندە، نانباساڭىز شاقىرىپ كەلەيىن. ءبىر ءتۇيىر جالعانى جوق ءسوزىمنىڭ. كاشقاندا كادىمگى قۇيرىعىن كوككە ءتۇيىپ ۇرىككەن بۇزاۋداي تىم-تىراعاي، بىرىنە-بىرى جەتكىزبەي قاشتى. ون بەس ورىس ەكەن، ون ءتورتى تايىپ تۇردى، بىرەۋى حاكىممەن بىرگە كەلدى. سونىڭ ۇيىندە قونىپ وتىر.
قالەن ۇندەمەدى. ول تەك باسىن شايقاپ — بۇل قيسىنى كەم حابارعا سەنبەس ىراي كورسەتتى. «امانقۇلدان قاشقان ول قانداي كازاك-ورىس؟ مۇنىڭ باسقا ءبىر ءمانى بار شىعار» دەپ ويلادى. امانقۇل ءوزى كورگەن جايدى باستان-اياق جىرلادى. ونىڭ ءوز تۇسىنىگى سولاي-دى. «قاشقان جاۋعا قاتىن ەر. بەرەكەسى كەتكەن كازاك-ورىستاردىڭ كوزىنە قورىققاننان قوس كورىنىپ، حاكىمنىڭ: «جاۋ كەلدى! قىزىلدار كەلدى، قىزىلدار!» دەپ ۇرقىتكەنىن جىلقىشى مەنەن سەسكەندى دەپ بىلگەن. از وتىرعاننان كەيىن قالەن:
— وندا مەن ءوزىم بارىپ شىعايىن، — دەدى.
ول حاكىمنىڭ اماندىعىن بىلۋگە اسىقتى. جانە قايتىس بولعان قاجىنىڭ ارۋاعىن سىيلاپ، بالاسىنا بارىپ كوڭىل ايتۋدى ءجون كوردى.
ەرتەمەن تورعا تۇسكەن تورعايداي، ءقاۋىپتى ساپارعا ەرىكسىز ەرىپ شىعىپ «قۇدىرەتتىڭ كۇشىمەن» قۇتىلعان حاكىم الىپ-ۇشقان جۇرەگىن قولىنا ۇستاپ كەلگەندەي بولىپ ەدى. ول شەشەسىن تاس قۇشاقتاپ، ەكى ءىنىسىن ءسۇيىپ، ءۇي ءىشىنىڭ توبەسىن كوككە جەتكىزدى دە، تىزە بۇكپەستەن قالەندىكىنە جۇگىرگەن ەدى.
كيىنىپ جاتقان ۋچيتەل اشىلعان ەسىككە موينىن بۇرىپ ۇلگەرمەستەن حاكىم ونى قۇشاقتاي الدى. ءومىرى اپتىعىپ كورمەگەن سالماقتى ۇستاز بۇل جولى وزگەشە قوبالجىپ كەتتى. بالاشا قۇشاقتاپ، حاكىمنىڭ بەتىنەن ءسۇيىپ، كوزىنە جاس الدى.
— امان-ەسەن قايتتىڭ با، ايتەۋىر. اينالا باقىتسىزدىققا دۋشار بولىپ جاتىرمىز. قاجىنى ۇزاق جولعا اتتاندىردىق. ونىڭ ۇستىنە مىنا جوق جەردەن كەزدەسكەن بالە...
بىرنەشە مينۋتتان كەيىن عانا كوڭىلى جايلاسقانداي بولدى.
— سولاي بولدى، حاكىم، — دەدى قالەن بۇرىنعى سابىرلى قالپىنا كوشىپ: — ادام تۋعان كۇننەن باستاپ ءومىر ۇشىنا ءبىر تابان جاقىنداي تۇسەدى. ونى تىرشىلىك بايقاتپايدى. ءبىراق ءولىم قورقىنىشتى ەمەس، ومىردە يگىلىكتى ءىس ىستەي الماي ءوتۋ قورقىنىشتى. جۇكەڭ ارمانسىز. ول سەندەردى تاربيەلەدى. دۇنيە تانىتتى، مۇقتاجسىز ءوسىردى. سەندەر وعان ريزا! سەندەرگە ول دا ريزا...
ول حاكىمنەن قاي جاقتان كەلگەنىن، قالاي قولعا ىلىگىپ، قالاي قۇتىلعانىن سۇراپ، ونىڭ تاپقىرلىعىنا كوڭىلى تولدى.
— امانقۇلدىڭ ايتقانى دا دۇرىس بولىپ شىقتى عوي، كازاك-ورىستاردىڭ ۇرىككەنى شىن ەكەن، — دەپ ەزۋ تارتتى ول. — ۇلكەن ۇركۋ ەندى باستالار. ءقىزىلۇي باسشىلارى دا بىرگە ۇركەر، ءسىرا. ءبىر پولك جاساقشىلارى باس كوتەرىپ، ۋالايات وفيسەرلەرىن دە، باسشى قىزمەتكەرلەرىن دە قالادان قۋىپ شىعىپتى. ەندى ويىل قالاسىنداعى اسكەري مەكتەپتە وقيتىن جاس يۋنكەرلەردى ەرتىپ الىپ، قىزىل گۆاردياعا قوسىلامىز دەپ شىعىپتى. ال، تەكە دە بۇگىن-ەرتەڭ اتامان اسكەرىنەن بوساتىلادى دەسىپ تۇر كوزى اشىق ازاماتتار، — دەدى قالەن.
— امانقۇلدىڭ بۇل حابارى دا دۇرىس بولدى عوي، — دەپ كۇلدى حاكىم. — جىمپيتى جايىن مەن سىزدەن بۇرىن سودان ەسىتتىم. بۇل قۋانىشتى ءىس. ونداعى-مۇنداعىمىز قوسىلاتىن بولدىق. مۇنى كوپ بولىپ تىلەپ ەدىك...
قالەن حاكىمنىڭ سوڭعى سوزىنە قۇلاعىن توسا ءتۇستى دە، مۇنى بايقاپ قالعان حاكىم ۋچيتەلگە بىلگەن جايىن قالدىرماي ايتتى.
— ...ءابدىراحمان ايتييەۆ ءىنىسىن جانە بىرنەشە جىگىتتى ەرتىپ اقبۇلاققا، ودان ءارى تەمىرگە ءجۇرىپ كەتكەن. ونداعى تاما، تابىن، ءالىم ەلدەرىنىڭ باسىن قوسىپ كوپ جىگىت، مىڭداعان ات-كولىك جيناپتى. قۇرال جەتكىلىكتى. جازدىكۇنگى جانشانىڭ كەرۋەنىنەن تۇسىرگەن مىلتىق پەن ءوق-دارىنىڭ ءوزى ءبىر پولككە مول جەتەرلىك. جىمپيتى جاساقشىلارىن كوتەرۋ جانە وردامەن حابارلاسۋ قاپي مىرزاعالييەۆكە تاپسىرىلعان. ءقىزىلۇي «بۇلىگى» سول كىسىنىڭ ءىسى. ەندى ول وردا مەن جاڭاقالادا جاساقتالعان پولكتەردى بەرى اكەلەدى. ءبارى شتابتىڭ جۇمىسى عوي. انداعى-مىنداعىمىز قوسىلاتىن بولدىق دەگەنىم وسى.
— وندا ءبىز دە قاراپ قالمايىق، — دەدى قالەن حاكىمنىڭ سوزىنەن كەيىن. — انا ساعاداعى كوپ بالىقشىدان باستاپ ەر كوڭىلدى جىگىتتىڭ ءبارىن اتقا مىنگىزۋ كەرەك. وتريادىنا جارايتىنى جازىلىپ، ابەكەڭە سولدات بولار. جارامايتىنى ات-كولىك، تاماق دايىندار. سەن قاشان جۇرەسىڭ؟
— مەن ەرتەڭ ەرتەمەن ءجۇرىپ كەتەمىن. قالەن اعا، ءبىراق كەشىكپەي قايتا ورالامىن. وتريادىڭىزدى دايىنداي بەرىڭىز، ءوزىم باستاپ اكەتەم.
— جولىڭ بولسىن. وندا ازىرگە امانقۇلدى ەرتىپ كەت.
— مۇنى ءوزى دە ايتتى.
— سەرىك بولادى، مىقتى سەرىك. جانە شابارماندىققا امانقۇلدان ىڭعايلى جان جوق. ەكى ارادا حابارشى بولىپ تۇرسىن. ابەكەڭە سالەم ايت، جىگىت كەرەك دەسە جىگىت دايىن، كولىك كەرەك دەسە كولىگى دايىن. ازىق-تۇلىك تابامىز.
قازان جاق بولمەدەگى ايەلدەردىڭ دىبىسىنا قايتا-قايتا قۇلاق توسىپ، حاكىم قاراي بەرىپ ەدى، قالەن ونىڭ الدىن ورادى.
— زاعيپامىز سىرقات. بۇگىن سۋىق تيگىزىپ العان با، قالاي... — دەدى رەنجىگەن پىشىنمەن.
حاكىم ويلانىپ قالدى. «ەرتەمەن ساپ-ساۋ وتىرعان قىز قالايشا اۋىرىپ قالدى؟» دەگەن سەنىمسىز ءبىر وي كەلدى دە، ءبىراق ارعى جاعىن تۇپتەۋگە ۇيالدى. ول كەتەردە قالەنمەن جانە ماككامەن قوشتاسىپ، قازان جاققا ۇڭىلە ءتۇسىپ ەدى، قىز توسەگىندە تۇرىپ وتىر ەكەن. ەكى كوزى جايناپ حاكىمگە قادالا قارادى. «مەن بار اڭگىمەلەرىڭدى ەستىپ جاتتىم. سەن الىسقا بارا جاتىرسىڭ. مۇمكىن كوز كورمەسكە... ەندى قايتىپ كورىسپەسكە؟» دەگەن سۇراق جۇگىردى قىزدىڭ الاسۇرعان جۇزىندە. حاكىم باسىن يگەندەي يشارا ءبىلدىردى دە، «قوش تۇر!» دەۋگە ۇيالىپ، ەرنىن عانا جىبىرلاتتى. قىز كوز شاراسىنا ءبۇتىن حاكىمدى تۇتاس سىيعىزىپ العانداي جۇتا قارادى — اقتىق رەت قارادى... .
ەرتەڭىنە حاكىم كۇن شىعا الىس جولعا بەت تۇزەدى — امانقۇل مەن گرەچكونى ەرتىپ ايتييەۆ وتريادىنا ءجۇرىپ كەتتى.
4
ال، قىز ولىمگە بەل بايلادى.
ادام ويىن، ەشقاشان دا ادام جەتە بىلمەيدى. ونى تەك شامامەن بولجايدى. قىز بەن جىگىت جونىندە: «كوزدەر! ايتىپ تۇر عوي سۇيەتىنىن» دەسەدى. بولماسا: «ءتۇرى كەلگەننەن تۇڭىلمە» دەيدى بىرەۋدەن جاقسىلىق كۇتكەن كەزدە. مۇنىڭ ءبارى سىرت پىشىندەۋ عوي. ال، ىشكى سىر؟ بۇل — تاراۋى مول، كوپ جۇمباقتىڭ ءبىرى. تالاي ادام زاعيپانىڭ سىرىن دا سىرتتاي بولجاعان. اسىرەسە شولپان: «حاكىمدى كورگەننەن-اق قۇلاعىنا دەيىن قىزارىپ جۇرە بەرەدى. بىلەمىن سىرىڭدى» دەپ سان رەت قالجىڭداعان. قىزدىڭ شىن سىرىن ەشكىم تالداپ، تارازىعا سالىپ ولشەپ-پىشكەن جوق. حاكىمگە كوڭىلى اۋعانىن شامالاعاندار تەك قانا: «جاستىقتىڭ ساعىمعا دا قول سوزدىراتىن بالالىڭ ءىسى عوي. اتالاس ادامدار اڭ نەكەلى جار بولامىن دەۋگە اۋزى بارا ما؟» دەپ اڭگىمەنى ارىگە اپارمايتىن.
ال، زاعيپا بيىل جازدان باستاپ حاكىمگە عاشىق بولدى. ناعىز عاشىق. ءوزى وقىعان «ءجۇسىپ پەن زىليقاداي»، «قىز جىبەك پەن تولەگەندەي»، «سەيفۇلمالىك — جامالداي» عاشىق!
قىز عاراپ ەرتەگىسىن كوپ ەستىپ، كوپ وقىدى. جاسىنان مولدادان وقىپ حات تانىپ، قيسسا مەن جىردى قۇرانمەن قاتار ۇستاعان ءارى سەزىمتال، ءارى ءدىندار، ەرتەك دارياسىنا شارىقتاۋمەن ءوستى. ول: «عاشىق ءتاڭىرىنىڭ جازعانى، عاشىقتار بۇل دۇنيەدە قوسىلا الماسا، ول دۇنيەدە تابىسادى»، دەگەن ءتاتتى ۇعىمعا شاك كەلتىرمەي ءوستى...
«سەنى ماڭگى ءسۇيدىم. سەن مەنىكى» دەپ تاڭبا باستى زاعيپا حاكىم جاز ەلگە كەلگەندە. شولپاننىڭ «اتالاس ادامدارسىڭ» دەگەنىن ول: «كۇنشىلدىك، ءوز باسىنا بۇرعانى» دەپ ءبىلدى. جاز بويى شولپاننان حاكىمدى قىزعانۋمەن بولدى. ال، حاكىم شە؟
جاقسى كورەتىن قىز نيەتىن سەزسە دە، حاكىم جاستىق اۋەستىگىنەن ءارى اسپادى. كەي كەزدە كوز ءلاززاتى مەن ءسوز ءلاززاتىنا بوي ۇرىپ، قىزبەن ول اڭگىمە-دۇكەن قۇردى. ءبىراق «سۇيىكتى قارىنداس، جاقسى كورەتىن قارىنداس» دەگەن سوزدەن تەرەڭگە بارمادى: ونىڭ سۇيىكتى مۇكاراماسى بار عوي... مۇنى زاعيپا قايدان ءبىلسىن.
ساسكە كەزىندە بەيعام جاتقان اۋىلعا كەزدەسىپ، بىلگەنىن ىستەپ كەتكەن قاشقىن كازاك-ورىستار قىز ءومىرىن تابانعا سالىپ تاپتاپ كەتتى. اتىن دا، زاتىن دا بۇرىن ەستىپ بىلمەگەن ۆولكوۆتىڭ ايۋاندىعىنان كەيىن قىز ۇزاق كۇنى مەڭىرەۋ جانشا وتىردى. ۇلكەن باقىتسىزدىققا دۋشار بولعانىن ول جاقسى سەزدى. ءبىراق بۇل ورەسكەل ءىستى اقىلعا سالۋعا قاپەلىمدە شاماسى كەلمەدى، نەمەن تىنارىنا دا كوزى جەتپەدى. ءتىپتى نە بولعانىن دا، قالاي بولعانىن دا ول انىق ايىرا المادى. جاۋىزدىق زورلىقتىڭ اششى-تۇششى جاعىن تالداپ ۇلگەرمەدى. ىلكى ۇرەي، جانتالاسقان قارسىلىق، دارمەنسىز قيمىل، ىزالى قورلىق، بۇرىن سەزىپ، بىلمەگەن ءتان جاراقاتى — كوزدى اشىپ-جۇمعانشا ءوتىپ كەتتى، بەينە ءبىر قارا داۋىل ۇسكىرىك جىعىپ-جانشىپ كەتكەندەي بولدى. ءبارى سۇلىق باسىلدى. جانسىز ادامشا تاس سەزىمدە قالدى. تەك الدەنەگە ۋرەيلەنگەندەي ماعىناسىز ەلەۋرەي بەردى. اقىل-وي، سۇيىنۋ-كۇيىنۋ ءبىر جاقتا قالدى...
كەشكە حاكىم كىرىپ كەلگەندە دۇنيە وزگەرىلىپ كەتتى. قىز توسەگىنەن ۇشىپ تۇرەگەلدى. سۇيىكتى جاننىڭ داۋسى، قالەندى قۇشاقتاعانى، ۋچيتەلدىڭ قاتتى قوبالجىپ ءسوز باستاعانى... ءبارى قىز قۇلاعىنا ۇزدىكسىز ەنىپ جاتتى. قايتادان باستالىپ ادەمى جاز، قىزىقتى جايلاۋ، الىپ-ۇشقان جۇرەك لەبى قۇشاعىنا العانداي بولدى. ول اقىرىن جىلجىپ، پەش جانىنا كەلىپ قۇلاق توستى. پەش تاساسىنان حاكىمنىڭ جان تويماس جۇزىنە قادالدى. ول وزگەشە نۇرلانىپ كەتكەن حاكىمىنە قاراي بەردى. قاراعان سايىن، ويلاي-ويلاي الىس شەتىنە ازاپپەن قول سوزعان اسىل ارمانى تاعى دا كولدەنەڭدەي قالدى. كولدەنەڭدەپ قويعان جوق، ول ەندى كەنەتتەن ارمەندەپ بارا جاتقانعا ۇقسادى. ءبىر توقىراپ، ءبىر لۇپىلدەپ جاي تاپپاعان بۇيعىن جۇرەكتى ءبىر كەز وقىستان كيلىككەن ازىرەيىل-الەمەت جۇلقىپ وتكەندەي بولدى. بار ءۇمىت، بار شاتتىڭ ىلەزدە ءسونىپ قالدى. بالعىن شاقتى باقىتسىز حالگە ءتۇسىرىپ، الدەكىم راقىمسىز قولىمەن ەزگىلەپ-تىلگىلەپ جوق ەتتى... ءسابي سەزىم جارعاقتانىپ قالعانداي، شۇبارلانعان كۇيگە ۇشىرادى. «ءسابي ەمەن ايەلمىن...» دەي بەردى ول ىشتەي.
سولاي! وي اقىل ولشەۋىنە ءتۇستى. اسىل ارمان بەزبەنگە سالىندى. قول جەتەر جاعى الىستاپ بارا جاتتى، اسپانداپ بارا جاتتى. «مەن ايەلمىن! مەن شولپانداي ايەلمىن! مەنى كىم الادى! ماعان كىم كوزىن سالادى! مەنى ايەل ەتىپ كەتتى! ماعان ەندى حاكىم جوق! ول ۇشتى! كوزدەن عايىپ بولدى. انە، كەتىپ تە قالدى!» دەگەن اششى ءتۇيىن كەلىپ تىرەلدى قىز كومەيىنە. ول بۋلىعىپ قالدى... ىڭىردە شىعىپ بارا جاتقان حاكىمگە كوزىمەن وسىنى ايتىپ ۇلگەرىپ ەدى.
ماككا الا تاڭنان تۇرىپ، كۇندەگى ادەتىنشە شام جاقتى. كيىنىپ قازان جاققا كەلدى. شامدى قازاندىقتىڭ جيەگىنە قويىپ، ەرتەڭگى شايعا قازانعا سۋ قۇيدى. ءسويتىپ وت تۇتاتپاقشى بولىپ پەش ۇستىنە قويعان سىرەڭكەگە قول سوزعاندا بۇرىشتا تۇرعان زاعيپانى كوزى شالىپ قالىپ، ول شوشىپ كەتتى. ساسكە ءتۇس بولماي باسىن كوتەرمەيتىن قىز كيىنىپ العان جانە تۇرەگەلىپ بۇرىشقا سۇيەنىپ تۇر. جازدىكۇنگى كيىمى: بەلىن قىناپ بۇرگەن قوس ەتەكتى قىزىل ءشايى كويلەك، اياعىندا كوكساۋىر كەبىسى، ۇستىندە قىزىل ماقپال كامزول. كويلەك استىنان تاس قىلىپ تاڭىپ تاستاعان قىز كوكىرەگى تومپيا ءتۇسىپ، جازدى-كۇنگىدەي كامزولىن كەرىپ كەتكەن. ايەل كيىمنەن جوعارى قىز بەتىنە كوز جىبەردى. ءوڭ جوق: ۇڭىرەيە تۇسكەن كوز ءۇياسىنان نۇرى قاشقان جانارى كىرتيە قارايدى. شەكە تامىرى بىلەۋلەنىپ، جاق ەتى دە سولىپ قالعان سياقتاندى. قيمىلى دا باياۋ، قاس-قاباقتارىن قارا كولەڭكە بۇركەپ تۇرعانداي قاراۋىتىپ كورىنەدى.
— قاراعىم-اۋ، مولداڭىز-اۋ، ساعان نە بولعان؟ تۇنىمەن ۇيىقتاماعان جاننىڭ... كوز ىلمەگەن ادامنىڭ تۇرىندەي ءوڭىڭ قالماعان. شەشىن، جات. ويلاما ەش نارسەنى! جات! — دەدى ايەل ۇرەيلەنە قاراپ.
قىز ۇندەمەدى. تەك قانا قولىنا ۋىستاپ قىسقان ىستىڭ ناندى جۇمارلاي بەردى. نان — ومىرمەن قوشتاستىراتىن نان بولاتىن.
كەشە ءىنىسى جۇماي ادىلبەكتىڭ اكەلىپ بەرگەن كۇشالاسىن سول كۇيىمەن پەش تۇبىنە ىرگەگە جاسىرا سالدى. بالا بۇل ۋدى جاسىرعان دا جوق:
— ەرتەڭ ەرتەمەن تۇلكىگە تاستايمىز، — دەپ كيىز استىنا، پەشكە تاقاۋ ىرگەگە — جىلى جەرگە قويعان-دى. ءتۇنى بويى كوز ىلمەي شىققان قىز بۇل نانعا وراعان ۋلى كۋشالانى الدەنەشە رەت قولىمەن ۇستاپ كورىپ ەدى. نان، نان ىشىنە تىققان بەس تيىن قارا باقىردىڭ ۇلكەندىگىندەي كۇشالا بارلاعان سۇق قولعا جۇمساق، ءتىپتى ىلعال تيەدى. «مۇنى قالاي جۇتۋ كەرەك؟ شايناپ جۇتقان دۇرىس پا، الدە سول كۇيىندە جۇتا سالۋ ءجون بە؟ كومەيدەن وتەدى عوي» دەپ ويلاپ ەدى قىز ۇستاعان سايىن. ارعى جاعى نە بولارىن تۇپتەگەن جوق. ونىڭ بار ارمانى: ول دۇنيەنىڭ تورىنە ءوتۋ بولدى. وعان سۇلۋ الەم ەلەستەدى، جان تاننەن ءبولىنىپ كوككە — عارىشقا اسادى، ولگەن اتا-بابالارمەن قاۋىسادى، بارىنەن دە شاتتىسى — سۇيگەن عاشىقپەن قول ۇستاسادى، — دەدى ونىڭ كوزگە كورىنگەندەي ەلەستەپ تۇرعان وي ءتىلى...
— قاراعىم، ءوڭىڭ قاشىپ كەتكەن، جاتسايشى...
ماككا ءسوزى وعان الدەقايداعى الىستاعى ءۇن سياقتانىپ كەتەدى. ويتكەنى ونىڭ ويى دا، بارلىق ءجان-تانى باسقاعا اۋعان... «كۇشالانى جۇتقان سوڭ نە بولماد؟ جان بىردەن ۇشىپ كەتە مە؟ ماڭكۇر-نۇڭكىر قالاي سۇرايدى؟ جازىق جوق قوي! كۇناسىز جاندار ازاپقا تۇسپەيدى. ماڭگى-باقيدا، عارشىنىڭ تورىندە. اپاممەن بىرگە، بارلىق عاشىقتارمەن بىرگە. مەن دە عاشىعىمدى كۇتەمىن... قىز ۋىسىنداعى جۇمارلانعان ىستىق ناننىڭ ىشىنەن ىلعال تارتقان كۇشالانى ارشىپ الىپ اۋزىنا سالدى. اۋىزعا ۋداي كەرمەك اششى ءدام كەلدى. ول جالما-جان جۇتىپ جىبەردى...
— ويپىرماي، ءبىر نارسە بولدى. تەگىن ەمەس. مولداڭىز قىسىلىپ جاتىر. تۇرشى، تۇرشى، — دەدى ءبىر كەز ماككا ۋچيتەلدى يىعىنان شايقاپ.
ورنىنان تۇرماي قالەن نە بولعانىن كوز الدىنا كەلتىرۋگە تىرىستى. «قىز بالا باقىتسىزدىققا ۇشىرادى. اۋىر باقىتسىزدىڭ. قۇسامەن سارعايىپ، جۇدەۋى مۇمكىن. ءوزى جۇقا بالا، وتە سەزىمتال بالا. ىشتەي قاتىپ، كوكىرەك اۋرۋعا شالدىعۋى نەعايبىل. ءبىراق ءڭازىر نەگە قىسىلادى؟..»
ول تۇرەگەلىپ شالبارىن كيدى دە، بەشپەتىن يىعىنا جامىلىپ، قازان جاقتاعى زاعيپاعا كەلدى. جاقىنداماي جاتىپ، ونىڭ قۇلاعىنا قىسىلعان ادامنىڭ دەمىن زورعا الىپ جاتقانى شالىندى. «بىردەن قالاي اۋىرىپ قالدى؟..»
— قاراعىم، زاعيپاجان، نەمەنە؟ قاي جەرىڭ اۋىرادى؟ سالقىن ءتيىپ قالعان شىعار...
قاراكولەڭكەلەپ تۇرعان تەرەزەنىڭ جابىندىسىن ول ىسىرىپ تاستاپ ەدى، كيىنگەن كۇيى توسەگىندە جاتقان قىزدىڭ ءجۇزى كۇلدەي كورىندى. ۋچيتەل جاقىنداي ءتۇستى. سۇپ-سۇر بوپ، ءتىپتى كوگىلدىر تارتا باستاعان جۇقا جۇزدە قينالعان بەلگى — اجال بەلگىسى الىپتەي تارتىلىپ جاتىر.
قاباق قينالا شىتىناپ، ازاپ سىزىعى تارتىلىپ قالعان. الدەنەدەن ۇرەيلەنىپ، بويىن قورعاعانداي، وڭ قولىمەن قۇر اۋانى سەرپىپ-سەرپىپ تاستايدى. ەرىن كەزەرىپ تاناۋ قۋسىرىلىپ كەتكەن. كوز جانارى سونەر شاققا تاياۋ، تۋرا قاراماي الاسۇرىپ جاتىر...
— شىراعىم، قينالىپ جاتىرسىڭ عوي، نە بولدى؟
جاۋاپ بەرۋدىڭ ورنىنا شاپ بەرىپ ۋچيتەلدىڭ قولىن ۇستاي الدى دا، قىزدىڭ ەتسىز ساۋساقتارى قىسىپ جىپىرىپ بارا جاتتى. ءالسىز قىز قولىنا بۇل كۇش قالاي بىتكەن، سىعىپ بارادى. قالەن جالما-جان قىزدىڭ ساۋساعىنان قولىن بوساتىپ الدى. ەندى ءوزى قىسىپ ۇستاپ بىلەگىن سيپاپ ەدى، دەنە ءدىرىل قاعىپ تۇرعانداي كورىندى.
ول سەبەپ ىزدەدى: نە بولدى؟ اياق استىنان كەزدەسكەن نە اۋرۋ؟ وبا ەمەس پە؟ باسقا مۇنداي كەنەت اۋرۋ بار ما؟.. الاسۇرماسا دا، ۋچيتەلدىڭ سالماقتى مىنەزى تەز وزگەرىپ كەتتى. ويى كەشەدەن بەرگى وقيعانى شارلاي باستادى. «كازاك-ورىستار. سوراقى وقيعا. حاكىم. امانقۇل. باسقا كىم كەلدى؟ ادىلبەك!..»
— جۇماي قايدا؟ — دەدى قالەن ورنىنان ۇشىپ تۇرەگەلىپ.
— سىرتتا ءجۇر.
— شاقىر!
سىرتتان جۇگىرىپ كەلگەن جۇقا سارى بالانىڭ كوزى ۇياسىنان شىعىپ كەتە جازدادى.
— كۇشالانى قايدا قويدىڭ؟ — دەدى قالەن ودان.
بالا قورقىپ كەتتى.
— ماعان ادىلبەك بەردى ونى. تۇلكى اۋلايمىز دەگەن سول. مەن ەمەسپىن.
— الىپ كەل، بەرى. قايدا قويدىڭ؟
كيىزدىڭ ىرگەسىنەن بالا قويعان نانىن تاپپادى.
— وسى جەرگە تىعىپ ەدىم... جوق...
اڭگىمەنىڭ ۋعا تىرەلگەنىن قالەن انىق سەزدى. ول جالما-جان جۇمايعا:
— قۇبايرانى شاقىر، تەز! — دەدى.
قىز اجال اۋزىندا جاتتى. ونىڭ جۇزىنە ۇڭىلگەن سايىن قالەننىڭ ويىنا اۋىر نارسەلەر جۇگىردى.
«...كەشە عانا ەڭبەكتەپ تورگە جەتىپ، قاز تۇرىپ كەرەگە بويىن قارماعان نازىك دەنەلى زاعيپا. اكە-شەشەدەن جاسىنان جەتىم قالسا دا كەمشىلىكسىز ءوسىپ ەدى. ءبىراق، وتە شامشىل، قام كوڭىل بالا بولىپ ءوسىپ ەدى. مولدانىڭ الدىندا زەرەك زاعيپا اتانعان بالا ەدى. كوپ وقيتىن ەدى. ورىسشا دا وقىپ، جازا باستاپ ەدى. ءورىم تالداي بالعىن قىز. ومىرمەن قوشتاسقالى جاتىر. ونىڭ ەسىگىن اشار-اشپاستان دۇنيەگە قوش ايتپاق. كۇشالا... ۋ ءىشتى. نە ءۇشىن؟ زۇلىمدىق زاردابىنا شىداماي ءىشتى...»
كىرگەن بويى تىزەسىن بۇگىپ ۇلگەرمەگەن قۇبايراعا قالەن:
— جانعالي فەلدشەرگە شاپ، قۇبەكە. زاعيپا اۋىر جاتىر، — دەدى.
— نە ناۋقاس دەيىن؟..
— ۋ ىشكەن...
— ءسۇت ىشكىزۋ كەرەك، — دەدى قۇبايرا.
ءوزى ۇيدەن جۇگىرە شىعىپ، اتىنا ەر سالدى دا، وتىز شاقىرىم جەردەگى بۇكى جانعاليعا شاپتى.
اجال ادامعا ءار جاقتان كەلىپ جاتتى. ول تۇزدە دە، ۇيدە دە اۋزىن ارانداي اشتى.
جاز ايران-شالاپتى تالشىق ەتىپ، اشىق-تەسىك شىم قىستاۋدىڭ كولەڭكەسىندە كۇن كورىپ كەلگەن سىبىزعىشى قايىپقوجانىڭ جەسىر كەمپىرى كۇز توسەك تارتىپ الدى. توسەكتىڭ اتى بار، زاتى جوق — شىقىلتىر الاشانىڭ ۇستىنە جايعان ەشكى تۋلاق پەن نە زامانعى قۇراما كورپەنىڭ قالدىعى ەدى. قۇس توسەك، قۇس جاستىقتاردىڭ قالدىقتارىنىڭ قايدا قالعانىن دا تابۋ قيىنعا سوعاتىن، ولاردىڭ ورنىنا سىبىزعىشىنىڭ كونە شيدەمىنىڭ ءبىر ءوڭىرى جاستىق، ءبىر ەتەگى كورپە. اۋرۋ كەمپىردىڭ العاشقى كەزدە كوڭىلىن سۇراپ ءجيى-جيى كىرىپ جۇرگەن ابىسىن-اجىندارىنىڭ كۇن قارا سۋىققا اينالىپ، ازىناعان اياز بالا-شاعا مەن بۇزاۋ-تورپاقتاردى قازان جاققا يىرگەلى مۇرشالارى دا ساناۋلى قالدى. ەرتەلى-كەش وتىن تۇتاتىپ، كوجە-قاتىعىن دايىنداعان توياشتىڭ مادينەسىنەن وزگە بالىم كەمپىر بىرنەشە رەت تاماق اكەلىپ، «ءۇيىن جيناسقان بولدى. شەشەسىنىڭ باسىن سۇيەپ، سۋسىنىن بەرەتىن كىشكەنە قالي دا ءبىر كۇنى بۇگەجەكتەپ ۇيدەن شىقپاي قالدى. بالىمنىڭ تاپسىرۋىمەن ءوزى ىستىق سورپا-سۋ ءىشىپ كەتەتىن، شەشەسىنە ءسۇت اپاراتىن بۇل قولدى-اياقتى بالا وت جاعىپ، ءتۇتىن تۇتەتۋدەن دە قالىپ قويدى. حاكىمدى كازاك-ورىستار ەرتىپ كەتەتىن كۇنى كىشكەنە قالي كۇنى بويى اۋرۋ شەشەسىنە تىعىلىپ، ءبۇرىسىپ وتىردى دا، ەرتەڭىنە اۋرۋ كەمپىردىڭ جۇپىنى توسەگىنە قاتارلاسا قيسايدى.
تاڭەرتەڭ حال بىلۋگە كەلگەن توياش، مەڭدەگەن كەمپىردىڭ جانىنداعى ءبىر ۋىس بولىپ جاتقان بالانىڭ باسىن ۇستاپ ەدى، قولى شوققا تيگەندەي سەزدى، بالانىڭ قىزۋى بەتتى شارپىعانداي ەكەن؛ دوڭگەلەك ءجۇزى بەينە ءبىر وت ىشىندە قالعان جەز تابانىڭ تۇسىندەي، كوز جانارى ماعىناسىز، ويقاستاپ كەتتى.
— قاليجان، باسىڭ كۇيىپ بارادى عوي، قاي جەرىڭ اۋىرادى؟ — دەدى توياش، بالا جاۋاپ قاتپاي، وعان تۋرا قاراماستان سىعىرايعان سوقىر تەرەزەگە باعىپ كوزدەرىن اۋدارىستىرىپ-توڭكەرىستىرىپ الدەنەنى ىزدەگەندەي بولدى.
— سەن اۋىرىپ قالعان ەكەنسىڭ، — دەدى توياش وعان وتە سالماقتى پىشىنمەن.
ونىڭ بۇل تاپ وسى سياقتى كوزگە كورىنىپ تۇرعان شىندىقتى ەشبىر ەستىپ بىلمەگەندەي جاڭالىق ەسەبىندە ايتاتىن ادەتىن بالا اڭدادى ما، اڭدامادى ما كىم ءبىلسىن، بار بولعانى ەشبىر جاۋاپ قاتپاستان كوز جانارىن توڭكەرىستىرە بەردى.
— سۋ ىشەسىڭ بە؟ — دەدى ونان توياش ءسال ۋاقىت كوزىن ايىرماي، بالانىڭ البىراعان دوپ-دوڭگەلەك جۇزىنە قاراپ وتىرىپ.
بالا بۇل سۇراققا دا جاۋاپ قاتپادى، الدەنەدەن قورىققانداي ۇرەيلى ءپىشىن كورسەتتى.
— اۋىرعانىنا بىرنەشە كۇن بولدى. مەنىڭ ءالىم كەتكەسىن باسىمدى سۇيەپ، سۋسىن بەرىپ جاتپاي ءجۇر ەدى... بۇگىن... — دەپ كۇبىرلەدى كەمپىر تامسانىپ. ول سۋسىن سۇراعانداي توياشقا السىرەگەن پىشىنمەن كوزىن اۋداردى. — بۇگىن قىزۋى قاتتى، ساندىراقتاپ جاتىر...
— قىزۋى قاتتى بولسا ساندىراقتاتادى، — دەدى توياش تومەن قاراپ. از وتىرعاننان كەيىن: — قيىن بولعان ەكەن ساعان، — دەپ، جەڭگەسىنە ايانىش ءبىلدىردى.
— قۇدايدىڭ باسقا سالعانىن كوردىك. تەك كارىمعالي جانىم امان جۇرسە... ۇيگە امان ورالسا...
الدىمەن سول جىلعى اپاتتى سۇزەكتىڭ جازدىگۇنى كوكىرەك اۋرۋدان قايتىس بولعان قايىپقوجا سىبىزعىشىنىڭ ۇيىنەن باستالاتىنىن، ونىڭ ارتىنان ۇلكەن اۋىرتپالىقپەن ءبۇتىن اۋىلدى ارالاپ شىعاتىنىن توياش بىلگەن جوق. ءبىراق ول كوپتى كورگەن جانە شالداردىڭ تاجىريبە-بولجالدارىن كوكىرەگىنە جاقسى تۇيگەن جان ەدى.
— جۇباي، سەنىڭ ناۋقاسىڭ دا، مىنا قاليدىڭ ناۋقاسى دا سۇزەك، — دەدى توياش ازدان كەيىن. — سۇزەككە كۇتىم كەرەك، كۇتىم بولسا تەز كوتەرىلەسىڭدەر.
ايەل تاعى دا تامسانىپ، توياشقا كازىن تىگىپ ەدى، ءبىراق ونىڭ نە تىلەگى بارىن اڭداي قويماعان ەتىكشى شەكپەن بەشپەتىنىڭ قالتاسىنان شاقشاسىن سۋىرا باستادى.
— شەبەر قاينىم، مادينە كەلىپ كەتسە. از-مۇز سۋسىن قاراستىرسا... سونسوڭ... — ارعى جاعىن ايتپاي اۋرۋ كەمپىر ءالسىز قولىن ەپتەپ كوتەرىپ، سىلق ەتكىزىپ ءتۇسىرىپ الدى.
— مادينە كەلەدى... جىبەرەيىن، جۇباي، جىبەرەيىن. سۋسىن اكەلەدى، — دەدى ول جالما-جان ەسىككە قاراي ءجۇرىپ. ايەلىن ءولىم حالىندە جاتقان جۇبايعا جىبەرىپ، توياش اقىل سۇراۋعا قالەنگە كەلىپ ەدى.
ەڭىرەپ جاتقان ماككانى كورىپ ول شوشىپ كەتتى دە، ءبىراق از وتىرعاننان كەيىن بويى ۇيرەنىپ، قالەنگە كەلگەن جۇمىسىن ايتتى.
— جانعالي فەلدشەرگە ادام شاپتىردىم. كەلگەن سوڭ قاراتارمىز سورلى كەمپىردى. بالاسى تۇزدە، ءوزى ۇيدە دۇنيە سالۋ دەگەن وسى.
قالەننىڭ بۇل ءسوزىن توياش ۇقپاي قالدى. ول اسكەرگە الىنعان كارىمعاليدىڭ جايىن ەستىگەن جوق ەدى.
ەكىنشى بولمەدە ماككا تاعى دا ءۇن سالىپ ەدى، قالەن سونىڭ قاسىنا كەلىپ:
— سابىر ەت. دوكتورعا جىبەردىم. ۇلگەرىپ كەلە السا جانىن الىپ قالادى، — دەپ جۇباتتى.
ءوزى از ۋاقىت تومەن ءتۇسىپ كەتكەن ەڭسەسىن زورعا كوتەpiپ، قينالىپ جاتقان قىزدىڭ كوگىلدىر جۇزىنە قايتا باقتى. ول ءوز كوزىنە ءوزى سەنبەدى. قىز بەتىندە وزگەشە ءبىر نۇر جايناي قالعان. قاس پەن قاباقتىڭ اراسىنداي قىسقا مەزەتتە جان مەن ءتان مۇلدە وزگەرىپ كەتكەن: الگىدەگى قاتۋ قاباق كەنەتتەن جارق ەتىپ شاتتىق-نۇرىن شاشىپ جىبەرگەن. الگىدەگى قۇلا تۇزدەي قۇقىل بەتتە ءقازىر جان شىرايى الاۋلاپ تۇر. «بۇل نە عاجاپ؟» — دەدى قالەن ىشىنەن. — جاس دەنە ۋ اشۋىن جەڭگەنى مە؟ قىسىلشاڭ كەزەڭ ءوتتى بىلەم...»
ەسىكتەن ەنتىگە كىرگەن شولپان قىز قاسىندا ەڭكەيىپ تۇرعان قالەڭدى كورىپ كەرى شەگىندى. ءبىراق ونى زاعيپا بايقاپ قالدى.
— شولپان، — دەدى ول اقىرىن عانا. — شولپان... مەن ونىمەن قاۋىسام...
ارعى جاعىن ايتا المادى. شولپان جاقىنداي ءتۇسىپ ەدى، قىز كوزىن جۇمدى. كەنەت ونىڭ ءتۇسى سۋىپ جۇرە بەردى. قالەن ەڭكەيىپ قىزدىڭ قولىن ۇستاپ ۇلگەرگەنشە جاس دەنە جان تاپسىردى... ول مەڭ-زەڭ بولىپ ءبىراز تۇرىپ، ەكىنشى بولمەگە شىققاندا، توياش ناسىباي اتىپ، تومەن قاراپ جەر شۇقىپ وتىر ەكەن.
— باقىتسىز جاندار... ءبارى باقىتسىز. اينالا باقىتسىزدىق، — دەدى قالەن ءۇي ىشىندەگىلەردى كوزىمەن ءسۇزىپ. — ۇيدە دە، ءتۇز دە. قاشان بىتەدى؟!
ول سوڭعى ءسوزىنىڭ الدەكىمنەن جاۋابىن كۇتكەندەي تۇرىپ قالدى.
ول بوگدانوۆكاداعى تاپسىرىلعان جۇمىستاردان وزگە دە كوپ ءىس بىتىرگەندەي بولدى. باقىتجاننىڭ ءوز قولىمەن جازىلعان ۇندەۋلەردى، جاسىرىن شتابتىڭ جارنامالارىن ەلدەگى تىلەكتەس ۋچيتەلدەرگە جەتكىزۋمەن قاتار اسا كەرەكتى اقپارلارعا ۇشىرادى: جىمپيتى جاساقشىلارىنىڭ ەرەۋىل كوتەرىپ حان ورداسىن تالقانداعانىن ەسىتتى. ەستىپ قانا قويعان جوق، ونىڭ اقيقات وقيعا ەكەنىنە ءۇش جۇزدەن استام قارۋلى جىگىتتەردىڭ ايتييەۆ وتريادىنا قوسىلۋعا شىققانىنا ابدەن كوزى جەتتى. مۇنى جالعىز امانقۇل ەمەس، قالەن ۋچيتەل مەن جىمپيتىدان سول كۇنى كەلگەن ادامداردىڭ ءبارى ايتىپ كەلدى. «بۇل حاباردى تەز جەتكىزۋ كەرەك. ءابدىراحمان وتريادىنىڭ قاي جەردە ەكەنىن ايتاتىن شاپقىنشى جىبەرۋ كەرەك. بۇل ەرجۇرەكتى جاساقشىلاردى قارسى الۋ كەرەك. مەن سول قارسى الۋشىلاردىڭ ىشىندە بولۋىم كەرەك. نۇرىمدى قارسىلاپ السام، سونسوڭ مۇكارامانى كورسەم ارمانىم بولماس ەدى! جوق، مەن قالايدا قوسىلۋىم كەرەك. قالايدا وتريادقا جەتىپ بىرگە تەكەگە كىرۋىم كەرەك. تەكەنىڭ بوساتىلۋى انىق. بۇل اقيقات. بۇل كۇنى ەرتەڭ كوز كورەتىن قۋانىش. و، شىركىن. دۋسيانى كورسەم، ونىڭ ارداقتى اكەسىنىڭ بوساعانىن كورسەم؟ شەشەن دميترييەۆتىڭ سويلەگەنىن كورسەم! اتتەڭ، وسى ارمانعا جەتسەم...»دەپ ويلادى ول ەسەن اڭقاتىسىنان اسىپ، تۋرا قابانبايعا بەت تۇزەپ كەلە جاتىپ.
حاكىمنىڭ كۇنى كەشەگى ءولىم اۋزىنان قالعانى بۇگىن ەسىنەن شىعىپ كەتكەن سياقتى. ونىڭ جۇزىندە ءقازىر ءبىر تال رەنىش كولەڭكەسى دە قالماپتى. جايناعان شۋاقتى كۇن سياقتى. كوزىنەن شاتتىق نىشانى ۇشقىندايدى. وتە-مەتە ءبىر جارقىن سوزدەر ىشكە سىيماي، بەينە ورنەكتەپ تۇرعان ءتارىزدى، ەرىندەرى جىبىرلاپ-جىبىرلاپ كەتەدى. سىزىلا تارتىلعان ەزۋى جىبەكتەي جۇمساق، شۇعاداي جاينايدى... «مىناۋ... گرەچكو. كادىمگى دوس گرەچكو. ءبىر عانا مەڭدىگەرەيدى قۇتقارعان جوق، مەنىڭ قۇتىلۋىما دا باس سەبەپ بولعان ىزگى جان. بۇل بولماسا مەن تاۋەكەل ەتىپ ءقاۋىپتى امالعا بەل بايلار ما ەدىم! بۇل بولماسا مەن اششىدان ءارى اسىپ بۋدارينگە دەيىن انا سوتقارلاردىڭ اراسىندا كەتە بارماس پا ەدىم! كەتە بەرۋ ەمەس... جوق، بۇل ىزگىنىڭ ىزگىسى. جاۋىزداردىڭ قان ىشەر نيەتىن قۇلاققا سىبىر ەتتى. مۇنداي دوس، مۇنداي ىزگى نيەتتى جاناشىر سيرەك كەزدەسەدى. مۇنىڭ ىستەگەن جاقسىلىعىن ومىردە دە ۇمىتپان. ايتقانداي، گرەچكو بورودين پولكىنىڭ تاس-تالقان بولعانىن ءوز كوزىمەن كورگەن جان. كوزىمەن كورىپ قويعان جوق، ونىڭ كادىمگى ىشىندە بولعان. قىرعىن ىشىندە بولعان ءتىرى ايعاق. قىزىل گۆارديانىڭ جويقىن قيمىلىن بار جانىمەن، تانىمەن سەزگەن جان. مۇنى ءابدىراحمانعا تەزىرەك جەتكىزىپ، ءوز اۋزىنان سويلەتىپ بەرگەننىڭ ءوزى قانشاما جاڭالىق! مۇنان قانداي قورىتىندى شىعارار ەكەن؟! جوق، تەز جەتۋ كەرەك» — دەپ تەبىنە ءتۇستى ول امانقۇل «سىيلاعان» كوك اتتى.
حاكىم گرەچكومەن قاتارلاسىپ، جولدىڭ قاتقاق شوقالاعىنان قاشقاقتاي شەتكەرىرەك ءجۇرىپ كەلە جاتقان امانقۇلدىڭ الدىنا ءتۇسىپ جورتاقتاي باستادى. ول ەكەۋىنەن ىلگەرى وزىپ كەتتى. ويمەن ناقىشتاعان ونىڭ ارمان سارايى بەينە كوز الدىنا ەلەستەپ كەتكەندەي، سوعان تەز جەتۋگە ۇمتىلا ءتۇستى. ال، جول جۇرۋگە جالىعىپ كورمەگەن جانە ءومىرى اۋزى اڭگىمەدەن بوساپ ۇيرەنبەگەن امانقۇل ەسى-دەرتى گرەچكومەن سويلەسۋ ارەكەتىندە ەدى. ونى قىزىقتىرعان بۇل موماقان ءجۇزدى ورىستىڭ قازاقشا سويلەيتىنى، سويلەگەندە ءتىپتى قىزىق ەتىپ مۇقامداپ سوزىپ، ماقالداپ سويلەۋى وعان قاتتى ۇناپ كەتتى.
ءاي، ورىس وتاعاسى، ءسىز مۇڭىم، دامدەپ سويلەيسىز. كادىمگى ءبىزدىڭ ەلدەگى تامسانىپ سويلەيتىن اقمادياشا سويلەيسىز. اقماديا كەيدە كەلىستىرمەي بۇزىپ الادى، پاڭدانام دەپ الەك بولادى. ال، ءسىز بار عوي، قۇداي بىلەدى دەپ ايتايىن، تاپ ازانشى ايعوجا سياقتىسىز. ءتۇرىڭىزدى ايتام، ايعوجاعا ۇقسايسىز. ونىڭ دا ءشوقىپا ساقالى تاپ سىزدىكىندەي، ءبىراق، سارى ەمەس، قارا. ونىڭ دا اتقا وتىرىسى اۋعان جوق، تاپ ءسىزدىڭ وتىرىسىڭىز: قۇيرىعىنان شانشىلىپ قالادى، بەينە ەرگە قاداپ قويعان تەبەن ينە سياقتى. ءتىپتى بار عوي، تىزگىن ۇستاۋىڭىز دا ايعوجادان اۋمايدى: مىنا ءسىز قۇساپ قولىن ىلگەرى سوزىپ وتىرادى.
مۇڭىم قولى تالمايدى عوي دەيمىن، ءسىرا. مەن ولاي ۇستاپ وتىرا المايمىن. ايعوجا دا ارىق، ءسىز سياقتى جارى سوپايعان ادام. جاسى بالكىم سىزدەن اعاراق شىعار. ەلۋگە كەلگەن ادام عوي. ءسىزدىڭ جىلىڭىز نە؟ — دەپ سۇرادى امانقۇل گرەچكودان.
قىزىعى: گرەچكو جىل قايىرا بىلەدى ەكەن. امانقۇل شىن نيەتىمەن سۇراپ ەدى. ونى سىناۋ ءۇشىن ەمەس ەدى، ول ورىس تا جىل قايىرىپ جاس سانايدى دەپ تۇسىنەتىن.
— بيىل جىل جىلان بولادى. جىلاننان جىلان قىرىق توعىز. مەنىڭ دە جىلىم جىلان، — دەدى ول امانقۇلعا قاراپ. — سەن ايعوجا دەيسىڭ، اناۋ دەيسىڭ، مىناۋ دەيسىڭ. ادام ادامعا تولىق ۇقسامايدى. مىنا سەن دە باسقا جىلقىشىلارعا ۇقسامايسىڭ. بىزگە ەرىپ كەتتىڭ. سەنىكى ماقسات باسقا. ماقسات قانا ۇقساس بولادى.
امانقۇل نە دەرىن بىلمەي قالدى. ول قايتا-قايتا گرەچكونىڭ بەتىنە قاراپ، ونىڭ ءسوزىنىڭ شىن ماعىناسىن ۇعا الماعانىن بايقاتتى.
— سەن تەڭدىكتى جاقسى كورەسىڭ. سەنى تەڭ ەتەتىن انا قىزىلدار. مەن دە سول قىزىلدارعا قوسىلۋعا شىقتىم. مەن دە تەڭدىك ىزدەيمىن. مىنە، ماقسات ءبىر دەپ وسىنى ايتادى.
امانقۇل باسىن شايقادى.
— ورىس وتاعاسى، سەن اقىلدى ادام. ءبىزدىڭ شۇعىلدان كوپ اقىلدىسىڭ. سەنىڭ اقىلىڭ قالەن اعامداردىڭ اقىلىمەن شامالاس تۇسەدى. قاتىن-بالا بار ما؟
— بار. سولاردى تەڭدىككە جەتكىزۋ ءۇشىن، ءوزىم دە تەڭدىككە جەتۋ ءۇشىن انەۋگى كەتكەن بۇزىقتاردان اشىپ قالدىم، جىگىت. مەن ورىس كەدەيى، سەن قازاق كەدەيى.
— سەن دە مالشى؟
— مەن مالشى ەمەسپىن. ءزابىر كورگەن كرەستيانمىن. اتىم بار، سيىرىم بار، جەرىم دە بار. ءبىراق، سونى تىنىش وتىرىپ پايدالانا المايمىن. كازاك-ورىستار جاقسى جەردى بەرمەيدى، جاقسى ءشوپتى شاپتىرمايدى. ات كەرەك بولسا — سەنىكىن الادى، اربا سىنىق بولسا — سەنىكىن جەگەدى. ادام كەرەك بولسا — اتامان الدىمەن سەنى ايدايدى. «سەن حوحول، سەن كازاك-ورىسقا تەڭ ەمەسسىڭ. سەن دە، كيرگيز دە ءبىر. حايۋان» دەيدى. ال، سوعىسقا زورلاپ جازادى. كوردىڭ بە، مەن ولاردىڭ اتىن سۋارامىن، جەم جەگىزەمىن، ەرتتەپ بەرەمىن، باعامىن. وزدەرىنە تاماق اسىپ بەرەمىن، وتىن جاعامىن — تۋرا مالاي بولامىن. امانقۇل تاعى دا باسىن شايقادى. وعان مىنا موماقان ورىستىڭ ءحالى اسا ناشار كورىنىپ كەتتى.
— قاقول قاراشەكپەن بە؟ — دەپ سۇرادى ول.
— حاحول دەپ مالورۋستاردى ايتادى، قاراشەكپەن دەپ ەگىن ەككەن شارۋانى ايتادى. كازاك-ورىستاردىڭ بايلارى ولاردىڭ قايسىسىندا بولسىن وزىنەن كەم سانايدى. تەگىن جۇمىس ىستەتەدى، زابىرلەيدى.
بۇلارعا جولدا ەشبىر بوگەت كەزدەسپەدى. كوبىنەسە ەلدەن اۋلاق ءورىستى دالامەن استى. كۇزگى قارا قاتقاقتا سەلەۋلى-قىر، ءۇيىر-ۇيىر جىلقى تابانى جىبىرلاعان ۇلكەن ويپاتتار شوقالاقتى، جىلتىر تاباندى اۋىل جولىنان الدەقايدا جۇرىسكە جايلى ءتيدى. كەي جەردە وبا ىعىندا پانالاعان جىلقىشىلارعا توقتاپ، ولاردىڭ تورسىق ءبۇيىرىن بىرگە سىعىسىپ، قورجىن ءتۇبىن قاعىستى، كەشكە قاراي جالعىز ءۇي وتىرعان شەتكەرى قىستاۋلارعا تۇنەدى. بولىس، بيلەر كەزدەسىپ قالعان جەردە:
— اقتوبەگە ۋالايات بۇيرىعىن جەتكىزەتىن شابارماندارىمىز، — دەپ، اس-سۋ ءىشۋدىڭ سىيلى جولىن دا تاپتى.
كوبىنەسە كەدەي-جالشىلارعا قوناقتاپ:
— تەڭدىك جورىعىنا اتتانعان ايتييەۆتىڭ ادامدارىمىز. كەشىكپەي كەلەمىز. بوستاندىق اپەرەمىز. تورە بيلەپ، باي تەپكىلەر زامان ءبىتتى، — دەپ سىبىرلادى.
ءۇشىنشى كۇنى شىڭعىرلاۋ تۇبىندە قالىڭ جاساقشى جاتىر دەگەن حابارعا دا كەزىكتى. بۇنى كەشىكپەي ءوز كوزدەرىمەن دە كوردى. الىستان سۇراپ، قاراسىنعا قاراپ تۋرا بولجاپ ۇيرەنگەن حاكىم مەن گرەچكو بۇلاق بويىنداعى وزگەشە قىبىردى بىردەن شامالادى.
— سوناۋ پىشەنى كوپ شەتكى ۇلكەن ءۇي مەن ويداعى ەكى قىستاۋدىڭ اراسىندا ەرسىلى-قارسىلى جۇرگەن اتتىلى تەگىن ەمەس، — دەپ ەدى حاكىم. گرەچكو كوزىن شۇيە قاراپ:
— شتاب بار ول جەردە. قىرعا قاراي كەتكەن ەكەۋ بارلاۋشى. مەن باعانادان بەرى بايقاپ كەلەمىن، — دەدى. قالاي بولعاندا دا وزدەرىنىڭ اسكەرى ەكەنىن انىق بىلگەننەن كەيىن حاكىم سول پىشەنى كوپ ۇيگە قاراي بەت بۇردى. الدىنان شىعىپ دوكۋمەنت سۇراعان ۇستىندە شينەل، باسىندا جۇرىندى بوركى، اياعىندا بايپاقتى قازاق ەتىگى بار شالا سولدات قارا جىگىتكە حاكىم:
— شتابقا الىپ ءجۇر، باستىعىڭا ايتار قۇپيا ءسوزىم بار، — دەدى.
جىگىت «بۇل قانداي ادام؟» دەپ ويلانعان دا جوق.
— مىناۋ ورىستى قاي جەردەن تۇتقىندادىڭ؟ سىرى بار سايتان شىعار، — دەپ شتابقا باستاي جونەلدى.
امانقۇل وعان شتابقا جەتكەنشە ءبىراز ءسوز ايتىپ تا سالدى.
— مەن مۇنى تۇتقىنعا العان، — دەدى ول. — قاشىپبارا جاتقان كازاك-ورىستاردى تاۋدان اسا بەرگەندە قيقۋلاپ شاۋىپ ك.... ءتۇسىپ بەرىپ ەدىم، اتى جاقسىلارى قۇتىلىپ كەتتى، اتى ناشار مىنا اعايىن قولعا ءتۇسىپ قالدى. بۇل ءبىراق، كازاك-ورىس ەمەس، قاقول كورىنەدى. قاقولدار مومىن، قازاققا ءبىر تابان جاقىن عوي.
شينەل كيگەن قارا جىگىت وعان كوزىن الارتا ءبىر قاراپ قويدى دا:
— بىزگە سەندەي سۋايت جىگىتتەر دە كەرەك، — دەدى ول امانقۇلدىڭ جاۋعا شاۋىپ تۇتقىن الار ءتۇرى جوعىن بايقاپ.
— سەن دە سۋايتتى كورمەگەن ەكەنسىڭ، جىگىتىم. سۋايت دەپ سەن ءبىزدىڭ راقىمعاليدى ايت. قازاق «كوزىن جۇمىپ وتىرىكتى قويا بەرەدى» دەيدى. ال، ءبىزدىڭ راقىمعاليلار كوزىن جۇمباي ايتادى. اناۋ كۇنى تەكەگە بارعاندا راقىمعالي اتامان مارتىننىڭ ۇيىندە بولىپتى. سۇلۋ قىزى بار ەكەن، سول قىزبەن بي بيلەپ، بىرگە شاراپ ءىشىپتى. اتامان راقىمعاليعا: «سەن، راقىماشكا، مولودەس. قىزىم جىگىت تاڭداپ ءجۇر ەدى، سەن ۇنادىق، كەلىپ ءجۇر» — دەپتى. ەكىنشى بارعاندا، امانقۇل، سەنى ەرتىپ بارامىن. كۇيەۋ جولداس بولاسىڭ. بالكىم سەن جانارال اقكوتەننىڭ قىزىن الىپ قاشىپ كەتەرسىڭ. ول دا قازاققا تيەمىن دەدى. قازاققا تيمەي قايتسىن، سەنى مەن مەندەي جىگىتتەردى كورىپ تۇرعاندا، — دەيدى راقىمعالي. مىنە، وسىنى ايت ايتقىش دەپ. مەنىڭ ءبىر ورىستى قولعا تۇسىرگەنىمە سەنبەيسىڭ، مۇنىڭ ءتىپتى كەلىسى كەلىپ تۇر عوي...
جىگىت باسىن شايقادى دا قويدى، ىشىنەن «مىناعان ءسوز ايتىپ بولماس» دەدى.
گرەچكو مەن امانقۇلدى كوپ جىگىتتىڭ ورتاسىنا تاستاپ، ءوزى باسشىلاردىڭ ۇستىنە كىرىپ كەلگەندە حاكىمنىڭ جۇرەگى الىپ ۇشىپ بارا جاتقانداي بولدى. جازدا كورگەن جاس اندرەيەۆ تەرەزە الدىندا كارتا بەتىن شيمايلاپ جاتىر. ءابدىراحمان سارى قاعازعا شىلىم وراپ، كىشكەنە ستولدىڭ اينالاسىنا قولدان ىستەي سالعان قاراعاي سكامەيكاگا تىزىلە قالعانداردىڭ قاق ورتاسىندا تۇرەگەلىپ تۇر ەكەن.
— ۋا، جۇنىسوۆ، بەرى كەل. امان قايتتىڭ عوي ايتەۋىر، — دەدى ول ەسىكتەن قىسىلا جىلجىعان حاكىمگە قولىن سوزىپ. حاكىم جاعالاي وتىرعاندارعا قول بەرىپ امانداسىپ ءوتتى دە، حال-جايدى بايانداي باستادى.
ساقىپكەرەي مەن ءابدىراحمان دا، ونىڭ قاسىنداعى عالياسقار مەن جىعا تانىمايتىن قارا كىسى دە حاكىم ءسوزىن زەيىن سالىپ تىڭدادى، كەپ ادامنىڭ الدىندا توسەلىپ ءتىل بەزەپ كورمەگەن بۇل جىگىتتىڭ اسىعىپ سويلەپقىزارا تۇسكەنىن بايقاماعان بولدى ساقىپكەرەي:
— جاقسى، جاقسى. راقمەت، ەرلىك ىستەگەنسىڭ. ەندى تىنىڭ، تاماقتان دا ۇيىقتاپ ال، — دەدى حاكىمگە.
ءابدىراحمان ورنىنان تۇرەگەلىپ، حاكىمنىڭ قاسىنا كەلدى دە، وڭ قولىن يىعىنا سالىپ:
— جۇنىسوۆ، سەنىڭ جازدان بەرگى وتريادقا تيگىزگەن كومەگىڭ ۇمىتىلمايتىن كومەك. ال، مىنا قازىرگى، وسى جولعى ءۇش بولىستى ارالاپ ءوتىپ، ونداعى كوزى اشىق ازاماتتارعا سوۆدەپ سالەمىن جەتكىزگەنىڭ، سانالى جىگىتتەردى وتريادقا تارتقانىڭ. جىمپيتى حابارىن تولىق مالىمدەگەنىڭ — سەنىڭ ريەۆوليۋسياعا جاس سولدات بولىپ پىسكەنىڭدى دالەلدەيدى. ال، ءقازىر جاعداي مەن مىندەت مىنا تۇردە: قىزىل گۆارديانىڭ 4-ارمياسى ورىنبوردى بوساتتى، ورالدى ءۇش جاقتاپ قىسپاققا الدى. وسى ايدىڭ ىشىندە... وسى اي ەمەس، وسى جۇمانىڭ ىشىندە ورالدى اقتاردىڭ قاندى شەڭگەلىنەن قۇتقارادى. ءبىز سونى قوسىلا قۇتقارىسامىز. ءبىزدىڭ ورىس، قىرعىز بولىپ قۇراعان وتريادىمىز سول ورالعا ارقا بەت پەن باتىستان ات قويعان 22-ديۆيزيا مەن 25-ديۆيزياعا كومەكتەسىپ بەرگى جاقتان تيىسەمىز. اناۋ قارا كىسى، — دەدى ءابدىراحمان مامبەتتى كورسەتىپ. — جىمپيتى جاساقشىلارىن باستاپ بىزگە الىپ شىققان باتىردىڭ ءبىرى. ولار وسىدان قىرىق شاقىرىم جەردە ويىل وفيسەرلەرىن كۇتىپ قالعان كورىنەدى. ولاردى كۇتتىرمەي وسىندا شاقىرىپ كەلۋگە انا سەنىڭ زامانداسىڭ ورازدى شاپتىرعالى تۇرمىز. ول باسى-قاسىندا بولىپ، سول ەر جاساقشىلاردىڭ اراسىندا ءجۇرىپ دەم بەرگەن جاس. سەن ءقازىر ساقىپكەرەي اعاڭ ايتقانداي، جات تا دەم ال. كەشكە جىگىتتەر جورىققا شىعادى... بارىمىزدە كوتەرىلەمىز. ورالعا قاراي... — دەدىحاكىم ءابدىراحماندى قۇشاقتاي الدى.
— ءابدىراحمان اعا، مەن شارشاعانىم جوق. كەشە ءبىر شارۋانىڭ جىلى ۇيىنە ءتۇسىپ، ءۇيقىنى قاندىرىپ الدىڭ. سىزدەن تىلەيتىنىم: مەن ورازبەن بىرگە سول جاساقشىلارعا قارسىلاپ شىعايىن. ءسىز وسىعان رۇقسات ەتىڭىز... — دەپ ءوتىندى.
قالايدا جىمپيتى جاساقشىلارىنىڭ الدىنان شىعۋدى ارمان ەتىپ حاكىم ءابدىراحماننىڭ اۋزىن باقتى. قارسى الدىندا تۇرعان بۇل ءىسى ەرتەگى بولا باستاعان قايراتتى باسشىنىڭ جاۋابىن كۇتتى. ءابدىراحمان مامبەتكە ءبىر قاراپ الدى.
— مىنا ورازبايەۆقا قوسىپ سەنى ەڭ قيىن ىسكە، ءبىراققيىن دا بولسا ەر جىگىتتىڭ قولىنان كەلەتىن ابىرويلى جەرگە جۇمسايىن دەپ ەدىم. ەندى تىلەك ەتسەڭ امال جوق، — دەدى ول تاعى دا حاكىمنىڭ يىعىنا قولىن سالىپ. سونسوڭ از بوگەلدى دە ويىن تۇپتەدى. — سەنىڭ ورنىڭدا بول سام مەن ءقازىر ۇيىقتاپ تىنىعىپ الىپ، تاڭسارىدەن پولكپەن بىرگە تەكەگە ات قويىسۋعا اتتانار ەدىم. ەسىڭدە مە، جۇنىسوۆ، جازعىتۇرىم اتامان كازاك-ورىستار وتريادى ءالسىز سوۆدەپكە اقسىزدا باسسالىپ، باسشىلارىن تۇرمەگە تىققانىن؟ ەندى سول ارداقتى ازاماتتاردىڭ بوسانعانىن كورۋ دە تەرىس بولماس ەدى! ءوزىڭ بىرگە ارالاسىپ، «باتىر كازاك-ورىستاردىڭ» باتىرلىعىن سىناۋ دا جىگىتكە كەرەك-اق نارسە.
تاپ سول مينۋتتا حاكىمگە ءابدىراحمان وزگەشە كورىنىپ كەتتى. ونىڭ شىمقاي قارا مۇرتى مەن قاسى، اسىرەسە اق ەتى باعدارلاعان مويىلداي كوزى، كەلىستى مۇرىنى، تىك يىقتى سۇلۋ دەنەسى تەك قانا وسىنداي قىلاپسىز كوپتىڭ سۇيىكتى باسشىلارىنا بىتەتىن سياقتاندى. ول ءابدىراحماننىڭ وزىنە مىقتاپ سەنىپ، سىندى ساپارعا بەيىمدەي، ونى قايراي تۇسكەنىن ەلەمەدى. تەك قۋانعاننان ول:
— ءابدىراحمان اعا، جاساقشىلاردىڭ اراسىندا الا جازداي كورمەگەن دوس-جاراندارىم بار ەدى، — دەپ ءجۇزى جايناي ءتۇستى. — سولارمەن بىرگە پولكتى قۋىپ جەتەمىز عوي.
— جارايدى، — دەدى ءابدىراحمان. — ال، ءبىراق پولكتى قۋىپ جەتۋ وڭاي بولماس. بۇل ءىس ارتقا قارايلاۋدى كۇتپەيدى...
ءسويتىپ حاكىم مەن وراز اششىساي باسىندا قالعان قالىڭ جاساقشىنى پولكتىڭ ىزىمەن تەرەكتىگە باستاپ كەلۋگە جينالدى دا، 4-ارميادان تىعىز جارلىق العان ايتييەۆ پەن پارامونوۆ بولىمشەلەرى اكۋتين ديۆيزياسىنىڭ بەرگى بەتتەگى جۇزدىكتەرىن بۇيىرلەۋگە اتتانباقشى بولدى.
6
تاڭسارىدە مامبەت شىڭعىرلاۋ تۇبىندەگى ەلدەن ەكى تۇلىپ الىپ كەلدى دە:
— جاسىڭدا قايسىڭ بايگەگە كوپ شاپتىق؟ — دەپ سۇرادى، قورشالاپ ۇيىرىلە تۇسكەن جىگىتتەردەن ايقايلاپ.
جۇرت ونىڭ سۇراۋىن تۇسىنبەي قالدى. اينالا جىم-جىرت، بىرىنە-بىرى قاراپ «نە ايتايىن دەپ تۇر؟» دەگەن تۇيسىنگە تىرەلىپ بوگەلە ءتۇستى. جاسىندا بايگە اتىنا مىنبەگەن قازاق بالاسى از، ەڭ بولماسا مۇشە الىپ قاشىپ ۇيرەنگەن دالا قۋ تاقىمدارى عوي. ءبىراق ءبارىنىڭ بوگەلگەنى ءقازىر: «مامبەت ءبىر ونەر شىعارماي قويعان ەمەس. الدەقالاي ونىڭ دەگەنىن ورىنداي الماي قالىپ، پۇشايمان بولعانشا اڭدىسىن اڭداپ، جاۋاپ قاتپاي تۇرۋ ابزال شىعار» دەگەن توسىرقاۋ ەدى.
اڭقاتىدان كەلىپ قوسىلعان حاكىمنىڭ ءبىر ورىس، ءبىر قازاعىن مامبەت ءالى تاني قويماعان. ولارمەن ءتىل قاتىسىپ تا كورگەن جوق-تى. ءتىپتى ءوز جىگىتتەرىنىڭ قاسىندا كۇنى كەشە كەلىپ ولاردىڭ بۇگىن ونەر كورسەتۋگە جارارى بار دەپ ويلاماسا كەرەك. كوپتىڭ الدىنا جۇگىرىپ شىعىپ:
— مىقتى اعا، مىنا مەن كوپ شاپتىم بايگەگە. بۇكىل دۋانا مەن اڭقاتىنىڭ، قاشارسويعان مەن اششىسايدىڭ بويىندا مەنىڭ تاقىمىم تيمەگەن بايگە كوك، مۇقىم بولىپ كورگەن ەمەس. جانە ونىڭ ۇستىنە شۇعىلدىڭ مىڭ جىلقىسىنىڭ ءبارى شەتىنەن بايگە بەرمەگەن قىدىرا جالدى قىل قۇيرىق، ال، سونى باعىپ وسىرگەن، قۇلىنىنان باستاپ التى جاسار ات بولعانشا قۇلاقتاپ ۇيرەتكەن وسى الدىڭدا تۇرعان جامان ءىنىڭ عوي. انا جىلى قىسقا ايعىرمەن تۇرلان بالالارىنىڭ اتاقتى تويىندا بايگەدەن كەلگەن دە وسى... — دەپ، امانقۇل جەلدىرە جونەلىپ ەدى، ونى مامبەت:
— ءاي، سەن قايدان شىعا قالعان ەكى قۇلاعى تىك، جەر استىنان جىك؟ — دەپ اقىرىپ قالدى.
امانقۇل شوشىپ كەتتى. كەرى شەگىنە ءتۇستى. ءبىراق داۋسىن باسەڭدەتكەنمەن ايتقانىنان قايتپادى:
— ءداۋ اعا، مەن جانە اتقا دا جەڭىلمىن. دونەن تۇگىل قۇنان دا مەنى جۇك كورمەيدى. بورىك سياقتى دا كورمەيدى. ونىڭ ءتاسىلى دە بار عوي... اتقا شابۋدىڭ دەيمىن-اۋ. شاپقاندا اتتىڭ جالىن قۇشىپ جاتىپ قالساق، ەكى اياعىڭ ءجۇزىپ بارا جاتقان ادامنىڭ سيراعىنداي سوزىلىپ كەرى كەتەدى، ءوزىڭ بەينە سۇعا سۇڭگيتىن جانشا كوسىلگەن اتپەن ات بولىپ، الدىڭنان سوققان جەلدى نايزاداي سۇزەسىڭ. قوي، مەن بايگەدەن قالىپ كورگەن ەمەسپىن.
— ەندەشە سەن تۇستەن كەيىن مەنىمەن بىرگە جورىققا شىعاسىڭ. تەكەشە باقىلداپ كورگەنىڭ بار ما؟ — دەدى امانقۇلعا ءسال ەزۋ تارتىپ.
ءسۇستى ۇلكەن قارا جىگىتتىڭ باستاپقى وكتەم ءۇنىنىڭ جۇمسارا باستاعانىنا امانقۇل دا، وزگەلەرى دە جايلاسا تۇسكەندەي بولدى.
— تەكە بولىپ كورگەنىم جوق، ءبىراققوشقارشا بىرەر مەكىرەنەتىنىم بار ەدى...
— مەكىرەنگەن ادام باقىلداي دا بىلەر. الدە بورىشە ۇليتىن با ەدىڭ؟
— مۇنى مەنىڭ كاسىبىم دەي بەر، ءداۋ اعا. ىڭىردەگى اش قاسقىردىڭ سىڭسىپ ۇلۋى كەرەك پە، الدە تاڭ الدىنداعى توقمەيىل ءبورىنىڭ تورقالى بيكەشىن شاقىرعان ەسىك-تەرەزەسى جوق يەسىز قىستاۋدىڭ اقىراعانىنداي گۋلەمە ءۋىلى كەرەك پە؟
— ەكەۋى دە جارايدى، — دەپ مامبەت ءسوزدى قىسقارتتى دا، — اتىڭدى باپتا. كىشى بەسىندە شىعامىز. ءوزىڭ ءبىر سوزشەڭ نەمە ەكەنسىڭ، — دەدى.
مامبەت جىگىتتەرىنىڭ اراسىنان شىعىپ، شتاب كەتتى.
كورۋگە، بىلۋگە اۋەس امانقۇل مامبەت كەتىسىمەن تۇلىپتىڭ نەگە قاجەت ەكەنىن مۇقشاۋعا كىرىستى. اڭگىمەنى الىستان باستادى.
— ءبىزدىڭ حاجىنىڭ ۇيىندە عانا بولا ما دەسەم، مىنا ولگەن بۇزاۋدىڭ تەرىسىن بۇل جاقتا دا كەرەك ەتەدى ەكەن عوي. جىگىتتەرگە ويناۋعا كەرەك ەكەنىن بىلگەندە مەن ونىڭ ءتۇرلى-تۇرلىسىن اكەلەتىن ەدىم: بۇقانىكى كەرەك پە، بۇزاۋدىكى كەرەك پە، قۇلىندىكى مە، قوزىنىكى مە جانە ونىڭ قاي تۇستەسى قاجەت — ءبارىن دە تاباتىن ەدىم. حاجىنىڭ شولانى تولى: ءتىپتى نەشە جىلعى تۇلىپ كەرەك بولسا، سونشا جىلعىسىن. حاجىنىڭ تۋعان جىلىنان بەرگىسىن دە تابار ەدىم، — دەدى.
— ءاي ءوزىڭ دە كوبىك اۋىز جىگىت ەكەنسىڭ، ءسوز ەمەس، اۋزىڭا تۇسكەننىڭ ءبارىن سويلەيسىڭ. مۇنى ويىنعا كەرەك دەپ پە ەدىڭ سونشاما، — دەپ، ءبىر جىگىت وعان رەنىش ءبىلدىرىپ سالدى.
— جوق-اۋ دەيمىن، — دەپ ارىلەي ءتۇستى امانقۇل. — اكەلگەن سوڭ ءبىر وڭدىسىن اكەلسەيشى. مىناۋ نە؟ شالا تۋعان ءبىر الا بۇزاۋدىڭ تەرىسى. جانە ءوزىن نىعىزداپ كەپتەمەپتى دە. بۇعان سيىر دا ىڭىرانبايدى، كورەرسىڭ.
— بۇزاۋسىز سيىردى ءيىتۋ ءۇشىن ەمەس، نادان نەمە. بۇل جاۋ ۇركىتۋگە. جاۋدىڭ اتىن ۇركىتۋگە، — دەدى الگى جىگىت قاباعىن ءتۇيىپ.
— ءبالي. ىشىنە سابان تىعىپ قاتىرعان ولگەن بۇزاۋدىڭ تەرىسىمەن جاۋ ۇركىتەتىن بولساڭ، وندا سوعىسۋدىڭ كەرەگى نە! ورىستارعا قارسى مەن شۇعىل حاجىنىڭ شولانىنداعى بار تۇلىپتى شىعارىپ قويايىن وندا.
تانىس ەمەس جىگىت امانقۇلعا نارازى پىشىنمەن تەرىس اينالىپ كەتتى.
— امانقۇل، مۇنىڭ نەگە كەرەك ەكەنىن مامبەت اعاي ايتادى عوي. قوسشىلىققا سەنى تاڭداپ الدى. ەندى تەك ايتقانىن تاپجىلدىرماي ورىنداۋعا تىرىس. وڭاي بىتەتىن ءىس جوق، ءبارى دە تاباندىلىقتى كەرەك ەتەدى، — دەپ شىڭداي ءتۇستى حاكىم ونى بۇل اڭگىمەدەن ءبولىپ.
امانڭۇل سوندا دا قويمادى.
— جوق، ەندى دەگەنىم-اۋ. بىلمەۋ جاقسى ەمەس. تۇلىپ ەكەش تۇلىپتا ەنەسىنىڭ قاي جاعىنان اپارۋدى كەرەكسىتەدى. مىنانى مەن ورىستاردىڭ جەل جاعىنان اپارامىن با، ىق جاعىنان اپارىپ كورسەتسەم بە؟
— تفۋ، — دەپ جەرگە تۇكىردى الگى جىگىت.
الايدا، بۇگىنگى جورىقتىڭ ءمان-جايىن تولىق تۇسىنگەن ەشكىم بولمادى. اسىرەسە تۇلىپ جايى كوبىنە جۇمباق بولدى. «جاۋ ۇركىتۋگە كەرەك» دەگەن جىگىتتىڭ بولجالى دا ءدال بولجال ەمەس ەدى. از ۋاقىت وتكەننەن كەيىن مامبەت قايتا ورالدى. ونىڭ قاسىندا ءابدىراحمان ايتييەۆتىڭ ءوزى بار ەدى.
— جىگىتتەر! — دەدى ول وزگەشە ءبىر نىق، ۇنمەن. سونسوڭ از كىدىرىپ اينالا انتالاي قالعان جىگىتتەردى كوزىمەن ءبىر ءسۇزىپ ءوتىپ: — جىگىتتەر! اتامان اسكەرىنىڭ اتتى پولكى جايىقتىڭ وسى بەتىندە. ونىڭ ءبىر بولشەگى شىڭعىرلاۋدى ورلەپ اڭدالاعا جەتتى. بۇل بولشەكتىڭ سانى ءبىر-اق جۇزدىك. ءبارى دە كادىمگى ورال بويىنىڭ كازاك-ورىستارى. وسى جۇزدىككە قارسى امال جاسايمىز. ەگەردە ءىسىمىز وڭعا باسسا جاۋدى كەلگەن ىزىمەن كەرى قاشىرامىز. ال كەرى قاشقانىن دا، تاسقۇدىققا قاراي ورلەگەن ەكىنشى جۇزدىكتى دە بەلان وتريادى ءبىر بۇيىردەن سوعادى. سوققاندا وڭدىرماي سوعادى. ويتكەنى جاۋ كۇشىنەن ءبىزدىڭ كۇشىمىز اناعۇرلىم باسىم. جانە ءبىزدىڭ سۇيەنىشىمىز كۇشتى — ءوز ەلىمىز، ءوز جەرىمىزدەمىز. سوندىقتان اسقان جىگەرمەن، قايراتتىلىقپەن، قايىسپاس تاباندىلىقپەن ىسكە كىرىسىڭدەر. وزەكتى جانعا ءبىر ءولىم. ازاتتىق ءۇشىن، تەڭدىك ءۇشىن قان مەن جان پيدا. دايىن بولىڭدار!
— دايىنبىز! — دەپ قالدى جاقىنىراق تۇرعان جىگىتتەر. — باستا، ابەكە!
— باستا!
— باستا! — دەستى جامىراپ،
— مامبەت، جينال، — دەدى ءابدىراحمان، ورازبايەۆقا قاراپ.
ءسويتتى دە ءوزى قايتادان شتابقا قاراي ءجۇردى.
— مىنىڭدەر اتقا! — دەپ بۇيرىق بەردى دە، مامبەت ءوز اتىنا بەتتەدى.
مامبەتتىڭ ون جىگىتى «بايپەگە كوپ شاپقان» امانقۇلدى قوسىپ الىپ، ون ءبىر بولىپ جونەلە بەردى.
اقبۇلاقتان شىعا بەرىپ، مامبەت ەكى جىگىتىن، مىلتىقتارىن ەرلەرىنىڭ قاستارىنا تۇڭىرتا ىلگىزىپ، العا قاراي جونەلتتى. ەندى ءبىراز جۇرگەننەن كەيىن امانقۇلدى قولىنىڭ ۇشىمەن نۇسقاپ وزىنە شاقىردى دا:
— سەنى جىلقىشى دەيدى. الدىڭنان ءبىر ءۇيىر جىلقى شىقتى، سول جىلقىنى بورلىكتىرە قۋىپ كەتۋگە تۋرا كەلدى. سوندا سەن باقتاشىعا بوي بەرمەي قالاي قۋىپ كەتەر ەدىڭ؟ — دەدى.
امانقۇل ونىڭ بەتىنە قادالا قاراپ الدى دا، ەزۋ تارتتى.
— بورلىكتىرە قۋۋ دەگەن بورىشە قۋۋ دەگەن ءسوز. ال، ءبورىنىڭ ءبىرى جاتىپ قالادى دا، ءبىرى الىستان بۇگەجەكتەپ كەلىپ جىلقىنى ۇركىتىپ جىبەرەدى. ۇرىككەن جىلقىنى جانامالاپ شاۋىپ، قايىرمالاپ، جاتقان بورىگە قاراي ايدايدى. جاتقان ءبورى دەڭىنە كەلگەنىن قارعىپ بارىپ شاپتان الادى دا جارادى...
— مەن ساعان ءبورىنىڭ قالاي جاراتىنىن ايت دەپ تۇرعانىم جوق. ءبىر ءۇيىر جىلقىىى ءوزىڭ قالاي قۋىپ اكەتەسىڭ، سونى سۇرايمىن.
— الدىمەن تونىمدى اينالدىرىپ كيەمىن. سونسوڭ قۇرىقتىڭ باۋىنا قارا قاقباق بايلايمىن دا، ىسقىرا شاۋىپ، قالاعان جاعىما ءبىر ۇركىتىپ الىپ سىلتەي بەرەمىن. ءبىر ەلىرىپ العان جىلقى ءومىرى توقتامايدى — تەك تونىڭدى جەلپىلدەتىپ، قارا قاقباقتى قالتاڭداتىپ كو زىنە تۇسە بەرسەڭ بولدى، جاۋ قۋعان مالداي جوسىپ بەرەدى.
— ەندەشە، ءقازىر انا كۇپىڭدى اينالدىرىپ كي. سونسوڭ الا تۇلىپتىڭ موينىنا جىڭىشكە قىل ارقاندى بايلاپ جىبەرىپ، ءبىر ۇشىن تاقىمىڭا باس تا سوناۋ توبەنىڭ باسىنا قاراي شاپ. جىلقى الاتىن جايىڭدى كورەيىن، — دەدى مامبەت امانقۇلعا.
امانقۇل بۇيرىقتى ەكى ەتكەن جوق. ول كۇپىسىن اينالدىرىپ كيىپ، سۇپپا بوركىنىڭ ىشكى ەلتىرى جاعىن سىرتىنا قاراتىپ كيىپ تە الدى. الا تۇلىپتى ارتىنا بوكتەرىپ، قانجىعاسىنا بايلاپ سوڭىندا كەلە جاتقان جىگىت جالما-جان جىڭىشكە قىل ارقاندى ءىشىن كەرگىشتەپ قاتىرىپ تاستاعان بۇزاۋدىڭ مويىنىنا تۇزاقتاپ بەكىتتى دە، ەكىنشى جاعىن امانقۇلدىڭ قولىنا ۇستاتتى.
ءومىر بويى ات ۇستىندە ءوسىپ، جىلقى قۋىپ ۇيرەنگەن امانقۇلدىڭ اتى دا وزىنە لايىق ەكەن: جىگىت ىسقىرىپ قالىپ، ات جالىن قۇشا ىلگەرى ۇمتىلعاندا بۇل جىلقى بەينە قاسقىر قۋعانداي قوس قۇلاعىن جىميتىپ الىپ كوسىلە جونەلدى. الىستان قاراعان جانعا امانقۇل ات ۇستىندە تاڭۋلى جاتقان ءبىر جانۋارداي كورىندى. ال ۇزىن قىل ارقان تاعىپ سۇيرەتكەن الا بۇزاۋدىڭ تۇلىبى بەينە ءبىر جىنشا سەكىرىپ، قارعىپ قۇلاپ، قايتا تۇرىپ، ءتورت اياعى ءار شوكەنىڭ باسىنان ءبىر اتتاپ جاتقان الدەبىر ۇرەي شوشىرلىق جاندى حايۋاناتتاي-اق سەلتەڭدەتەدى. امانقۇل ىسقىرىقتى ۇدەتىپ، شابىستى كوسىلدىرىڭكىرەگەن سايىن ول ءبىر مال تۇگىل ادامدى ۇركىتەرلىك داۋ-پەرىنىڭ ءوزى بولدى دا كەتتى...
— جارايدى. ءبىراق الدىڭنان شىققان جىلقىنىنىڭ قولىندا قارۋى دا بولادى. سودان جاسىپ قالىپ، ءوزىڭدى دە، وزگەنى دە شەرمەندە قىلىپ جۇرمە. ەر جىگىت ولەدى، ولمەسە ىستەرىن ىستەپ شىعادى، — دەدى مامبەت، امانقۇلدى كەرى شاقىرىپ الىپ.
ون ءبىر ادام شىڭعىرلاۋدىڭ جاعاسىمەن تومەنگى اققالاعا قاراي اسا بەردى. اققالا اقبۇلاقتان وتىز بەس شاقىرىم جەر-دى. بۇل ەكى سەلەننىڭ ناق ورتاسىندا تىكساي جاتىر. كەشە كەشكى حابارعا قاراعاندا كازاك-ورىستاردىڭ بارلاۋشىلارى تىكسايعا دەيىن ورلەپ كەلىپ، ءبىراق الدەنەدەن ۇرىككەن جاندارشا وزىنشە كەرى شاپقىلاپ كەتكەن. مامبەت جارىقتا سول تىكسايدى باسىپ وتۋگە تىرىستى. ول جىگىتتەرىن جالعىز اياق قىر جولىمەن قاسقىرشا شۇبىرتىپ، سيرەك شوقىراقتاپ، ءجيى-جيى اياڭداۋمەن وتىردى.
كۇز كۇنى قىسقا، كەشى ۇزاق. دالادا كوپ جارتىپ داعدى العان مامبەتتىڭ ويى كۇن ۇياسىنا كىرەر-كىرمەستە تىكسايدان ءوتىپ، جۇرت ورىنعا وتىرىپ جەتپەي اققالاعا قۇلاپ كەتۋ ەدى. بۇل كوزدەگەن جەرىنە جەتىپ جىعىلعان كەزدە ارت جاقتاعى قالىڭ قول دا تىكسايدان ءوتىپ اققالاعا ءتونىپ ۇلگەرمەك. ەگەردە جاۋ قارسى كەزدەسىپ جول بوگەلمەسە، بار ارەكەتتى ىڭىردە ءبىتىرىپ الىپ، ءتۇن بويى تورىپ، تاڭ اتا كىشكەنە قالاعا،قيقۋلاپ كىرۋ عانا قالماقشى.
تىكسايعا ءتونىپ كەلگەندە جورتۋىلشىلاردى قارا قاسقا اتتى دەمبەلشە سارى جىگىت قارسىلاپ الدى.
— جول اشىق، باتىر. ايالداپ اس جەپ، اتىڭا تىنىس بەر. ارعى جاعى ءساتى تۇسسە كوزدى اشىپ-جۇمعانشا بىتەتىن نارسە، — دەدى ول مامبەتتىڭ جانامالاي كەلىپ قولىن الىپ.
— مالشىڭ دايار ما، سونى ايتشى، ەرعالي، — دەپ سۇرادى مامبەت، — اس جەۋگە ۋاقىت جەتپەي قالار.
— ون بەس، ون التى شاقىرىم جەرگە كەز بايلانباي جەتەسىڭ.
— جەتكەندە... — دەپ بوگەلىپ قالدى مامبەت. — كەشكى ات سۋارۋدان قالسا، ءىستىڭ تەرىسكە اينالعانى. مىنا قاقاعان سۋىقتا تاڭدى دالادا توسۋ قيىنعا سوعار.
— دەگەنمەن جىلىنعان جوق، ماكە..
— مالشىنى ايت.
— مالشى قارسىلايدى...
— وندا، ەرعالي، ءبىر-بىر توستاعان قۇرت. تەك تەزىرەك بولسىن. باسقاسىن كەرى ورالعاندا دامدەرمىز.
ەرعالي كەرى شاپتى.
ساي باسىنداعى ۇيگە ەرعالي ارقان بويى-اق وزىقكەلسە دە، مامبەتتىڭ ايتقان ءبىر-بىر توستاعان قۇرتىن دا، قارپىپ جەيتىن قويدىڭ سالقىن ەتىن دە داستارحانعا قويىپ ۇلگىرتكەن ەكەن. اتتارىن ەسىكتىڭ كوزىنە ىلە سالىپ، جاۋ-جورىق سالتىمەن ۇيگە ەكى-ەكىدەن كىرىپ ون جىگىت ءا دەگەنشە قوي سورپاسىنا ەزگەن قۇرت ءسىمىرىپ، قوس قولداپ ەت اساپ شىقتى. مامبەت سوڭىنان كىردى. تورگە ءۇنسىز سالەم ەتىپ، ءبىر تىزەرلەي داستارحان شەتىنە وتىرا كەتتى دە، تاباق ىشىندەگى وڭاشا قالعان باستىڭ ماڭداي قۇيقاسىن سىدىرىپ اۋزىنا سالدى، تاڭدايىن جەدى. بارماعىمەن باسىپ، كوزدى ۇياسىنان شىعارىپ اسادى. ۇسىنا بەرگەن ايەلدىڭ قولىنان الىپ توستاعان قۇرتتى تۇتاس ءسىمىردى.
سونسوڭ:
— راحمەت، جەڭگە، — دەپ ورنىنان تۇرەگەلدى.
ورتا جاسقا كەلىپ قالعان بيداي ءوڭدى ايەل ىلەسە شىعىپ، مامبەتتىڭ قاسىنا تامان جاقىنداي ءتۇستى. مامبەت ونى اتتاندىرار دەپ ۇمىتتەندى بىلەم، تىزگىنىن ۇستاپ، اتىن كولدەنەڭدەتە ءتۇسىپ ەدى، ايەل وڭ قولىمەن جاعىن سيپادى دا:
— باتىر، جورىققا ەردى جار اتتاندىرادى، جارعا جىگىتتى جەڭگە اتتاندىرادى. ەكەۋىن دە كورگەن شىعارسىڭ. ال، مەن اپالىق ەتەيىن، جولىڭ بولسىن! — دەپ، ايەل كولدەنەڭدەگەن اتقا جەتىپ كەلىپ ماڭدايىنان سيپاپ ءوتتى.
7
جورتىپ وتىرىپ جەتى-سەگىز شاقىرىم جەر العاننان كەيىن ەرعالي:
— مىناۋ، قاراسايدىڭ قىرقاسى، ءقازىر اققالا دا كورىنەدى، — مامبەتكە.
مامبەت بۇل جاقتا بولىپ كورگەن جوق ەدى.
— قالا وزەننىڭ قاي بەتىندە؟ — دەپ سۇرادى ونان.
— ارعى بەتتە.
— وندا قاي جەردەن وتەمىز؟
— جامان وتكەلدەن. سۋى ات باۋىرىنان كەلمەيدى، بيىل جاڭبىر از جانە مۇز قاتىپ قالعان. اسىرەسە اقسۋدان ءارى وزەننىڭ كوپ جەرى ات كوتەرەرلىك، — دەپ ەرعالي وعان بىلەتىن جەرىنىڭ سىرىن بايان ەتە باستادى.
مامبەت ەندى سۇراقتامادى، ول ءوز ويىمەن شۇعىلدانىپ، اينالانى كوزگە شۇيە بەردى دە «ءزانتالاق ءبىر وڭ جانباستان كەلسە» دەپ كۇبىرلەپ قويدى. ونىڭ بۇل ءسوزىن ەرعالي اققالاداعى كازاك-ورىستارعا ايتقانى شىعار دەپ توپشىلادى.
بۇلاردىڭ سوڭىندا شىققاننان اڭگىمەلەرى جاراسىپكەلە جاتقان جاپالاق پەن امانقۇل تۇرا قالىپ، باتىس جاققا قولدارىن شوشايتىستى.
ەرعالي ولارعا:
— جۇرىڭكىرەڭدەر! — دەپ ايقايلاپ ەدى، ەكەۋى الدەنەگە ەسى كەتىپ الىستاعى قالا جاققا قادالا ءتۇستى. ولار قالانىڭ ىشىندە اتتىلى ادامدار بارىن بايقادى.
قان مايداندا ەكى جاق جاعاسىندا ساپتاعى قولدىڭ اسكەرلىك ونەرى، قۇرالىنىڭ باسىمدىعى جانە وعان قولباسشىنىڭ تاپقىرلىق ءادىسى تەڭ كەلسە جاۋ قامالىن بوكسەرىپ جۇگىرە بەرەرى حاق. ءبىراق كەي كەزدە قۇرال مەن سول قۇرالدى قولدانۋ ونەرىنىڭ مۇلتىكسىزدىگىنە قاراماي قارا باساتىن اسكەر دە بولادى. سونىڭ ءبىرى ساقاداي سايلانعان اتتى كورپۋستىڭ گەنەرال اكۋتين باسقارعان ديۆيزياسى ەدى. بۇل ديۆيزيا الا جازداي «جالاڭ اياق» چاپايدان تاياق جەپ، ورال قالاسىنىڭ باتىس جاق ارقا بەتىندە مايدان شەبىن بەرىك ۇستاي الماعان-دى. ال، 25-ديۆيزياعا 22-ديۆيزيانىڭ بريگادالارى قوسىلىپ دەكابردىڭ باس كەزىندە قالاعا ەكى جاقتان ات قويعاندا اكۋتيننىڭ اتاقتى كازاك-ورىستارى توزعان بوزدەي تىگىسىنەن ىدىراي بەردى. كامەنكانىڭ تۇبىندە ونىڭ ءبىر پولكى قىزىل گۆارديامەن قارۋىن تاستاي بەرىپ وي باۋىرىمداپ تابىستى. بۇعان باس سەبەپ: ادامشىل ماقساتتى ۇگىت پەن ناسيحاتتىڭ نىساناعا ءدال تيگەندىگى بولسا كەرەك. وكوپتا، جاۋىنگەر اراسىندا: «جەر شارۋانىكى»، «زاۆود جۇمىسشىنىكى»، «ورىس ەڭبەكشىسى ورىس ەڭبەكشىسىنىڭ جاۋى ەمەس»، «سوۆەت وكىمەتى قاناۋشى الپاۋىتقا عانا قارسى، ونىڭ تاياعىن سوعۋشى اق گەنەرالدارعا قارسى» دەگەن ۇران-ۇندەۋلەر تالايعا وي سالعان؛ وي سالۋمەن عانا قويماي، قىلىشتاسقان ەكى جاقتى قۇشاقتاسىپ تابىسۋعا جەتەكتەگەن...
مۇنىڭ ۇستىنە، ويدا، قىردا، سەلو مەن ستانسيادا، ءتىپتى الىستا جاتقان بەيعام اۋىلدىڭ ىشىندە ارقاسىنا زۇلىمدىق باتقان جانداردىڭ قارۋ ۇستاپ باس كوتەرۋى «ەر جۇرەك كازاك-ورىستارىنىڭ» ەرلىك سالتىن ءتۇپ كوتەرە وزگەرتە باستاعان. باسىنۋ ورنىنا باس قورعاۋ، شابۋىلدان گورى شەگىنۋ سەزىمى كوبىرەك بيلەگەن-دى. بۇعان بۇرىنعى «تۇك سەزبەيتىن قارا شەكپەن» مەن «تاعى وسكەن قىرعىزدىڭ» ىشتەن شالعان ءايلا-تاسىلى قوسىلىپ، جايىق بويىن ءبىر شىبىقپەن ايداعان كازاك-ورىستىڭ كۇن ساناپ بەرەكەسى قاشا بەردى. ءبىراق سوڭعى سوققى شەكەسىنە تيە قويماعان گەنەرال اكۋتين بۇقار بەتتەگى پارتيزاندىق قيمىلعا قارسى ءبىر پولكقا جۋىق كازاك-ورىستى مەنوۆوي دۆور مەن تەرەكتى ستانسياسىندا ۇستادى. نەگىزگى جاۋى سامارا مەن ساراتوۆتان شىققان قىزىل گۆارديانى توقتاۋ ءۇشىن ءىش جاقتىڭ تىنىش تۇرۋى كەرەك بولدى. ءبىراق بۇل بولىمدەردى دە تىنباي ىعىستىرىپ كەلە جاتقان قىزىلدارعا قارسى اتتاندىرۋعا تۋرا كەلدى. وسى ساعاتتا بۇقار بەتتەگى جۇزدىكتەردىڭ ورنىن باسىپ تىلدى بەرىك ۇستاپ تۇرۋعا ورالدىڭ ۆويسكو وكىمەتى جىمپيتىنىڭ جاساقشىلارىن الدىرۋدى ماقۇلداپ ەدى. ال، ءبىر پولكقا تاياۋ جەتى جۇزدىكتىڭ ءبىر تۇندە بەسەۋىن ورال قالاسىن قورعاۋعا الدىردى دا، قالعان ەكى جۇزدىكتى جانشانىڭ جاساقشىلارى كەلگەنشە ورنىندا قالدىرىپ قويدى. قالدىرىپ قانا قويعان جوق، پارتيزان وتريادتارىن قورقىتىپ ارەگىرەك ىسىرىپ تاستاۋ نيەتىمەن كازاك-ورىستار اباي-قوقاي قيمىل جاسادى. ەكى جۇزدىكتى تەرەكتىدەن قابانباي قاقپاقتىعا دەيىن، ونان دا ءارى شىڭعىرلاۋ بويىنا ورلەپ بوي كورسەتۋ مانيەۆرىنە جىبەردى.
وسى بوي كورسەتۋ مانيەۆرىنە شىققان كازاك-ورىس جۇزدىكتەرىنىڭ جولىن توسىپ، بەرگى جاعىنان بەلان، ارعى جاعىنان ايتييەۆ قوزعالعان. بۇلار كازاك-ورىستىڭ قانشا جۇزدىك ەكەنىن كۇنى بۇرىن ءبىلدى. ورالعا تىقىر تايانعانىن الدىندا تاشلىعا بارىپ قايتقان اندرەيەۆ ايتىپ كەلگەن. اقتاردىڭ لاعىپ شىققان جەتىم جۇزدىكتەرىن توقتاتۋ عانا ەمەس، اندرەيەۆ ورالدى العاننان كەيىن نەگىزگى ۆويسكو اسكەرىن قازاق بەتىنە شىعارماۋ، تەگىن تاماق پەن تەگىن جەم، شوپتەن قاعىپ، جايىقتىڭ ەلسىز جاتقان وڭ جاق جاعاسىمەن ىسىرۋ ماقساتىن كوزدەپ ەدى...
و زاماننان بەرى كەڭ ساحارادا ءبىر كۇندىك، ەكى كۇندىك جەردەگى دۇشپانىنا قارا قۇيىن شابۋىل جاساپ ۇيرەنىپ قالعان قازاق جىگىتتەرى بار ونەردى جاۋدىڭ توبەسىنەن تۇسۋگە، قازاق تاسىلىمەن قارسى تاراپتىڭ اتىن الىپ قارا جاياۋ قالدىرۋعا جۇمسادى. بۇعان ءابدىراحمان ەڭ سەنىمدى، ەڭ مىقتى، ءومىر بويى جىلقى قۋىپ وسكەن، ورىس اراسىندا سان جىل بولىپ، بىلەگىنىڭ كۇشىمەن باس تەڭدىگىن قورعاپ كەلە جاتقان مامبەتتى جۇمسادى.
— قالاي الساڭ، ولاي ال، اققالاداعى اتتى قازاق جۇزدىگىنىڭ اتىن قۋىپ ال. جاياۋ ءجۇرىپ قويشىعا دا قول كوتەرە المايتىن باتىرلاردىڭ ارتىنا سودان كەيىن مەن مىنا قارالاردى قاپتاتىپ كورەيىن، — دەگەن ول كەشە.
ءسويتىپ، مامبەت اققالاعا ءتونىپ كەلىپ، كۇن ەكىندىگە تايانعاندا كازاك-ورىستاردى الىستان تورىپ تۇردى. ول ىمىرت ۇيىرىلە ات الۋ شابۋىلىنا كىرىسۋدىڭ قامىن جاسادى. قالادان ءتىل الۋعا جانسىز ەتىپ ايتييەۆتىڭ قايناعاسى پارتيزان ەرعاليدى جونەلتتى. قالعاندارى جار استىنا ءتۇسىپ ىقتاسىنعا بوي تاسالادى، قوراعا تۇسەر قاسقىرداي، ءار جەردەن ءبىر باس قىلتيىپ قاراۋىل قاراپ، جىلجي-جىلجي ەرعالي ايتقان جامانوتكەل اۋزىنا دا جەتتى.
ەرعالي اقشام كەزىندە-اق قايتا ورالىپ، ون جىگىتتى ەندى قالانىڭ تۇبىنە جەتەكتەدى.
— ءقازىر باقتاشى دىبىس بەرەدى، — دەدىول، ەڭ شەتكى كىشكەنە شىم قوراعا كوزىن تىگىپ.
شىم قورا-جاي وزەننىڭ قويناۋىنا ۇيىرىلگەن قالادان كورىنە وقشاۋ تۇرعان ءبىر جارلىنىڭ جالعىز ءۇيى بولسا كەرەك، ءبىراق وسى كەز ونىڭ يەسىز ەكەنى الىستان-اق كورىنىپ تۇر؛ توڭىرەگىندە نە مال جوق، نە پىشەن جوق، كەشكى سىعىرايعان شام جارىعىنىڭ ورنىنا سوقىر جاننىڭ كوزىندەي، كىشكەنە تەرەزەلەرى انادايدان ۇڭىرەيىپ كورىنەدى.
— دىبىس ەمەس، — دەدى ەرعالي ازدان كەيىن، جاڭىلىس ايتقانىن بايقاپ قالىپ. — انا يەسىز شىم ءۇيدىڭ تەرەزەسىنەن «شايتان شىراق» جىلتىلداسا بولدى، ىلگەرى ۇمتىلامىز.
— قازىردەن-اق سوندا جەتىپ بۇقساق بولماي ما؟ — دەپ ەدى جاپالاق، ەرعالي ونى تويتارىپ تاستادى.
كازاك-ورىستار اقىماق حالىق ەمەس. ولار كەشكە قاراي قالانىڭ ءتۇبىن تورىپ وتۋىنە دە مۇمكىن. ال «شايتان شىراق» كورىنىس، «اڭدۋشى جوق، اتتى سۋاتقا ايدايدى» دەگەن ءسوز.
ات سۋارۋ، سۋات ويۋ دەسە بىلگىشتىگىن ءبىر بايقاتىپ قالاتىن امانقۇل دا ءسوز ۇلەسىن الدى.
— سۋات نەشەۋ ەكەن ءوزى؟ ءبىز بۇل جاعىنان كۇتىپ وتىرعاندا، قالانىڭ ەكىنشى جاعىنا ايداپ كەتپەسىن ماستەكتەرىڭ. اقساقال، سەن و جاعىن ويلادىڭ با؟
— ساسپا. سۋات اۋزىنداعى كۇتىر اناۋ شىم قورا. وزەننىڭ قالاعا ەڭ جاقىن جەرىنىڭ ءوزى وسى. ارمەن قاراي ايداسا ءبىر قيىر جول. كازاك-ورىستار اقىماق حالىق ەمەس.
— اقىماق حالىق ەمەس، اقىماق حالىق ەمەس... ماعان سولاردىڭ اقىماق بولعانى كەرەك ەدى، اقساقال. سەن قايتا-قايتا اقىلدى دەيسىڭ، قۇدا تۇسەتىن ادامشا، تەگى.
— اي، سەن سۋايت بالا، ءسوزدى ازايت. كوپ سويلەيتىن نەمە ەكەنسىڭ ءوزىڭ. بوس اڭگىمەنى قويىپ ونان دا انا تۇلىبىڭدى قالاي «ويناتۋدىڭ» قامىن كوزدەسەڭ ەتتى.
— بوس سوز ەمەس، اقساقال. كازاك-ورىستىڭ اقىلدى بولعانىنان اقىلسىز بولعانى ارتىق...
باعانادان ءىستىڭ نەدەن باستالىپ، نەمەن تىنارىندولبارلاپ كەلە جاتقان مامبەت اتتان ءتۇسىپ ايىلىن بەكىتتى، بوركىن باسا كيدى، بەلبەۋىن جوندەدى. سونسوڭ قالا جاققا ەڭكەيىپ ءبىر قاراپ الىپ، الدەنەگە قۇلاعىن توستى.
— كازاك-ورىس اقىماق تا ەمەس، ايلاسىز دا ەمەس، ونى قوي. اتتارىن ءقازىر ءبىرىن جەتەكتەپ، ءبىرىن ايداپ سۋاتقا كەلەدى. انە قوزعالا باستادى... قورقاق ادام قولعا تۇسەدى، قورقاق ادام ءىس بىتىرمەيدى. الدىمەن وسىنى ويلا. جىلقىشى، سەن جاپالاق ەكەۋىڭ ۇركىتەسىڭ، باسقا سابالاپ الگى وتكەلگە ايدايسىڭ، ەرعالي ەكەۋمىز قاردىلىڭ ەتەرى تابىلسا، جانىن جاھاننامعا جىبەرەمىز. ۇقتىڭدار ما؟ ازىرلەنىڭدەر، — دەدى مامبەت اتىنا ءمىنىپ الىپ.
ءبارى دە ەتەك-جەڭىن جيناي ءتۇستى، تىزگىندەرىن تەجەپ تاقىمدى قىسۋعا دايىندالدى. امانقۇل باسىنا شالماسىن وراي سالىپ، ءبىر ۇشىن قولتىعىنا قىستى. ءسويتتى دە ول:
— وي، توندى اينالدىرماپپىن عوي، — دەپ شاپشاڭداپ ۇستىندەگى اق تونىن شەشىپ، ونى اينالدىرىپ جىبەرىپ قايتادان كيدى. شالماسىن دا قايتا وراپ، سۇپپا بوركىنە بەلبەۋلەپ بەكىتتى دە، ۇزىن ۇشىن سول قولىنا وراپ الدى. سونسوڭ ول بوكتەرگەن تۇلىپقا دا «اق كويلەك» كيگىزدى. ءبارىن ىستەپ بولىپ، داۋسىم شىعار ما ەكەن دەگەن ادامشا ەكى رەت ءىشىن تارتىپ تاڭەرتەڭگى قانشىعىمەن قاۋىساتىن قاسقىرشا، ءۇنىن بۋلىقتىرىپ ىشتەن شىعارىپ «ۇلىپ بايقادى». بۇل قاسىنداعىلارعا بەينە الىستان كەلگەن ءبورىنىڭ جان تۇرشىكتىرەر ۇنىندەي كۇمپىلدەدى...
شىم ۇيدەن «شايتان شىراق» جىلتىلدامادى. جار استىندا بۇققان ون ادام كەزەك-كەزەك باس قىلتيتىپ قاراپ جاتتى. ۋاقىت سوزىلا بەردى. شىم قىستاۋدىڭ تۇبىندە قىبىر دا كورىنبەدى، ۋادەلى شىراق تا جاعىلمادى.
— ءبىر نارسە بولماعاي ەدى... — دەپ كۇبىرلەدى ەرعالي شىداماي.
ءبىراق وسى كەز جار جيەگىنە اتىمەن كوتەرىلىپ قاراۋىل قاراعان مامبەت كەرى بۇرىلدى دا:
— جىگىتتەر، ەرىڭدەر سوڭىمنان! — دەپ وزەننىڭ جيەگىمەن قالاعا جورتا جونەلدى.
ول بوگەلمەستەن جار استىمەن لەكىتە ىلگەرىلەي بەردى، ەشبىر قاۋىپ-قاتەرسىز، بەينە ءوز ۇيىنە كەلە جاتقان قوجايىنداي، ەلەڭ ەتپەستەن استى.
ارتىنداعىلار شۇبىرا ءتۇستى. الدەن ۋاقىتتا مامبەت جاردان تىك كوتەرىلىپ، قىر باسىندا قازىقتاي شانشىلىپ قالدى. ول جاق، ءبۇل جاعىنا كوز تاستاي سالىپ، كەيىندەگىلەرگە قولىن سەرمەپ:
— تارت، جاپالاق! جىلقىشى، جونەل! انا ارت جاقتان! — دەپ كوزەدى.
ءسويتتى دە ءوزى قالاعا قاراي جونەي بەردى. قىر باسىنا شاۋىپ شىققان جاپالاق پەن امانقۇلدىڭ كوزىنە دوڭىنەن ءوتىپ كەتكەن ءبىر ءۇيىر جىلقى شالىندى. ول ءۇيىر جىلقىنىڭ الدىندا ءۇش اتتىلى، ارتىندا قايىرا ايداپ ەكى ادام جيناقتاپ بارادى ەكەن. الدىمەن جاپالاق ىسقىرىپ قالدى دا مامبەت كەزەگەن قالا مەن ەكى ورتاداعى بوس الاڭعا قاراي قۇيىنداتا جونەلىپ ەدى، ىزىنشە اتىنىڭ باسىن تەجەي ءتۇسىپ، امانقۇل تەكە بولىپ باقىلداپ-باقىلداپ الدى دا، مەكىرەنە شاپتى. ول سۋاتقا ايداعان كوپ اتتىڭ سوڭىنان تۇرا شاپتى. مۇشەلىك جەر اعىزىپ كەلىپ تاعى دا باقىلدادى... سونان سوڭ تاعى دا مەكىرەنىپ الىپ، ەندى دۇڭكىلدەتە كەلىپ داۋىلپاز قاقتى. كەشكى ءىڭىر الەمىندە قويناۋدى نە جىن، نە شايتان جايلاپ كەتكەندەي بولدى. قالادان ءبىر شاقىرىمداي جەرگە شىعىپ كەتكەن ويىندا تۇك جوق كازاك-ورىستار قۇتى قاشارلىڭ تەكەنىڭ باقىلى، داۋىلپازدىڭ ساتىرى، ىسقىرىق پەن الدەبىر جەر ءبۇيىرىن تۇسىرەرلىك الەم-تاپىرىق دىبىس ميداي ارالاسىپ ىعى-جىعى بولدى دا كەتتى. مۇنداي جايدى بۇرىن كورۋ تۇگىل قۇلاعى ەستىمەگەن كازاك-ورىستار مەن نوقتا-جۇگەنىن باسىنا ءتۇرىپ ايداعان اسكەر اتتارى ءدۇر ەتىپ جوڭكي ءتۇستى. تاپ وسىنى كۇتكەندەي «نە بولىپ قالدى؟» دەپ ەلەڭدەگەن اتشىلارعا امانقۇل ەندى تۋرا شاپتى.
— ييسۋس حريستوس! — دەدى ءبىرى، سوڭىندا جىن سەكىرىپ، اق شاشى شۇباتىلىپ جانىنان وتە شىققان جاندى ەلەستى كورگەندە.
جولدان جالت بەرگەن كازاك-ورىستىڭ اتى قارعىپ-قارعىپ كەتتى — الدەنەنىڭ ءتۇبى ءتۇسىپ كەتكەندەي جاندى ەلەستىڭ ءون بويى تاعى دا ساتىر-سۇتىر، كۇتىر-كۇتىر ەتكەندەي بولدى.
ات تا، ادام دا ەندى دۇركىرەگەن شابىسقا سالدى، الا كولەڭدە نە بولعانىن ايىرا المادى. شۇباتىلعان اڭ شاشتى الباستىمەن قاتار، ونان دا ۇرەيلى قارا الباستى پايدا بولدى، ءبىر وكىرىپ، ءبىر ءىشىن تارتىپ، جاپىرىپ ءسۇزىپ بارا جاتقان ءزاۋلىم قارا بۇقا سيپاتتاس-الباستى ەدى. بۇل، اق توندى، اق سالدەلى، اق تۇلىپتى امانقۇلعا قاراما-قارسى وكىرگەن «قارا توندى قۇبىجىق» بەلگىلى جاپالاڭ بولاتىن.
قالادان شەتكە قاراي جوڭكىگەن اتتارعا ەندى مامبەت پەن ەرعالي جانە باسقالارى ارالاسىپ كەتتى. بۇلار بەلەڭ العان اتتاردى يەسىمەن قوسا قۋىپ، ەس جيۋعا مۇرشا بەرمەي، ولاردى ۇرىپ جىرىپ كەتۋگە كىرىستى. بۇل نيەت وپ-وڭاي ورىندالدى: جولىن كەسە شاۋىپ قۋىپ جەتتى دە، ءبىر اتشىنى مامبەت سوققىمەن ۇرىپ اتتان ءتۇسىردى، ەندى ءبىرىنىڭ قامالاپ ءجۇرىپ باسقالارى موينىنا تۇزاق سالدى. ءبىراق كوپ اتتىڭ الدىنداعى ءۇش كىسىنىڭ ەكەۋى ءبىر ءبۇيىر شاۋىپ جەتكىزبەي كەتتى دە، ەندى ءبىرىنىڭ قايدا جوعالعانىن بۇلار بىلمەي قالدى. تەك الدەن ۋاقىتتا، بۇل الپىستان استام اتتى وزدەرى كەلگەن جامانوتكەلگە جەتكىزگەندە قالا جاقتان مىلتىق اتىلىپ، ۋ- شۋ بولعان بەرەكەسىز دىبىس شىقتى. ءبىراق قۋعىنشى بولمادى.
تاڭ اتا ايتييەۆتىڭ قاپتاعان قارا-قۇرىم اتتىلى اسكەرى اققالاعا ءتونىپ كەلگەندە كەشەگى جۇزدىك جاتقان بۇل شاعىن قالا جىم-جىلاس ەدى.
— كازاكوۆ نە ۆىداش — سپاليۋ حاتۋ، — دەپ اقىرىن تۇسىنەن جان قورقارلىق مامبەتكە، ورتا داۋلەتتى شەتكى مەكەن-جايدىڭ شوقشا ساقال ارىقيەسى:
ۆسي پوۆتيكالى. نيماە نيكوگو، — دەپ باسىن ءيىپ، شاپشاڭداپ ءبىر شوقىنىپ الدى.
جان جوعى راس ەكەن. تۇندە بىرنەشە ارباعا تيەلىپ، اربا جەتپەگەنى جاياۋ-جالپىلاپ، اتتى كازاك-ورىستار وكشەسىن كوتەرگەنى انىقتالدى. ايتييەۆتىڭ وتريادى بەلان باتالونىنا قوسىلىپ اق كازاكتاردى بۇيىردەن تۇيگىشتەي بەرۋگە بەت تۇزەدى.
ارقادان، باتىستان جانە شىعىس جاعىنان كيلىگىپ، ورال قالاسىن، كەلىگە سالىپ ءتۇيىپ جاتقانداي، زەڭبىرەكپەن توقپاقتاعان قىزىل گۆاردياعا شىلبىر تاستاۋعا اسىقتى.
التىنشى تاراۋ
قارا جەل ءىشىن تارتىپ تۇر...
كەي كەزدە ادامنىڭ ءون بويىن كۇننىڭ قۇبىلىسى بيلەپ كەتەدى. نوسەرلەپ قۇيعان قارا جاڭبىر بويدى سەرگىتپەي، يىقتان باسىپ، جارق ەتكەن ناجاعاي مەن شاتىر ەتە قالعان كۇن الدەنەدەن ەرىكسىز بۇقتىرادى.
نۇرىم ىڭىردە سىرتقا شىعا كەلگەندە جەر تەربەلىپ، اسپان سەلكىلدەپ تۇرعانعا ۇسادى: ارقادان سوققان دۇلەي ىزعىرىق شارباق قورانى سىندىرىپ بارا جاتىر؛ قامىس شەگەن باسى شۋلاپ، مايا توبەسى جەلپ-جەلپ ەتەدى؛ ءۇي جاپسارى ءتۇرىلىپ، مۇرجادان جوعارى ىسقىرعان جەل بەبەۋ قاققان باقسىداي. ۋىلدەگەن ىزعىرى، سىقىرلاعان شارباق، قاپ-قارا ءتۇن، پاناسىز دالا، بۇيىققان اۋىل — ءبارى قوسىلىپ كوڭىلگە قايعى قۇيىپ جىبەرگەندەي بولدى. الدەنەدەن ەلەگىزىپ، الدەنەگە جۇرەگى تۇيتكىلدەنىپ، ارقاسى شىمىرلاپ قويا بەردى دە، نۇرىم شارباق قورانىڭ ىعىنا وتىرا كەتتى. تۇلا بويىن قالتىراتىپ وتكەن ءبىر سۋىق لەپ وتىرعان سوڭ باسەڭ تارتتى. ءبىراق تاپ سول مەزەتتە جەل تىنا قالىپ، جاڭاعى اينالا ىسقىرعان ءۋىلدى دىبىس جوق بولدى. ەندى الدەبىر كوزگە كورىنبەيتىن ءداۋ جان تاڭدانىپ ءىشىن تارتىپ-تارتىپ قالعان سياقتاندى. نۇرىم شارباققا قۇلاعىن توستى، پىشەن تۇبىندەگى بيىك شەگەننىڭ ىشىندە تۇرعان اتتارعا موينىن سوزدى. شارباق قوراداعى ۇيىسىپ جاتقان قالىڭ قويدان جاباعىنىڭ جىلى لەبى ەستى، ۇساق كۇيىستىڭ قىتىرى قۇلاققا شالىندى. باسقا دىبىس جىم-جىلاس. الدە ات پا ءىشىن تارتقان؟
جەل قايتا ۋىلدەپ، الگىدەن دە كۇشتى سارناپ كەتتى. شارباق قورا بۇرىنعىدان دا تومەن بۇعا ءتۇستى، قابىرعالارى سىتىرلاپ سىنىپ كەتەردەي، جەرمەن-جەكسەن بولارداي، ىشتەگى قالىڭ قوي ءدۇر ەتىپ اقتارىلا جەل ەتىنە شىداماي، الدەقايدا ىعىپ كەتەردەي...
«اپىرماي! ۇيتقىپ بارا جاتىر. بۇل نە دەگەن قاھارلى ءتۇن!»
— كۇن جاعىمسىز. وتە جاعىمسىز، — دەدى ول ۇيگە كىرىپ.
ونىڭ ارقاسى قۇرىستاعان سياقتانىپ قاباعى تىرىسا باستادى؛ ون بويى قايتا شىمىرلاپ قويا بەردى. الدەنەدەن شوشىنعان جۇرەگى اتتاي تۋلادى.
— جىرشى، نەگە قۇرىستاپ تۇرسىڭ، ارقاڭنان سۋىق ۇستاعان جوق پا؟ — دەدى وراقوۆ.
— كۇن وتە جاعىمسىز، — دەدى تاعى دا نۇرىم. — بەينە ءبىر الەم سارناپ، الدەنەگە ءىشىن تارتىپ تۇرعانداي بولادى.
ۇدايى ات ۇستىندە، قارا سۋىقتا ۇزاق جول جۇرگەن ادامدار كەشەدەن بەرى جىلى ۇيدە تىنىس الا باستاپ ەدى. بۇگىن جايلانىسا تۇسكەن — كوبى ءوز تورىندە جاتقانداي، سەمىز ەت، ىستىق سورپادان كەيىن كەرىلە ەسىنەپ اۋىز باسۋ جيىلەنگەن.
ءازىل-قالجىڭدى اڭگىمە سەيىلگەننەن كەيىن شىنتاقتاپ قيسايىپ، كەيى مىزعىپ كەتىپ وتىر.
— نۇرىم، مىنا جۇرتتى ولەڭمەن سەرپىلتىپ تاستامايسىڭ با؟ قاس قارايماي ۇيقى باسا باستادى، — دەدى وراقوۆ. ول نۇرىمنىڭ ارقاسى قۇرىستاپ، كوڭىل قوشى كەلمەي تۇرعانىن سەيىلتپەك بولدى. ءبىراق نۇرىمنىڭ اۋزىنا باتىر اقىننىڭ:
بادانامدى باسا بوكتەرىپ،
قاسىما جاتتان جولداس ەرتىپ.
كۇن-تۇن قاتىپ جۇرگەنىم:
انا نارىندا جاتقان
جاس بالانىڭ قامى ءۇشىن... —
دەگەن ولەڭى ءتۇسىپ ەدى، ونى ايتۋعا سەلقوس كوڭىلى تارتپادى.
— جىگىتتەر كوز شىرىن الۋدى كوزدەپ وتىر عوي. مەنىڭ دە ولەڭگە اسا زاۋقىم جوق. ونىڭ ۇستىنە انا جاقتاعى ايەل بالالار مەن جاس ءسابي الدەقاشان جاستىققا باسىن سالىپ جايلانىسىپ قالدى بىلەم، — دەدى.
وراقوۆ ونى قىستامادى. «ۇيىقتاسا ۇيىقتاسىنشى جىگىتتەر» دەگەن وي كەلدى وعان. ءبارىنىڭ دە بۇگىن كەشەدەن بەرگى ەلەۋرەگەن ۇشپا كوڭىلى جاي تاپقانداي — «ويىلداعى وفيسەرلەر ءبىر جەتىسىز كەلمەيدى. وعان دەيىن مامبەت تە ورالادى» دەگەن ويعا بەرىك يەك سۇيەپ ەدى.
قازان جاقتا دا قامسىز اڭگىمە بار-دى. كەشەدەن بەpi بويى ۇيرەنگەن كىشكەنە زاۋرەش مۇكارامانىڭ ويىن قۇمارلىعىن كورگەننەن كەيىن يىعىنا شىعىپ العان. شەشەسى:
— زاۋرەش، اپا شارشادى، بولدى ەندى. جات، توسەگىڭدى سالىپ بەرەيىن، — دەپ زورلاپ جاتقىزعاننان كەيىن دە، ول ويناپ جاتتى.
— تاعى-تاعى، — دەدى ءسابي، قىزدىڭ «كوزا روگاتايا» دەپ ويناتقان ساۋساقتارىنان كوزىن الماي.
— يدەت كوزا روگاتايا... يدەت...
مۇكارامانىڭ ناپ-نازىك اق ساۋساقتارى لاقشا جورعالاپ، وزىنە جاقىنداعاندا بالا بەتىن بۇركەي سالىپ، كورپە استىندا سىقىلىقتادى.
— تاگى!.. تاعى!..
— قوي، زاۋرەش، جەتتى.
— يدەت كوزا روگاتايا...
— حي-حي-حي...
— قوي، زاۋرەش، جەتتى.
قىز باسىن شايقاپ شەشەسىنىڭ دەگەنىنە كونبەيتىنىن، قويعىسى كەلمەيتىنىن ءبىلدىردى.
— زاۋرەش وعان كونە قويماس. اپامەن وينايدى. سولاي ما، زاۋرەش؟
— تاعى...
— زاۋرەش، سەن نەشەدەسىڭ؟
قىز وڭ قولىن كوتەرىپ بەس ساۋساعىن جازدى دا، سونان كەيىن سول قولىمەن ەكى بارماعىن باسىپ جۇمىپ، ۇشەۋىن كورسەتتى.
— ءۇش جاستامىن دە. وي اقىلدى زاۋرەتاي.
بالا «اقىلدىمىن» دەگەندەي باسىن يزەيدى.
— سەن اقىلدىسىڭ، زاۋرەش. سەن دوكتور بولاسىڭ. دوكتور بولاسىڭ با؟
بالا وعان دا باسىن يزەيدى.
— بولادى. ۇلكەن دوكتور بولادى. جارالى ادامدى كەسىپ ەمدەيتىن دوكتور بولادى.
ايشا شوشىپ كەتتى.
— استاعىپىراللا. كەسىپ ەمدەيتىن دەيسىز بە؟
مۇكاراما جالما-جان تۇسىندىرە باستادى.
— ايشا، اۋرۋ ءتۇرلى-تۇرلى. بىرىنە ءدارى بەرىپ ەمدەيدى، اۋرۋحاناعا ەندى ءبىرىن الىپ ەمدەيدى. ادامنىڭ اياعى شىعىپ كەتسە، ءجا قولى شىعىپ كەتسە. ال، جارانى جارىپ، ءىرىڭىن تازارتىپ ەمدەيدى. كەسىپ ەمدەيدى دەپ وسىندايدى ايتامىز.
— قورىقپاي قالاي كەسەدى؟ — دەپ قالدى ايەل.
مۇكاراما ونى دا ءتۇسىندىردى — وقىپ، ۇيرەنىپ، دارىگەرلىككە جەتىلەتىنىن ايتتى.
— مەن ءسىزدى ءتىلماش بولىپ جۇرگەن كىسى ەكەن دەپ ەدىم. باسە، لوكتىر ەكەنسىز عوي.
— جوق، مەن دوكتور ەمەسپىن، — دەپ جوندەدى مۋكاراما، — دوكتور بولىپ شىعۋ ءۇشىن كوپ وقۋ كەرەك. ءبىز تەك دوكتورلارعا كومەكشى بولىپ اۋرۋدىڭ جاراسىن بايلايمىز، دوكتور ايتقان ءدارىسىن ىشكىزەمىز...
— ءسىز نەگە كوپ وقىمادىڭىز؟ — دەپ سۇرادى ايشا.
— مىنا سوعىس كەسىر بولدى. سوعىس بىتكەن سوڭ پەتەربۋرگكە، بولماسا ساراتوۆقا بارىپ وقيمىن.
ايشا دا بۇگىن قىزى سياقتى بوي ۇيرەتىپ الىپ ەدى. ول قىزىن شايقاپ قويىپ، قىزىق اڭگىمەگە قۇمارتا ءتۇستى. زاۋرەش قالعي باستادى. «جاس قىز... جاس تا ەمەس. كۇيەۋى بولماس. قىز شىعار» دەپ ويلادى ايەل. ازدان كەيىن ول مۇكاراماعا قاراپ قويىپ:
— ۇيات تا بولسا سىزدەن سۇرايىن... — دەپ كوزىن تومەن ءتۇسىردى.
— نە نارسە؟ سۇراڭىز. نەگە ۇيات بولسىن.
— ءسىز جاسسىز عوي. مەنەن كىشى شىعارسىز.
— ا، ءسىز نەشەدەسىز؟
— مەن بيىل جيىرما بىرگە شىعامىن.
مۇكاراما اڭ-تاڭ قالدى.
— ءسىز زاۋرەشتى ون سەگىزىڭىزدە تۋدىڭىز با؟.. كەشىرىڭىز، تاپتىڭىز با؟
— ءيا.
مۇكاراما باسىن شايقادى. ول ايشانى «جاسىنان بالا كوتەرگەن ەكەن» دەپ تاڭداندى.
— ءسىزدىڭ كۇيەۋىڭىز جوق پا؟ — دەپ سۇرادى ايشا.
ءبىراق ءوزى تاعى دا ۇيالىپ، كوزىن تومەن ءتۇسىردى.
ايەلدىڭ سىرلاسۋعا قۇمارتقانىن كورىپ، قىز اشىق جاۋاپ بەرمەۋدى لايىق كورمەدى. جانە ونىڭ ۇستىنە ىشتەگى سىرىن مىنا سياقتى مولدىرەگەن قازاقتىڭ جاە كەلىنشەگىنە اقتارۋ ايىپ ەمەس سياقتاندى. ءتىپتى سول ءسات ايشا سەنىمدى زامانداس، جاقسى دوس تارىزدەندى. «حاكىم سياقتى ءبىلىمدى، كورىكتى، وزگەدەن اناعۇرلىم ارتىڭ تۇرعان، جان-تانىمەن جاراتقان جاندى جاسىرۋ قاجەت پە؟ سول ءۇشىن ەمەس پە، وسى ەرلىك جولدا اسكەرمەن بىرگە ءتۇن قاتىپ، ءقاۋىپتى ساپاردا ساز كەشىپ كەلە جاتقانى؟»
— بار، — دەپ مۇكاراما تەرەزەگە قارادى.
تاس قاراڭعى تۇندە تومسارا مۇلگىپ تۇرعان كۇزگى دالادا مىنا كىشكەنە ءۇيدىڭ كارىنىڭ كوزىندەي كۇڭگىرت تارتقان قيمالى اينەگىنەن ءارى نە بارىن كورسەتپەدى. ءبىراق قىزدىڭ ويىمەن بەينەلەگەن وزىنە تانىس ايقىن بەينەسى كوز الدىنا كەلىپ تۇرا قالعانداي بولدى. ول ءوزىنىڭ سوڭعى كەزدە تۇسىنەن شىقپاي قويعان حاكىمىنە قولىن سوزعانداي ءبىر قيمىل جاساپ، تەرەزەگە تەلمىرە ءتۇستى. الىستان... اناۋ جايىقتىڭ بەرگى بەتتەگى ويلى-قىرلى جاعاسىنان قالىڭ اسكەر قاپتاعانداي كورىندى؛ مىنا كەلە جاتقان قارا قوڭىر جىگىتتەردەن اناعۇرلىم كوپ، اناعۇرلىم كەلبەتتى. ات ۇستىندە ويناعان، جالاڭ قىلىشتى جارقىلداتا شاۋىپ، جەلمەن جارىسىپ جۇيتكىگەن ەرەكشە اسكەر: الدىنداعى اق توندى كوماندير، اق بوز اتىنىڭ ۇستىندە ۇزەڭگىگە شىرەنىپ دۇربىسىمەن القاپتى شولىپ كەلە جاتىر. كەيىنىرەك نوكەرلەر توبى كورىنەدى. اق بوز اتتى جارق ەتكىزىپ قىلىش سەرمەگەندەي بولادى، جەر دۇنيە زۋىلداعان قىلىشتىڭ، جەلمەن جارىسقان اتتىڭ دىبىسىنا تولىپ كەتكەندەي ۋىلدەيدى...
— سىرتتا جەل كۇشەيىپ كەتتى، — دەدى ايشا، تەرەزەگە تەلمىرە قالعان مۇكارامانى تاعى دا سوزگە. شاقىرعىسى كەلىپ. — وقىعان جىگىت شىعار. ول دا الگى لوكتىر وقۋىن وقىپ شىققان جىگىت پە؟
مۇكاراما جالت بۇرىلىپ ايشاعا قاراپ قالدى.
— جوق، دوكتور ەمەس. مۇمكىن كەيىن دوكتور دا بولار.
ماسكەۋگە وقۋعا بارماقشى سوعىس بىتكەن سوڭ. مەن دە... ەكەۋمىز دە وقيمىز. بىلەسىز بە قانداي جىگىت ەكەنىن؟
ايشا كۇلىپ، باسىن شايقادى.
قازاق جىگىتى. ءبىر جەردە وقىدىق، ءبىر جەردە جۇردىك. بيىل عانا ەكى ايىرىلىپ كەتتىك... كازاك-ورىستاردىڭ كەسىرىنەن. انا جاقتا اعاسى بار، جىرشى. ءبىزدىڭ ءبارىمىز دە سول حاكىمدەر تۇرعان جەرگە بارامىز. ولار دا وسىنداي اسكەر. اسكەر بولعاندا ناعىز اسكەر. قالىڭ اسكەر. ماسكەۋدەن بەرى قاپتاپ كەلە جاتقان گۆارديا. كەشىكپەي كورىسەمىز. ءبىز سوعان قارسىلاپ شىقتىق...
— ساعىنعان ەكەنسىز عوي كۇيەۋ بالانى. بالالارىڭىز جوق قوي؟
ەندى مۇكاراما قىزارىپ كەتتى.
— جوق، جوق، مەن ءالى جاسپىن. ول دا جاس. 18-دە. قوسىلعانىمىز جوق... ۋادەلەسكەن جار... سىزدەن كىشىمىن،
ءتورت جاسى كىشىمىن، — دەدى قىز ساسىپ.
قىزدىڭ ۇيالىپ قالعانىنا ايەل ەزۋ تارتتى دا، تاعى دا باسىنداعى كۇدىگىن قايتالاپ ايتىپ، سوعان ءبىر ورنىقتى جاۋاپ كۇتكەندەي بولدى.
— ءبىز دە كوپ دەپ ەستىدىك. ءبىراق ادامداردى اتىپ، مال-مۇلىكتى تالاپ كەتەدى دەگەنى قورقىتادى. الگى بولشيەۆيكتەردى ايتامىن. ءسىزدىڭ ايتتىرعان كۇيەۋىڭىز سولاردىڭ ىشىندە ەكەن عوي.
— ايشا، ايتتىرعان كۇيەۋ ەمەس، ءبىز ءوزىمىز ۋادەلەستىك. ءبىرىمىزدى ءبىرىمىز سۇيدىك، سونسوڭ ماڭگى بىرگە بولامىز دەدىك.
— ايتتىرماي كۇيەۋگە شىعۋعا بولا ما؟ — دەدى ايشا تاڭدانىپ.
— قىز تەك سۇيگەنىن جار ەتەدى.
— وقىعان ادامدار عوي ول، — دەدى ايشا، الدە وكىنىشتى، الدە ەرسى كورەرلىك ءبىر بولبىر ۇنمەن.
سونسوڭ مۇكاراما حاكىمنىڭ جولداستارىن دا، مىنا قازاق جىگىتتەرىنىڭ تالاپتى ساپارىن دا اقتاي سويلەدى. ايشانىڭ «جۇرتتى قىرىپ كەتەدى» دەگەنىنە دالەلدى، تۇسىنىكتى جاۋاپ بەرۋگە تىرىستى.
— جالعان ءسوز، ايشا. ولار دا مىنا ءسىز بەن ءبىز سياقتى قازاقتىڭ، نوعايدىڭ، باشقۇرتتىڭ ەركىندىك سۇيگەن ەر جىگىتتەرى. ورىستارى دا سولاي. ولار كازاك-ورىستار سياقتى ەمەس، «قىرىپ كەتەدى» دەپ بەكەر ايتادى، سىرتتان جاماندايدى. مىنا جىگىتتەر، انا جاقتا وتىرعاندار قانداي بولسا، كەلە جاتقاندار دا سونداي.
ايەل ۇندەمەدى، ول ەندى تەسەك جابدىعىمەن بولىپ كەتتى. مۇكاراما كىشكەنە ءسابيدى توسەككە جاتقىزىپ، قولىمەن قوزعاپ قويىپ ۇيىقتاۋعا كىرىستى. شەشەسىنىڭ قولىن بوگەمەي:
— زاۋرەش، ۇيىقتا، ۇيىقتا، — دەدى ول كورپەسىنىڭ سىرتىنان ەپتەپ قانا تەربەتە قوزعاپ. — بوپە، ۇيىقتا.- وسكەن سوڭ ۇلكەن-ۇلكەن دوكتور بولاسىڭ. ماماڭ دوكتور بولعانىڭدى جاراتادى، ەسىتتىڭ بە؟
ايەل مۇكارامانىڭ بالاجان ەكەنىنە قايران قالىپ، ىشىنەن: «بيشارا كۇيەۋىنە جەتكەنشە اسىعىس ەكەن... ءوز بالاسىنداي كورىپ، جاتىرقاماي ويناتىپ، ەرىنبەي تەربەتەدى. مۇسىلمان قىزى عوي، نوعاي بولسا دا...» دەپ قويدى. ازدان كەيىن زاۋرەشتىڭ توسەگىنە باسىن سالىپ، شەشىنبەستەن مۇكاراما دا ۇيىقتاپ كەتتى.
ايشا ونىڭ جاستىعىن قىزىنىڭ توسەگىنە جالعاستىرا سالدى دا، ءوزى قوناقتار جاتقانشا ۇيىقتامادى. زاۋرەشتىڭ قاسىندا مولدىرەپ جاتقان سۇلۋ مۇكاراماعا قاراپ وتىرىپ، الدەبىر ءتاتتى ويلارعا باتقانداي بولدى. «كىشكەنە قىزىم تاپ وسىنداي لوكتىر بولسا» دەپ ارماندادى ما، كىم ءبىلسىن؟!.
2
ال، الدىڭعى كۇنى:
— ەكى كۇن ءوتىپ ءۇشىنشى كۇنى تاڭ الدى! بەلگى سول باعاناعى ايتقان: ءورت! الدىمەن كوماندير جاتقان پاتەردىڭ ءۇنى وشىرىلۋگە ءتيىس! قاپى قالىپ، سان سوعۋ بولماسىن، ابىلايەۆ مىرزا!
داقپا-داقتاپ ءتارتىپ بەرىپ ۇيرەنگەن اسكەر ستارشيناسىنىڭ بۇل ءسوزى دە اۋزىنان بۇيرىق ەسەبىندە شىقتى؛ تاپسىرما ەمەس، ءبىر ءوزى عانا ويلاپ شىعارعان جۇمباق جۇرىسكە ساي سىرى ىشىنە تۇيىلگەن كەلتە جارلىق.
— ءورت جالىنىنا ءبىرىنشى تامىزدىق سول ءۇي بولادى، مىرزا. بۇعان قام جەمەڭىز، جاڭا كورگەن جاۋىم ەمەس، — دەپ، ابىلايەۆ اتىنا ءمىنىپ العان ءازمۇراتوۆقا قۇلاق قاقتى.
بۇل سالمەن مەن جانعوجانى اتىپ تاستاعاننان كەيىنگى جانشا مەن ارون تورەنىڭ ەڭ سەنىمدى ەكى وفيسەرىنىڭ ۋادە-بايلامى ەدى.
ءازمۇراتوۆ اتىنا قامشى باسىپ جونەي بەرگەن. ءبىراق «ءبىر جۇمادا ويىلداعى يۋنكەرلەردى تاپ وسى جەرگە جەتكىزەمىن. تابىسار توبە وسى «اششىساي» دەپ مامبەتكە ايتقانىنداي، يۋنكەرلەر ويىلدا ەمەس، ونان الپىس شاقىرىم بەرى قاراتوبەدە قالعانى ءمالىم. قاراتوبە ەكى كۇندە اينالىپ سوعارلىق — اششىسايدان نەبارى ەلۋ شاقىرىم-اق جەر. بەيعام جاساقشىلارعا ابىلايەۆ ۇيىقتاپ جاتقان جەردە باس سالىپ باستىقتارىن قىرماقشى دا، ال ءۇشىنشى كۇنى تۇندە جەتىپ ۇلگەرگەن ءازمۇراتوۆ قالعاندارىن قارت ۇمساتپاي تاڭ الدىندا جايپاپ سالۋ ارەكەتىن جوبالاعان. مۇنى تەك ابىلايەۆ قانا بىلەدى، ابىلايەۆ قانا ورىنداي الادى. بۇعان ءازمۇراتوۆتىڭ كوزى تولىق جەتكەن.
سەرتتەسكەن ءۇشىنشى ءتۇن دە كەلىپ جەتتى. دايىن جاتقان جاس وفيسەرلەردى قاراتوبەدەن الىپ شىعىپ، جولدا ءبىر ايالداتىپ ول اششىسايعا دا ءتوندى. ءتۇن جامىلىپ شۇبىرىپ كەلگەن وردالى قاسقىرداي، ايلاكەر وفيسەر ساڭار تاۋىعى ءبىرىنشى رەت شاقىرعاندا ناق ۋادەلى جەرگە ات ماڭدايىن تىرەدى. شەتكى ەلۋ وفيسەر ورنالاسقان ۇيلەرگە ەكى شاقىرىمداي قالعاندا ءورتتىڭ بۇرق ەتۋىن كۇتىپ، ءيىرىلىپ تۇرىپ قالدى. اتتىڭ ءدۇبىرى، قارۋ-جاراقتىڭ سىبدىرى، ادامنىڭ كۇبىرى قۇلاققا شالىنارلىق جەر بولسا دا، قاراۋىل جاساقشى تاپ سول كۇنى ەلەڭ ەتە المادى، بۇعان قارا ءتۇننىڭ قارا سۋىق جەلى كولدەنەڭ تۇردى — اياعىن اڭدىپ باسقان جاۋ ىق جاقتان كەلدى؛ جانە وزەكتىڭ ەكىنشى ساعاسىنان الىس، كادىمگى ءازمۇراتوۆتىڭ ءوزى ورنالاسقان پاتەرگە تاياۋ جەردە بوگەلگەن بولاتىن.
بۇل كەزدە ەلۋ يۋنكەر دە تۇنگى شابۋىل قامىمەن جاتاق ىزدەگەن جىلانداي جورعالاپ جاتتى. ولار ءبىر ۇيدەن ءبىر ۇيگە بۇعىپ كەلىپ، ءبىرى ات اراسىنا، ءبىرى پىشەن ىشىنە ەڭبەكتەدى؛ كەيبىرى سەنەكپەن كىرەر ەسىكتىڭ جولىن تىمىسكىلەدى، ءتىپتى تەرەزە تۇبىنە ءتونىپ ءۇيدىڭ ىشىنە كوز جىبەرگەندەر دە بولدى. ويتكەنى ءازمۇراتوۆتىڭ جوباسى بويىنشا ءار ۇيگە ەكى ادامنان ءبولىنىپ اڭسىزدا كىرىپ كەلىپ باس سالۋعا ءتيىس ەدى. بۇلارعا قارسىلاسقانىن اتىپ، باعىنعانىن تۇتقىنعا الۋ ارەكەتى مىندەتتەلگەن. ءبىراق بۇل جوبانى ابىلايەۆ وزگەرتىپ جىبەردى. ول ىڭىردە يۋنكەرلەرگە «جاتقان جەردە جايراتا بەرەسىڭدەر» دەپ جارلىق بەرگەن. ونىڭ ويىنشا بۇل بۇزىلعان جانداردى قولعا ءتۇسىرىپ الەك بولۋدىڭ كەرەگى جوق، قۇرتىپ جىبەرۋ ءجون دەپ شەشكەن.
ءوز قاسىنا ءبىر وفيسەر ەرتىپ ابىلايەۆ جۇرت تەگىس ءۇيقىعا كىردى-اۋ دەگەن شاقتا باسشىلار جاتقان ەڭ شەتكى ۇيگە ەڭبەكتەپ جەتتى. الدىڭعى كۇنى تاڭەرتەڭ تىڭ تىڭداپ، شارباق تۇبىندە سويلەسىپ تۇرعان سالمەن مەن نۇرىمنىڭ اڭگىمەسىن ەستىگەننەن كەيىن بۇل ءۇيدى ول كوز ءجۇمىپ تابارلىقتاي بولعان، كۇندىز الىستان باقىلاپ، كەشكە جاقىننان كورىپ قورا-قوپسىسى مول داۋلەتتى ءۇيدىڭ مايالاپ ۇيگەن پىشەنىن، پىشەنگە جالعاستىرا سالعان ۇلكەن شارباق اۋلاسىن، قىستاۋدىڭ ءبىر بۇرىشىنا تىرەلگەن بيىك شەگەنىن كوزبەن ولشەپ-پىشكەن-دى. ەندى ءقازىر سول پىشەن مەن قىستاۋدىڭ باتىس بەتىن الا ءبىر جاعى پانا، ءبىر جاعى قورا ەتىلىپ تارتىلعان شارباق اۋلانىڭ ىرگەسىمەن جاعالاپ كەلىپ، ونىڭ اۋزىن اشىپ ىشىنە پانالادى. ۇرىشا بۇققان ەكەۋدى كورىپ توبەسى اشىق كەڭ اۋلانىڭ ىشىنە قاماعان قالىڭ قوي ءدۇر ەتىپ ەكىنشى بۇرىشىنا لىقسىدى، پىسقىرىنىپ، ءۇرپيىسىپ كەيبىر ەركەك قويلار جەر تارپىپ ەدىرەيە ءتۇستى دە، بىرتە-بىرتە كوزى ۇيرەنىپ، ادام ەكەنىن كورگەن سوڭ تىنىشتالا باستادى. قويمەن بىرگە ابىلايەۆ تا ەنتىككەن تىنىسىن باسەڭدەتتى. جان-جاعىنا كوز جىبەرىپ، توڭىرەكتە قىبىر جوعىن بايقاعاننان كەيىن وشىككەن وفيسەر ۇيدە جاتقان قاس جاۋىنىڭ ءپىشىنىن كوز الدىنا كەلتىرە باستادى. ونىڭ ءبىرى وعان: اسكەر ءتارتىبىن بۇزىپ، باسقاعا بۇزىقتىق ۇلگى كورسەتكەن جالپاق بەتتى، بالۋان دەنەلى جولمۇقان، ەندى ءبىرى — قولىن سەرمەسە قۇلاش جەردەن شالارلىڭ ۇزىن قارا قاسكۇنەم جۇنىسوۆ بولىپ كورىندى. ال، ءۇشىنشى دۇشپان — بار جاساقشىعا باسشى بولا كەتكەن وپاسىز ءجۇز باسى وراقوۆ ەدى. وسى ۇشەۋىنىڭ وسى ۇيدە ەكەنىنە ابىلايەۆ كۇمان كەلتىرگەن جوق. «ەندى بىرەر ساعاتتىڭ ىشىندە كۇلىڭ كوككە ۇشادى، سەندەي سۇرقيا زۇلىمنىڭ. قىلىعىڭ باستان استى، دىننەن بەزگەن كاپىرلەر» دەپ كىجىندى ابىلايەۆ ءارقايسىسىنىڭ ءتۇر-تۇسىن ويمەن اپ-ايقىن بەينەلەپ. ونىڭ الدە ىزعىرعان قارا سۋىقتان، الدە وڭمەنىنەن وتكەن وشپەندىلىكتىڭ ىزاسىنان تىسى-تىسىنە تيمەي ساقىلداپ كەتتى. قولىنداعى گراناتتىڭ شىعىرشىعىن تاۋىپ، قولتىعىن جازىپ، قۇلاشىن سوزىپ لاقتىرۋعا الدىن الا ازىرلىك جاسادى. ءسويتتى دە قاسىنداعى جاس وفيسەرگە:
— الگى سەندەردىڭ اۋزى-باسى كوگەرگەن ستارشينالارىڭ كەلىپ جەتە مە ايتقان ساعاتىندا، الدە توي وتكەن سوڭ داڭعارا، اپ-ساپ بولعان جاۋدىڭ ورنىن سيپاۋمەن ابىروي الا ما؟! كەلسە دە كەلمەسە دە ازىرلەن، كەروسيندى پىشەننىڭ بۇرىشىنا شاش تا، ازدان سوڭ وت قوي! — دەدى.
ءسويتتى دە ول، بىردەن-ەكى ءدىرىلى مولايعان دەنەسىن جىلىتىپ، جاۋىرىنىن قايشىلاپ-قايشىلاپ قويدى؛ قايتا-قايتا ورنىنان وقىس كوتەرىلىپ، كىلت وتىرا قالىپ، قايتادان ۇشا تۇرا كەلىپ ءبىر كەز بويىن دا قىزدىرىپ الدى. سونان كەيىن ساۋساقتارىن جۇمىپ-جازىپ، جۇمىپ-جازىپ، جانى كەتۋگە اينالعان بيالايسىز قولىن دا جىلىتا باستادى. — بارماقتىڭ ەبى قايتا ورالدى. دەنە جىلىنىپ، قول قوزعالىپ، كوپ كۇتكەن ساعات تا جاقىنداپ، وفيسەردىڭ كوڭىلى ءبىر جاي تاپقانداي ءسال ۋاقىت وتىرىپ، جەرگە قويعان گراناتتى تاعى ۇستادى، شىعىرشىعىن سۇق ساۋساعىمەن ىلە تارتىپ، قالاي شىعارىپ العانىن ول سەزبەي قالدى. شىرت ەتكەن دىبىس قۇلاققا شالىنىپ كەتتى. وفيسەر ورنىنان ىرشىپ ءتۇستى.
سان اجال سىيىپ تۇرعان بۇل ۇلكەندىگى قۇنان قويدىڭ ورتان جىلىگىندەي بولات قاۋاشاق ەندى جارىلىپ كەتپەك. الدىمەن ونى ۇستاپ تۇرعان ابىلايەۆتىڭ ءوزى كۇل بوپ كوككە ۇشپاق. ول جانتالاسىپ قولىن كەرى سەرپۋگە دە، بولماسا وقتالىپ وتىرعان ءۇيدىڭ تەرەزەسىنە لاقتىرۋعا دا بىلمەي كىرپىك قاعىپ قانا ۇلگەرەرلىك ءبىر ءسات قوزعالماي قاتىپ قالدى. ەگەر قولىنداعى گراناتتى كەرى قاراي لاقتىرسا اشىق اۋلانىڭ ىشىنە بارىپ گۇرس ەتپەك. ويتكەنى وقى مەن سولى بيىك شارباقپەن قورشاعان ۇلكەن قورا — قورا ءىشى تولى قوي. گرانات جارىلعان شاقتا داۋسىنان ءبۇتىن ۇيقىدا جاتقان حالىق دۇرىلگە تىسقا جۇگىرمەك قوي. وندا... ابىلايەۆتىڭ ارعى جاعىن ويلاۋعا ءداتى شىدامادى. وندا بار وپەراسيا بوسقا كەتىپ، كەلگەن ىزىمەن كەرى قايتۋ عانا قالماق! ءتىپتى ەلۋ وفيسەردى جانىنان بەزگەن بۇلىكشىلەر جانشىپ، تاپتاپ جوق ەتۋى دە عاجاپ ەمەس. الدىمەن ابىلايەۆتى باس سالىپ قۇرباندىققا شالۋى داۋسىز... ابىلايەۆ قولىنداعى گراناتتى جاساقشىلاردىڭ باس شتابى جاتقان ءۇيدىڭ تەرەزەسىنە لاقتىردى. ول تۋرالاپ-اق لاقتىردى، الايدا ونىڭ قولى ەركىنە كونبەي، دالدەگەن مۇرجاعا سوقپاي، گرانات وڭعا اۋىتقىپ كەتكەن سياقتى بولدى. ول ەندى ەكىنشىسىن دالىرەك لاقتىرۋعا ازىرلەندى...
3
سىرتتا نە بارىن ۇيدەگى جان سەزە مە! ءوزارا جاي اڭگىمەلەسىپ وتىرىپ، كەزەك-كەزەك اۋىلدى تورلاپ قايتپاقشى بولعان جولامانوۆ پەن وراقوۆ ءجانو نۇرىم جۇنىسوۆ وياۋ ەدى. اسىرەسە الگىدە سىرتتان كەلگەن نۇرىمنىڭ كوڭىلى قاياۋ جانداي تۇنجىراپ وتىرعان. شالا شەشىنىپ، شينەلىن جاستىق ەتە قيسايعان ءوزىنىڭ كادىمگى الا بيەلى جاساقشىسى بوساعا تۇبىندە قور ەتە ءتۇستى دە، نۇرىم سوعان موينىن بۇرىپ قاراي قالدى. كادىمگى جولمۇقان جۋىتپاي وزىنە ون ءبىرىنشى جاساقشى ەتىپ العان سارىسى. «بيشارا» دەدى نۇرىم ىشىنەن. سونسوڭ كوز ادىنا جولمۇقان كولدەنەڭدەدى. جالپاق، بالۋان جولمۇقان. «سەن ۇزىن قارا» دەپ سويلەيتىن جولمۇقان! ءبىر بەتكەي وسكەن جانعا بوي بەرمەيتىن جولمۇقان!.. ءقازىر جىمپيتىدا جايقاپ جۇرگەن شىعار...
— مەن شىعىپ كەلەيىن، — دەدى جولامانوۆ، ونىڭ ويىن ءبولىپ.
ءجۇز باسى ەسىكتەن شىعا بەردى...
ءبىر نارسە كۇرس ەتتى دە، كۋرس ەتكەن داۋىسپەن بىرگە ءۇيدىڭ توبەسى تۇندىكشە جەلپ ەتكەندەي بولدى، مەزەت قازان جاقتىڭ جارىمەن قوسىلا ورتاداعى ۇزىن پەش بەينە ءبىر جۇگىمەن اۋعان ارباداي قيسايا كەتتى. تىسقا شىعىپ بارا جاتقان جولامانوۆ الدەنەنىڭ ەكپىنىمەن اشىلىپ كەتكەن ەسىكتەن ءارى توڭقالاڭ اسىپ بارىپ سەنەككە جىعىلدى دا، قوس قولداپ جەر تىرەدى. ال، توردەگى تەرەزەگە تاياۋ جەردە ويى ءبولىنىپ كەتكەن نۇرىم بوكسەلەپ، بار جاقتاۋى سىتىرلاپ، سىنىپ، قايشى اۋىزدانا قالعان تەرەزەگە سوعىلدى. ونىڭ ەش ڭارسەنى كورىپ-بىلىپ، امال-ايلا جاساۋعا شاماسى كەلگەن جوق، تەك بەتىنە سابالاعان جالىندى جەلدىڭ لەبىنەن باسىن اۋلاقتاتقانداي ۇزىن دەنەسىمەن سوعىپ ۇڭىرەيتكەن تەسىكتى قولىمەن ومىرىپ-ومىرىپ جىبەردى. الدە اينەك، الدە قاڭىلتىر، جالاڭاش قولدى ءتىلىپ كەتتى. ءبىراق كەسىلگەن جەردىڭ اشىعانىن، سوقتىعىپ كەتكەن الدەنەدەن دەنەنىڭ ۇيىپ قالعانىن ول قاپەلىمدە سەزبەدى، جان-دارمەن كۇن سىرتقا كەڭگە قاراي ۇمتىلا بەردى. سۇيرەتىلە، قىسىلا، الدەبىر تاستاي نارسەلەردى سوعىستىرا بارىپ، ءبىر مەزەت جانىن شىعارا جانشىپ، ەزىپ جاتقان اۋىر ۇيمە-جۇيمەلەردەن دەنەسىنىڭ تولىق بوسانعانىن سەزىپ «ۋھ» دەپ ەتپەتىنەن جاتىپ قالدى. «بۇل نە؟ جەر سىلكىندى مە؟ زەلزالا قاپتادى ما؟ اسپان جەرگە ءتۇستى مە؟..» ول اپ- تىققان جۇرەگىنىڭ تىزبەكتەگەن سۇراۋىنا جاۋاپ بەرىپ ۇلگىرمەي، كەيىنگى جاقتان:
— بۇ نە؟ بۇ نە بولدى؟ — دەگەن تۇنشىعا شىققان دىبىستى قۇلاعى شالدى.
جالما-جان يىعىن سەرپي ءتۇسىپ، كەرى بۇرىلىپ، ءوزى شىققان تەرەزە ۇڭگىرىنەن كورىنگەن وراقوۆتىڭ قولىنا قولىن جالعادى. سۇيرەي تارتىپ، ومىرىلعان جاقتاۋدى قوسا، ىشتەن سىرتقا قاراي شاعىن دەنەلى سەرىگىن قۇدىققا قۇلاعان سەركەدەي ەتىپ سۋىرا بەردى. ەكىنشى رەت گۇرس ەتكەن داۋىس ءۇيدى ەندى تۇندىگىمەن قوسا كوتەرگەن داۋىلداي ەتىپ ەكىنشى جاققا ءبىرجولا جىقتى. ومىرىلعان، سىنعان تەرەكتىڭ، كىلەتتىڭ، جاقتاۋدىڭ، وپىرىلعان جاردىڭ، توبەنىڭ ساتىر-سۇتىر، كۇتىر-كۇتىر ەتە قالعان ادام شوشىرلىق اپاتتى دىبىسىنا قوسىلا الدەكىمنىڭ ىڭىرسىعانى؛ جانشىلىپ، ەزىلىپ تۇنشىققان ءۇنى، دەمىنىڭ بۋلىققان قىرىلى، جەلدىڭ ازىناعان سارىنى — ءبارى قوسىلىپ كەتتى.
كەيىندە ءۇي قۇلاپ، جانشىلعان جانداردىڭ ۇستىندە قوپىراتا تاستاعان ۇلكەن ءبىر ۇيىندىگە اينالىپ قالسا، دالادا شارباق اۋلانى سولقىلداتا جاپىرىپ دۇرلىگە ۇرىككەن قالىڭ قويدىڭ ولاي دا بۇلاي جوڭكىگەن ءدۇرىلى، مايا پىشەننىڭ ىعىنداعى اتتاردىڭ شۇرقىراي كىسىنەگەنى، اۋلانىڭ شەگەندەرىن جۇلقىلاپ ەكى يىعىن جۇلىپ جەپ جەلپىلدەتە ازىناعان الاي-تۇلەي جەلدىڭ سارىنى الدەقايدا تارس-تۇرس اتىلعان مىلتىق داۋىسىنىڭ قۇلاققا تۇنىپ كەلگەن دۇڭكىلى، الدە كوماندا، الدە ايقايدىڭ كۇمبىرى ەس جيعىزباي تۇنگى اقىر زاماننىڭ ازاپتى، ۇرەيلى، قىرعىندى جاھاننامىنە اينالىپ كەتتى...
ءبىر كەز بۇرك، ەتكەن جالىن جەر دۇنيەنى تەگىس جالاپ كەتكەندەي بولدى، جالپ ەتىپ جەرگە شوگىپ قالدى. ىزىنشە قارا ءتۇتىن ەكى قولىمەن جەر تىرەپ وتىرعان نۇرىمنىڭ كومەيى مەن كوزىنە سابالاپ ءوتىپ، دەمىن تارىلتىپ جىبەرگەندەي، ەتپەتتەتىپ باسىن جەرگە تىرەدى.
— قايداسىڭدار؟ تىرىمىسىڭدەر؟ تىرىمىسىڭدەر؟ كىم بار؟ — دەپ اپتىعا جۇگىرىپ، الدەقايدا قول سوزىپ، قۇلاگان ءۇيدى قارمانىپ جۇرگەن ادامنىڭ دىبىسى شىقتى.
— مىندامىز. مىندامىز، — دەدى نۇرىم جولامانوۆتىڭ داۋسىنا زورعا ءۇن قاتىپ.
— ءتىرىمىسىڭ؟ جاۋ قاپىدا سوقتى...
وراقوۆتىڭ ءسوزىن مىلتىقتىڭ ەكى ادىم جەردەن شىققان گۇرسىلى جالماپ جۇتىپ جىبەرگەندەي بولدى. نۇرىمنىڭ قۇلاعىنا:
— اھ!.. — دەگەن داۋىس شالىنىپ قالدى.
ول قارعىپ بارىپ جۇدىرىقپەن مىلتىق يەسىن جاپالاقتاي ءتۇسىردى. ءوزى قۇلاعان ادامنىڭ ۇستىنە بارىپ شوگە قالدى دا، جەرگە بىر-ەكى رەت جانشىپ-جانشىپ، قولىنداعى مىلتىعىن جۇلىپ الىپ كەرى قاراي ۇمتىلدى. شوگىپ قالعان وراقوۆ وعان الدەكىمدى كورسەتىپ:
— انا جاقتا وفيسەر كەزەنىپ تۇر. نۇرىم... — دەدى.
مىلتىق تارس ەتە ءتۇستى، ءبىراق نۇرىم قۇلامادى. ەشكىمگە سوقپاي وق الدەقايدا زۋلاپ اسىپ كەتكەندەي، كۇڭگىرت جاڭعىرىعىپ، جەلمەن بىرگە گۋىل-ىزىڭعا اينالىپ كەتتى.
وق اتقان ادامدى ەكىنشى قايتىپ كەزەنىپ كوزگە الىپ، قايتادان مىلتىق شۇرىپپەسىن تارتىپ ۇلگەرگەنشە ارىستانشا قارعىپ نۇرىم شەكەدەن جۇدىرىقپەن سارت ەتكىزدى. قۇلاتقان جاۋدىڭ تۇمسىعىن جەرگە تىعا توڭقايىپ قالعانىن، ونىڭ وڭ جاعىنداعى ەكىنشى بىرەۋدىڭ كەزەنە سالىپ اتىپ قالعانىن، قايتادان وقتايلانا تۇسكەنىن انىق كورىپ قالىپ ەدى. بۇل ەكىنشى ادام دا ىلكى سەرىگىنشە وماقاتىپ كەتتى. ءبىراق ونى نۇرىم بوي جازدىرماي قولىنان ۇشىپ كەتكەن ۆينتوۆكاسىن الا سالا قۇنداعىمەن سوقتى دا مىلتىق يەسى توڭقالاڭ استى. سول ەكى ارادا نۇرىم ىلكى قۇلاتقان ادام ەس جيىپ قالعانداي، ورنىنان ەكى قولىمەن جەر تىرەي تۇرەگەلە بەردى. ونى دا مىلتىقتىڭ قۇنداعىمەن سوققان نۇرىم، ەندى باس كوتەرمەستەي ەتتى، سولدات سىلق قۇلاپ ءتۇستى دە، جەردە كەرىلىپ قالدى.
بۇل كەزدە الىسىپ، جۇلىسىپ، اتىلعان مىلتىقتىڭ ءۇنىن ءوشىرىپ جاتقان سەرىكتەرىنىڭ قاي شامادا ەكەنىن انىقتاپ جولامانوۆ دەمىن زورعا العان نۇرىمنىڭ قاسىنا جەتتى. ول دا دەمىن زورعا الىپ:
— ويپىرماي، امانبىسىڭدار؟ ۇيدە كىم قالدى؟ — دەدى.
— بىلمەيمىن قانشا ادام شىققانىن. وراقوۆ شىعىپ ەدى مەنىڭ ىزىمشە تەرەزەدەن... انە جاتىر. جارالى...
— ۇيدەگىلەردى شىعارايىق.
جاۋاپ ورنىنا نۇرىم تەرەزەگە قاراي ۇمتىلىپ، قاراڭعىدا قارمالاپ ءجۇرىپ، ءوزىنىڭ شىققان تەرەزە شاماسىن سيپالاپ ەدى، جىم-جىلاس جاتقان ۇيىندىدەن، استى-ۇستىنە قوپارىلعان جار مەن توبەدەن، بىقسىعان تۇتىننەن وزگە نارسە تاپپادى. ول ەسىك جاققا قاراي جۇگىردى.
— ەسىك جاق وپىرىلىپ قالدى، مەن قالاي شىعىپ قالعانىمدى بىلمەيمىن، ىزىمشە ءبۇتىن ءۇيدىڭ ءبارى سولاي قاراي گۇرس ەتتى، — دەدى جولامانوۆ.
سوندا دا ەكەۋى ءۇيدىڭ استىندا قالعان جانداردى شىعارۋ نيەتىمەن جانتالاستى؛ نە ىستەپ، نە قويارىن انىق بىلمەي اينالا جۇگىرىپ، قاراڭعى و جەر، بۇ جەرگە سۇرىنە قۇلاپ، قارمانىپ ءجۇرىپ ەسىكتىڭ شاماسىن قۋىستاپ، بىرتە-بىرتە الدە نە ءبىر قوپىراعان زاتتاردان ەسىكتى ارشىعانداي بولدى. ءبىراق ۇيدە قالعان جانداردىڭ ءولى-تىرىسىن، قاي جەردە جاتقانىن ءبىلىپ بولمادى. ءارى قاراڭعى، ءارى الاي-تۇلەي داۋىلداتقان ءتۇن ادامنىڭ دا، مالدىڭ دا ەسىن تاندىرىپ جىبەرگەندەي بولدى.
ۋاقىت ءوتىپ جاتتى. ءبىراق قانشا ۋاقىت وتكەنىن، نە بولعانىن ابدەن ايىرىپ جەتپەگەن ەكى ادام، ءبىر كەز قۇلاعان ءۇيدى ءتىنتۋ نيەتىن تاستاي بەرىپ، جارالى وراقوۆ پەن سوققىعا جىعىلعان ەكى ادامنىڭ قاسىنا كەلىپ ءۇڭىلدى. ەتپەتتەپ قۇلاپ جاتقان ادامدى نۇرىم جۇلقىپ تارتىپ، ءجۇزىن جوعارى اۋداردى. ونىڭ شينەلىنىڭ يىعىنداعى وفيسەر پوگونىنا قولى ءتيدى.
— وفيسەر، — دەدى ول. الدەنەدەن جيرەنگەن ادامشا كەرى تارتىپ الىپ.
— وفيسەر ەكەنى وزىنەن ءوزى بەلگىلى... قانىشەر وفيسەر بولماسا، ءتۇن جامىلىپ كەلىپ، جاتقان ادامعا باس سالا ما؟
بۇلاردىڭ سوزىنە جاۋاپ بەرگەندەي، اۋدارىپ تاستاعان وفيسەر ىڭىرسي قالدى.
— ءتىرى جاتىر مىنا يت...
جارالى وفيسەر ىڭىرسىپ، باسىن كوتەرگەندەي بولدى دا نۇرىمعا قاراپ:
— ابىلايەۆ! قايداسىڭ؟ — دەدى ءسوزىن بۋىنداپ، اقىرىن عانا.
نۇرىم ونى انىق ەسىتتى. «بۇل قايدان كەلىپ قالدى؟» دەدى ول دەنەسى جيىرىلىپ، تۇلا بويى مۇزداپ كەتكەنگە ۇسادى. «الگى باسقا سوققانىم سول...» نۇرىم جاڭاعى مىلتىقتىڭ قۇنداعىمەن ۇرىپ جىقتىم دەگەن ادامدى ىزدەدى. ابىلايەۆ قاراڭعىدا باسىنا تونگەن مىلتىق قۇنداعىنان امان قالىپ ەدى، ول جالت بۇرىلىپ ىلگەرى ۇمتىلا تۇسكەندە نۇرىمنىڭ سوققىسى بوكسەسىنە تيگەن. ابىلايەۆ جەر ءسۇزىپ قالدى دا، ءبىراق دەنە قىزۋىمەن ول ەڭبەكتەپ شەگەننىڭ بۇرىشىنا جەتتى. باسپانالاپ وتىرىپ ەسىن جيدى. ۇيىعان جامباسىنىڭ بىردەن-بىرگە جانى كىرە باستادى. ول بۇعىپ وتىرىپ ەندى قاراڭعىدا الاسۇرىپ جۇرگەن جاۋىن كوزبەن ىزدەدى. — ۇزىن نۇرىمنىڭ ەلۋ قادامداي جەردە ەڭكەيىپ جەر سيپاپ، قايتا بويىن جازعان بيىك بەينەسىن ناعان ۇشىنا الدى...
بۇل كەزدە جولامانوۆ قاسىنداعى ەكىنشى ۇيدەگى جىگىتتەردى حابارلاۋعا جۇگىرىپ ەدى — ول ءۇيدىڭ ىشىندە دە مىلتىق اتىلىپ ۋ-شۋ بولىپ كەتتى.
— نۇرىم! قايداسىڭ، نۇرىم؟ — دەدى جۇگىرىپ كەلگەن جولامانوۆ.
— مىندامىن. وراقوۆتى...
نۇرىمنىڭ دىبىسىن قاتارىنان شىققان ناعان داۋىسى الىستاتىپ جىبەردى...
— اھ! — دەگەن ءۇندى عانا ەستىپ قالدى جولامانوۆ. ەندى قايتىپ ول نۇرىمنىڭ دا، وراقوۆتىڭ دا نە بولعانىن انىقتاي المادى: قاتار-قاتار اتىلىپ جاتقان مىلتىقتىڭ گۇرسىلى، الدەكىمنىڭ ايقايى، جىلاعان بالانىڭ، ويبايلاعان ايەلدىڭ جان تۇرشىگەر شارىلى، الىستاعى اتتىڭ شۇرقىراعانى مەن جاقىنداعى بايلاۋلى اتتاردىڭ اربانى توڭكەرىپ، وسقىرىپ تاس-تالقان بولعان الەگىنە ارالاسىپ كەتتى. ءبىر جاقتان شارباقتاعى قوي دۇرلىگە قالدى، وزەن باسىنداعى ۇيدەن ءورت شىقتى. ادام بابىن تاپقىسىز الەكتى قىرعىن باستالدى. بۇل اششىساي باسىنداعى تۇندە توسەكتە جاتقان بەيعام جاساقشىلاردى ءازمۇراتوۆ پەن ابىلايەۆتىڭ تەگىسىنەن جىم-جىلاس ەتكەن قاندى قىرعىنى بولاتىن. ولار سول كۇنى ءوش الىپ ەدى.
قولى قارا قورقاق كەلەدى. ويىل وفيسەرلەرى جيىرما شاقىرىم جەردەگى مامبەت جۇزدىگىنە بارمادى. ونىڭ ارجاعىندا ايتييەۆتىڭ پولكى جاتىر دەپ سەسكەندى. تەك اششىساي باسىن ادام جانى تۇرشىگەرلىك قان قىلدى دا تىندى. تۇندە ابىلايەۆ باسقارعان ەلۋ وفيسەر ەكى ءجۇز جاساقشىنى توسەكتە جاتقان جەردە قىردى — ۇيدى-ۇيگە كىرىپ كەلگەن بويى وق اتتى. قاشقانىن قىلىشپەن قىرىقتى.
تاڭ بىلىنە كەلىپ ات قويعان ءازمۇراتوۆ وتريادى تۇندە پىشەنگە، قوراعا، مال اراسىنا تىعىلعان جاساقشىلاردى تۇتقىنداۋمەن بولدى دا، تەك قارۋ جۇمساپ قاشىپ قۇتىلماق بولعان جولامانوۆتىڭ جەتى جىگىتىن قىلىشپەن تۋراتتى؛ ءجۇز باسىن ءتىرى قالدىردى. ءسويتتى دە ات پەن قۇرالدى، تاماق پەن باسقا جابدىقتى ەسەپتەپ وبوزعا ارتتى دا، بوگەلمەستەن كەرى ءجۇردى، ءتىرىسىن ويىلعا ايداپ كەتتى.
ايەل ءۇن سالىپ، بالا ەڭىرەپ، ەركەك كۇيزەلىپ، كارى كۇرسىنگەن اۋىلعا جىگىتتەرىمەن باتىربەك جەتىپ ەدى. ونىڭ بار بىتىرگەنى ءۇيدى ولىكتەن تازارتىپ، ەسى كەتكەن ەلدى جۇباتۋمەن بولدى. ال، شىڭعىرلاۋدان سۋىت جۇرىسپەن جەتكەن وراز بەن حاكىمدى كورگەندە ول، وي باۋىرىمداپ ەڭىرەپ قويا بەردى.
حاكىمنىڭ ءتىلى بايلانىپ قالدى. ول اپپاق قۋداي بولىپ كەتتى. كوزىنەن جاس، اۋزىنان ءۇن شىقپادى. ول تەك اۋىلعا شىعارىپ كوگەندەگەن قوزىداي قاتار سالعان قاندى ولىكتىڭ ىشىنەن ادام ىزدەدى... ول تاپتى. شەتكى توبەسى ورتاسىنا ءتۇسىپ، قوپارىلا قۇلاپ قالعان ۇلكەن ءۇيدىڭ جانىندا نۇرىم جاتىر ەدى. نۇرىمنىڭ قاسىندا وراقوۆ. ەكەۋىنىڭ دە باسى كەسىلگەن.
حاكىم نۇرىمنىڭ باسسىز كەۋدەسىنە ءتونىپ، تىزەرلەي، مويىرىلا وتىرا كەتتى. ءبىراز ۋاقىت ءوتتى... ونىڭ ويىنا ءبىر كەز ۇرەيلى نارسە ساپ ەتتى. «مۇكاراما قايدا؟ جاۋ قولىندا!.. جاۋ قولىندا!.. — دەي بەردى ول ىشتەي. — و، ءتاڭىرى! نەگە ولمەدى جاۋعا ولجا بولعانشا! نەگە قانعا كومىلىپ جاتپادى اق دەنە! نەگە!.. نەگە!..» — بۇل تىلەك پە، الدە اشىنعان ءبىر اششى قاسىرەتتىڭ ەلەستى ءۇنى مە؟ ونى حاكىم بىلمەدى. تەك: «نەگە!.. نەگە مىنا جەردە جاتپادى! نەگە جاۋ قولىندا قور بولدى! نەگە..! نەگە!..» — دەي بەردى. ول ءبىر ءسات نازارىن نۇرىمنان باسقا جاققا اۋدارعانداي بولدى. قاسىندا قوپارىلعان ءۇيدىڭ استىنان ءبىر توپ اۋىل ادامى ولىك شىعارىپ جاتىر ەكەن. حاكىم ماعىناسىز كوزىن سول جەردەگى ءۇي استىنان شىققان ولىككە بۇردى. ول بىرتە-بىرتە ورنىنان تۇرا باستادى. ايەل ولىك... جاس ايەل. كەلىنشەكتى ەكى ادام كوتەرىپ شەتكە شىعارىپ سالدى. تاعى ايەل... ونى دا كوتەرىپ كەلىنشەكتىڭ قاسىنا اكەلدى. كارى ايەل. ءبىر كەز... و، ءتاڭىرى... ءبىر ايەل... ءبىر بالا... قىز بالا... ايەل ەمەس. شاشى توگىلگەن... اپپاق... قاعازداي اپپاق ءجۇز... جاڭاعى قىسقا تىلەك! جاڭاعى تار تىلەك قابىل بولعانى ما!.. حاكىم ۇمتىلىپ كەلىپ ولىكتىڭ باسىن قۇشاقتاي الدى. ولىك مۇكاراما ەدى...
5
ەرتەڭگى شاق. اياز. جەل جوق. بارباستاۋ مەن مىنا-مىناي اراسىنداعى كەڭ اپپاق. قاتاڭ جەر قار جامىلعان. تۇڭعىش جۇقا قار... قيىرشىق قار. بۇل ويپاڭ جەر مەن تومپەشىكتەردى تەگىس جاۋىپ، ءۇيۋلى پىشىندەر مەن ءار جەردە قولشاتىرداي توڭكەرىلگەن نەكەن-ساياق اعاشتار دا اق كيمەشەك بۇركەنگەن. ءتىپتى الىستاعى قاراۋىتىپ جاتاتىن جايىق بويىنىڭ ورمانى دا بۇگىن اق جوتالانىپ قالعان. اينالا اپپاق، اينالا قىبىرسىز. بۇل ماڭدى بەينە كۇزدىڭ باتپاقتى، ءوڭسىز قارا قوجالاق تۇرىنەن ءبىرجولاتا تازارتىپ اققا وراي سالعان. كولدەنەڭ قۇلاققا شالىنار دىبىس تا جوق. تاڭ الدىندا الىستان كۇركىرەگەن كۇندەي، ارىدەگى زەڭبىرەك داۋىسى قاتارىنان دۇڭك-دۇڭك ەتە قالىپ ەدى، ءقازىر ول دا ەستىلمەيدى. ىلبىشىننەن ارعى جايىق جارىنا قۇلاپ، قۇلاقتان تاسا، جوعالىپ كەتكەندەي.
ءۇنسىز، قىبىرسىز اقاياق دالامەن ەكى اتتىلى عانا جەردى ايعىزداپ سىزىپ كەلەدى. ات تۇياعى سۇيرەتە باسىپ وتكەن اڭ جولدا قارا شۇبارلانىپ جوسىعان ءىز قالىپ جاتىر. ەكەۋدىڭ الدى مىنامىناي، ارتى — تەرەكتى.
بۇل سۇيگەن جاردان، تەل وسكەن باۋىردان، بىرگە وقىعان جولداستان ايىرىلىپ، از كۇندە ءوڭى ولىك جانداي قۋقىل تارتىپ كەتكەن حاكىم مەن ونىڭ جولداسى وراز ەدى. حاكىمنىڭ تەك ءوڭى ەمەس، ءىشى دە قۋقىل، دەنە جانسىز، كەۋدە بوس قۋىس، وي مۇزداي، كوڭىل سۋىپ قالعان ءتارىزدى. ول ۇندەمەيدى. قارامايدى. سوزگە تارتىپ، ويىن بولۋگە تىرىسقان ورازعا: «بار»، «جوق» دەگەننەن وزگە ءتىل قاتپايدى. قالاعا، مىنامىنايعا جاقىنداعاندا وراز قالايدا ونىڭ ويىن بولۋگە تىرىستى. وعان قالانىڭ بوسار الدىندا كەزدەسكەن اۋىر جايدى ايتىپ جەكە باستىڭ قايعىسىن حالىق مۇڭىنا بۇرعىسى كەلدى.
— جيىرما ءۇشىن دارعا اسقان كۇنى قالادا اندرەيەۆ بولىپتى. ول استىرتىن كەلىپ جۇرگەن جىگىت قوي. پىشەن بازارىنىڭ ۇلكەن الاڭىنا جيىرما بەس دار اعاشىن ورناتقان دەيدى. ءبىراق، دميترييەۆ ۇكىم ورىندالاتىن ءتۇنى كامەرادا ۋ ءىشىپ ولگەن...
حاكىم سەلت ەتە تۇسكەندەي بولدى دا، كوزىن الماي كەلە جاتقان ورازعا ءبىر جەرى شانشىپ كەتكەندەي قاباعىن شىتتى.
— ...ۋ ءىشىپ ءولىپتى. جاۋ قولىندا قورلىقپەن جان بەرگەنشە، جەندەتكە موينىنا تۇزاق سالدىرعانشا، وزىنە ءوزى قول جۇمساعان. جەتپەي كەتتى سابازدار. زۇلىمدار ادەيى جەتكىزبەدى عوي. ايتپەسە قىزىل گۆارديا «قىرىق تۇربادان» كەشە شىعارىپ الار ەدى. سولاي ەمەس پە؟
حاكىم باسىن يزەدى. وراز ءسوزىن ءارى جالعاستىردى.
— جيىرما ءۇش ەمەس، — دەدى ول اڭگىمەنى ارىلەتە ءتۇسىپ. — جيىرما ۇشتەن كوپ ول كۇنى قازا تاپقاندار. بالا مەن قىزدى ايتسايشى. تۇرمەدە وتىرعان ءعادىلشينا دەيتىن ايەلدىڭ جالعىز بالاسى مەن دميترييەۆتىڭ جالعىز قىزى.
— وعان نە بولىپتى؟ — دەدى حاكىم قاباعىن شىتىپ.
— ...قىز امان. ال، بالانى اتتى كازاكتار قىلىشپەن تۋراپ تاستاپتى. تۇندە الاڭدا اسۋلى تۇرعان ولىكتى داردان قيىپ ءتۇسىرىپ، سۇيەگىن الىپ كەتەيىن دەپ جاتقاندا دوزور كورىپ قالىپ، بالانىڭ باسىن شاۋىپ تۇسىرگەن. قىزدى ۇستاپ الىپ كەتكەن.
حاكىم بالانىڭ ءسامي ەكەنىن بىردەن ءبىلدى.
— زۇلىمدار ىستەر! — دەدى ول اقىرىن عانا.
«...تۇندە مۇكارامالاردىڭ ەسىگى الدىندا... جازدىگۇنى تۇرمەنىڭ تۇبىندە... قاعاز جاپسىرىپ، تاماق تاسىپ جۇرگەن. ادىلبەك سياقتى العىر بالا... ادىلبەكتەن ۇلكەن ەدى. اقىلدى، وتى شىعىپ تۇرعان بالا ەدى»، — دەدى ول ىشىنەن. حاكىم دالاعا — العا قاراي كوز جىبەردى. اينالا اپپاق مۇزداي دالا. تەك قاراۋىتقان مىنامىناي توبەسى كوزگە شالىندى. قىبىر، قوزعالىس بارى بايقالادى.
«...نە جازىعى بار ەدى ءساميدىڭ؟ ءسابي ءساميدىڭ؟... باسقالار جازىقتى ما ەدى؟ »
— جۇرت جينالىپ جاتىر. اسكەر ايتييەۆتىڭ پولكى مىنامىنايدا دەگەن...
وراز ۇزەڭگىگە كوتەرىلىپ مويىن سوزعان جاققا حاكىم دە قارادى.
— جۇرىڭكىرەيىك، حاكىم.
ەكەۋى جۇرىڭكىرەي ءتۇستى.. تاعى دا حاكىمنىڭ كوز الدىنا جاسىل قيىقتى قۇربانوۆتاردىڭ ءۇيى الدىندا ءساميدىڭ ۇندەۋ جاپسىرىپ تۇرعان بەينەسى تۇسە قالدى. «نە جازىعى بار ەدى... مۇكارامانىڭ جازىعى... نۇرىمنىڭ... سالمەننىڭ...»
قالىڭ حالىق. ات-اربا. وگىز، تۇيە. كۇپىلى، شەكپەندى، تىماقتى قازاڭ. كەردەرىلەر. ىشىندە تانىس ادامدار دا كوپ كورىنەدى. ارعى جاق اتتىلى اسكەر. قازاق اسكەرى. حاكىمدەردىڭ بولىمشەلەرى. بەرگى جاعى بەلان پارتيزاندارى ەكەن. ەل قازاقتارىنىڭ اراسىنان وڭاي وتكەنمەن بەلان وتريادى ىلگەرى جىبەرمەدى.
— وسى جەردەن تىڭدا. كوميسسار سويلەپ جاتىر.
— كىم؟
— كارى قىرعىز.
— ويباي باكەڭ. باقىتجان قاراتايەۆ! — دەدى وراز. — انە! ساقالى جەلبىرەپ كەتكەن...
جالاڭ باس كارى ادامنىڭ بۋرىل شاشى بولماشى جەلمەن قالجىڭداسقانداي تۇرىلگەن. شاشىنان دا ساقالى ەتەكتى. ۇستىنە ىشىك كيگەن. ۇلكەن قازاق. بيىك مىنبەنىڭ ۇستىندە قول سىلتەپ سويلەپ تۇر. ۋىلدەگەن جەل، دۋىلداعان جان، تەڭسەلگەن تەڭىزدەي قوزعالعان، قارا-قۇرىم كوپتىڭ ويىق ورتاسى كارى ادۆوكاتتىڭ كۇڭگىرت داۋسىن شەتكە شاشاۋ شىعارماي جۇتىپ قويا بەرەدى.
وسى كەزدە بەلان جىگىتتەرىنىڭ اراسىنان، بەينە ءبىر قالىڭ قامىستى جارىپ كەلە جاتقان سوم جوندى قارا تارعىل شورتانداي، ءىرى قارا اتقا مىنگەن زور ادام ورازدارعا قاراي ۇمتىلدى. ول، قيىر شەتتەگى ەكەۋدەن كوز جازىپ قالارمىن دەگەندەي، جۇرتتى جاپىرا بۇلارعا جاقىنداي ءتۇستى. ءسوز تىڭداۋعا ۇيىعان جانداردىڭ شىرىشىن بۇزىپ جىبەردى، كوپ ىشىندە نارازى ءسوز، قاتۋ قاباق تۋعىزدى. ءبىراق بۇل بەلگىلى ەردىڭ بەتىن بوگەي الماي بىلەتىن دە، بىلمەيتىن دە وعان جاپىرىلا جول بەردى. ونى الىستان-اق كوزى شالىپ قالعان وراز:
— مامبەت! ماكەڭ كەلە جاتىر!.. — دەپ مەڭزەگەنشە بولماي، ول ءتونىپ كەلىپ:
— باتىربەك قايدا، بالا؟ — دەدى.
مامبەتتىڭ داۋىسى، بەينە جەكىرىپ قالعان جاننىڭ ۇنىندەي، اينالانى سولق ەتكىزدى.
— باتىربەك... باتىربەك كەلە جاتىر. ءبىراق، وراقتار جوق، — دەدى وراز، تومەن قاراپ.
— ولار نەگە كەلمەدى؟
— ولار...
— نە بولدى ولارعا؟ — مامبەت الدەنەنى سەزىپ قالعانداي.
ونىڭ قاباعى قارىس جابىلىپ كەتتى، ءۇنى شۇبار داۋىستانىپ شىقتى.
— وراق تا، نۇرىم دا، ءبارى دە قازاعا ۇشىراعان... جاۋ قاپىدا سوقتى...
— قاپىدا؟! — ازدان سوڭ ول: — توقتاي تۇرسىن! — دەدى. مامبەتتىڭ كەنەتتەن قارا قوشقىل تارتىپ كەتكەن جۇزىنە قاراي الماي تەرىس اينالا بەرگەن وراز حاكىمگە اقىرىن عانا باقىتجاندى مەڭزەپ:
— تىڭدا، حاكىم، تىڭدا! بىزگە ايتىپ تۇر! — دەپ يەك قاقتى.
مەڭ-زەڭ دەنەلى حاكىم دە قۇلاق توستى. باقىتجان داۋسىن جاي جەلپىگەن ءالسىز جەل بەرى ىسىردى.
— ...تار كەزەڭ ءوتتى! ازاتتىق قاقپاسى جاڭا اشىلدى! بۋلىققان، تۇنشىققان ەل، مىنە كەڭگە شىقتى — قاپاستان جارىق دۇنيەگە شىقتى. الايدا ناعىز تەڭدىك جورىعى ەندى عانا باستالدى!
جەل ءارى ايداپ كەتتى ءسوزدى.
— ەسىتتىڭ بە، حاكىم؟
— تەڭدىك جورىعى ۇزاق جورىڭ. اتتانىڭدار، جىگىتتەر! بۇل جورىقتا تالاي ەسىل ەر قانىن دا، جانىن دا پيدا قىلدى. ءالى دە پيدا قىلادى... سوندا دا ونى سەندەر اياقتايسىڭدار...
«...قانىن دا، جانىن دا پيدا قىلدى... نۇرىم... سالمەن... مۇكاراما... ءسامي...» — دەي بەردى حاكىم. — «تەڭدىك جورىعى ۇزاق جورىق... اياقتايمىز».
حاكىم كارىمعاليدى، مەڭدىكەرەيدى، زاعيپانى ەستىگەن جوق ەدى. ونىڭ اۋزىنا بىلەتىندەرى ءتۇستى.
ول تىستەنىپ قالدى. ءۇش كۇننەن بەرى قانشاما تىستەنسە دە، ونىڭ ءبىر كەز كوز جاسى ەرىكسىز سورعالاپ كەتتى. مۇنى ورازعا كورسەتپەي، حاكىم تەرىس اينالا بەردى.
جاس تا جەر قويناۋىنان اتقان بۇلاق سياقتى. ول ىشكى اششى قاسىرەتتى سىرتقا ايداۋعا اسىعادى.
يانۆار — نويابر، 1964 جىل.
ءۇشىنشى كىتاپتىڭ سوڭى.
تۇسىنىكتەمە
باتىس قازاقستان وڭىرىندەگى ازامات سوعىسى جىلدارى مەن كوللەكتيۆيزاسيا ءداۋىرى حامزا ەسەنجانوۆتىڭ «كوپ جىل وتكەن سوڭ» جانە «اعايىندى جۇنىسوۆتار» اتتى روماندارىندا كوركەمدىكپەن سۋرەتتەلگەن. ال «اق جايىق» تريلوگياسىنىڭ ءۇشىنشى كىتابى «تار كەزەڭ» وسى وبلىستا سوۆەت وكىمەتىنىڭ ورناۋى تاقىرىبىنا ارنالعان. وندا پاتشا گەنەرالدارى مەن اق كازاك اتاماندارىنىڭ ورال قالاسىنداعى سوۆدەپتى باسىپ الىپ، ولاردىڭ باسشىلارىن تۇرمەگە جاۋىپ، قورلىق كورسەتۋى، نۇرىم، مامبەت سياقتى حالىق اراسىنان شىققان قاراپايىم ادامداردىڭ بىرتە-بىرتە دۇرىس جولدى ءتۇسىنىپ، ريەۆوليۋسيا ىسىنە كومەكتەسۋى رەاليستىكپەن باياندالعان.
تريلوگيا اقتاردىڭ جاۋىزدىڭ ىستەرىن اشكەرەلەگەن قارت ادۆوكات باقىتجان قاراتايەۆتىڭ سوزىمەن اياقتالعان. ول: «تار كەزەڭ ءوتتى! ازاتتىڭ قاقپاسى جاڭا اشىلدى! بۋلىققان، تۇنشىققان ەل، مىنە، كوڭگە شىقتى — قاپاستان جارىق دۇنيەگە شىقتى. الايدا ناعىز تەڭدىك جورىعى ەندى عانا باستالدى!» — («اق جايىق»، 3-كىتاپ، 376-بەت) دەيدى.
تريلوگيانىڭ ءۇشىنشى كىتابىنان العاشقى ۇزىندىلەر «تار كەزەڭ» دەگەن اتپەن رەسپۋبليكالىق «سوسياليستىك قازاقستان»، (20 دەكابر، 1964)، «لەنينشىل جاس» (7 يانۆار، 1965) گازەتتەرىندە، 1965 جىلعى «جۇلدىز» جۋرنالىنىڭ № 2، 3 ساندارىندا، ورال وبلىستىڭ «ورال ءوڭىرى (19 يۋن، 1965)، اقتوبە وبلىستىق «كوممۋنيزم جولى (22 يۋن،1965) گازەتتەرىندە جاريالانعان. 1965 جىلى «جازۋشى» باسپاسىنان «تار كەزەڭ» دەگەن اتپەن جەكە كىتاپ بولىپ باسىلىپ شىققان. 1966 جىلى ورىسشاعا اۋدارىلىپ (اۋدارعاندار: گ. بەلگەر مەن ي. ششەگوليحين) «جازۋشى» باسپاسىنان جارىق كورگەن. 1969 جىلى «جازۋشى» باسپاسى تريلوگيانىڭ ءۇش كىتابىن جەكە-جەكە كىتاپ ەتىپ باسىپ شىعارعان.
ءبىز جازۋشىنىڭ 6 تومدىق شىعارمالار جيناعىنا «اق جايىق» تريلوگياسىنىڭ وسى باسىلىمىن پايدالاندىق.
م. اتىموۆ.
You Might Also Like
