ءجاميلا
(پوۆەست)
اۋدارعان قالجان نۇرماحانوۆ
I
ءاردايىم ءبىر جاققا جولاۋشى شىعاردا مەن وسى قاراپايىم اعاش رامكاعا سالىنعان، شاعىن سۋرەتتىڭ الدىنا كەلىپ تۇرامىن. مىنە، مەن ەرتەڭ دە اۋىلعا جۇرمەكشىمىن. جولىما اق باتا تىلەگەندەي، مەن ونان كوپكە دەيىن كوز المايمىن.
وسى كۇنگە دەيىن مەن بۇل سۋرەتتى ەشبىر كورمەگە دە بەرگەن جوقپىن، ول تۇرعاي اۋىلدان تۋىستارىم كەلگەندە، كوزىنەن تاسالاپ، تىعىپ قويامىن. سونشا جاسىرعانداي نەسى بار ءوزىنىڭ، الدە كورسەتۋگە ابەس پە دەپ ويلاپ جۇرمەڭىزدەر، جوق بۇل سۋرەتتىڭ ونداي ەشتەڭەسى جوق، ءيا بولماسا، وعان "كوز تيەدى" دەگەندەي ول ءبىر كوركەمونەردىڭ تەڭدەسى جوق، تۋىندىسى دا ەمەس. ءبىر قاراعاندا كادۋىلگى سۋرەت سياقتى سۋرەت. ونىڭ بەتىنە تۇسىرىلگەن جەر بەدەرى قانداي قاراپايىم بولسا، سۋرەت تە سونداي قاراپايىم.
سۋرەتتىڭ ارعى تۇبىندە كۇزگى سۇرعىلت اسپاننىڭ ءبىر شەتى كورىنەدى. جەل بىرەن-ساران بۇلتتاردى الىستا مۇنارتىپ كورىنگەن شوقىلارعا قاراي ايداپ بارادى. ونان بەرى — كوسىلىپ جاتقان سارى دالا. ەكى جاعىندا قۋارعان قالىڭ شيلەرى بار، جاۋىننان كەيىن بەتى توبارسىعان قارا جولدا قاتار جۇرگەن ەكى جولاۋشىنىڭ ءىزى شۇباپ جاتىر. جولاۋشىلار بەرى جاقىنداعان سايىن، ىزدەرى جەرگە ايقىن ءتۇسىپ، ەندى بىر-ەكى اتتاسا رامكانىڭ سىرتىنا شىعىپ كەتەتىندەي. ايتپاقشى، جولاۋشىنىڭ ءبىرى... ءبىراق، مەن اسىقپايىن، ءسوز باسىنان بولسىن.
بۇل ءوزى كەشەگى بالالىق شاقتا بولعان وقيعا. وتان سوعىسى ءۇشىنشى جىلعا اياق باسىپ، كۋرسك مەن ورەل مايدانىندا ۇلكەن شايقاستىڭ ءجۇرىپ جاتقان كەزى. وندا ءبىز، ءجاسوسپىرىم بالالار، كولحوزدا اربا ايداپ، ەگىن سۋارىپ، ءشوپ شاۋىپ، ايتەۋىر - مايداندا الىسىپ جاتقان اكەلەرىمىز بەن اعالارىمىزدىڭ اۋىر جۇگى ءبىزدىڭ موينىمىزعا تۇسكەن ەدى.
اسىرەسە، وراق مەزگىلى كەلگەندە التى اي بويى ءۇي كورمەي، كۇنى-تۇنى قىرمان باسىندا، نە بولماسا استىق توگەتىن ستانسيادا نەمەسە جولدا جۇرەتىنبىز.
مىنە ءوستىپ قاڭسىعان دالا وراقتىڭ قىزۋىنان ورتەنىپ تۇرعان كۇندەردىڭ بىرىندە، ستانسياعا قاتىناپ ءجۇرىپ، كوپتەن بەرى ءۇيدى كورمەي، بارا كەتەيىن دەپ، سالت اربامدى جولدان بۇردىم.
ءبىز ەكى ءۇي اۋەل باستان بىر-بىرىمىزگە جاقىن تۇرامىز. بيىكتىگى ءۇش كەز دۋالى مىقتاپ سالىنعان، وتكەل جاقتاعى توبەشىكتە تۇرعان باۋ-باقشالى قورالار وسى بىزدىكى. مەن ۇلكەن ءۇيدىڭ بالاسىمىن. اعالارىم سوعىسقا كەتىپ، كوپتەن حابار جوق — ەكەۋى دە ۇيلەنبەي كەتكەن. قارتايعان اكەم اعاش ۇستاسى، كولحوزدىڭ ءقازىر ءجۇرىپ تۇرعان وسى اربالارىنىڭ بارلىعى دەرلىك سول كىسىنىڭ قولىنان شىققان. ول ءار كۇن تاڭ نامازىن وقىپ ۇستاحاناسىنا كەتەدى دە، كۇن باتا ۇيگە كەلەدى.
ۇيدە شەشەم مەن قارىنداسىم قالادى.
كىشى ۇيدە بولسا، ءبىزدىڭ جاقىن تۋىستارىمىز تۇرادى. جاقىن دەيتىنىم، ارامىز ەكى-ۇش اتا بولسا دا، ولارمەن و باستان مالىمىز دا، جانىمىز دا ءبىر. ارعى اتالارىمىز بىرگە كوشىپ، بىرگە قونىپ وتە ىنتىماقتى ءومىر سۇرگەن ەكەن، سولاردىڭ سالتىمەن ءبىز دە ارامىزدى الىستاتپاي، بىر-بىرىمىزدەن قول ۇزگەن جوقپىز. كولحوز ۇيىمداسقاندا اكەلەرىمىز قورا-جايلاردى ءبىر جەردەن قاتار تۇرعىزىپتى. تەك ءبىز عانا ەمەس، ەكى سۋدىڭ اراسىنداعى ارال كوشەسىنىڭ تۇرعىندارى تەگىسىنەن ءبىر اتانىڭ بالالارى. كەيىنىرەك كىشى ءۇيدىڭ يەسى دۇنيە سالىپ، ارتىندا ايەلى مەن ەكى جاس بالاسى قالادى. بۇرىننان قالعان ادەت بويىنشا اعايىن-تۋعاندار جەسىردىڭ باسىن بايلاپ قويايىق دەپ، ونى جاقىن تۋعانى بولىپ سانالعان مەنىڭ اكەمە نەكەلەستىرىپ قويادى. ول ءۇي ءوز الدىنا شاڭىراق سانالىپ، مالى، شارباعى بولەك بولعانمەن، شىنىندا ءبىز ءبارىمىز ءبىر وتباسى بولاتىنبىز. ول ءۇيدىڭ دە ەكى بالاسى اسكەردە. ۇلكەنى — سادىق كەلىنشەك الىسىمەن كەتتى. مايداندامىز دەپ، اندا-ساندا ولاردان حات كەلىپ تۇرادى. كىشى ۇيدە كىشى انام مەن ونىڭ كەلىنى عانا قالدى. ول ەكەۋى دە ەرتەدەن قارا كەشكە دەيىن كولحوز جۇمىسىندا. كىشى اپامدى اۋىلداعىلار ىسكەر دەپ اتايدى. ول ءوزى ءبىر دۇنيەدە تەڭدەسى جوق قاراپايىم، تاماشا ادام. ەشبىر بريگاديرمەن بەت شايىسپاي، جۇمساعان جاعىنا بارىپ، جاس ايەلدەرمەن بىرگە ارىق تا شابادى، ەگىن دە سۋارادى. ايتەۋىر قولىنان كەتپەن تۇسپەيدى. ونىڭ كەلىنى ءجاميلا، قۇداي وزىنە ءبىلىپ بەرگەندەي ول دا جۇمىسقا قايراتتى، مىقتى كەلىنشەك، ءبىراق مىنەزى ەنەسىنەن باسقاشاراق.
ءجاميلا جەڭگەمدى مەن شىن نيەتىممەن جاقسى كورەتىنمىن. ءبىر جاعى جەڭگەم بولسا، ەكىنشىدەن ول مەنەن از-اق ۇلكەن، قۇربىم سياقتى ەدى. ول دا مەنى "كىشكەنە بالا" — دەپ، ىنىسىندەي ەركەلەتەدى.
ءسويتىپ ەكى ءۇيدىڭ بارلىق شارۋاسى مەنىڭ اپام مەن قارىنداسىمنىڭ موينىندا. قارىنداسىم وندا تۇلىمشاعى سالبىراپ ويناپ جۇرگەن كىشكەنتاي قىز بولاتىن. سول كەزدە ساداعاسى كەتەيىننىڭ اپاما كومەكتەسكەنىن، مىنەزىنىڭ جايدارىلىعىن مەن ءومىر باقي ۇمىتپاسپىن. ەكى ءۇيدىڭ قوزى-لاعىن باققان دا، تەزەك تەرىپ، وتىن اكەلەتىن دە، بالالارىنان حابار جوق اپامنىڭ قايعى-مۇڭىن جەڭىلدەتكەن دە سول. ەكى ءۇيىمىزدىڭ ىنتىماعىن، ىرىس-بەرەكەسىن ساقتاپ، ءبيى اتانعان اپام — اتا-بابالارىمىزدىڭ ارۋاعىن سىيلاپ، سەنىكى-مەنىكى دەمەي ەكى ءۇيدى ادىلەتتى باسقارعاندىقتان، اۋىلداعى ەسكى نۇسقالى، قادىرمەندى بايبىشەلەردىڭ ءبىرى اتانعان. بىزگە ءتيىستى قانداي دا ءىس بولماسىن، ءبارىن اپام شەشەدى. اكەمدى ءۇي يەسى ەكەن دەپ ەشكىم دە ەلەگەن ەمەس. "وي، ۇستەكەڭە بارماي-اق قوي. ول ءوزىنىڭ اسپاپتارىنان باسقا ەشتەڭەمەن ءىسى جوق. ولاردىڭ ەكى ءۇيدى تەڭ بيلەگەن بايبىشەسى، سوعان بار"، — دەيتىن اۋىلداستار.
تاعى دا اناۋ-مىناۋ ىستەرگە، جاستىعىما قاراماي، مەن كىرىسىپ كەتەتىنمىن. ويتكەنى، اعالار اسكەرگە كەتىپ، ەكى ءۇيدىڭ — بەل بايلار جىگىتىمىز — دەپ ەركەلەتكەنىنە مەن الدەقانداي بولىپ، ءوزىمدى ەرەسەك سەزىنەتىنمىن. مۇنىم اپاما ۇنايتىن، ويتكەنى ول مەنى پىسىق بولسىن، ەتى ءتىرى بوپ ءوسسىن، اكەسىنە ۇقساپ اعاش شاپقاننان باسقانى بىلمەي جۇرمەسىن، تىرشىلىكتىڭ ىستىق-سۋىعىنا كونسىن دەپ ويلايتىن. مەن اربانى شارباقتىڭ اۋزىنداعى اعاشتىڭ كولەڭكەسىنە دوعارعانىمدا، قورانىڭ ىشىندە ءبىزدىڭ بريگادير ورازمات؛ بالداعىن قانجىعاسىنا بايلاپ الىپ، اپاممەن الدەنەگە كەرىلدەسىپ، ايتىسىپ جاتىر ەكەن.
جاقىنداپ كەلگەنىمدە اپامنىڭ داۋسى انىق ەستىلدى:
— سەندەردىڭ وندايلارىڭا ول بارمايدى! قۇدايدان ۇيالساڭدارشى! ايەل قاشان اربا ايداپ ەدى؟ قوي، اينالايىن، كەلىنىمدى وراعىڭنان اۋلاق. ونسىز دا جالعىزىلىكتىلىكتىڭ ازابىن تارتىپ، ەكى ءۇيدىڭ شارۋاسىنان مۇرنىمنان شانشىلىپ ءجۇرمىن. ونىڭ ۇستىنە بەلىمە جەل ءتيىپ، ءبىر جەتىدەن بەرى شويىرىلىپ ءجۇرمىن، انا جۇگەرىلەردىڭ ءتۇبى دە كومىلمەي جاتىر! — دەپ، قاراعايداي ەتىپ تارتقان جاۋلىعىنىڭ سالبىراعان ۇشىن اپام ادەتىنشە، قايتا-قايتا ومىراۋىنا قىستىرا بەرەدى.
ورازمات ەردە كەيىن شالقايا بەرىپ، ارقاسى قۇرىستاعان كىسىشە:
— و، ويباي-اۋ، مەنىڭ ءتورت مۇشەم ساۋ بولسا، قولىمنان كەلسە، ءوزىم-اق قاپتاردى باياعىداي ارباعا ىتقىتىپ-ىتقىتىپ جىبەرىپ، زاۋلاتىپ ايداپ جۇرە بەرمەيمىن بە؟ لاج جوق، جاس ايەلدەرگە اربا ايداتايىق دەپ جاتقاندا، ءسىز كەلىسىمىن بەرگەن كەلىننىڭ بەتىنەن قاعاسىز. بۇيتسەڭىز جوسپار ورىندالمايدى. مايداننىڭ استىعىن توقتاتىپ جاتىرسىڭدار دەپ، انا جاقتا ۇلكەندەر ۇستەلدى ۇرىپ جاتسا، سەندەر ءوز باستارىڭنىڭ قامىن ويلايسىڭدار. جاعدايدى تۇسىنسەڭدەر بولماي ما؟
اۋدەم جەردە ۇزىن شىبىرتقىنى سۇيرەتىپ كەلە جاتقان مەنى كورگەندە، بريگادير الدەقانداي وي تاپقانداي قۋانىپ كەتتى.
— ەگەر كەلىنىڭىزگە تەنتەك ارباكەشتەر تيىسەدى دەپ ويلاساڭىز، قاسىندا مىنا قاينىسى بار ەمەس پە؟ — دەدى ول، مەنى كورسەتىپ. — بۇل ىنىشەگىم جەڭگەسىنە بىرەۋدى جاقىن جۋىتپاق بىلاي تۇرسىن، كوز قىرىن دا سالدىرمايدى. وعان قام جەمەڭىز. سەيىت ءقازىر ازامات، ءبىزدىڭ جانىمىزدى ساقتاپ تۇرعان دا وسى بالالار، اينالىپ، ساداعاسى كەتەيىندەر...
اپام مەنى كورە سالىپ، بريگاديردىڭ ءسوزىن ءبولىپ جىبەردى:
— يي، تەنتىرەگەن ارامزا... شاشىڭ ءوسىپ، جۇدەپ كەتىپسىڭ عوي ءوزىڭ. اناۋ اكەسى تۇسكىردىڭ بالانىڭ شاشىن الىپ بەرۋگە دە قولى تيمەيدى... اكە ەمەس...
— ولاي بولسا، بۇگىن شاشىن الدىرىپ، كەمپىر-شالدىڭ قوينىندا جاتىپ كەتسىن، — دەپ، ورازمات اپامدى جايدارى قوستادى. — سەيىت ءىنىم، بۇگىن ۇيگە تۇنەپ، اتتارىڭدى تىنىقتىر. ەرتەڭ ءجاميلاعا اربا بەرەمىز، جەڭگەڭدى توبىڭا قوسىپ ال، ءوزىڭ باس بول بايبىشە، قورىقپاي-اق قويىڭىز، سەيىت تۇرعاندا. ونىڭ ۇستىنە، اناۋ جاڭادان تابىلعان تۋىسقان دانياردى قوسىپ بەرەيىن: ءوزىڭىز بىلەسىز، ول ءبىر ءوزى ادامعا زيانى جوق بەيشارا... ءۇش اربا الدىنا ءبىر قوس بولىپ، ستانسياعا قاتىناي بەرسىن، باسقالاردى بۇلاردىڭ جانىنا قوسپايىن دا... ال، سەيىت، سەن نە ايتاسىڭ بۇعان؟ بۇل اپاڭ ءجاميلاعا اربا ايداتادى دەسەك، ءتىپتى كونبەي جاتىر، ءوزىڭ ايتشى، ىنىشەگىم...
ءبىر جاعىنان بريگادير مەنىڭ ماقتاۋىمدى جەتكىزىپ، ەكىنشىدەن — ول مەنەن اقىل سۇراپ جاتقانعا، ونىڭ ۇستىنە جەڭگەم جانىمدا اربا ايداپ جۇرسە، قانداي تاماشا بولار ەدى دەگەن بالالىق ويمەن اپاما:
— ايداي بەرسىن، ونى نەمەنە قاسقىر جەيتىن بە ەدى! — دەپ، ەرەسەك ارباكەشتەردەي شىرت تۇكىرىپ قامشىمدى سۇيرەتىپ، جاي باسىپ كەتە باردىم.
— و، قۇداي ۇرعان، قاسقىر دەي مە؟ قوي، اينالايىن، سەن نەنى ءبىلىپ تۇرسىڭ؟ — دەدى اپام ماعان اشۋلانىپ.
— ە، نەگە بىلمەسىن. ەكى ءۇيدىڭ دىرداي جىگىتى ەمەس پە؟ — دەپ جىبەردى ورازمات. جاڭا كونىپ كەلە جاتقاندا، قايتا اينىپ كەتە مە دەپ قورىققان ورازماتتىڭ اۋزىنا بۇدان باسقا ءسوز تۇسپەدى.
سويتكەنشە بولعان جوق، اپام تۇشكىرىپ جىبەردى.
— ا-ا، قۇداي، وسى تىرناقتاي نەمەمىزگە ءجۇرىم بەرە كور. ازامات بولعان سويىلداي جىگىتتەرىمىزدىڭ قايدا ەكەنى بەلگىسىز. جۇرتتا قالعانداي سوپايىپ جالعىز قالدىق قوي...
ودان ارعىسىن مەن ەسىتكەن جوقپىن. تامنىڭ بۇرىشىن قامشىمەن ءبىر تارتىپ، تۇلىمشاعى جالبىراپ، كىشكەنتاي قولىمەن قيدان جاپا ىستەپ جۇرگەن، ماعان قۋانىشپەن كۇلە قاراعان قارىنداسىما دا ونشا نازار اۋدارماي، دالىزدە تۇرعان شويىن قۇمعاندى الىپ شىعىپ، قولىمدى جۋىپ، ەكى قولتىعىما ءسۇرتتىم دە، دەرەۋ ۇيگە كىرىپ، ءا دەگەندە ءبىر كەسە ايراندى ءسىمىرىپ سالىپ، ەكىنشىسىن تەرەزەنىڭ الدىنا اپارىپ، نان تۋراپ جەدىم. قاقپا الدىندا اپام مەن ورازمات ءالى سويلەسىپ تۇر. ءبىراق، بۇل جولى ولار جاي عانا مۇڭ شەرتىسىپ تۇرعان سياقتى. اپام اۋىق-اۋىق جەڭىمەن كوزىن ءسۇرتىپ، جۇباۋ ايتىپ جاتقان ورازماتقا باسىن يزەپ، بۇلدىراعان كوزىن، حابارسىز كەتكەن بالالارى كورىنەتىندەي-اق، الىسقا قادايدى. ايتەۋىر، قاپالانىپ كوڭىل بوساعان اپام، ءجاميلانىڭ اربا ايداۋىنا كونگەن ءتارىزدى. ءبىرازدان كەيىن ول رازى بولعانداي جورعا بايتالىن ساۋىردان ءبىر تارتىپ جىبەرىپ، قورادان شوقىتا شىعىپ كەتتى.
وندا بۇل ءىستىڭ اياعى نەمەن بىتەرى اپامنىڭ دا، مەنىڭ دە حابارىمدا جوق ەدى.
ءجاميلانىڭ پار ات جەككەن اربانى ايداپ كەتەتىندىگىنە مەن كۇماندانعان جوقپىن. ول ءوزى جاستايىنان جىلقىعا ۇيرەنگەن، تاۋداعى باقايىر اۋىلىنداعى جىلقىشىنىڭ قىزى ەدى. ءبىزدىڭ سادىق تا جىلقىشى بولىپ ءجۇرىپ، جايلاۋداعى مالشىلاردىڭ تويىندا قىز قۋۋعا ءتۇسىپ، ءجاميلاعا جەتە الماي، وسىدان كەيىن نامىستانىپ، ونى الىپ قاشىپ كەلگەنىن ەسىتكەنىم باردى. ولاي ەمەس، ەكەۋى ءسۇيىپ قوسىلدى دەپ تە ايتىپ ءجۇردى ابىسىن-اجىندار. نە بولسا دا ولار ءۇش-تورت اي بىرگە تۇرىپ، ودان كەيىن سادىق اعامدى اسكەرگە الىپ كەتكەن. بىلمەيمىن، بالكىم، جاستايىنان اكەسىمەن بىرگە وي-قىردا جىلقى ايداپ، اتقا شاۋىپ ءجۇرىپ ءور مىنەز بولىپ وسكەن بە، الدە جالعىز قىز بولعاندىقتان با، ايتەۋىر ءجاميلانىڭ ءجۇرىس-تۇرىسىندا ءبىر قايراتتىلىق، ەركەك ادامعا ءتان مىنەز بار. ءاربىر ىسكە شاپشاڭ كىرىسىپ، باسقا كەلىنشەكتەردەي باسىم، بەلىم دەۋدى بىلمەيتىن. ونان كەيىن بىرەۋگە اقىسىن جىبەرمەيتىن وجەت، ايتىسقانمەن ايتىسىپ، تارتىسقانمەن تارتىسىپ، ول ول ما، ءتىپتى بىر-ەكى رەت ءوزى قاتارلى ايەلدەردى شاشىنان دا سۇيرەگەنى بار-دى. ماڭايداعى جەڭگە-جەلپىلەردىڭ: "ءاي بۇل ءوزى دىكەڭدەي بەرەتىن نە دەگەن كەلىن! ەسىك، ءتوردى كورگەنىنە ءبىر كۇن بولماي جاتىپ، تىلىمەن جۇرتتى قۋىرىپ بارادى عوي!" — دەگەندەرىنە اپام: "مەيلى! — دەپ، ونى قورعاۋشى ەدى. — كەلىنىمىز وسىنداي تىك، وتكىر... ادامنىڭ اشىق بولعانى جاقسى. سۇمدىق قايتا تىمپيىپ جۇرگەندەردەن شىعادى".
اكەم مەن ىسكەر شەشەم بولسا، اتا-ەنە رەتىندە ءجاميلانى قاعىپ-سوقپاي، جاي عانا ايتىپ، شىن ىقىلاستارىمەن ەركەلەتىپ: "قۇداي وزىنە ىنساپ بەرسىن، اياعىن شالىس باسىپ كۇيەۋىنىڭ كوزىنە ءشوپ سالماسا بولدى"، — دەپ قوياتىن. وسىپ-وندىرگەن ءتورت ۇلدى اسكەرگە جونەلتىپ جىبەرىپ، ەكى ءۇيدىڭ ورتاسىندا قولعا ۇستاپ قالعان جالعىز كەلىننىڭ كوڭىلىن سىيلاي ما، بىلمەيمىن، مەن اپاما تاڭعالامىن. مەنىڭ اپام مىنەزى قاتاڭ، ءوز ايتقانىن ورىنداتپاي قويمايتىن ادام ەدى. ەجەلدەن كەلە جاتقان ەسكى سالتتى بۇزباي، ول ءار جىلى جاز شىعىسىمەن سۇيەگىن اكەم ءوزى ىستەگەن التى قانات بوز ءۇيدى قورانىڭ ىشىنە تىگىپ، ارشا تۇتەتىپ قۇت شاقىرۋشى ەدى. باسىنان ەكى ءۇيدى بيلەپ-توستەۋگە ۇيرەنگەن اپام، ءبىزدىڭ ءبارىمىزدى قاتاڭ تارتىپپەن ۇستاپ، بۇكىل وتباسىن ءوز دەگەنىنەن شىعارمايتىن ەدى. ال ءجاميلا كەلىسىمەن ءبىزدىڭ وتباسىندا جىك پايدا بولا باستادى. راس، ول ەنەلەرىنەن يمەنىپ، ولاردى قاتتى سىيلايتىن. ءبىراق ول اۋىلداعى باسقا كوپ ايەلدەردەي، ءۇنسىز باسىن تومەن سالبىراتىپ، ءيا بولماسا تەرىس قاراپ تۇرىپ كۇڭكىلدەمەيتىن، ايتام دەگەنىن تارتىنباي ايتىپ، وي-پىكىرىن كوڭىلىندە بۇگىپ قالمايتىن. ءجون بولسا، اپام كوبىنە ونى ماقۇلداپ قوياتىن. ءبىراق ول سوندا دا توق ەتەر ءسوزدى وزگەگە بەرمەي ءوزى ايتاتىن مەنىڭ ويىمشا، اپام ونىڭ مىنەزىنىڭ كۇشتىلىگىن، ادىلەتتىلىگىن وزىنە جاقىن كورىپ، كەلەشەكتە ونى ەكى ءۇيدىڭ باسىن قوساتىن، وشاقتىڭ ىرىس-بەرەكەسىن شاقتايتىن مىقتى ورىنباسار رەتىندە قالدىرىپ كەتەيىن دەپ ويلاعان بولسا كەرەك.
— اللاعا شۇكىر، تەكتى، قۇتتى جەردەنسىڭ بالام... ول دا بولسا، سەنىڭ باعىڭ، وسىنى ەسىڭدە ساقتاپ ءجۇر. قۇداي ەتەگىنەن بەرسە، ۇيىندە بەرەكە بولسا، ايەل ونان باسقا نە تىلەمەك. مىنا جيعان-تەرگەنىمىزدى ءبىز، كەمپىر-شالدار، وزىمىزبەن بىرگە الىپ كەتپەيمىز... ءقادىر-پارقىڭدى ساقتاساڭ — باقىت دەگەن سول، بالام! — دەپ ەسكەرتىپ قوياتىن.
ءبىراق، ەنەلەردى ءسال شوشىتقان ءبىر جاي بار ەدى. ءجاميلا بالا سياقتى جەڭىلتەك، اشىق بولاتىن. كەيدە ول ەشبىر سەبەپسىز ەنەلەرىنە كەلىپ ەركەلەيدى، نە بولماسا سىقىلىقتاپ كۇلەدى، جاس قىزدارشا ارىقتان سەكىرىپ ءوتىپ، قوراعا جۇگىرىپ كىرەدى، ءار كەزدە ىڭىلداپ ءان سالىپ جۇرەدى. ەنەلەرى ءجاميلانىڭ مۇنىسىن اڭگىمە قىلىپ، ونان كەيىن: "بالا عوي، بارا-بارا توسەلەر" — دەپ قوياتىن.
ال ماعان جەڭگەمنىڭ وسىنىسى ۇنايدى. ول ەكەۋمىز الىسىپ-جۇلىسىپ وينايتىنبىز، ءتىپتى كەيدە ءبىرىمىزدى-بىرىمىز قۋالاپ كەتەتىنبىز.
ءجاميلا ءوزى سۇڭعاق بويلى، قىپشا بەل كەلىنشەك ەدى. ەكى ورىمگە سىيماي توگىلگەن قويۋ قارا شاشىن قولىمەن قىسىپ تۇرىپ، ءبىر بايلام اق ورامالدى ماڭدايىنا قيعاشتاۋ ەتىپ شارت بۋىپ السا، قىزىل شىرايلى كەلگەن ونىڭ بالعىن جۇزىنە اق ورامال ايرىقشا ءوڭ بەرىپ جاراسا كەتەر ەدى. ءجاميلا كۇلگەندە، ونىڭ قاراقاتتاي قاپ-قارا كوزىندە دەنساۋلىقتىڭ، جاستىقتىڭ ارناسىنان اسىپ-تاسقان كۇشى ەلەس بەرىپ تۇرادى. اۋىل اراسىنداعى جىگىتتەردىڭ، اسىرەسە مايداننان قايتىپ ورالعانداردىڭ ءجاميلاعا قىزىعىپ، ءتيىسىپ جۇرگەندەرىن مەن الدەنەشە بايقاعانمىن. ويىن-ساۋىق، تاماشانى جاقسى كورەتىن جەڭگەم ولارمەن قالجىڭداسا بەرۋشى ەدى، ءبىراق ول قولى تارتىپسىزدەردى جانىنا كوپ جۋىتقان ەمەس. سولاي بولسا دا، مەن جەڭگەمدى قىزعانىپ، ءتيىسىپ جاتقان "بۇزاقىلارعا" قىر كورسەتەيىن دەگەندەي: "ابايلا، مەن ونىڭ قاينىسى بولامىن. قورعايتىن ەشكىمى جوق ەكەن عوي دەپ كوپ سۇعاناقتانا بەرمە" — دەگەندى بىلدىرگىم كەلىپ، ولاردىڭ ءسوزىن ءبولىپ، قاعىتا كۇلىپ، ەڭ اقىرى سۇزەگەن تەكەدەيىن كوزىمدى الارتىپ، ولارعا قاباعىمنىڭ استىمەن قارايتىنمىن. "وي، مىنا جامان قايتەدى، جەڭگە وسىنىكى مە ەدى؟" — دەپ جىگىتتەر كۇلگەندە، قۇداي بىلەدى، مەنىڭ بەتىم نارتتاي قىزارىپ، بويىمدى اشۋ كەرنەپ، كوزىمە جاس ىركىلەتىن مەنىڭ ءىش داۋىلىمدى تۇسىنگەن جەڭگەم، قۋانىشتى كۇلكىسىن ازەر توقتاتىپ، ماعان مۇڭايا قاراپ: "ىستەرىڭ بولماسىن مەنىڭ قاينىمدا، جەڭگە دەگەن جەردە جاتىر ما؟ ءجۇر، كەتتىك، قاينىم!" — دەپ، انالاردى ونان بەتەر قىزىقتىرىپ بۇراڭ ەتىپ، باسىن جوعارى كوتەرىپ مەنىمەن قاتار كەتىپ بارا جاتىپ، وزىنە رازى بولىپ پا، الدە ىزا بولىپ پا، بىلمەيمىن، ايتەۋىر، ءۇنسىز كۇلىمسىرەيتىن. بالكىم سوندا: "جەڭگە قوريدى دەگەنگە، وستە بەرەسىڭ بە، كىشكەنە بالا؟ قىزىقسىڭ عوي ءوزىڭ، ەگەر كوڭىلىم بۇزىلسا، مىڭ جەردەن قورى، مەن شىمشىق ەمەسپىن عوي!"- دەگەن وي كەلە مە وعان؟ مەن دە سوندا ايىپتى كىسىدەي ۇندەمەيمىن. ءبىراق، ازدان كەيىن جەڭگەم قايتا جادىراپ "يي، كىشكەنە بالا، قىزىقسىڭ عوي ءوزى!" — دەپ، جالما-جان مەنى باۋىرىنا قىسىپ، ماڭدايىمنان سۇيەدى. ءيا، مەن جەڭگەمدى جۇرتتىڭ بارىنەن قىزعانامىن، ونىڭ اجارلىلىعى مەن ەركىن، دارقان مىنەزى مەنىڭ جۇرەگىمدى قۋانىشقا بولەپ، كەۋدەمدى ماقتانىشقا تولتىراتىن ەدى. نە سەبەپتى ەكەنىن بىلمەيمىن، ءبىز وتە جاقىن ەدىك، بىرىنەن-بىرى سىر بۇكپەيتىن قۇربىلار سياقتى ەدىك.
ول كەزدە اۋىلدا ەركەك كىندىكتەر از ەدى، سوندىقتان كەيبىر ءور كوكىرەك، داڭقوي جىگىتتەر وزدەرىن "جەردىڭ كىندىگى" سەزىنىپ، ايەلدى ولار جەردە جاتقان ەلەۋسىز نارسەدەي كورەتىن. ءبىر كۇنى ءشوپ شاۋىپ جۇرگەنىمىزدە، ءجونسىز ىرجالاڭداپ، ايتقانىم زايا كەتپەيدى دەگەندەردىڭ ءبىرى — ءبىزدىڭ تۋىسىمىز وسمان تيىسە بەرگەندىكتەن ءجاميلا ونىڭ سەمەك قولىن جاقتىرماي سىلكىپ تاستادى دا، كولەڭكەدە جاتقان جەرىنەن ۇشىپ تۇرىپ:
— كەتشى ءارى! — دەدى ونان سىرت اينالىپ — ازىناعان ايعىرلار، سەندەردىڭ قولدارىڭنان نە كەلەدى دەيسىڭ!
مايانىڭ تۇبىندە ەكى اياعىن ەكى جاققا جىبەرىپ جامباستاپ جاتقان وسمان سىلەكەيلەنگەن كەنتەك ەرنىن قيسايتىپ:
— مىنانى قارا، مىسىق ەتكە اۋزى جەتپەي جاتىپ، ساسىق دەيدى... مۇرنىڭىزدى شۇيىرمەي-اق قويىڭىز! كەسىرلەنىپ نە قىلاسىڭ، كوزىڭ قاراۋىتىپ، ولگەلى ءجۇرسىڭ عوي...
ءجاميلا جالت بۇرىلىپ:
— ولسەم ءولىپ جۇرگەن شىعارمىن — قۇدايدىڭ باسقا سالعانى! ماڭدايىمىزعا جازعانى وسى بولسا قايتەمىز. سەن، اقىماق، وعان نەسىنە كۇلەسىڭ، ونىڭ نەسىن تابالايسىڭ. كوزىم قاراۋىتپاق، تۇگىل، مىڭ جىل وسىلاي ەتسەم دە، سەن سياقتى سىلىمتىككە تۇكىرمەيمىن دە!
اقىماقسىڭ، باياعىداي تىنىشتىق زامان بولسا، كورەر ەدىم سەنىڭ وسىلاي ايتقانىڭدى!
— سولاي ايتامىن دە! سوعىستىڭ كەسىرىنەن قامشىنىڭ ۋىنا سۋارىلماي، قۇتىرىپ ءجۇرسىڭ عوي. — وسمان كوزىن سىعىرايتىپ، ەرنىن تىستەپ، تامساندى. — مەنىڭ قاتىنىم بولساڭ اتتەڭ...
ەرىندەرى دىرىلدەگەن ءجاميلا وسماندى جامان كوزىمەن ءبىر اتىپ، .الدەنە ايتقىسى كەلىپ وعان بۇرىلدى دا كەيىن: "وسىعان ءسوزىمدى قور قىلىپ نە قىلامىن! — دەگەندەي، "تفۋ!" — دەپ وسمان جاققا قاراي جيىركەنىشپەن ءبىر تۇكىرىپ، جەردە جاتقان ايىرىن يىنىنە سالدى دا، ۇندەمەي تەز باسىپ ءجۇرىپ كەتتى. مەن جاقىن جەردە اربادان ءشوپ ءتۇسىرىپ جاتىر ەدىم. ءجاميلا مەنى كورە سالىپ، وقىس بۇرىلىپ كەتتى. جەڭگەم مەنىڭ سول ساتتە قانداي حالدە ەكەنىمدى ءبىلدى. ءسوز وعان ەمەس، ماعان تيگەندەي، مەنىڭ قانىم قايناپ نامىسىم كەلدى: "وندايلارعا نەسىنە جولايسىڭ، ولارمەن نەمەنەگە سويلەسەسىڭ؟" — دەپ، ىشىمنەن جەڭەشەمە جانىم اشىپ، كەيىپ تۇردىم.
سول كۇنى كەشكە دەيىن ءجاميلانىڭ قاباعى تارس ءتۇيىلىپ، بۇرىنعى جايدارى كۇلكىسىنەن قالدى، ەشكىمگە ءتىس جارىپ ۇندەمەدى. مەن اربانى شومەلەلەردىڭ جانىنا ايداپ كەلگەندە، ول مەنى سويلەتپەس ءۇشىن، جۇمىسقا بەرىلە كىرىسىپ كەتتى، جۇرەگىن ورتەگەن قايعى-شەردى بايقاتپاي، ۇلكەن شومەلەگە ايىرىن سۇڭگىتە سۇعىپ، بەتىن قالقالاي ءشوپتى جوعارى كوتەرىپ، بوس ارباعا ۇستى-ۇستىنە تاستاپ جاتتى. انانداي ۇزاپ ارتىما قاراعانىمدا، جەڭگەم ايىرىنا سۇيەنىپ، ءسال ۋاقىت تەرەڭ ويعا شومىپ، قايتادان جۇمىسقا كىرىسىپ كەتتى.
كەشكە تامان اقىرعى ارباعا ءشوپ تيەپ جاتقاندا، ءجاميلانىڭ ۇياسىنا قونۋعا جاقىنداعان كۇنگە قادالا قاراپ تۇرعانىن كوزىم شالىپ قالدى. قازاقتىڭ الىستاعى بوز شاعىل دالاسىندا وت جاعىلعان تاندىردىڭ اۋزىنداي الاۋلانىپ، بىرتە-بىرتە ۇياسىنا شەگىپ، جەر بەتىنە قاراڭعىلىق پەردەسىن ءتۇسىرىپ، اسپانداعى ۇلپا اقشا بۇلتتاردى قىزىل-كۇرەڭ تۇسكە بوياپ، بىرتە-بىرتە ۇياسىنا شوگىپ بارا جاتقان كۇنگە كوزىن قولىمەن كولەگەيلەپ، مۇڭايا كۇلىمسىرەپ قاراپ قالىپتى. مانادان بەرى تارس جابىلعان قاباعى ءقازىر جازىلىپ، جۇزىندە قۋانىش وتى وينايدى.
وسىدان كەيىن ول مەنىڭ ايتا الماعان، ءبىراق تا ءالى جۇرەگىمدى ورتەپ، ءىشىمدى كەرنەپ تۇرعان: "وندايلارعا نەگە جولايسىڭ، ولارمەن نەگە سويلەسەسىڭ؟" — دەگەن رەنىشتى سۇراۋىما جاۋاپ بەرگىسى كەلگەندەي:
— سەن جاڭاعىنى ويىڭا الماي-اق قوي، كىشكەنە بالا، — دەپ قويدى. — وسى وسماندار دا ادام با، ءتايىرى؟ توبەت نە، ول نە...
ءجاميلا وسىنى ايتىپ كىلت توقتادى دا، باتقان كۇننىڭ كومەسكى قىزىل ساۋلەسىنە ويلى كوزىمەن قاراپ تۇرىپ، وزىنە كۇبىرلەدى:
— وندايلار ادامنىڭ جانىن قايدان ءتۇسىنسىن... ول سەزىم جۇرەكتىڭ تەرەڭ تۇبىندە جاتادى عوي. قۇداي بىلەدى، ونداي ەركەكتەر دۇنيەدە جوق تا شىعار...
مەن ءايتىپ-بۇيتىپ اربانى قايىرعانىمشا ءجاميلا ارىرەكتە جۇمىس ىستەپ جاتقان ايەلدەرگە بارىپ تا ۇلگىرىپتى. ولارعا ءبىر قىزىق جايدى ايتىپ، تاماشالاپ ءجۇر. ويىندا ماناعىنىڭ ءبىرى جوق، وتە قۋانىشتى. كۇننىڭ اسەم باتقانىنا ما، ءيا بولماسا جۇمىستى ويداعىداي بىتىرگەنىنە رازى بولدى ما، بىلمەيمىن، ايتەۋىر. ءجاميلانىڭ كوڭىلى ماعان تىم جارقىن كورىندى.
ءشوپتى ۇيە تيەگەن اربانىڭ ۇستىندە وتىرىپ، ورامالىن قولىنا الىپ، قۇشاعىن كەرە جايىپ، شابىندىمەن العا قاراي جۇگىرىپ بارا جاتقان ءجاميلانى كورگەندە، مەنىڭ دە كوڭىلىم جادىراپ قويا بەردى: "ءتايىر-اي، سول وسماننىڭ ءسوزىن ءسوز دەپ!"
— شۋ، جانۋار، شۋ! — دەپ مەن دە اتتارىمدى تەزدەتە ايدادىم.
بريگادير ورازماتتىڭ رۇقساتىمەن مەن ول كۇنى شاشىمدى الدىرىپ كەتەيىن دەپ اكەمدى كۇتىپ، ول كەلگەنشە سادىق اعاما حات جازدىم.
حات جازۋدىڭ بىزدە وزىنشە ءبىر سالتى بولاتىن. اسكەردەگى اعالار حاتتى اكەمنىڭ اتىنا جىبەرەتىن. ءبىراق پوچتاشى ونى اپامنىڭ قولىنا تاپسىراتىن. كەلگەن حاتتاردى وقىپ بەرۋ جانە وعان جاۋاپ جازۋ — مەنىڭ مىندەتىم. حاتتا نە جازىلعانىن مەن كۇن بۇرىن بىلەتىنمىن. ويتكەنى ولاردىڭ ءبارى بىر-بىرىنە ەگىز قوزىداي ۇقساس بولۋشى ەدى. سادىق حات جازعاندا ءبىسمىللاسىن: "اماندىق حاتتان" باستاپ، سالعان جەردەن: "الىستاعى تالاستىڭ ءاتىر ءيىستى سالقىن اۋاسىندا ءومىر سۇرگەن، جاننان ارتىق كورۋشى اكەم جولشىباي"، — دەپ، ونان كەيىن اپامدى جانە باسقالارىمىزدى ءوز كەزەگىمەن تىزەتىن. ۇي-ىشىنەن كەيىن جاقىن تۋىستارىمىزدىڭ امانشىلىعىن سۇراپ: ەڭ اياعىندا: "جانە دە ايەلىم ءجاميلا امان-ەسەن بە؟" — دەپ ءجاميلانى ءسوز اراسىندا سۇراپ وتەتىن. اتا-انا، تۋعاندار تۇرعاندا ايەلىن الدىمەن ەسكەرىپ، حاتتى ونىڭ اتىنا جازۋدى — تەك قانا سادىق ەمەس، ءوزىن ەركەكپىن دەگەندەردىڭ ءبارى دە بويىنا ءمىن كورەتىن. ءبىراق ءبىز وسىنداي حاتقا دا قاتتى ريزامىز، اۋىل ادامدارىنىڭ تۇسىنىگىندە بۇل ءوزى سالتقا اينالىپ كەتكەن ادەت. حاتتى ءبىر ەمەس، ەكى-ۇش رەت وقىتىپ العاننان كەيىن، اپام ونى قايتادان ءۇش بۇكتەپ، قالتاسىنا سالىپ قويادى.
— ا-ا، تۇمارداي قۇتتى حاتتارىڭنان اينالايىن! — دەپ قويادى ول كوزىنە جاس الىپ. — اتا-انا، تۋعاندار دەيدى تۋرا. ءبىزدى قويىپ، وزدەرىڭدى قۇداي ساقتاسا بولعانى، ءبىز نە... ۇيدە ەمەسپىز بە... مەن امانمىن دەپ ءبىر اۋىز ءسوز جازىپ قويساڭدار، وسى دا بىزگە ۇلكەن عانيبەت...
ونان كەيىن ول تاعى ءبىرازعا دەيىن حاتقا تەلمىرە قاراپ، ساندىقتاعى حات سالعىش تۇلىبىنا سالىپ قويادى.
ەگەر وسى كەزدە ءجاميلا دا ۇيدە بولسا، ول دا حاتتى ىشىنەن ءبىر رەت وقىپ شىعادى. ءار ۋاقىتتا حات قولىنا تيىسىمەن ءجاميلانىڭ بەتى كۇرەڭدەنىپ، تەز دەم الىپ، اسىعا وقي باستايدى. ءبىراق، ۇزاق حاتتىڭ اياعىنا جاقىنداعان سايىن، ءوڭى بىرتە-بىرتە قۋقىل تارتىپ، يىلگەن قاستارى ءبىر جەرگە جينالا تۇسەدى. كەي كەزدە اياعىنا دەيىن وقىماي، ءجاميلا ۇندەمەستەن، حاتتى ۋاقىتشا قارىزعا العانداي، قاباعىن تۇيگەن بويى قايتا ەنەسىنە بەرەدى.
حات ساقتايتىن تۇلىپتى ساندىققا سالىپ جاتىپ، كەلىنىنىڭ بوزارا تۇسكەنىن بايقاعان اپام، ونى جىگەرلەندىرمەكشى بولىپ، جۇباۋ ايتادى:
— حابار كەلگەنىنە سۇيسىنبەي، قايتا شالقيا قالادى ەكەنسىڭ دە، بالام. ءيا، اسكەرگە كەتكەن جالعىز عانا سەنىڭ كۇيەۋىڭ بە ەكەن؟ ەل تارتقان ازاپتى، ەلمەن بىرگە تارت... قۇداي قوسقان جارىن كىم ساعىنباسىن، ساعىنساڭ دا ىشىڭدە بولسىن، ىشىڭدە ساقتا...
ءجاميلا ۇندەمەيدى. ۇندەمەي، قاپالانا قاراپ: "ءسىز ەشتەڭەنى تۇسىنبەي ايتا بەرەدى ەكەنسىز دە!" — دەگەندەي بولادى.
سادىق اعامنىڭ بۇل جولعى حاتى دا ساراتوۆ قالاسىنان كەلىپتى. ول وندا گوسپيتالدا جاتقان. قۇداي قالاسا، كۇز ورتاسىنا تامان بوساپ كەلەرمىن دەپ جازىپتى. بۇرىن دا وسىنداي حابار الىپ ءبىز قۋانىپ جۇرگەنبىز.
اكەم جۇمىستان كەلگەندە، شاشىمدى تەز سىپىرتىپ تاستادىم دا، ۇيگە قونباي، اتتاردى بەدەگە قويا بەرىپ، كۇندەگىدەي قىرمان باسىنا جاتىپ تۇنەدىم. باسقارمالار مالدى بەدەگە جايدىرمايتىن، ءبىراق مەن، اتتارىم جارامدى بولسىن دەپ، سايداعى بەدەگە تۇندە تۇساپ جىبەرەتىنمىن. ونى ەشكىم بىلمەيتىن. بۇل جولى اربانى قىرمان باسىنا اپارىپ قويسام، مەن يەمدەنىپ جۇرگەن سايدا تۇساۋلى ءتورت ات جايىلىپ ءجۇر. اشۋىم كەلىپ، بۇل اتتاردى الىسقا اسىرىپ سالايىن دەپ ويلادىم. ءبىراق، ەكى اتتىڭ بريگادير ايتقان دانياردىكى ەكەنىن ءبىلىپ، ەرتەڭنەن باستاپ ءبارىمىز ءبىر قوس بولىپ ستانسياعا قاتىناپ جۇرەمىز عوي دەگەن ويمەن، اتتارعا تيمەي قىرمانعا قايتىپ ورالدىم. سابانعا جاتايىن دەپ كەلسەم دانيار دا سول جەردە ەكەن. اربانىڭ دوڭعالاقتارىن كەشكى جارىقتا جاڭا عانا مايلاپ بولىپ، بۇراندالارىن سالىپ جاتىر ەكەن.
— دانەكە، سايداعى اتتار سەنىكى مە؟ — دەدىم. ول بۇرىلا بەرىپ، ماعان جاي قارادى.
— ەكەۋى مەنىكى.
— باسقالارى شە؟
— جاڭاعى ءجاميلا دەي مە... سول كەلىنشەكتىكى. ول سەنىڭ جەڭگەڭ بە؟
— جەڭگەم.
— بۇگىن ءتۇن باعىپ بەرەسىڭ دەپ، بريگادير ءوزى تاستاپ كەتتى.
"يي، جاڭا اتتاردى ايداپ جىبەرمەگەنىم جاقسى بولعان ەكەن وندا"، — دەپ ويلادىم مەن ىشىمنەن.
ءتۇن بولىپ، تاۋدان سوققان سامال جەل تىيىلدى، قىرمان باسى دا تىنىشتىق قۇشاعىنا ەندى. مەن جاتقان سابانعا كىرىپ دانيار دا كەلىپ جاتتى. ءبىراق، ءبىرازدان كەيىن ول تۇرىپ كەتىپ، سىلدىراپ سۋ اققان تەرەڭ سايدىڭ تىك جاعاسىنا بارىپ، تۇرىپ الدى. ول سول جەردە ەكى قولىن ارتىنا ۇستاپ، باسىن ءسال عانا ءبىر جاعىنا قيسايتىپ، تاپجىلماي تۇرا بەردى. ارتىنان قاراساڭ دانياردىڭ دەنەسى ايدىڭ كەۋگىم، جۇمساق جارىعىندا تاستان قاشالعان ءمۇسىن ءتارىزدى قاراۋىتىپ كورىنەدى. مۇلگىگەن تۇنگى تىنىشتىقتى بۇزىپ، وسى كەزدە ۇلكەن كۇش الىپ، جولىنداعى تاستارعا ۇرىنىپ، سايدا سارقىراعان سۋدىڭ سارىلىن، ءيا بولماسا باسقا ءبىر قۇلاققا ەمىس-ەمىس ەستىلەتىن دىبىستاردى تىڭداعانداي دانيار ورنىنان قوزعالمايدى.
"ادەتىنشە تاعى سۋ جاعاسىندا جاتايىن دەپ ويلاعان ەكەن عوي!" — دەپ، كۇلىپ قويدىم مەن ىشىمنەن.
دانيار ءبىزدىڭ اۋىلدا جاقىندا عانا پايدا بولدى. ءشوپ شابۋ جاڭا باستالعاندا، مايداننان ءبىر جارالى اسكەر قايتىپ كەلدى دەگەن حاباردى اۋىلدان جۇگىرىپ كەلگەن بالا ايتىپ بەردى. ءبىراق، ونىڭ كىم ەكەنىن بالانىڭ ءوزى دە بىلمەيدى. اۋىلدا بەلگىلى عوي: بىرەۋ اسكەردەن قايتىپ كەلىپتى دەگەندى ەسىتە سالىسىمەن، تايلى-تاياعى قالماي ديدارلاسۋعا جۇگىرىپ بارادى ەمەس پە. ال ەندى بۇل جولى كەلگەننىڭ ءاتى-جونى بەلگىسىز بولىپ، شوپتەگىلەر ونان بەتەر شۋ ەتە ءتۇستى.
ءسويتىپ، ول كىم ەكەن؟ كىمنىڭ بالاسى ەكەن؟ ءبىزدىڭ پالەنشە بولىپ جۇرمەسىن؟ ءبىزدىڭ تۇگەنشە بولىپ شىقپاسىن؟ — دەپ شۋىلداعان شوپشىلەردىڭ ءبىر قاتارى اۋىلعا شاۋىپ بارىپ تا قايتتى.
دانياردىڭ تەگى ءبىزدىڭ اۋىلدان ەكەن. اۋىل ادامدارىنىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، ول جاستايىنان جەتىم قالىپ، كەيىن اركىمنىڭ قولىندا ءجۇرىپ، اقىرى تومەنگى شاقماقتاعى قازاق ناعاشىلارىنا كەتىپ، سول بويدان ارتىنان ىزدەر، جان اشىر جاقىن تۋعان جوق، ەلدىڭ ەسىنەن شىعىپ، ۇمىتىلىپ قالادى. اۋىلدان كەتكەننەن كەيىنگى ءومىرى جونىندە دانيار شەشىلىپ، ونشا ەشتەڭە جارىتىپ ايتپاپتى.
ءبىراق، ءقازىر ويلاپ قاراسام، ونىڭ كورمەگەن قيىنشىلىعى، تارتپاعان ازابى جوق بولسا كەرەك.
سۇيەنەر-سەنەرى جوق بارماقتاي بالانى تاعدىر ءبىر جەردەن ەكىنشى جەرگە اڭداپ، تالاي جايعا دۋشار ەتەدى. دانيار ءبىراز ۋاقىتقا دەيىن شاقماقتىڭ قۇلازىعان سور دالاسىندا قوي باعادى. بۋىنى بەكىپ، بۇعاناسى قاتقاننان كەيىن ول ادام اياعى باسپاعان شەل دالادا كانال قازۋعا قاتىناسىپ، وندا قۇرىلعان جاڭا ماقتا سوۆحوزدارىندا ماقتا ەگىپ، ەگىن سۋارىپ، اقىرى تاشكەنتتىڭ جانىنداعى انگرەن شاحتالارىندا جۇمىس ىستەيدى. سوندا جۇرگەندە ول اسكەرگە الىنادى.
نە بولسا دا، تۋىستارى ونىڭ قايتىپ ورالعانىن ۇناتىپ: "ە، بەيشارا، تۇز-نەسىبەسى بار ەكەن، اقىرى تۋعان جەرىنە كەلگەنىن قاراشى؟ وسىنشا جىل شالعاي جۇرسە دە، ءوز ءتىلىمىزدى ۇمىتپاپتى، تەك ازداپ قانا قازاقشا قوسادى" — دەسىپ، ءوزارا ريزالىعىن ايتىستى.
"تۇلپار اينالىپ ءۇيىرىن تابادى. تۋعان جەر، ەل-جۇرت دەگەن وڭاي ما. كەلگەنىڭە قۇداي-ارۋاق ريزا. مىنا گەرماندى جەڭىپ، تىنىشتىق ورناسا، سەن دە ەل قاتارلى ءتۇتىن تۇتەتىپ، ءۇبىرلى-شۇبىرلى بولارسىڭ!" — دەسكەن شالدار دانياردىڭ جەتى اتاسىنا دەيىن سۇيەك سۇراستىرىپ وتىرىپ، ونىڭ قايسى رۋدان ەكەنىن، اۋىلداعى جاقىن تۋعاندارىنىڭ كىم ەكەنىن دە تاۋىپ بەردى. اۋىل ادامدارى ەندى ونى: "جاڭا تۋىس دانيار" — دەيتىن بولدى.
ارادا كوپ ۋاقىت وتپەي، ءبىر كۇنى شينەلىن يىعىنا ارتا سالىپ، سول اياعىن سىلتي باسقان ۇزىن بويلى، موينى سورايعان بىرەۋدى بريگادير ورازمات ەرتىپ كەلدى. جورعا بايتالىن قىدىڭداتا باستىرعان ورازماتتىڭ جانىندا الگى ۇزىن بويلى كىسى، سالماعىن ساۋ اياعىنا سالىپ، ارشىنداي باسىپ، قالىسپاي، قاتار كەلە جاتىر.
ءبىز، ءشوپ ماشينا ايداعان بالالار، دانياردى سوندا ءبىرىنشى رەت كوردىك. وندا جاڭاعى بۇگىلمەگەن اياعىنىڭ جاراسى بىتپەگەندىكتەن، شالعىعا جاراماي، ول دا بىزبەن بىرگە ماشينا ايدادى. شىنىن ايتايىن، ءبىز ونى ونشا جاقتىرا قويمادىق. سەبەبى دانيار كىسىمەن كوپ سويلەسپەيتىن. سويلەسكەن كەزدە باسقا ءبىر، وزىنە عانا بەلگىلى ويلاردى ويلاعانداي، ادامعا تۋرا قاراپ تۇرسا دا، كوڭىلى باسقا جاقتا ەكەنى سەزىلىپ تۇراتىن. ول وزىنەن-وزى قيالعا باتقانداي، مەڭىرەۋ كىسى سياقتى جۇرەتىن. ونىڭ وسىنىسىن بايقاعان ادامدار: "بايعۇستىڭ سوعىستان ەسى شىعىپ قالسا كەرەك" — دەپ تە ءجۇردى. ءبىراق دانياردىڭ وسى مىنەزى، قيمىلى ونىڭ تەز ىستەگەنىنە، شاپشاڭ ءجۇرىس-تۇرىسىنا تۇك بايلانىسپايدى، — سىرتىنان قاراپ تۇرساڭ، ونى مىنەزى جايدارى، سوزگە جۇيرىك جان عوي دەپ ويلايسىڭ. مۇمكىن ونى جەتىمدىكتىڭ اۋىر ازابى، قيىن تۇرمىس تالقىسى تەز ىستەۋگە، كوپ سويلەمەي سىرىن ىشكە ءتۇيىپ ۇستاۋعا ۇيرەتكەن بە؟ بالكىم سولاي دا شىعار.
ونىڭ سۇڭعاق بويىنا جاراسقان بەت ءپىشىنى ءاردايىم مۇڭدى؛ كوزىنەن شارشاعاندىقتىڭ بەلگىسى كورىنىپ تۇرادى. كىسىگە ءار كەزدە سالماقتى، ويلى قارايدى. ونىڭ ءجۇزىن وزگەرتىپ، قيمىلعا كەلتىرىپ تۇرعان يمەك قاسى. كەيدە ول ءبىر ءۇندى ەسىتكەندەي، كىلت توقتاپ قالعاندا، قانات سەرپكەندەي قاسى جوعارى كوتەرىلىپ، كوز جانارى بال-بۇل جانىپ، ءبىر نارسەگە شەكسىز سۇيسىنگەندەي بولادى. ول نە ەكەنى ءبىز ءۇشىن تۇسىنىكسىز. تەك بۇل ەمەس، ونىڭ باسقا دا قىزىقتارى بار. كەشكە تامان اتتاردى دوعارىپ، قازانداعى تاماق قاشان پىسەدى دەپ، ءبارىمىز وشاقتىڭ اينالاسىندا دەم الىپ وتىرامىز. دانيار بولسا، اۋدەم جەردەگى قاراۋىل توبەنىڭ باسىنا شىعىپ، ىمىرت ۇيىرىلگەنشە سول جەردە تاپجىلماستان وتىرادى. "وندا نە بار وعان، كۇزەت كۇزەتە مە؟" — دەپ، ءبىز ءوزارا كۇلەمىز. ءبىر كۇنى قىزىعىپ، مەن دە توبەگە شىعىپ دانياردىڭ قاسىنا بارىپ وتىردىم. توبەنىڭ باسىندا تاماشالايتىنداي ەشتەڭە جوق ءتارىزدى. راس، ونىڭ باسىنان اينالا كەڭىرەك اشىلىپ، تاۋ ەتەگىن ءىڭىردىڭ قويۋ قاراڭعىلىعى قىمتاپ، كوسىلگەن كەڭ دالا تەڭىز تۇبىنە شوككەندەي بولىپ، بارعان سايىن كەۋگىم كولەڭكە قۇشاعىنا ەنەدى. دانيار مەنىڭ مۇندا كەلگەنىمدى بايقاعان دا جوق. ساۋ تىزەسىن قۇشاقتاپ، تەك وزىنشە قيالدانىپ، قۋانىش قۇشاعىندا وتىر. سول كەزدە ول مەن ەسىتپەگەن، مەنىڭ قۇلاعىما جەتپەگەن قانداي دا ءبىر عاجاپ ءۇندى، كەرەمەت اۋەندى تىڭداپ، سوعان جان-جۇرەگىمەن بەرىلىپ، قۇلاق سالىپ وتىرعان ءتارىزدى كورىندى. كەيدە ونىڭ قاسى جوعارى سەرپىلىپ، كوزى جايناپ، ىشىندە دەمىككەن ءبىر زور كۇش بارداي، شابىتتانا ءتۇسىپ، شاماسى ءقازىر ۇشىپ تۇرىپ، قۇلاشىن كەڭ جايا، اينالاداعى كەز كورگەننىڭ ءبارىن قۇشاقتاپ، توسىنە قاتتى قىسقىسى كەلگەندەي سياقتانادى. ءبىر قاراسام، جوق ولاي ەمەس، جۇمىستان ابدەن شارشاعان، دەم الىپ وتىرعان ادام بوپ كورىندى ماعان.
ءبىزدىڭ كولحوزدىڭ شابىندىعى كۇركىرەۋ وزەنىنىڭ قۋىس-قالتارىسىنداعى ۇلكەن سايدا ەدى. كۇركىرەۋ دەگەندەي-اق، شاتقالدان جۇلقىنا شىعىپ، سول قارقىنىنان جازىقتا دا ءبىر تانباي، ىشقىنا جۇيتكيدى بۇل وزەن. ءشوپ شاباتىن ماۋسىم — تاۋ وزەنىنىڭ سۋى مولاياتىن كەز. تاستان تاسقا ۇرىنىپ، جولىنداعىنىڭ ءبارىن الدىنا سالىپ ايداپ، سارى كوبىك شاشقان وزەن كەشكە تامان كوتەرىلدى. تۇندە ونىڭ جەر جارعان سارىلىنان لاشىقتا جاتىپ ويانىپ كەتەمىز قايماعى الىنعان سۇتتەي كوك ءيىرىم اسپان، سىرتتان سالقىن جەل سوعىپ، كۇلىمدەگەن جۇلدىزدار لاشىق تەسىگىنەن سىعالايدى. تۇنگى تىنىشتىقتا سۋدىڭ اعىسى ايرىقشا كۇشتى سەزىلىپ، لاشىقتىڭ ىرگەسىنە شىلپىلداتا تولقىن سوعىپ، ءتىپتى جاقىن كەلىپ قالعانداي. جوعارىدان الىس بولساق تا، لاشىقتى اعىزىپ الىپ كەتە مە دەگەن قورقىنىش ادامنىڭ ويىنا ەرىكسىز كەلەدى. جولداستارىم شىرت ۇيقىدا، مەن تىسقا شىقتىم.
سايداعى ءتۇن كورىكتى دە، قورقىنىشتى دا. جاعادا تۇساۋلى اتتاردىڭ قارالارى كورىنەدى. اتتار وتقا تويىپ، ءقازىر اندا-ساندا پىسقىرىپ، ۇيقىعا مۇلگىپ جۋساپ تۇر. ولاردىڭ جانىندا دولى وزەن، سولقىلداق شىبىقتاردى ىرعاي جاپىرىپ، تاستاردى دومالاتا اعىزىپ، ەش نارسە بوگەي الماس جويقىن كۇشىمەن جەردىڭ استىنان شىققانداي كۇركىرەپ، جاندى سەزىمدى ماقۇلىقتاي ءوز كۇيىن شەرتەدى. ونى تىڭداعاندا ۇرەيلەنىپ قورقامىن. "ايتپاقشى، دانيار قايدا ەكەن؟" — دەپ ويلايمىن مەن وسىنداي تۇندەردە. ول ءار ۋاقىتتا-اق وزەننىڭ جاعاسىنداعى شومەلەلەرگە بارىپ جاتادى. "ول تۇندە قورىقپايدى ما، قۇلاعى تۇنباي ما؟" — دەگەن وي كەلەدى ماعان. — ۇيىقتاپ جاتىر ما ەكەن، نە بولماسا وياۋ ما ەكەن؟ ءتاۋبا، جالعىز بارىپ وزەن بويىنا جاتقاننان قانداي راقات تابادى ەكەن، نەسى بار مۇنىڭ؟ تەگى ءوزى قىزىق جان... ادامنان اۋلاق... قايدا ەكەن ءقازىر دەپ قارايمىن، تىڭدايمىن، ءبىراق ەشتەڭە جوق... سايدىڭ ارعى باسىندا تاۋدىڭ جوتاسى مۇنارتادى، اشىق اسپان تورىندە جىلتىلداپ جۇلدىزدار كورىنەدى.
اۋىلعا قايتىپ ورالعانىنا ءبىراز كۇن بولسا دا، ەشكىمگە جولاماي، ءارقاشان جالعىز ءجۇرىپ، دانيار وزىنە جولداس-جورا تاپپادى. بىرەۋمەن جاقىنداسۋ، جامانداسۋ وعان جات سياقتى، ەشكىمگە جاقسى ءيا جامان دەپ ايتپايدى. ادەتتە، اۋىل اراسىندا قولىنان جاماندىق، جاقسىلىق تا كەلىپ، جينالىس-جيىنداردا ءسوز سويلەپ، اس-تويدا اقساقالداردان قالىسپاي ءسوز تالاستىرىپ، ەل باسقارىپ جۇرگەن وكتەم جىگىتتەر قادىرلى، سىيلى بولىپ، اۋىزعا ىلىنەدى. قىز-كەلىنشەكتەردىڭ دە كوزىنە تۇسەتىن وسىلار.
ال ەندى دانيارعا ۇقساپ ءوزىن باسقالاردان وقشاۋ ۇستاپ، جۋاس، مومىن جۇرگەندەردى ىسكە ارالاسقان مىقتىلار ونشا مەنسىنە بەرمەيدى، ال قاتارداعىلار ونىڭ زيان-پايداسى بولماعان سوڭ: "ەپتەپ جان ساقتاپ جۇرگەن ءبىر بەيشارا عوي" — دەپ قويادى. باسقا ءبىز سياقتى قارشاداي بالالار ەرەسەك جىگىتتەرمەن بوي تۇزەپ جۇرگەندى مىقتىلىق كورەدى ەمەس پە؟ ءبىز كوزىنشە دە، كوزى جوقتا دا دانياردىڭ مىنەزىنە كۇلەتىنبىز. ءتىپتى كويلەگىن سۋعا الىپ بارىپ، ءوزى جۋعانىنا دا كۇلۋشى ەدىك: اسكەردەن كيىپ كەلگەن كويلەگى جالعىز بولعاندىقتان، ونى شالا كەپتىرىپ، ۇستىنە كيىپ الۋشى ەدى ول ءبىراق، ءبىر قىزىق جەرى، دانيار مومىن بولسا دا، ءبىز ودان يمەنىپ تۇراتىنبىز. ونى ۇلكەن دەپ سىيلاعانداي ول مەنىڭ اعالارىممەن قاتار، وندايلاردى ءبىز "سەن" دەپ ءوزىمىزدىڭ باعامىزدى تومەن تۇسىرمەيمىز. سىيلايتىنداي دانياردىڭ وزگەلەردەن ارتىق جەرى جوق. ايتسە دە ونىڭ وسى ءبىر تۇيىق، سابىرلى مىنەزىندە تەرەڭ سىر بارداي، قالجىڭباس بالالار وعان كوپ باتا المايدى.
ونىڭ سەبەبى مىنادان بولدى ما دەپ ويلايمىن. مەن ءوزىم ادامداردىڭ كورگەن-بىلگەنىن، اسىرەسە مايداندا بولعانداردىڭ باستان كەشىرگەن وقيعالارىن تاپتىشتەپ سۇراپ، بىلۋگە قىزىق كورەتىنمىن. سۇراۋ دەگەن مەندە ەشبىر تاۋسىلمايدى، وسى دەرتىمنەن "سەيىت مىلجىڭ" اتانىپ تا كەتتىم.
دانيار كەلگەن العاشقى كۇندەرى — ونان سوعىستا بولعان تالاي قىزىق وقيعالاردى ەسىتەمىن عوي دەپ كۇتىپ ءجۇردىم. ءبىر كۇنى جۇمىستان كەيىن، تاماعىمىزدى ءىشىپ، وتتىڭ اينالاسىندا دەم الىپ وتىرعانىمىزدا مەن دانياردان:
— دانەكە، سوعىستان قوزعاپ جىبەرمەيمىز بە؟ — دەپ سۇراپ قالدىم.
— سوعىس دەيسىڭ بە؟ — دەدى ول، نەگە ەكەنى بەلگىسىز داۋسىن باسەڭدەتە تۇنەرىپ، — سوعىستىڭ ءتۇرى قۇرىسىن، سەندەر ونى بىلمەي-اق قويىڭدار!
دانيار سىرتىندا جاتقان قۋرايلاردان ۇلكەن ءبىر ۋىس الىپ، وتتى كوسەپ، تەز-تەز ۇرلەپ جاندىردى دا، ءبىزدىڭ بىرىمىزگە قاراماي، قولىن وتقا قاقتاپ، جەلپىلدەپ جانعان وتتان كوزىن الماي، ءۇنسىز وتىردى.
ونىڭ نەگە وسىلاي ەتكەنىن كىم ءبىلسىن، ءبىراق الگى ايتىلعان قىسقا سوزدەن سوعىس دەگەننىڭ ەرتەگى سياقتى ەرمەك اڭگىمە ەمەس، ادامنىڭ جۇرەگىنە تەرەڭ باتقان، اۋىزعا الۋعا اۋىر جاي ەكەنى سەزىلدى. ۇيالعانىمنان مەن تومەن قارادىم. بۇدان كەيىن سوعىس جايلى مەن دانياردان ەشتەڭە سۇراعان جوقپىن، باسقا بالالار دا وعان ءتيىسىپ قالجىڭداسقانىن قويدى.
ءبىراق، مىنەزى تۇيىق، ادامعا جاناسىمى جوق. دانيار بۇرىنعىسىنداي جالعىز ءجۇرىپ، ونىڭ اسكەردەن قايتىپ كەلگەنىنىڭ قىزىعى تەز تارقادى. كەيبىرەۋلەرى ونى انشەيىن: "ايتەۋىر جۇرگەن جان عوي!" — دەگەندەي كوزىنە ىلمەي، ەندى بىرەۋلەر ونىڭ كوزىنشە كۇلە سويلەپ، كوپشىلىگى جانى اشىپ: "ءۇي-جايى جوق، ەپتەپ جان ساقتاپ جۇرگەن بەيشارا، كارىپ قوي... كولحوزدىڭ دالادا بەرگەن ىستىق تاماعى بولماسا، ءوزى الدەقاشان تەنتىرەپ كەتەر ەدى... ءوزى دە قۇدايدىڭ بوز قويى" — دەسىپ، اياپ ءجۇردى. بارا-بارا ادامدار دانياردىڭ مىنەزىنە ۇيرەنىسىپ، كەيىن ونى ءتىپتى ءسوز قىلۋدى دا قويدى. ەگەر ادام ءوزىن كورسەتپەسە، ول كوز الدىندا بولسا دا ۇمىتىلا بەرەدى ەمەس پە.
ەرتەڭىنە كۇن شىقپاي دانيار ەكەۋمىز اتتاردى قىرمانعا الىپ كەلدىك. وراقتا جۇرگەن جەرىنەن ءجاميلا جەڭگەم دە كەلىپ قالعان ەكەن، ءبىزدى كورىپ انادايدان ايقايلادى:
— ءاي، كىشكەنە بالا، مەنىڭ اتتارىم قايسى، بەرى اكەل! قامىتتارى قايدا ەكەن؟ — دەپ، ءتىس قاققان ارباكەشتەردەن بەتەر دوڭگەلەكتەردىڭ باقالاقتارىن اياعىمەن تەۋىپ كورىپ جاتتى. اتتاردى قوساقتاي جەتەلەپ، ءبىز جاقىنداپ كەلگەندە، دانيار ەكەۋىمىزدىڭ ءتۇرىمىز وعان قىزىق كورىندى مە، ويتكەنى اتقا جايداق مىنگەن دانياردىڭ قونىشى كەڭ سولدات ەتىگى سالاڭداعان ۇزىن اياقتارىنىڭ باسىنا ءىلىنىپ، مەن بولسام وكشەسىن قالىڭ كۇس باسقان اياعىممەن اتتى تەبىنىپ كەلە جاتقانمىن، ءجاميلا بىزگە قاراپ، كۇلىپ قويدى:
— و-و، ۇزىندى-قىسقالى سابازدارىم! تاۋىپ قوسىلعان ەكەنسىڭدەر!
وسىدان كەيىن-اق ول ءبىزدى بيلەپ كەتتى: "بولىڭدار، ۇرىستا تۇرىس جوق، ەرتەرەك سالقىندا ءجۇرىپ كەتەيىك!" — دەپ، اتتاردى ارباعا جەگە باستادى.
دانيار جانىمىزدا تۇرسا دا، ءجاميلا ونى ادام با، كولەڭكە مە دەپ، ءتىپتى كوزىنە دە ىلگەن جوق، سويلەسە، مەنىمەن سويلەسىپ، بىزدەن قالىسپاي اتتارىن جەگىپ جاتتى. ءجاميلانىڭ بۇل قىر كورسەتكەندەي جىلدام قيمىلى، وتكىرلىگى دانياردى تاڭعالدىردى. قاباعىن ءتۇيىپ، ول وعان جاقتىرماعانداي دا، تاڭدانعانداي دا تۇكسيە قاراپ، سىرت اينالدى. دانيار تارازى ۇستىنەن قاپتاردىڭ ءبىرىن قۇشاقتاپ الىپ، ءۇن-تۇنسىز ارباسىنا كوتەرىپ سالعاندا، ءجاميلا ونى كيمەلەي جونەلدى.
— ول نەسى ەكەن؟ اركىم وزىنشە دالباسالاي بەرە مە؟ اكەل قولىڭدى، قولداسقاندى قۇداي قولدايدى! ءاي، كىشكەنە بالا، شىق اربانىڭ ۇستىنە، قاپتاردى جاتقىز! — ءجاميلا دانياردىڭ قولىن ءوزى شاپ بەرىپ ۇستاپ، ەكەۋى قولداسىپ قاپ كوتەرگەندە، دانيار ۇيالعانىنان قىزارىپ كەتتى. ولار قاپتاردى كوتەرىپ ارباعا اكەلىپ جۇرگەندە بەكەم ۇستاسقان ساۋساقتار ءبىرىن-بىرى قىسا ءتۇسىپ، ەڭكەيگەندە باسى قاپ ۇستىنەن ءجاميلاعا تيگەن دانيار وزىنەن-وزى ۇيالىپ، ونىڭ جۇزىنە قاراماۋعا تىرىستى. ءجاميلانىڭ وندا ءىسى جوق، ارى-بەرى وتكەندە تارازىشى كەلىنشەكپەن ازىلدەسەدى. اربالار جۇكتەلىپ بولىپ، دەلبەنى قولىمىزعا العاندا، ءجاميلا ءبىر كوزىن قۋلانا قىسىپ قويىپ، دانيارعا:
— ءاي، سەنىڭ اتىڭ كىم، دانيار ما ەدى؟ ەركەك دەگەن اتىڭ بار عوي، جول باستا! — دەدى.
دانيار بۇل جولى دا ۇندەمەدى، شوشىعانداي كەلىنشەككە ءبىر قاراپ، اربانى ايداي جونەلدى.
"اا، سورلى، ۇيالشاعىن قاراشى مۇنىڭ!" — دەپ، مەن ونى ىشىمنەن اياپ كەتتىم.
جول الىس. جيىرما شاقىرىمداي ميداي دالامەن ءجۇرىپ وتىرىپ، تومەندە جاتقان قاراتاۋدىڭ شاتقالىنان ءوتىپ ستانسياعا بارۋ كەرەك. ءبىر جاقسى جەرى، قىرماننان شىعىپ ستانسياعا جەتكەنشە جەر ىلدي، اتتارعا كوپ جەڭىل ۇلىتاۋدىڭ ادىرلى توسكەيىندە ورنالاسقان اۋىلىمىز، شاتقالعا كىرگەنشە، قاشان ارتىڭا قاراساڭ دا، تال-تەرەگى قارايىپ، جوعارعى جاقتا كورىنىپ تۇرادى. تەمىر جول شاتقالدىڭ ەتەگىندە.
مىنە ءبىز ءوستىپ كۇندە قاتىناپ، استىق تاسىپ جۇردىك. اۋىلدان ەرتەمەن شىعىپ، ستانسياعا ءتۇس اۋا جەتەمىز. كۇن جوعارى كوتەرىلىپ دالا ىسىعان سايىن، اتتاردىڭ ساۋىرلارىنان تەر جوسىلىپ، بىرگە ەرىپ كەلە جاتقان شىبىندار شاڭ اراسىندا، ۇستىندە ۇشىپ-قونىپ جۇرەدى.
اسپان اينالىپ جەرگە تۇسكەن شىلدە كۇندەرى. ستانسياعا كەلسەڭ، اربا-كولىكتەن اياق باسارعا جەر جوق. تاۋ قويناۋىنداعى شالعاي كولحوزداردان استىقتى وگىزدەرگە، ەسەكتەرگە تەڭدەپ، ايداپ كەلە جاتقان بالالار مەن قاتىنداردىڭ ارقالارى تۇزدى تەر، شاڭ باسقان بەتتەرى قاپ-قارا بولىپ كۇنگە كۇيىپ كەتكەن. اڭىزاق شالعان ەرىندەرى جارىلىپ، وزدەرى جالاڭ اياق، جالاڭ باس، بولدىرىپ، ابدەن دىڭكەسى قۇرىپ كەلەدى. زاگوتزەرنونىڭ قوراسى ىزى-شۋ، داربازاسىندا:
"بارلىق استىق مايدان ءۇشىن!" دەگەن ۇران جازىلعان. بالشىقتان سوققان دۋالمەن اينالا قورشالعان قورانىڭ سىرتىندا، پاروۆوز ۆاگونداردى ارى-بەرى سۇيرەپ، ىستىق بۋ اتىپ، تىنباي ارەكەت جاساپ ءجۇر. وتكىنشى پويىزدار شاتقالدى جاڭعىرىقتىرا سۋىلدايدى. ءدال قامبانىڭ اۋزىنا شوگەرىلگەن تۇيەلەر قايتا تۇرعىسى كەلمەي، جىنىن شاشىپ، اشۋلى باقىرادى.
ۇلكەن قامبانىڭ ءىشى تاۋداي ۇيىلگەن استىق. قاپتاردى ارقاعا سالىپ، تاقتايدان جاسالعان تراپپەن قامبانىڭ توبەسىنە شىعىپ توگۋ كەرەك. قامبانىڭ ىسىعان توبەسىنەن تەمىر ءيىس شىعىپ، بيدايدىڭ شاڭى اۋادا ءجۇزىپ ءجۇر.
— ءاي، بالا، كوزىڭە قارا، ۇستىنە جەتكىز! — دەپ، ۇيقى كورمەگەن كوزى قىپ-قىزىل بوپ قانتالاپ كەتكەن قابىلداۋشى، تومەندە ماعان جۇدىرىعىن تۇيەدى.
ول جۇدىرىعىن نەگە تۇيەدى؟ سولاي ەتپەسە دە بولادى عوي! تايىپ جىعىلماساڭ، ونسىز دا كوتەرىپ جەتكىزەمىز عوي.
ءبىز بۇل استىقتىڭ بەينەتىن تەك وسى جەردە عانا ەمەس، دالانىڭ وزىنەن، ەككەن كۇننەن باستاپ-اق كورىپ جۇرەمىز عوي. ونى بۇعاناسى بەكىپ، قابىرعاسى قاتپاعان بالالار مەن ايەلدەر جاز بويى ماپەلەپ ءوسىرىپ، ءقازىر دە وسى ورتتەي كۇيىپ تۇرعان دالادا الدەقاشان توزىعى جەتىپ بىتكەن، كۇنىنە ءجۇز رەت بۇزىلعان سالدىراعان كومبايندى بىردە جۇرگىزىپ، بىردە قايتا وڭداپ، كومباينەرلەر سەرگەلدەڭ بولىپ جۇرەدى. ءقازىر دە وسى ەگىن مايدانىندا وراقشىلار ەرتەڭنەن قارا كەشكە دەيىن، ۇيىپ سىزداعان بەلىن جازباي ەگىن ورىپ، جەرگە تۇسكەن ءاربىر ماساقتى بارماقتاي بالالار تەرەدى. وسى كۇندەردە ءبىزدىڭ بارلىق تاپقان-تايانعانىمىز، جيعان-تەرگەنىمىز — مايداندىكى، ول ءبىزدىڭ جەڭىس ءۇشىن بەرگەن تەر مەن قانىمىز.
ءالى دە ەسىمدە: ءجاسوسپىرىم مەن سوندا قارۋلى جىگىتتەر كوتەرەتىن قاپتاردى ارقاما سالىپ، ونىڭ اۋزىن تىسىممەن تىستەپ، جوعارى شىعىپ بارا جاتقاندا، قابىرعام قايىسىپ، كوزىم قاراۋىتادى. اياق باسقان سايىن تراپتىڭ تاقتايلارى مايىسىپ، قامبانىڭ شاڭدى اۋاسى وكپەنى قىسادى. تالاي رەت ارقامنان تومەن جىلجىپ بارا جاتقان بۋما قاپتى كوتەرىپ جىبەرىپ، ءوزىم دە تراپتان قوسا قۇلاپ تۇسسەم دەگەن وي كەلەتىن ماعان. ءبىراق، ارتىمدا قاپ كوتەرگەن كىسى بار. ول دا مەن سياقتى جاس بالا، ءيا بولماسا بالالى ايەل شىعار. ەگەر سوعىس بولماسا مۇنداي اۋىر جۇكتى بۇلارعا كىم كوتەرتەتىن ەدى؟ ايەلدەردىڭ ءوزى وسىلاي بەلدەرىن بەكەم بۋىپ ىستەپ جۇرگەندە، ەركەك مەنىڭ السىزدىك كورسەتۋگە قانداي قاقىم بار.
الدىمدا ءجاميلا جەڭگەم كەتىپ بارا جاتىر. ول ەتەگىن جوعارى قىستىرىپ العان، قارا تورى تولىق بالتىرىنىڭ بۇلشىق ەتتەرى بۇلتيىپ، تامىرلارى ءۇزىلىپ كەتەتىندەي كورىنەدى. جۇگىن جەڭىلدەتەيىن دەگەندەي، ءجاميلا قاپتىڭ استىندا بۇگىلە ءيىلىپ، اياعىن جىلدام-جىلدام باسادى. كەيدە مەنىڭ السىرەپ بارا جاتقانىمدى سەزگەندەي، ول توقتاپ قالادى دا:
— شىدا، كىشكەنە بالا، از قالدى ەندى! — دەپ قويادى. ءبىراق ءوزىنىڭ دە ءۇنى سوندا ءالسىز شىعادى.
قاپتاعى بيدايدى توگىپ، ءبىز كەيىن كەتىپ بارا جاتقاندا الدىمىزدان دانيار كەزدەسەدى. ادەتىنشە ەشكىمگە قوسىلماي، ۇندەمەستەن، سالماقپەن اياعىن سىلتي باسادى. ءبىز تۇسىنان وتە بەرگەندە، ۇيىعان بەلىن جازىپ، كويلەگىن ءتۇسىرىپ جىبەرىپ كەلە جاتقان ءجاميلاعا دانيار ەڭكەيگەن قالپىندا كوزىنىڭ استىمەن ءبىر قارايدى. ول ونى ءبىرىنشى رەت كورگەندەي، ءاردايىم وسىلاي قارايدى. ءبىراق، بۇل ءجاميلانىڭ ويىنا دا كىرىپ شىقپايتىن. ءبىز بىرگە قوسىلىپ ىستەگەن كۇننەن باستاپ، ول ەكەۋىنىڭ اراسىنداعى ادەت بىلاي: ءجاميلا كەيدە اشەيىن قىزىق ءۇشىن وعان وكتەمدىكپەن كۇلە سويلەسە، كەيدە ونىڭ بار-جوعىن مۇلدە ۇمىتىپ، ەسىنەن شىعارعانداي ەشتەڭە دەمەيدى، ءيا ءبىر نارسەنى ايتىپ سالادى. بۇل ءجاميلانىڭ كوڭىل كۇيىنە بايلانىستى. كوڭىلى كەلسە جولدا كەلە جاتىپ ءجاميلا ماعان: "ايدا اتتاردى، كىشكەنە بالا، كەتتىك!" — دەپ داۋىستاپ قويادى دا، وتىرعان جەرىنەن ۇشىپ تۇرىپ، قامشىنى ۇيىرە ايقايلاپ، اربانى ايداي جونەلەدى. مەن دە ونان قالىسپايمىن. كوزدى اشىپ-جۇمعانشا، جول باستاپ الدا كەتىپ بارا جاتقان دانياردى ءبىز باسىپ وزامىز. ول شاڭعا كومىلىپ ارتتا قالادى. بۇل ءوزى تاماشا قىزىق بولسا دا، ادامنىڭ اشۋىن ەرىكسىز كەلتىرەتىن قىلىق. سويتسەك تە دانيار اشۋلانۋدى بىلمەيتىن. شاڭدى بۇرقىراتىپ ءبىز جانىنان ءوتىپ بارا جاتساق، ول ايىپتى ادامداي جاي عانا كۇلىمسىرەپ، اربادا تۇرىپ، اتتاردى وڭدى-سولدى قامشىلاپ، قۇيعىتىپ ايداعان ءجاميلاعا ۇندەمەستەن تاڭىرقاپ قارايدى. نە بولدى ەكەن دەپ مەن ارتىما بۇرىلىپ قارايمىن: تۇمانداي قويۋ شاڭنىڭ استىندا دانيار رازى بولعانداي ءجاميلادان كوزىن ايىراتىن ەمەس. ونىڭ وسى تاڭىرقاعان كوزقاراسىندا جاس بالانىڭ ەركەلىگىن مەيلى دەپ كەشىرگەندەي مەيىرىم دە، ەشكىمگە سىر ايتپاي، ىشتەن تىنعان سانا دا بار سياقتى. ءجاميلانىڭ وسىنداي مازاعىن، كەكەسىن كۇلكىسىن، ونى كوزىنە ىلمەي، جانىندا جۇرسە وعان قاراماي، سويلەسپەي قوياتىنىن دانيار ەشبىر كوڭىلىنە الماعان ءتارىزدى. بارىنە شىداپ، ءبىر رەت تە ءسوز قايىرعان ەمەس. ءا دەگەندە دانيارعا مەنىڭ جانىم اشىپ:
— جۋاس كىسىنى وستە بەرگەنىڭ قالاي، جەڭگە؟ — دەپ ايتسام، ءجاميلا:
— ءاي، قويشى وسىنى! — دەپ قولىن سىلتەپ كۇلەتىن — ەرمەككە جاقسى دا! ونى وسىدان قۇداي الاتىن با ەدى، ءتايىرى!..
جۇرە-بارا جەڭگەمنىڭ بۇل تاماشاسىنا مەن دە قوسىلدىم. ويتكەنى دانيار ءجاميلادان مۇلدە كوز الۋدى قويدى. اسىرەسە، ءجاميلا قاپ كوتەرگەندە، ول ءىس اراسىندا توقتاي قالىپ، كوزىنىڭ قيىعىمەن وعان قارايدى دا تۇرادى. اركىم وزىنشە اۋرەلەنىپ، جۇمىسپەن الەك بولىپ جاتقان كوپشىلىك اراسىندا مۇنىمدى ەشكىم بايقامايدى دەپ ويلاي ما، بىلمەيمىن، ايتەۋىر داۋسى قارلىققان ارباكەشتەر ايقايلاسىپ، ات-اربالار سەڭدەي سوعىلىسقان ستانسيانىڭ بازار سياقتى قوراسىندا، جالعىز عانا ءجاميلا ەلدەن ەرەكشە جارالعانداي، قانشا قينالسا دا، ەمىن-ەركىن قيمىلداپ، جايدارى كۇلىپ، شىنىندا دا كوزگە تۇسپەي قويمايدى ەكەن. اربانىڭ قىرىنا تىكەسىنەن قويىلعان بۋما قاپتى ءجاميلا شالقايا بەرىپ، استىڭعى ەكى بۇرىشىنان ۇستاعاندا، بۇكىل دەنەسى يىلە سوزىلىپ، كوكىرەگى كەرىلىپ، كۇنگە كۇيگەن قارا كۇرەڭ شاشتىڭ ورىمدەرى ۇزارا تۇسكەندەي، ارتىنا سالماقتانىپ، شالا جۇمىلعان كىرپىكتەرىنىڭ اراسىنان كوزدىڭ جانارى جالت ەتە تۇسەدى. قاپ كوتەرگەن ءجاميلا قامبانىڭ ەسىگىنە جەتكەنشە، دانيار ونى جاڭاعى تاڭىرقاعان كوزقاراسپەن بايقاتپاي ۇزاتىپ سالادى. ءبىراق، مەن مۇنى كورىپ ءجۇردىم. العاشقىدا بۇعان ۇلكەن ءمان بەرمەسەم دە، كەيىنىرەك دانياردىڭ وسىلاي قىزىعا قاراعانى ماعان ۇناماق بىلاي تۇرسىن، ءتىپتى نامىسىمدى كەلتىردى: ەشكىمگە تەڭ كورمەي، قىزعانىپ جۇرگەن جەڭگەمە، باسقالار بىلاي تۇرسىن، دانيار دەگەندى ءقايتىپ تەڭ كورەمىن.
"مىنانى، وسىنىڭ دا ءجاميلادان ويى بار بولسا كەرەك، باسقالارعا نە شارا! وي، توبا!" — دەپ اشۋىم كەلىپ، ىشتەي كىجىنىپ ءجۇردىم.
دانياردى ەندى مومىن دەپ اياۋ بىلاي تۇرسىن، ءتىپتى ونى جەك كورە باستادىم. وسىدان كەيىن مەن دە جەڭگەمە قوسىلىپ، ونى مازاق قىلاتىن بولدىم. ءبىراق، ءبىزدىڭ بۇنىمىزدىڭ اياعى ۇياتقا اكەپ سوقتى.
استىق تاسىعان قاپتاردىڭ اراسىندا الاشادان تىگىلگەن، جەتى پۇتتىق ءبىر ۇلكەن قارا الا قانار بار ەدى. ونى ءاردايىم جەڭگەم ەكەۋمىز قامباعا جەتكىزىپ، جەرگە توگەتىنبىز، ويتكەنى ءبىر كىسىنىڭ ءالى كەلمەيتىن. ءبىر كۇنى قىرماندا اربالاردى جىكتەپ جاتىپ، جەڭگەم ەكەۋمىز جاڭاعى قارا الا قاناردى دانياردىڭ ارباسىنا سالىپ، ءۇستىن باسقا قاپتارمەن باستىرىپ قويدىق. شىنى، قايتەر ەكەن دەپ، قالجىڭدادىق.
ءسويتىپ، كۇن شىعا قىرماننان ءجۇرىپ كەتتىك. جولداعى ورىس قىستاعىندا بىرەۋدىڭ باعىنا كىرىپ، ءجاميلا ەكەۋمىز الما ۇرلاپ شىقتىق تا، جول بويى قارقىلداپ كۇلىپ كەلدىك: ءجاميلا دانيارعا "ۇستا!" دەگەن بولىپ، ونى المامەن ۇرىپ كەلە جاتتى. الما بىتكەننەن كەيىن، ءبىز ادەتىمىزشە دانياردى شاڭعا كومىپ، جانىنان وتە شىعىپ ءبىراز ۇزاپ كەتتىك. دانيار ءبىزدى شاتقالدان شىعا بەرىستە عانا قۋىپ جەتتى. تەمىر جول جابىق ەكەن، اشىلۋىن كۇتىپ تۇرعانبىز. بۇل جەردەن ستانسياعا بىرگە كەلدىك. سول ارادا جاڭاعى جەتى پۇتتىق قانار ەسىمىزدەن شىعىپ كەتىپتى. ويىمىزدا ەشتەڭە جوق، استىقتى تاسىپ بىتىرۋگە جاقىن قالعانبىز. ءبىر ۋاقىتتا ءجاميلا مەنى قابىرعامنان ءتۇرتىپ، دانيارعا قاراي كوزىن قىسىپ، كۇلىپ قويدى. دانيار اربانىڭ ۇستىندە تۇر ەكەن. "مۇنى نەتسەم ەكەن؟" — دەگەندەي، جاڭاعى ۇلكەن قاناردىڭ و جاق، بۇ جاعىنا قاراپ، ءجاميلانىڭ كۇلكىگە بۋلىعا تۇسكەنىن كورگەندە، لەزدە تومسارىپ، تۇنەرىپ قويا بەردى، — سىناپ جاتقانىمىزدى بىلگەن سياقتى.
— ءاي، نەمە، شتانىڭدى جوعارى كوتەر، سىپىرىلىپ تۇسپەسىن! — دەدى سىقىلىقتاپ كۇلگەن ءجاميلا.
دانيار وعان جامان كوزىمەن الارا ءبىر قارادى دا، قاپتى ارى-بەرى قوزعاپ، اربانىڭ بەل اعاشىنا تۇرعىزدى دا، ءبىر قولىمەن سۇيەپ جەرگە سەكىرىپ ءتۇستى. ءبىز ءا دەگەنشە بولعان جوق، زىلدەي قاناردى ارقاسىنا سىلكي كوتەرىپ سالىپ، دانيار ەڭكەيە باسىپ قامباعا قاراي ءجۇردى. ادەپكىدە ءبىز قايتەر ەكەن دەپ، جورتا بايقاماعان بولىپ، سىر بەرگەن جوقپىز. باسقالار بولسا دانيارعا ءتىپتى كوڭىل اۋدارعان جوق: جۇرتتىڭ ءبارى قاپ كوتەرىپ ءجۇر ەمەس پە، كىمدە-كىمنىڭ شارۋاسى بار. ءبىراق، دانيار تراپقا جاقىنداپ كەلگەندە، ءجاميلا ونىڭ ارتىنان جۇگىرىپ باردى:
— مۇنى قايدا اپاراسىڭ، دەنىڭ ساۋ ما ءوزىڭنىڭ، تاستا وسى جەرگە، قالجىڭدى تۇسىنبەيسىڭ بە؟
— ءارى تۇر! — دەپ دانيار ونى قولىمەن قاعىپ جىبەردى.
ساعى سىنعان ءجاميلا كۇلگىسى كەلىپ ەدى، ءبىراق تراپپەن جوعارى شىعا باستاعان دانياردىڭ ارتىنان قاراپ:
— قاراشى مۇنىڭ ولەرمەنىن، كوتەرىپ بارا جاتىر! — دەپ، ايىپتى كىسىدەي ءدۇدامال كۇلدى. ءجاميلا سول بويدان سىلقىلداپ كۇلە بەردى، ءبىراق بارعان سايىن ونىڭ كۇلكىسى سۇيىلىپ، ول ءوزىن قىستاپ كۇلدىرىپ تۇرعان سياقتى بولىپ كورىندى. دانيار اناداي بارىپ، جارالى اياعىنا كۇش ءتۇسىپ، اقساي باستاعاندا، ءبىز ونى قانداي ازاپقا سالعانىمىزدى تۇسىندىك. دانياردىڭ اياعى جارالى ەكەنىن نەگە بۇرىن ويلامادىق ەكەن؟ اي، مەنىڭ بالالىعىم-اي! مۇنى ويلاپ تاپقان سويقان مەن ەمەس پە ەدىم!
— قايت كەيىن! — دەپ جىبەردى ءجاميلا، كۇلكى ارالاس داۋىسپەن. ءبىراق، كەيىن قايتۋعا ەندى كەش بولىپ قالعان، دانياردىڭ ارتىندا قاپ كوتەرگەن ادامدار شۇباپ كەلەدى.
بۇدان كەيىن نە بولعانىن ەسىم شىعىپ ءوزىم دە انىق اڭعارماي قالدىم. مەنىڭ ەكى كوزىم دانياردا. كوز الدىمدا ساباداي تىرسيعان سول ۇلكەن قارالا قانار. دانيار ونىڭ استىندا بۇگىلە ءتۇسىپ، تراپپەن جوعارى شىعىپ بارا جاتىر. جارالى اياعىن ول سۇيرەي باسىپ، وعان ونشا كۇش تۇسىرمەۋگە ارەكەتتەنگەنىمەن، قايتادان قادام باسقاندا، اۋىرعانىنا شىداي الماي ەرنىن تىستەپ، باسىن شايقايدى. دانيار جوعارى كوتەرىلگەن سايىن، ۇستىندەگى قارالا قانار، ارقاسىنا ءمىنىپ العان جاندى كىسىدەي، ونى وڭنان سولعا تەڭسەلتىپ بارادى. جەڭگەم ەكەۋمىزدىڭ بۇل ويلانباي ىستەگەن قىلمىسىمىزعا مەن قاتتى ۇيالىپ، ەسىم شىعىپ، دەنەم دىرىلدەپ قويا بەردى. قاپ كوتەرگەن دانيار ەمەس مەن، سول سىزداپ اۋىرعان جارالى اياق مەنىكى سياقتى، ول تەڭسەلگەندە ءوزىم تەڭسەلگەندەي بولىپ، كوزىم قاراۋىتىپ كەتتى.
كەنەت دانيار توقتاي قالىپ، ەرنىن جىمقىرا تىستەپ، كوزىن جۇمدى. مەنىڭ دە باسىم اينالىپ، جەر كوشىپ بارا جاتقانداي كورىندى. ءبىراز ۋاقىت ەسىم اۋعانداي ەشتەڭە سەزبەي قالدىم.
بىرەۋ بىلەگىمنەن سىندىرىپ جىبەرگەندەي تاس قىپ ۇستادى. بىلاي قاراسام ءجاميلا ەكەن. ءوڭى جۋعان شۇبەرەكتەي بوپ-بوز، ەرىندەرى بۇرىنعى كۇلكىنىڭ ەلەسىن ساقتاعان بويى شالا اشىلىپ كوزىن دانياردان الماي، تەلمىرىپ قالىپتى. ءبىزدىڭ جانىمىزعا قامباشى دا، باسقالار دا جۇگىرىپ كەلگەن ەكەن. ولار دا نە بولعانىن تۇسىنبەي، دانيارعا قارايدى. مىنە دانيار ءجۇرىپ بارا جاتىپ، تومەن جىلجىعان قاپتى جوندەمەك بوپ، ونى جوعارى كوتەرگەندە، بۋىنى قۇرىپ، تىزەسىن بۇگە باستادى.
— تاستا! تاستا قاپتى! — دەپ ايقايلاپ جىبەردى ءجاميلا. دانيار ءتىل العان جوق: قاپتى الدەقاشان تراپتىڭ شەتىنەن قۇلاتىپ جىبەرسە عوي وندا ول ارتتاعىلاردى دا سوعىپ كەتپەس ەدى. ءبىراق، دانيار ولاي ىستەمەدى. ءجاميلانىڭ داۋسىن ەسىتكەندە، ول قايتادان ورشەلەنىپ العا ۇمتىلدى. ءسال ىلگەرى بارىپ، تاعى تالتىرەكتەگەن دانياردى كورگەندە قامباشى جانى شىققانداي ايقايلادى:
— تاستا، تاستا دەيمىن، ءيتتىڭ بالاسى!
— تاستا! — دەپ، باسقالار دا داۋىستادى. دانيار بۇل جولى دا ايتقان ءسوزدى قۇلاعىنا ىلمەي، تالتىرەكتەپ العا باستى.
— وي، مىناۋىڭ تاستامايدى، ايتپادى دەمە! — دەدى تۇرعانداردىڭ ءبىرى، وسىعان كوزى جەتكەن كىسىدەي قولىن سىلتەدى. جالعىز ول عانا ەمەس، جانىمىزدا تۇرعاندار دا، قاپ كوتەرگەن دانياردىڭ ارتىنان تراپپەن بىرگە شىعىپ بارا جاتقاندار دا، بۇل ءىستىڭ تەگىن ەمەستىگىن، مۇندا ءبىر سىر بار ەكەنىن، دانيار قانارمەن قوسا قۇلاپ تۇسپەسە، ول ونى ەش ۋاقىتتا قويا بەرمەيتىنىن تۇسىنگەن ءتارىزدى.
جيىلعان جۇرت لەزدە تىم-تىرىس بولا قالدى. قامبانىڭ سىرتىندا ەشەلوندى ورنىنان قوزعاپ، ۆاگونداردى بىر-بىرىنە توعىستىرىپ جۇرگەن پاروۆوز داۋسى عانا ەستىلەدى. ورگە جۇك سۇيرەگەن اتتاي جابىسا ءتۇسىپ، دانيار تراپتىڭ بيىك باسىندا تۇر. تەڭسەلىپ جىعىلا جازداعاندا ول توقتاي قالىپ كۇش جيناپ، قايتادان العا جۇرەدى. دانياردىڭ ارتىنان كەلە جاتقاندار ونىڭ ىعىنا كونىپ، ول توقتاعاندا توقتاپ، ول قوزعالعاندا قوزعالادى. دانيارعا قارايلاپ، ولاردان دا ول كەتكەن. قارا تەرگە ءتۇسىپتى. ءبىراق، ءبىرى دە ونى سەن دەپ، ءتىس جارىپ تىلدەگەن جوق. اسۋدىڭ تايعاق جولىندا ءبىرىن-بىرى ۇستاپ، دەمەپ كەلە جاتقانداي، قاپ كوتەرگەندەر ءۇنسىز ارەكەتتە. ەگەر دە ءبىرى جازاتايىم قۇلاپ تۇسسە، باسقالارى دا ونىڭ ارتىنان ۇشىپ كەتەتىندەي سەزىنەدى. ولاردىڭ وسى ءۇنسىز قيمىلىندا قانداي دا ءبىر اۋىر ىرعاق، ءبىر اۋىزدان شىققان دەم بار. دانياردى وكشەلەپ كەلە جاتقان ايەل اياعى بىر-بىرىنە شالىسىپ، جىعىلۋعا از-اق قالىپ كەلەدى. ءبىراق ول قۇدايدان وزىنە ەمەس، دانيارعا قۋات سۇراپ، ول ءۇشىن ارۋاقتارعا سيىنىپ جاتقان ءتارىزدى، وعان جانى اشىپ قارايدى. مىنە، ەندى از عانا قالدى، دانيار تاعى ءبىر شىمىرقانسا، تراپتىڭ تەگىس جەرىنە جەتەدى. سول زاماتتا الدەن ابدەن ايىرىلعان دانيار جارادار اياعى يكەمگە كەلمەي سالاقتاپ، ارقاداعى قاپتى قويا بەرمەسە، جىعىلۋعا از-اق قالدى.
— جۇگىر! ارتىنان دەمەپ جىبەر! — دەدى ماعان ءجاميلا. ءوزى دانياردى قاعىپ الاتىنداي، ساسقانىنان وعان قولىن كوتەرە سوزدى. مەن تراپپەن جوعارى جۇگىردىم. قاپ كوتەرگەندەردىڭ اراسىنان ءوتىپ، دانيارعا جەتىپ باردىم. ارقاسىنا قاپ ارقالاپ، ەڭكەيگەن كۇيى دانيار قولىنىڭ استىنان ماعان ءبىر قاراپ الدى. بەتىنەن تەر قۇيىلىپ، ماڭدايىنداعى قان تامىرلارى جارىلىپ كەتەتىندەي بىلەۋلەنىپ، كوزىنە قاھار مەن جاس تولعان دانيارعا جاردەمدەسەيىن دەپ ۇمتىلىپ ەدىم:
— كەت ءارى! — دەدى ءزارى كۇركىرەپ. سوسىن قاپتى جوعارى سىلكە كوتەرىپ، جانى القىمىنا تىعىلعانداي، اقىرعى كۇشپەن ارشىنداي اتتاپ، العا ءجۇردى.
ىسىنگەن، اۋىر تارتقان قولدارى سالدىراپ، اياعىن ازەر سۇيرەپ دانيار تراپتان تۇسكەندە، تومەندە كۇتىپ تۇرعان جۇرت ءۇن قاتپاي قاق جارىلا بەردى. تەك قانا قامباشى شىداي المادى، اشۋعا بۋلىعىپ، دانيارعا كيلىكتى:
— سەن نە، بالا، جىندانىپ كەتتىڭ بە؟ الدە مەن سونداي-اق يت پە ەدىم؟ ايتساڭ، تومەنگە توكتىرە سالمايتىن با ەدىم؟ وسىنداي قاپتاردى كوتەر دەپ ساعان كىم ايتتى؟
— شارۋاڭ بولماسىن، ءوزىم بىلەمىن! — دەدى دانيار جاي عانا. سوسىن شىرت تۇكىرىپ، ارباسىنا قاراي ءجۇرىپ كەتتى. ءجاميلا ونىڭ ارتىنان:
— قالجىڭدى تۇسىنبەيتىن اقىماق! — دەدى داۋىستاپ.
وسىنى ايتقانىمەن ءوزى باسىن كوتەرگەن جوق. دانيار ونى ەسىتتى مە، ەسىتپەدى مە، ءبىراق ءقازىر قايرىلا قالىپ، بىزگە نە دەسە دە، جەڭگەم ەكەۋمىز ونىڭ بەتىنە تۋرا قاراي الماس ەدىك.
اۋىلعا قايتىپ كەلە جاتىپ، جول بويى ءبىرىمىز دە ءتىس جارىپ تۇك ايتقان جوقپىز. دانيار ءۇشىن بۇل ۇيرەنشىكتى ادەت، ول ونسىز دا سوزگە ساراڭ. سولاي بولسا دا، ونىڭ بۇگىنگى ۇنسىزدىگى ءبىزدىڭ جانىمىزعا قاتتى باتىپ جاتتى: ءيا ونىڭ ءبىرجولاتا كوڭىلى قالىپ، رەنجىگەنى مە، بولماسا اق كوڭىلدىلىكپەن، جاڭاعى بولعانداردى الدەقاشان ۇمىتىپ تا كەتتى مە، ايتەۋىر كىم ءبىلسىن ونى؟ ءبىزدىڭ ۇندەمەۋىمىز تۇسىنىكتى: ءبىر جاعىنان، ۇيالعاننان جەرگە قاراپ، ەكىنشىدەن — استارسىز قالجىڭدى دانيار شىن كورىپ، كوڭىلىنە العانىن جاقتىرماي كەلە جاتتىق.
تاڭەرتەڭ استىقتى قاپقا سالىپ جاتقاندا، ءجاميلا جاڭاعى قىرسىقتى قارالا قاناردى الدى دا، اياعىمەن باسىپ تۇرىپ، قوس قولداپ ايىرىپ-ايىرىپ جىبەردى. بوي-بوي بولعان قاناردى ول تارازىشى ايەلدىڭ الدىنا لاقتىرىپ تاستادى:
— ءما، ال الدىڭداعى الاشاڭدى! بريگاديرىڭە دە ايتىپ قوي، ەكىنشى مۇنداي قاپتى بەرۋشى بولماسىن!
— وي، سەن ءوزىڭ ساۋمىسىڭ، بۇل نەڭ؟
— ەشتەڭە ەمەس!..
وسىنىڭ ەرتەڭىنە كۇندەگىدەي ستانسياعا كەلىپ، قاس قارايعاندا اۋىلعا قايتتىق. دانيار الدىمىزدا كەتىپ بارا جاتقان. ونىڭ وكپەسى، ىزاسى تارقادى ما، جوق پا، ءبىز ونى بىلە المادىق. ونى ءبىلۋ دە كيىن ەدى. ارامىزدا ەشتەڭە بولماعانداي، دانيار بۇرىنعىداي سابىرلى، تۇيىق، ۇندەمەيدى. كەشە ول جاراسىن ەلەڭ قىلماي، قاجاپ السا كەرەك، بۇگىن بۇرىنعىسىنان قاتتىراق اقساپ، اسىرەسە قاپ كوتەرگەندە قينالىپ ءجۇردى. ول ەشتەڭە دەمەسە دە، وسىنىڭ ءوزى ءبىزدىڭ كىنالى ەكەنىمىزدى جۇرسەك تە، تۇرساق تا ەسكە سالىپ، جۇرەگىمىزدى اۋىرتتى. تەگى نە بولسا دا، دانيار ءبىر اۋىز قالجىڭ ايتىپ، كۇلىپ قويسا، سونىمەن بارلىعى ءوز جايىنا كەلىپ، ۇمىتىلىپ تا كەتەر ەدى.
ءجاميلا بولسا، ول دا ءوز نامىسىن جىبەرمەيدى، ويىندا دانەڭە جوق ادام ءتارىزدى سىر الدىرماي، جارقىن، سىر بەرمەي جايدارى ءجۇر. ويتكەنىمەن ونىڭ ارجاعىندا رەنىش، ۋايىم بارى سەزىلىپ تۇردى.
مىنە ءوستىپ ءبىز اۋىلعا كەتىپ بارا جاتتىق. شىركىن، سول كۇنگى ءتۇننىڭ ادەمىسى-اي! جازدىڭ بىتەر كەزىندەگى تامىز تۇندەرىن كىم بىلمەيدى! اسپانداعى جۇلدىزدار الىستا تۇرعانمەن، ءارقايسىسى ەرەكشە ءبىر نۇر توگىپ، اينالاسىن جىلتىلداعان كۇمىس قىراۋ شالىپ، قارا كوك جازىق اسپاننىڭ تورىنەن جەرگە جىمىڭداپ، مەيىرىمىن توگە قارايدى.
ءبىز وسى كەزدە شاتقال ىشىندە كەلە جاتقانبىز. اتتار سالقىنداپ، اۋىلعا قاراي كوڭىلدى جورتىپ كەلەدى. اربا دوڭگەلەكتەرى سالدىراپ، تاسقا تيگەن تاعالاردان جىلتىلداپ ۇشقىن شىعادى. شاتقالعا سىرتتان كىرگەن جەل دالانىڭ ءبىر جەرىندە وسكەن جۋساننىڭ كەرمەك، اششى شاڭىن ايداپ كەلىپ، اڭىزدا قۋراپ جاتقان ساباننىڭ بىلىنەر-بىلىنبەس قوڭىر ءيىسىن قوزعاپ، وسىنىڭ ءبارى تەرگە جىبىگەن قامىت شليانىڭ قاراماي ساسىعان يىسىنە ارالاسىپ، ادامنىڭ باسىن اينالدىرادى. جول ۇستىنە تونە تۇسكەن جارتاستار قيعاش كولەڭكە تاستاپ، ارىدە، ساي ىشىندە وسكەن قايىر تال اراسىندا كۇركىرەۋ تىنباي، سارقىراپ اعىپ جاتىر. كەيىندە قالعان تەمىر جول كوپىرىنەن ارى-بەرى وتكەن سايىن پويىزدار اينالانى جاڭعىرىقتىرىپ ايقايى الىسقا كەتىپ جاتتى.
وسىنداي تۇندە جول جۇرگەن قانداي جاقسى! قاراڭداعان، بۇلكىلدەپ جەلگەن اتتاردىڭ باسىنا قاراپ وتىرساڭ، وسى كۇنگى دىبىستارعا قۇلاق سالىپ، وسى تۇنگى يىستەرگە ماس بولساڭ قانداي راقات!
سوندا ءجاميلا مەنىڭ الدىمدا كەتىپ بارا جاتقان. دەلبەنى بوس جىبەرىپ، اقىرىن عانا ىڭىلداپ اندەتكەندەي بولادى. ءبىزدىڭ ۇندەمەي، سويلەمەي كەلە جاتقانىمىز وعان اۋىر ءتيدى. مەن ونى ءبىلىپ كەلە جاتتىم. شىنىندا دا وسىنداي تۇندە ۇندەمەۋگە بولا ما؟ ادامنىڭ كومەيىندە ءتىلى، كوكىرەگىندە جانى بولسا، تابيعاتتىڭ وسى تاماشا كورىنىسىنە جاۋاپ بەرمەي مە؟
ايتقاندايىن، ءجاميلا تىنىش وتىرا العان جوق: اقىرى داۋسىن شىعارىپ اندەتىپ قويا بەردى. مەنىڭشە، مۇنىڭ دا ءبىر سەبەبى بولدى عوي دەيمىن. ءجاميلا ەستىپ، دانياردىڭ رەنىشىن تارقاتىپ، قايعىسىن سەيىلتپەكتى ويلاعان بولۋ كەرەك. كەيدە ادامدار ءبىرىنىڭ-بىرى كىناسىن كەشىرگەلى-اق تۇرادى، ءبىراق سوعان دا بولار-بولماس تۇرتكى كەرەك قوي. بالكىم ءجاميلاعا وسى وي ءتۇستى مە، ول بار ىنتاسىن قويىپ، بار ونەرىن سالىپ سىڭعىرلاعان داۋىسپەن، كوڭىلدەنىپ اندەتتى.
"شايى ورامال ءبىر بايلام،
جانىمدا جۇرسەڭ ساداعام..."
سياقتى دۇنيەلەر ءجاميلادا تولىپ جاتىر. وسىنىڭ ءوزىن تىڭداپ وتىرۋ دا ءبىر عانيبەت. اندەتىپ كەلە جاتىپ ءجاميلا ءبىر ۋاقىتتا الدا كەتىپ بارا جاتقان دانيارعا ايقايلادى:
— وي، تۇنەرگەن نەمە، ءان سالساڭ بولماي ما؟ ءوزىڭ جىگىتسىڭ بە، جوق الدە ولىكسىڭ بە؟
دانيار ارباسىن توقتاتا بەرىپ، كەيىن بۇرىلدى دا ۇيالعانداي جاي عانا:
— شىرقاي بەر، ءجاميلا، قۇلاعىم سەندە! — دەپ قويدى.
— باسقالار نەمەنە قۇلاقتارىن تىعىپ قويىپ پا؟ — دەدى ءجاميلا كەكەتە قاعىتىپ. — ايتپاساڭ قوي، قىر كورسەتۋىن مۇنىڭ!
وسىدان كەيىن: "سەن ايتپاساڭ مەن ايتامىن" — دەگەندەي ەرەگىسىپ، قايتا ءوزى اندەتە جونەلدى. ونىڭ نە ءۇشىن دانيارعا "ءان سال" — دەگەنىن كىم بىلەدى، الدە وسىمەن ونى سوزگە شاقىرماق بولدى ما؟ مەنىڭ ويىمشا سولاي بولۋى كەرەك، ويتكەنى ءبىراز ۋاقىت وتكەننەن كەيىن، ءجاميلا دانيارعا تاعى ءۇن قاتتى:
— ءاي، دانيار، تەگى، سەن ءوزىڭ بىرەۋدى ءسۇيىپ كوردىڭ بە؟ — دەپ، ءوزى نەگە ەكەنى بەلگىسىز كۇلىپ جىبەردى.
دانيار جاۋاپ بەرگەن جوق، ءجاميلا دا ۇندەمەي قالدى. ءبىراز ۋاقىت شاتقال ءىشىن تىنىشتىق باستى. دوڭگەلەكتەر عانا سىرتىلداپ، اتتار باسىن شۇلعىپ، پىسقىرىپ قويادى.
"ءان سالاتىن كىسىنى تاپقان ەكەنسىڭ!" — دەپ، كۇلىپ قويدىم مەن.
جولدى كەسىپ، سارقىراپ اققان سۋعا كەلگەندە، دانيار اربانى جايىراق ايداپ، جولدىڭ كۇمىستەنگەن دىمقىل تاستارىنا تاعالاردىڭ شاقىلداپ ۇرعانىن ادەيى ەڭكەيىپ تىڭداپ قالدى. ونان ءبىر ۋاقىتتا "شۋ!" — دەپ، اتتاردى جەلدىردى دە، كۇتپەگەن جەردەن:
"وي، الا-ت-و-و، الا-ت-و-و، اتا-بابام وسكەن جەر!" — دەپ، اربا سەلكىلدەگەندە، قوسا سەلكىلدەپ، دىرىلدەگەن داۋىسپەن شىرقاپ جىبەردى. ءبىراق، ول وسى كەزدە ۇيالىپ كەتكەنگە ۇقسايدى، داۋسى قىرىلداپ، شىقپاي قالدى. ءبىراق، ول كەيىنگى ەكى جولدى كوكىرەگىن اۋاعا تولتىرىپ، داۋسىن بيىك كوتەرىپ شىرقادى: "وي، الا-ت-و-و، الا-ت-و-و، اق بۇلت قالقىپ كوشكەن جەر!"
نە بولعانىن بىلمەيمىن، وسى جەردە ول تاعى كىلت توقتادى. سول بويدان ۇندەمەي دە قالدى. اي، ۇيالشاق كىسىنىڭ كۇنى قۇرىسىن، ونان دا ايتپاي-اق قويماي ما! قۇداي بىلەدى، بەتى دۋىلداپ ورتەنىپ كەتكەن شىعار، ول ەمەس، ول ءۇشىن مەن دە ىڭعايسىزدانىپ قالدىم.
ايتكەنمەن، دانياردىڭ وسى داۋسىنىڭ وزىندە قانداي دا ءبىر نازدى، اشىق اۋەن بار ەكەنى بىردەن سەزىلدى. ءۇنى دە كۇشتى كورىندى.
"مىنانى!" — دەيمىن مەن تاڭدانىپ. ءجاميلا ءتىپتى ايقايلاپ جىبەردى.
— و، قايران نەمە، باستا قايدا قالىپ ەدىڭ؟ ايت ەندى، جوندەپ ايت!
دانيار ۇندەمەي كەتە بەردى. العى جاقتا شاتقالدىڭ شىعا بەرىسى اعارىپ، دالادان ەسكەن جەل بەتكە ءتيدى. جاڭا باستاعان ءاندى دانيار ءارى جالعاستىرا تۇسسە ەكەن دەپ، مەن تاعاتسىز كۇتتىم. سالدەن كەيىن ول قايتا شىرقاعاندا، مەن وعان شىنىمەن ريزا بولدىم.
ءا دەگەندە دانيار ادەپكىدەي ەمەس، سىزىلتا، جاي باستادى. ءبىراق، داۋىس بارا-بارا ىشتەن كۇش الىپ، زورايىپ، شەگىنە جەتكەندە شاتقال ءىشى جاڭعىرىعىپ، الىستاعى شىڭدار دانياردىڭ ءۇنىن قايتالاپ جاتتى. ونىڭ داۋسى بىرتە-بىرتە شيراي ءتۇسىپ، شالىقتاي بەردى. سوندا اسقاقتاعان داۋىس قانا ەمەس، دانياردىڭ ۇنىندەگى سىرتقا تەپكەن جالىن مەن شەكسىز مەيىرىم ادامدى تاڭعالدىرىپ، جاعاسىن ۇستاتتى. وسىنىڭ ءوزى نە ەكەنىن، ونى نە دەپ اتارىمدى مەن بىلمەدىم: بۇل ءانشىنىڭ كومەكەيىنەن شىققان سازدى اۋەن بە، الدە ونان بولەك، جۇرەكتىڭ وزىنەن اسىپ توگىلگەن باسقا ءبىر نارسە مە؟ ول ءوزى نە، ول نەگە ادامنىڭ جانىن ەرىتىپ، وي-قيالىن وياتادى؟ مەن بۇعان ءقازىر دە جاۋاپ بەرە المايمىن. اتتەڭ قولدان كەلگەندە سوندا قاعازعا ءتۇسىرىپ، بۇل سازدى ءاننىڭ ءوزىن سالىپ ءقازىر بەرسەم كانە!
ونىڭ انىندە ءسوز جوقتىڭ قاسى. اندا-ساندا عانا ءبىر اۋىز ءسوز ايتىپ قويىپ، ونان ءبىرازعا دەيىن دەمىن الماي ءان اۋەنىنىڭ قۇر ءوزىن بەزىلدەتە شىرقايدى. تەڭىزدىڭ اساۋ تولقىنى قاپتاعانداي، قۇيىلعان ءان ونىڭ ءسوز ايتۋعا شاماسىن كەلتىرمەي جاتتى. بۇرىن-سوڭدى مەن مۇندايدى ەش ۋاقىتتا ەسىتكەن جوق ەدىم. بۇل ءبىر ەرەكشە ون! الىپ جۇرەكتى ادامنىڭ وي-ساناسىن، قۋانىشىن، تىلەگىن بىلدىرگەن زور ءۇن!
ول قىرعىزشاعا دا، قازاقشاعا دا ۇقسامايدى، ءبىراق تىڭداپ وتىرساڭ، بۇل ۇندە باياعىدان باۋىرلاس قىرعىز بەن قازاقتىڭ تاماشا ءتول اندەرى جاراسىمدى تابىسقان سياقتى. ءان بىردە قازاقتىڭ ۇشى قيىرى جوق شەكسىز دالاسىنداي ەركىن شالقىسا، ءبىر كەزدە قىرعىزدىڭ زاڭعار بيىك تاۋلارىنداي، كوككە سامعايدى. "ياپىراي! — دەپ جاتتىم مەن ىشىمنەن. — دانيار وسىنداي ەكەن عوي! ونى مۇنداي ەكەن دەپ كىم ويلاعان".
شاتقالدى كەيىن قالدىرىپ، داڭعىل جولدى دالاعا شىققاندا دانياردىڭ ءانى كوڭىل شەرىن تارقاتىپ، جاڭا كۇشپەن اسقاقتادى. ومىردە ەسىتىپ كورمەگەن عاجايىپ اندەر بىرىنە-بىرى ۇلاسىپ، بىرىنەن سوڭ ءبىرى كوگىلدىر اسپان تورىنە قاراي سامعاپ جاتتى. دانيارعا بۇگىن نە بولعانىن بىلە الماي كەلەمىن. ءدال وسى بۇگىن، ءدال وسى ساعاتتا ايى-كۇنى جەتكەندەي، كەۋدەنى كەرنەگەن بارلىق سىرىن، بايلىعىن دانيار مىنە ءقازىر دالاعا شىعارىپ، الدىمىزعا توگىپ سالدى. مەن دانياردىڭ نە ءۇشىن مەڭىرەۋ سياقتانىپ، جۇرتقا كۇلكى بولىپ جۇرگەنىن، نەگە كەشكە تامان قاراۋىل توبەنىڭ باسىنا شىعىپ، جاپادان-جالعىز قيالعا باتىپ وتىراتىنىن، نە ءۇشىن سارقىراپ اكقان وزەننىڭ جاعاسىنا تۇنەپ جۇرگەنىن، نە ءۇشىن قانداي دا ءبىر ەستىلەر-ەستىلمەس دىبىستاردى تىڭداعانداي، سوندا قاسى جوعارى سەرپىلىپ، كوزىندە قۋانىش وتى وينايتىنىن، مىنە ەندى عانا ءتۇسىندىم. بۇل ادام — جۇرەگىنە ۇلكەن ماحابباتتىڭ وتى تۇسكەن ادام! ونىڭ بۇل ماحابباتى، مەنىڭ ويىمشا، جانىنداي جاقسى كورىپ، كوڭىلى كەتكەن بىرەۋگە عانا ارنالعان ماحاببات ەمەس، قانداي دا ءبىر ونان دا زور، ونان دا الىپ، ءومىردىڭ وزىنە، جان بەرىپ، جان جاراتقان جەرگە، جارىق دۇنيەگە دەگەن ەشبىر ولشەمگە سىيمايتىن ۇلكەن ماحاببات! اسىلىندا ول وسى ماحابباتتى جۇرەگىندە بەكەم ساقتاپ، سونىمەن ءومىر ءسۇرىپ جۇرگەن ادام ەكەن. ەگەر ونىڭ كوكىرەگى كور، جۇرەگى مۇز بولسا، تابيعات ونى قانداي جەزتاڭداي ءانشى قىلماسىن، ول ءقازىر ءوستىپ ءان شىرقاي الماعان بولار ەدى.
دانياردىڭ داۋسى وسى كەزدە تۇنگى وزەننىڭ ۇستىندە جايىلا قالقىپ، كوزى ءىلىنىپ ۇيقىعا كەتىپ بارا جاتقان كەڭ دالانىڭ بەسىگىن الديلەپ تەربەتكەندەي، الىسقا جايىمەن، باياۋ ۇزاي ءتۇسىپ، اقىرىنداپ وشەرىندە جاڭادان كۇش الىپ، ماۋجىراپ ۇيىعان جەردى قايتا سەلت ەتكىزىپ، ۇيقىسىن اشادى. ءوزى دەم بەرىپ، ءوزى جاراتقان انشىگە ويانعان دالا قۇلاق ءتۇرىپ، تىڭداپ جاتتى. انادايدا ارىق بويىن قۋالاي جارالانىپ، وراق كۇتكەن ەگىندەر اي جارىعىندا كەۋگىم كولەڭكە ويناتىپ، قۇبىلا ىرعالادى. جولدان وقشاۋ جەردەگى ەسكى ديىرمەننىڭ بوي تۇزەگەن تەرەكتەرى سىبدىر قاعىپ، ەشتەڭەنى ەسىتتىرمەي سىبىرلاسادى. سونىڭ ار جاعىنداعى بەلەستەردە قىرمانشىلار وت جاعىپ، ەرتەڭگى استارىن ازىرلەۋدە. انە، كىم ەكەنى بەلگىسىز، بىرەۋ قانداي دا ءبىر جۇمىسپەن اسىعىپ وزەندى بويلاي، ەكى شالعايى دالديىپ، قىستاققا قاراي شاۋىپ بارادى. الدا قىستاقتىڭ ب ا ق اعاشتارى قاراۋىتىپ، سول جاقتان سوققان جەل ەلجىرەپ پىسكەن المانىڭ، باۋىرىنا تۇينەك قۇشاقتاعان جۇگەرى شاشاعىنىڭ جۇپارداي ءيىسىن، ورالاردا جايىلعان تەزەكتەردىڭ جىلى دەمىن اكەلەدى.
دانيار كوپكە دەيىن ون سالىپ، شىرقاپ كەلدى. شالقىعان تامىز ءتۇنى ونى تىڭداپ، اۋەنگە اربالعانداي تەرەڭ تىنىشتىقتا ماۋجىراپ تۇر. ول تۇگىل اتتار دا اربالاردى ءىلبي تارتىپ، اياقتارىن جاي باستى. مىنە، ءوستىپ، ادامنىڭ دەنەسىن بالقىتا، بەرىلىپ شىرقاپ كەلە جاتقان دانيار ءبىر ۋاقىتتا داۋىسىن شىعانداتا جوعارى كوتەرىپ، ءانىن شورت توقتاتتى دا جالما-جان اتتاردى قامشىمەن تارتىپ-تارتىپ جىبەرىپ، ايداپ جونەلدى. مەن ءجاميلا دا ونىڭ ارتىنان تۇسەدى ەكەن دەپ ويلاپ، دەلبەنى قاتتىراق ۇستادىم. ءبىراق، ءجاميلا ورنىنان قوزعالعان دا جوق. باسىن ءبىر جاعىنا قيسايتقان قالپىندا، تەرەڭ ويعا شومىپ، سو بويى بۇلك ەتپەي وتىرا بەردى. ءاننىڭ جاڭعىرىقتارى اۋادا ءالى قالىقتاپ جۇرگەندەي ءجاميلا قۇلاعىن بىردەڭەگە توسا تۇسەدى.
دانيار سول بويى توقتاماي كەتە بەردى. ءبىرازدان كەيىن كوزدەن ءبىرجولا عايىپ بولدى. ءبىز بولساق، اۋىلعا جەتكەنشە ءتىس جارىپ سويلەسكەن جوقپىز. ونىڭ سەبەبى: ىشتەگىنى سوزبەن جەتكىزۋ كەيبىر كەزدەردە ادامنىڭ قولىنان كەلە بەرمەيدى عوي دەيمىن...
وسى كۇننەن باستاپ، ءبىزدىڭ ومىرىمىزگە قانداي دا ءبىر جاڭالىق ەنگەندەي بولدى. مەن ءار كەز الدەنەنى ساعىنا كۇتىپ، قانداي دا ءبىر جاقسى سەزىمدەر جۇرەگىمدى باۋراپ، بەلگىسىز ءبىر نارسەنى ىنتىعا كۇتىپ ءجۇردىم. ازاندا قىرماننان شىعىپ، ستانسياعا كەلىپ، اۋىلعا قايتقانشا، شاتقالعا قاشان جەتەر ەكەنبىز دەپ، دانياردىڭ كەشكى سالقىندا توگىلگەن ءانىن تىڭداۋعا ىنتىزار بولىپ، شىدامىم جەتپەيتىن.
ونىڭ داۋسى، ونىڭ ءۇنى مەنىڭ قۇلاعىما ابدەن ءسىڭىپ، قايدا بارسام دا، سوڭىمنان قالماي ەرىپ جۇرگەندەي بولادى.
بۇل ءۇن كۇننىڭ مۇرتى قىلتيىپ جاڭا كورىنگەندە، ساباندا جاتقان جەرىمنەن ۇشىپ تۇرىپ، جالاڭ اياق، جالاڭ باس شىق باسقان بەدەمەن، سايداعى تۇسالعان اتتارعا قاراي جۇگىرگەنىمدە جۇرەگىمنەن ەستىلگەندەي بولادى. قىرقادان كوتەرىلگەن كۇن، مۇنى بىلگەندەي، ماعان قاراي كۇلىمسىرەپ، جادىرايدى.
كۇرەكپەن التىن جاۋىنداي شاشىراتىپ، قىزىل سۇزگەن شالداردىڭ قيمىلىنان دا، وزەننىڭ ۇستىنەن، اسپاندا جايباراقات قالىقتاعان بۇركىتتىڭ ۇشۋىنان دا بۇل اۋەن ەستىلەدى. سوندا مەن كورىپ، مەن ەستىپ، مەن سەزىنگەننىڭ بارىندە دانياردىڭ اۋەنى جۇرگەندەي بولادى.
ال كەشكە، شاتقالمەن اربا ايداپ بارا جاتقانىمىزدا، مەن باسقا ءبىر عاجايىپ دۇنيەگە ەنىپ كەتكەندەي بولاتىنمىن. دانياردىڭ انىنە قۇلاق سالىپ، كوڭىلىم تاسىپ راقاتتانامىن. سوندا انا سۇتىمەن قانىما ءسىڭىپ، كىشكەنە كەزىمنەن كوز ۇيرەنگەن كورىنىستەر كوز الدىمنان شۇباپ ءوتىپ جاتادى. بىردە ۇلبىرەگەن اقشا بۇلتتار كوگىلدىر اسپاندا اۋىلدىڭ ۇستىنەن ءوزىنىڭ كوكتەمگى كوشىن وتكىزىپ، بىردە شۇرقىراي كىسىنەسكەن جىلقى ۇيىر-ۇيىرىمەن جايلاۋعا شۇباپ، دەمىنە نان پىسەتىن جاس ايعىرلار كەكىلدىڭ استىنان وجار وت ويناتىپ، ءۇيىرىن قىزعانىپ شىر اينالىپ، ەلىرىپ ازىنايدى. بىردە القاپقا قويلار قاپتاي جايىلىپ، بىردە بيىكتەن قۇلاپ، كوبىك اتقان قۇلاما سۋ كۇركىرەپ، بىردە مۇلگىگەن كەڭ دالا جايقالىپ، شيلەردىڭ اراسىنا شوگىپ بارا جاتقان كۇن كۇلىمدەپ، بىردە كوكجيەككە جاقىنداپ قالعان كۇنگە قاراي جالعىز سالت اتتى قۇيعىتىپ، كۇندى ۇستاپ الاتىنداي جاقىنداپ بارىپ، اپاق-ساپاقتا كوزدەن عايىپ بولادى.
و، اينالايىن، كەڭ دالام! قازاق باۋىرىم جايلاعان الىپ دالام! مىنەكەي، ءبىزدىڭ تاۋلاردى ەكى جاققا ىسىرىپ تاستاپ، شي مەنەن كودەگە ىرعالىپ، ۇشى-قيىرى جوق شەكسىز تەڭىزدەي كوسىلىپ جاتىرسىڭ. كىم بىلەدى سەنىڭ قوينىڭدا جاتقان كۇشتى! جارىقتىق، سىرتىڭنان قاراساڭ، ەشبىر ءومىر بەلگىسى جوقتاي تومسارىپ جاتقانىڭ جاتقان. ءبىراق كەشەگى ەستەن كەتپەس جازدا سوعىس باستالىپ، جاۋلار جەرىمىزگە قول سالعاندا، دالادا تۇس-تۇستان وتتار جالىنداپ، جان-جاققا حابارشىلار شاۋىپ، جاۋىنگەرلەر ءمىنسىن دەپ ايداعان جەل قاناتتى سايگۇلىكتەر ىستىق شاڭ كوتەرىپ، دۇبىرىنەن الەم جاڭعىرىقتى. سوندا ارعى بەتتە توقتاي قالعان حابارشى قازاق، اتىنىڭ باسىن تارتىپ:
— اتتان، قىرعىز، اتتان! جاۋ كەلدى! — دەپ دابىل ۇرىپ، قۇيىنعا ارالاسا، ءارى قۇيعىتىپ كەتكەن.
سوندا كەڭ دالام كۇڭىرەنىپ، وزەنىم بۇلقىنىپ، تاۋلارىم سىلكىنىپ، وز ەلىن اتقا قوندىردى. جىگىتتەر ات جالىن تارتىپ، جابىلا جاۋعا اتتانعاندا، جەر تەڭسەلىپ، جورىق شەرۋىن تارتتى. مىڭداعان ۇزەڭگىلەر قاعىسىپ، مىڭ سان جاۋىنگەرلەر شىراقتاي كوزدەرىنەن وت شاشىپ، ەلمەن، تۋعان جەرمەن قوشتاستى. ولاردىڭ العى جاعىندا قىزىل تۋلار جەلبىرەپ، ارت جاعىندا تۇياقتان شىققان شاڭ اراسىنان، انالار مەن جۇبايلاردىڭ: "كەڭ دالا، قولدا! قاسيەتتى تۋعان جەر، قولدا! ماناس، قولدا!" دەپ كۇڭىرەنگەن ۇندەرى ەستىلەدى.
و، اينالايىن كەڭ دالام، تاۋلارىم، ەلىمە وسى كۇش، قۋاتتى بەرگەن قاسيەتىڭنەن سەنىڭ اينالايىن!
مىنە، وسىنىڭ بارلىعىن دانيار انگە سالىپ، كوز الدىمنان وتكىزگەندەي، كەرەمەت كەڭ دۇنيەنىڭ كوركىن اشىپ كورسەتتى. "اپىراي، وسىنىڭ ءبارىن ول قايدان ۇيرەندى، قايدان ەسىتتى ەكەن؟" — دەپ، مەن ايران-اسىر قالامىن. سويتسەم دە، ءوز ەل-جۇرتىن، تۋعان جەرىن وسىلاي ءسۇيۋ، وسىنداي شەكسىز ساعىنۋ، كوپ جىلدار بويى الىستا، شەتتە ءجۇرىپ، كورۋگە زار بولىپ اڭساعان ادامنىڭ جۇرەگىندە عانا تۋىپ، پايدا بولارىن ىشتەي ءتۇسىنىپ تە ءجۇردىم. مەن ءۇشىن دانياردىڭ بۇل اندەرىنەن ونىڭ جەر كەزىپ، جەتىمدەي جۇرگەنى دە، رەسەيدىڭ كوپ ازاپتى قان مايدان دالالارىن تالاي باسىپ وتكەنى دە ەسىتىلەتىن. مۇمكىن، تۋعان جەر جايىنداعى وسى جالىندى اندەر سوندا شىعارىلعان شىعار. سونداي ساتتەردە — دانياردى تىڭداپ وتىرىپ، الدىندا كوسىلىپ جاتقان كەڭ دالانى، ادام بالاسى سونشالىقتى سۇيگەنى ءۇشىن، جاتا قالىپ، ونى ءوز اناڭداي قاتتى قۇشاقتاپ، وپكىڭ كەلەدى. مىنە، سوندا ءبىرىنشى رەت جۇرەگىمدە قانداي دا ءبىر جاڭا نارسە ويانىپ، كوكىرەگىمە ارمان ۇيالاپ، مەن دە وسى جەر كەلبەتىن، جەر كوركىن دانيارشا سەزە، سۇيە بىلسەم، مەن دە ءوستىپ ەلگە جەتكىزە ايتىپ بەرسەم ەكەن دەپ تىلەدىم. ءوزىم دە جاقسى تۇسىنبەگەن بەلگىسىز الدەنەنىڭ كەلەرىن كۇتىپ، وسىعان ءسۇيىنىپ تە ءجۇردىم. وسى بەلگىسىز كۇتۋ تۇسىنىكسىز اڭساۋ ونەرپازدىقتىڭ العاشقى نىشانى ەكەنى، كەلەشەكتە مەن ءومىردى بوياۋ سۋرەت ارقىلى كورسەتۋگە ارەكەتتەنەتىنىمدى، وندا مەن بىلمەگەن ەكەنمىن.
سۋرەت سالۋعا كىشكەنتايىمنان قولىم ەپتى ەدى، وقۋلىقتارداعى سۋرەتتەردى قاراپ وتىرىپ، اينىتپاي سالعانىمدا بالالار: "وي، يت-اي، ءدال ءوزى، قاراشى!" — دەسىپ، ماقتاپ الا جونەلەتىن. وقۋشىلار دا مەكتەپتەگى قابىرعا گازەتىن ماعان بەزەندىرەتىن. ءبىراق، كەيىن سۋرەت سالۋدى توقتاتۋعا تۋرا كەلدى. سوعىس باستالىپ، اعالارىم اسكەرگە كەتكەندە، مەن وقۋدى تاستاپ، ءوز قاتارلارىممەن كولحوزعا جۇمىسقا كەتتىم — سۋرەت دەگەن كىمنىڭ ويىنا كەلسىن وندا. ول كەزدە سۋرەتشى بولۋ ويدا دا جوق ءىس، ءبىراق سوندا دا دانياردىڭ اندەرى مەنىڭ قيالىمدى تولقىتىپ، ءومىردىڭ سىرىن سەزىنۋگە تالپىنتتى... وڭىمدە ەمەس تۇستەگىدەي بۇل ءتاتتى قيالعا ەلتي بەرىلىپ دۇنيەگە جاڭا كەلىپ، كوزىم جاڭا اشىلعانداي، وسى ايماققا سۇقتانا تاڭىرقاپ قارادىم. مۇنىڭ ءوزى مەن ءۇشىن ومىرىمدەگى ۇلكەن وقيعا سياقتاندى.
ال ءجاميلانىڭ وزگەرگەنىن كورسەڭ! باياعى ءازىلقوي، اشىق مىنەز كەلىنشەك نەگە ەكەنى بەلگىسىز جۋاسي ءتۇسىپ، ونىڭ بۇرىن ويناقشىعان وتكىر كوزدەرى ەندى ىشتەن مۇڭدانا، جازعى تۇماندى كۇن سەكىلدى، جىلى مەيىرىمگە تولىپ، نازىك قارايدى كىسىگە. جولدا كەتىپ بارا جاتقانىمىزدا ءجاميلانىڭ جۇزىنەن ءاردايىم ءبىر وي كەتپەي، ۇلبىرەگەن ەرنىندە كۇلكىنىڭ كولەڭكەسى اداسىپ، ول ءوزى عانا بىلەتىن قانداي دا ءبىر جاقسى نارسەگە ءىشى جىلىعانداي، سوعان سۇيسىنگەن كەيىپتى بىلدىرەدى. كەيدە، كەرىسىنشە، الدەنەدەن ەسى شىققانداي، قاپتى اربادان ارقاسىنا سىلكە كوتەرىپ سالىپ، سو كۇيى ورنىنان قوزعالماي تۇرىپ قالادى. الدىنان ورعي اققان وزەن وقىس كەزدەسكەندەي، سول سۋدى كەشسەم بە، الدە كەشپەسەم بە دەپ ويلانعان جان ءتارىزدى، ءجاميلا سوندا ىلگەرى اتتاعاننان قورقىپ، دال بولىپ اڭىرىپ تۇرادى. نەگە ەكەنى بەلگىسىز، ول دانيارعا جاقىن جولاماي، كوزىنە تۋرا قاراۋدان قاشىپ، سىرتتاپ ءجۇردى. ءجاميلا وعان بۇرىنعىداي نازار سالماعانسىپ، تاقات قىلۋعا قانشا ارەكەتتەنسە دە، اقىرى ءبىر جولى قىرماندا، ايلاسى قۇرىعانداي دانيارعا رەنجي سويلەدى:
— انا ۇستىڭدەگى كويلەگىڭدى شەشسەڭ بولماي ما! بەرشى بەرى، جۋىپ بەرەيىن!
كويلەكتى سۋعا الىپ بارىپ جۋدى دا، جۋسانعا جايىپ قويىپ، ءوزى جانىنا وتىرىپ، كويلەكتىڭ قۇرىسقانىن جازعان بولىپ، ونى كوپكە دەيىن الاقانىمەن اقىرىن سيپاپ وتىردى. كەيدە ول كويلەكتىڭ توزعان پىشىنىنە مۇڭدانا قاراپ، ءبىر نارسەگە ىشتەي رەنجىگەندەي، باسىن شايقاپ جاتتى.
وسى كەيىنگى كۇندەرى ءجاميلا ءبىر رەت باياعىسىنداي شاتتانا كۇلىپ، كوزدەرى جايناپ، ادەتتەگىسىندەي كوڭىلدى بولدى. ول كۇنى جۇمىستان قايتىپ كەلە جاتقان ءبىر توپ شوپشىلەر قىرمانعا قايىرىلا قالعان بولاتىن. ىشتەرىندەگى اسكەردەن قايتىپ ورالعان جىگىتتەر:
— ءاي، بايلار، بيداي ناندى وزدەرىڭ جەي بەرەسىڭدەر مە، بىزگە بەرەرلەرىڭ قايسى، ايتپەسە سۋعا سالامىز! — دەسىپ، ايىرلارىمەن تاپ بەرىپ، ازىلدەسىپ ايبات قىلدى.
— ايىردان قورقاتىن قىرمانشىلار ما ەكەن، ءتايىرى، — دەپ، جوميلا تايتالاسا تۇرا قالدى. — مىنا سىيمەن كەلگەن كەلىنشەكتەر مەن قىزداردى سىيلارمىز، سەندەر جوندەرىڭمەن بولىڭدار!
جىگىتتەر سىلتاۋ تابا الماي تۇرسا كەرەك، ونان بەتەر كۇشەيدى.
— ولاي بولساڭىز، كەلىنشەكتەرىڭمەن قوسا بارلىعىڭدى سۋعا سالامىز!
وسى كەزدە شاپا-شۇپ ۇستاسا كەتكەن جاستار، ايقاي سۇرەڭمەن ءبىرىن-بىرى كيىمى، ەتىگىمەن سۋعا سۇيرەي باستادى.
وسى ويىن-توپالاڭ ىشىندە ءجاميلا بارىنەن قاتتى كۇلىپ:
— تارت، ويباي، ءتىرى شىققان جەرىندە قالادى! قاراما! — دەپ، جىگىتتەرمەن قاشا الىسىپ، ەشقايسىسىنا ول بەرمەي ءجۇردى. ونىڭ ۇستىنە، وسىنشا قىز، كەلىنشەكتىڭ ىشىنەن جىگىتتەر تەك قانا ءجاميلانى كورگەندەي، نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، ءبارى ءجاميلاعا اسىلىپ، ونى قاتتىراق قۇشاقتاپ، قىسۋعا ارەكەتتەنەدى. ءبىر ۋاقىتتا ولار ۇشەۋلەپ ءجاميلانى جەرگە جىقتى دا، سۋعا الا جونەلدى.
— ءسۇي ءقازىر، بولماسا كەتتىڭ سۋعا! ءسۇي! — دەسىپ، قارقىلداپ كۇلگەن جىگىتتەر ءجاميلانى جيەكتەن تۇسىرە بەردى.
— ۇستا، بالالار! شەك-سىلەسى قاتىپ كۇلگەن ءجاميلا بۇلقىنعان بالىقتاي قولدا تۇرماي تىپىرشىپ، كەلىنشەكتەردى جاردەمگە شاقىرادى. ءبىراق ولار شۋىلداسىپ، سۋعا اققان جاۋلىقتارىن ۇستاۋمەن الەك. جىگىتتەر ءجاميلانى سۋعا تاستاپ جىبەرگەندە، دۋ ەتكەن كۇلكىگە وزەن دە ساق-ساق كۇلىپ، كۇمىستەي اق كوبىك اتتى. ءالى دە كۇلكىسى تىيىلماعان ءجاميلا، سۋدا كۇلە قاراپ تۇر. شاشى ۇيپالانىپ ءۇستى-باسى سۋ بولسا دا، ول سول كەزدە بۇرىنعىسىنان دا ادەمى كورىندى. شىت كويلەگى ەتىنە جابىسىپ، بۇكىل دەنەسىن قىناپ، ەتەگى بۇلشىق ەتتى ساندارىنا ورالعان. ءجاميلانىڭ ونىمەن ءىسى جوق، كۇلكىگە شاتتانىپ، جۇزىنەن، ۇستىنەن سورعالاعان سۋدى دا بايقامايدى.
— ءسۇي ءقازىر! ءسۇي! — دەيدى ونى بۇرا باستىرماعان جىگىتتەر. ءجاميلا ەركەلەپ، ولاردى ءسۇيىپ تە جاتتى. ءبىراق انالار بولار ەمەس، ونى تاعى قايتادان ىرعىتادى. ءجاميلاعا وسىنىڭ ءوزى ۇنادى بىلەم، سۋدا قايتا تۇرا سالىپ، شەك-سىلەسى قاتا كۇلەدى. جاستاردىڭ بۇل وينىنا قىرماندا كۇلمەگەن ادام جوق. استىق سۋارعان شالدار كۇرەكتەرىن تاستاپ كەلىپ، وسى كەزدە باياعى قايران جيىرما بەستەگىدەي، بەتتەرىنىڭ تەرەڭ اجىمدەرى جازىلا ءتۇسىپ، كوزدەرىندە بۇرىنعى اقىندىقتىڭ وتى ويناپ، الاقاندارىن سوعىپ: "و، ويباي، ۇستا جەت! ەتەكتەن بۇرا، تارت!" — دەپ، كوكپاردا لاق تارتقانداي قىزۋلانا ايقايلاسادى. مەن دە قىزىققا باتىپ، ولگەنشە كۇلدىم. بۇل جولى جەڭگەمدى قىزعانىپ، قورقۋدى دا ۇمىتىپ كەتكەن ەكەنمىن. وسىنشا جۇرتتىڭ ىشىنەن كۇلمەگەن، ۇندەمەگەن تەك دانيار عانا بولدى. ونى كورگەندە مەن دە جىم بولا قويدىم. قىرماننىڭ شەتىندە دانيار جالعىز ءوزى تۇر ەكەن. ءقازىر تاپ بەرىپ العا ۇمتىلىپ، ءتۇرى ول ءقازىر جۇگىرىپ بارىپ، ءجاميلانى جىگىتتەردىڭ قولىنان جۇلىپ الاتىنداي. ءوزى قول تيگىزۋدەن تارتىنىپ، پەريزاتىنداي كورگەن ءجاميلانى، انالاردىڭ ءقازىر وپ-وڭاي قۇشاقتاپ، جۇلمالاپ ويناعاندارى دانياردىڭ جانىنا قاتتى باتقان سياقتى. ونىڭ قايعىسى دا، باقىتى دا ءجاميلانىڭ سۇلۋلىعىندا. جۇرتتان قانشا قىزعانعانىمەن، جارقىن كۇلگەن ءجاميلادان كوزىن الماي، دانيار ونىڭ قىلىعىنا ىشتەي كەيىپ تە، ءسۇيىنىپ تە، قاباقتىڭ استىنان ەركەلەتە كوز سالىپ تىستەنىپ قاراپ تۇردى. جىگىتتەر ءجاميلاعا تۇس-تۇستان اسىلىپ، بەتتەرىن سۇيگىزگەندە، دانياردىڭ رەڭى قۋقىل تارتىپ، ىلگەرى اتتاۋعا ىڭعايلانىپ تۇر. ءبىراق ۇمتىلا باسىپ كەتە الماي، ورنىندا قالشيعان بويى تۇرا بەردى. ءبىر ۋاقىتتا ءجاميلا دا ونىڭ قاراپ تۇرعانىن بايقاعانعا ۇقسايدى، ساعى سىنعانداي تومسارا ءتۇستى دە، مۇنىسىن بايقاماي اسىلا بەرگەن جىگىتتەردى قاعىپ تاستادى:
— جەتتى، ويىن ءبىر، قالجىڭ ەكى!
— يي، ساعان نە بولدى؟ — دەپ جىگىتتەردىڭ ءبىرى قارقىلداپ كۇلىپ، اسىعا بەرگەندە، ءجاميلا ونى وڭمەنىنەن يتەرىپ جىبەردى.
— نە بولعانىن نە قىلاسىڭ! كەت ءارى!
ول ءۇستى-باسىن تۇزەپ دانيار جاققا ءبىر قاراپ الدى دا، كويلەگىن سىققالى قۋرايعا قاراي جۇگىرىپ كەتتى.
دانيار مەن ءجاميلانىڭ وسى تۇيىق سىرى اقىرى نەمەن بىتەرى ماعان وندا تۇسىنىكسىز ەدى. شىنى ونى ويلاۋعا قورقاتىنمىن، قايتا ءوزىمدى الدارقاتىپ ويلاماسقا تىرىسامىن. ءبىراق ءجاميلانىڭ دانياردان شەتتەپ جولاماي جۇرگەنى جانە وسىعان ءوزىنىڭ قايعىرىپ-قينالعانى، نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، مەنىڭ جۇرەگىمدى اۋىرتىپ، مۇڭعا باتىراتىن. ولاي ەتپەي-اق، بۇرىنعىسىنداي كەيدە كۇلىپ، كەيدە ونىمەن قالجىڭداسىپ جۇرگەنىنىڭ ءوزى جاقسى ەمەس پە ەدى؟ سويتسەم دە، تۇندەلەتىپ اۋىلعا قايتىپ بارا جاتىپ، دانيار ءان سالعاندا، ولار ءۇشىن مەنىڭ ءىشىم سونشالىقتى جىلىپ، جۇرەك كەرنەگەن قۋانىش سونشا تاسىپ، جاڭاعىنىڭ ءبارى ەستەن شىعىپ، مەن ءۇشىن وندا دۇنيەنىڭ راقاتى عانا بار. شاتقالدان ءوتىپ، وزەنگە جەتكەندە ءجاميلا ءار كەز اربادان ءتۇسىپ، جاياۋ جۇرەدى. سوندا مەن دە اربادان تۇسەمىن، ويتكەنى ۇنگە ىلەسىپ، اسىقپاي جاياۋ جۇرگەن ەڭ ءبىر عانيبەت! جولدىڭ توپىراعى دا سوندا اياققا مامىقتاي ءتيىپ، جالاڭ اياق جەردە ەمەس، اسپاندا بۇلت ۇستىمەن كەتىپ بارا جاتقانداي سەزىنەسىڭ ءوزىڭدى! ءا دەگەندە جەڭگەم ەكەۋمىز ءوز اربالارىمىزدىڭ جانىندا كەلە جاتامىز. ونان كەيىن بارا-بارا دانيارعا جاقىنداي ءتۇسىپ، تاڭ جانىنا بارىپ قالعانىمىزدى ءوزىمىز دە بايقاماي قالاتىنبىز. قانداي دا ءبىر سيقىرلى كۇش ادامدى دانيارعا قاراي جەتەلەگەندەي، ەرىكسىز جاقىنىراق بارعىڭ كەلىپ، وسى ون سالىپ كەلە جاتقان تۇيىق مىنەز، سوزگە جوق دانياردىڭ شىن ءوزى مە، ەگەر ول بولسا، ونىڭ سول ساتتەگى ءجۇزى، ءوڭى قانداي ەكەنىن كورگىڭ كەلەدى. كوڭىلى تولقىپ، انگە بويى بالقىعان ءجاميلا ءاردايىم ءوستىپ جاقىن بارعاندا، ءوزى دە بايقاماي دانيارعا اقىرىن قولىن سوزاتىن. ءبىراق ءوزىن-وزى ۇمىتىپ، بەرىلە ون سالعان دانيار مۇنىسىن بايقامايتىن ەدى. ونىڭ ويى، قيالى اسپاندا قالىقتاپ جۇرگەندەي، ول الىسقا كوز تاستاپ، جەلكەسىن الاقانىمەن سۇيەپ، ءاننىڭ ىرعاعىمەن جاي تەربەلەدى. ءجاميلانىڭ قولى سول سوزىلعان كۇيى تومەن ءتۇسىپ، اربانىڭ بەل اعاشىنا بارىپ تيگەندە، ول ەسىن جيعانداي، قولىن تەز تارتا قويىپ، ورنىنان جىلجىماي تۇرىپ قالۋشى ەدى. جولدىڭ ورتاسىندا سىلەيىپ تۇرىپ قالعان ءجاميلا، سوندا جۇرەكتى ەلجىرەتكەن تەرەڭ مۇڭعا باتىپ، ءبىرازعا دەيىن دانيارعا ايانىشتى كوزىمەن تەلمىرە قاراپ، سونان كەيىن سوڭىنان تاعى تەز ءجۇرىپ كەتەدى.
مىنە، وسىلاردان كەيىن جەڭگەم ەكەۋمىزدىڭ بىردەي تىنىشىمىزدى الىپ، مەنىڭ دە، ونىڭ دا كوڭىلىن ەلجىرەتكەن سەزىم، شىنىندا دا بىردەي، ۇقساس سەزىم عوي دەگەن وي كەلۋشى ەدى ماعان. مۇمكىن، ول سەزىم باستا ءارقايسىمىزدا بىلىنبەي، جاسىرىن تۋعان شىعار، ءبىراق، ەندى ونىڭ كۇنى جەتىپ، ساعاتى سوققان سياقتى كۇش الىپ، جۇرەكتەردى تۇگەل باۋرادى.
جۇمىستا ءجاميلا ىسكە بەرىلىپ، ونشا سىر بىلدىرمەيتىن. ال ەندى، كەيبىر ساتتە قىرماندا بوگەلىپ قالىپ ءسال قولى بوس بولعاندا، ءجاميلا وزىنە ورىن تاپپاي ابىگەر بولادى. نە ىستەرىن بىلمەي، ارى-بەرى ءجۇرىپ، استىق قىزىلداعانداردىڭ جانىنا بارا قويىپ، ولارعا
ادەيى قولقابىس تيگىزبەكشى بولىپ، ەكى-ۇش كۇرەك استىقتى بار كۇشىمەن جوعارى شاشادى دا، سول زامات كۇرەكتى شەتكە لاقتىرىپ تاستاپ، جايىنا كەتىپ قالادى. سابان ءۇيىندىسىنىڭ تۇبىنە بارىپ، كولەڭكەلەپ وتىرعان بولادى، ءبىراق وندا دا، ءىشى پىسىپ شىدامايدى:
— بەرى كەلشى، كىشكەنە بالا! — دەپ، ەلەگزىگەندەي ءاردايىم مەنى جانىنا شاقىرىپ الادى.
سوندا مەن: جەڭگەم ماعان ىشتە جاتقان قانداي دا ءبىر سىرىن توگىپ، قاپاسىن ايتادى عوي دەپ دامەلەنەتىنمىن. ءبىراق، ول ەشتەڭە ايتپايتىن، تەك قانا ەركەلەتە مەنىڭ باسىمدى ءوزىنىڭ تىزەسىنە قويىپ، الىسقا كوز جىبەرىپ، تىكەنەكتەي تىكىرەيگەن شاشىمدى ۇيپالاپ، دىرىلدەگەن ىستىق الاقانىمەن بەتىمدى نازىك سيپايدى. سوندا جەڭگەمنىڭ ۋايىم-قايعى مەن ساناعا تولى جۇزىنە قاراپ، مەن ءوزىمدى وعان ۇقساتامىن. ويتكەنى ونىڭ دا كوكىرەگىن قانداي ءبىر تۇيىق ارمان قىستاپ، ونىڭ دا جۇرەگىندە جاڭا تىلەكتەر ويانعانىن ىشىمنەن سەزىپ ءجۇردىم. مەنىڭ بايقاۋىمشا، ءجاميلا وسىدان قورقىپ، ءوزىن كۇن ساناپ باۋراي تۇسكەن ماحابباتتان ايىققىسى كەلەدى. ءبىراق سۇيۋدەن دە قول ۇزە الماي، ونىڭ امىرىنە كونۋگە تاعى ءماجبۇر. مەن دە سول سياقتى، بىردە: ءجاميلا دانياردى سۇيسە ەكەن دەپ، بىردە: سۇيمەسە ەكەن دەپ تىلەيتىنمىن. ويتكەنى، قانشا دەگەنمەن ءجاميلا ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ كەلىنى، مەنىڭ اعامنىڭ ايەلى عوي. سوندىقتان قايتىپ ونى بوتەنگە قيايىن. ءبىراق، وسىنى ءبىلىپ تۇرىپ، مەن، نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، بۇل سياقتى ويلاردى جاقىن جۋىتپاي الىس قۋاتىنمىن. مەن ءۇشىن وندا باسىمدى ءجاميلانىڭ تىزەسىنە سالىپ، ونىڭ كۇنگە كۇيگەن دەنەسىنىڭ ىستىق لەبىندە بالقىپ، كوزىنەن مونشاقتاي دومالاعان ءموپ-مولدىر جاسقا قاراۋ — دۇنيەنىڭ ەڭ ءبىر راقاتى! ونان باسقا ماعان ەشتەڭەنىڭ كەرەگى جوق ءتارىزدى. ءجاميلانىڭ سونداعى سۇلۋلىعى-اي!.. ول كەزدە مەن وسىلاردى كوزىممەن كورسەم دە، تۇپكى مانىسىنە ونشا تۇسىنە بەرمەسەم كەرەك. ءبىراق، ءقازىر، تالاي كۇندەر وتكەننەن كەيىن، سونداعىلاردى كوز الدىما ەلەستەتىپ، كوپ ساتتەردە وزىمە سۇراۋ بەرەمىن: بالكىم، ماحاببات دەگەن — ادامنىڭ بارلىق سىن-سيپاتى تولىپ، وي-سەزىمىنىڭ ەڭ ءبىر جەتىلگەن شاعى شىعار؟ ءيا، ءومىردىڭ ناق سول جارقىراعان شاعىندا، توكپە اقىنعا شابىت كەلگەنى سياقتى، ادامعا ماحاببات كەلىپ، وعان دەم بەرىپ، جاڭا تىلەك پەن ءومىردىڭ جاڭا باعىتىن ىزدەتىپ، شارق ۇرعىزاتىن شىعار؟ مۇمكىن، عاشىقتىقتىڭ قاسيەتى ءدال وسىندا بولار؟ ولاي دەگەنىممەن، سوندا ءجاميلانىڭ جۇزىنە قاراپ، كەيبىر كەزدە ءوزىم دە ونىڭ جان تولقىنىنا بەرىلىپ كەتكەندەي، قانداي دا ءبىر تۇسىنىكسىز قۋانىش پەن ارمان جۇرەگىمدى بيلەيتىن. سوندا ورنىمنان تۇرا جۇگىرىپ كەلىپ، اۋىلدىڭ سىرتىنداعى كەڭ دالاعا جەتە بەرىپ، جۇرەگىمدى باۋراعان وسى تۇسىنىكسىز قۋانىش پەن اڭساۋ نە ەكەنىن، ونىڭ داۋاسى نەدە دەپ، جايقالعان كوك مايسالى دالانىڭ وزىنەن ايقايلاپ سۇراعىم كەلەتىن. بۇل جاۋاپتى مەن وندا الدەكىمنەن كۇتكەندەي ءجۇردىم، ءبىراق ءبىر كۇنى ونىڭ ءوزى تابىلعانداي بولدى.
ول كۇنى ءبىز ادەتتەگىدەي ستانسيادان شىعىپ، اۋىلعا قايتىپ بارا جاتىر ەدىك. اسپاندا جۇلدىزدار كورىنىپ، ءتۇن كىرىپ قالعان كەز. اينالا جىم-جىرت، تىنىش، تەك قانا دانياردىڭ داۋسى وزەن ۇستىندە قالىقتاپ، الىسقا، كەتىپ جاتتى. ءجاميلا ەكەۋمىز ونىڭ سوڭىنان كەلە جاتتىق. بۇل جولى، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، دانياردىڭ ءانى نازىك سەزىم مەن جالعىزدىقتىڭ وكىنىشىنە تولىپ، ادامنىڭ جۇرەگىن مۇڭعا تولتىردى. كوزىمنەن ىستىق جاس پارلاپ، تاماعىم جاسقا بۋلىقتى. ءجاميلا بۇل ساپار قولىن دانيارعا سوزىپ، جاقىنداپ باردى دا، سو بويى اربانى ۇستاپ، باسىن تومەن ەڭكەيتە، ەرىپ كەتە بەردى. ونان ءبىر ۋاقىتتا دانياردىڭ ءۇنى اقىرىن باسەڭدەپ كەلىپ، قايتادان جوعارى شارىقتاپ، تۇنگى دالاعا قايتادان سورعالاي توگىلگەندە، ءجاميلا باسىن كوتەردى دە، ءجۇرىپ بارا جاتىپ، ارباعا ىرعىپ ءمىندى. دانياردىڭ جانىنا وتىرا قالىپ، قيمىلداۋدان قورىققانداي، قولىن كوكىرەگىنە قىسا، وتىرعان ورنىندا قاتىپ قالدى. ەندى نە بولار ەكەن دەگەن تۇيىق ويمەن، مەن ولاردان كوزىمدى ايىرعان جوقپىن. ءجاميلا جانىنا وتىرعانىن دانيار بىلگەن جوق ءتارىزدى، وعان قاراعان دا جوق، ولەڭىن توقتاتپاي ءارى ايتا بەردى. ءبىرازدان كەيىن ءجاميلانىڭ قولدارى اقىرىن جازىلىپ، دەنەسىن دانيارعا سۇيەپ، باسىن جاي عانا ونىڭ يىعىنا قويدى. سوندا قىزۋ ءجۇرىپ كەلە جاتقان مايتالمان جورعا جۇرىسىنەن جاڭىلىپ، سىڭارىنا قاراپ قايتادان اياعىن تۇزەگەندەي، ءان سالعان دانياردىڭ داۋسى ءۇزىلىپ بارىپ، قايتادان كۇش الدى.
بۇرىنعىلاردىڭ ەشبىرىنە ۇقساماعان بۇل ءان عاشىقتىقتىڭ، ماحابباتتىڭ جاڭا ءانى بولدى!
ءتۇن ەكى جاققا ءتۇرىلىپ، وزەنگە جارىق توگىلىپ، دالانىڭ گۇلدەنگەن بەتى اشىلعانداي، سول كەڭ دالانىڭ توسىندە مەن سۇيىسكەن ەكى جاستى كوردىم.
ولار ماعان نازار سالماسا دا، مەن ول ەكەۋىنەن كوزىمدى ايىرماي، سيقىرلانعان ادامداي كەلە جاتتىم. سۇيىسكەندەردىڭ مەنىمەن نە ءىسى بولسىن، مەن ەمەس، دۇنيەنىڭ ءبارىن ۇمىتقانداي، ولار تەك قانا جان ەلجىرەتكەن ءاننىڭ اۋەنىنە ۇيىپ كەتىپ بارادى. مەن ولارعا قاراپ، ءجاميلا مەن دانياردى تانىماي قالدىم.
بۇلار مەن بۇرىن كورمەگەن جانداي ءبىر جاڭا، شەكسىز باقىتقا بولەنگەن ادامدار ەدى!
ءيا، ونىڭ ءبىر — كوزى قاراڭعىدا وتتاي جالتىلداپ، ەسكى سولدات كويلەگىنىڭ جاعاسى جاپىرايىپ، ەن دالانى باسىنا كوتەرە ءان سالعان دانيار ەدى!
ءيا، ونىڭ ءبىرى — دانيارعا ەركەلەپ، ونى ءۇنسىز قۇشاقتاپ وتىرعان مەنىڭ جەڭگەم ءجاميلا ەدى. شەكسىز باقىتقا كەنەلگەندەي، ءجاميلانىڭ كىرپىكتەرىنە جاس ورالىپ، ءمولدىر مونشاقتار قاراڭعىدا جالت-جۇلت ەتەدى.
شىن باقىت وسى ەمەس پە؟ وسى گيمن سەكىلدى اسقاق اۋەندى جاراتقان، تۋعان ەلىنە، جارىق دۇنيەگە دەگەن زور ماحابباتتى دانيار تۇگەلدەي ءجاميلاعا بەرىپ، ءون بويىنداعى بار اسىل قاسيەتتى سوعان ارناپ جاتتى. بۇل باقىت ەمەي نەمەنە؟ سوندا سۇيىسكەن قوس جۇرەككە قاراپ، ولاردىڭ ماڭگى-باقي باقىتتى بولۋىنا تىلەكتەس بولعانىم سونشالىق، ءبىر ۋاقىتتا كادىمگى دانياردىڭ اندەرىمەن كەلەتىن تۇسىنىكسىز تولقىندانۋ جۇرەگىمدى بۇلك ەتكىزىپ قوزعاپ كەتتى دە، كوزىم اشىلا تۇسكەندەي، ەشقاشان كۇتپەگەن ءبىر وي باسىما تۇسە قالدى. "مەن بۇلاردىڭ سۋرەتىن سالامىن!" — دەدىم دە، جەردەن جەتى قويان تاپقانداي قۋانىپ كەتتىم. ءبىراق، سول كەزدە ءوزىمنىڭ ويىمنان ءوزىم شوشىپ كەتتىم: "مەنىڭ قولىمنان بۇل ءىس كەلۋشى مە ەدى، نەگە ەلىرەم؟" ىشىمنەن وسىنى ءبىلىپ تۇرسام دا، جاڭاعى ويعا الدانىپ، قيالدىڭ اعىمىن توقتاتا المادىم: "يە، مەن بۇلاردى سۋرەتكە سالامىن. ولار مەنىڭ سۋرەتىمدە دە ءدال وسىنداي باقىتتى بولادى!" دەپ، كەلە جاتتىم مەن.
وسى قيالدارعا بەرىلىپ، جان-جاعىما قاراسام، كوزىمە تامىز ءتۇنى تورعىنداي قۇبىلىپ، دالا جازعى كۇنگىدەي گۇل-گۇل جاينايدى. مەن دە ءوزىمدى باقىتتى سەزىنىپ، ويلاعان تىلەگىمە ءقازىر جەتەتىندەي قايراتتانىپ كەلە جاتىرمىن. باقسام، وندا مەن بالا ەكەنمىن، كەلەشەكتە بۇل ماقساتتىڭ ورىندالۋى ءۇشىن قانشا قيىنشىلىق كورىپ، قانشا ەڭبەكتەنەتىنىمدى بىلمەگەن ەكەنمىن. ونداعى مەنىڭ كوكەيكەستى ارمانىم: دانياردىڭ ءان ارقىلى بەرگەنىن مەن بوياۋلارمەن سۋرەتتەپ، سونداعى تاۋ، اسپان، بۇلت، جەر-سۋدى دانيار سياقتى كورىكتەپ، اسەمدەپ بەرۋ ەدى. بۇل ىسكە ۇلكەن ونەر كەرەك ەكەنىن وندا مەن ويلاعان جوقپىن. مەنىڭ ۋايىمىم: "بوياۋلاردى قايدان تابامىن؟ مەكتەپتەن سۇراسام با ەكەن؟ ءاي بەرە قويماس، وزدەرىنە كەرەك قوي" — دەگەن وي عانا ەدى. گاپتىڭ ءبارى وسىندا تۇرعانداي كورىندى ماعان قايران بالالىق-اي!
مەن ءوستىپ كەلە جاتقاندا، دانياردىڭ ءانى اياعىنا جەتپەي، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، كەنەت پىشاق كەسكەندەي ءۇزىلدى. قاراسام، ءجاميلا دانياردى قاتتى قۇشاقتاپ، ونى جۇرەگىنە قىسىپ العان ەكەن. ءبىراق ول ءوزىنىڭ وسى وقىس قيمىلىنان شوشىنعانداي كەيىن سەرپىلىپ، اربادان سەكىرىپ ءتۇستى. دانيار ساسقانىنان دەلبەنى تارتىپ، اتتاردى توقتاتا قويدى. ءجاميلا تەرىس قاراعان بويى، جولدىڭ ورتاسىندا ەسەڭگىرەپ ءبىراز تۇردى دا، ءبىر ۋاقىتتا موينىن وقىس بۇرىپ، دىرىلدەگەن ۇنمەن:
— نەگە قارايسىڭ؟ نەڭ بار مەندە؟ قاراما ماعان، ايدا اتتارىڭدى، كەت! — دەدى دە، كەيىندە كەلە جاتقان ارباسىنا قاراي ءجۇردى. مەن اڭ-تاڭ بولىپ، اۋزىمدى اشىپ قالعان ەكەنمىن، جەڭگەم ماعان دا دۇرسە قويا بەردى.
— ساعان نە جوق؟ ءمىن ارباڭا، دەلديمەي! بىر-بىرىنە تارتقان ماقاۋلار، قۇدايدىڭ ازابىنا تۇسكەن ەكەنمىن دە سەندەرمەن!
"وي، توبا، بۇل نەسى ەكەن، جىن قاققان با ءوزىن؟" — دەپ، كەلە جاتتىم مەن جول بويى. ال ەندى تەرەڭىرەك ويلاعان ادام ءجاميلانىڭ شىن قينالىپ جۇرگەنىن تەز تۇسىنبەيتىن بە ەدى: كۇيەۋى ساراتوۆتاعى گوسپيتالداردىڭ بىرىندە جاتسا، جاقىندا قايتىپ ورالامىن دەسە، وڭاي ما!
ءبىراق مەن مۇنى ويلاماق بىلاي تۇرسىن، ءتىپتى ءجاميلاعا ىزام كەلىپ، ونى جەك كورىپ كەلە جاتتىم. ال ەندى دانياردىڭ ەندى قايتىپ ولەڭ ايتپاسىن بىلگەنىمدە، قۇداي بىلەدى، مەن ءۇشىن ءجاميلادان ءتۇرى سۋىق ادام جوق ەدى.
ءقازىر بۇكىل دەنەم ەزىلىپ، الدەنەگە كوڭىلىم قالىپ، ەرتەرەك قىرمانعا جەتسەم، سابانعا قۇلاسام ەكەن دەپ كەلەمىن. اربا دا ادامدى سوعىپ، دەلبە قولدان سۋسىپ، جول ابدەن قاجىتىپ كەلەدى. قىرمانعا بارعاندا اتتاردىڭ قامىتتارىن الىپ، ولاردى اربانىڭ استىنا سۇيرەپ اكەلۋگە عانا شامام كەلدى. ونان كەيىن سابانعا بارىپ ءبىر جىعىلعانىمدى بىلەمىن. دانيار سول ءتۇنى اتتاردى جايىلىمعا ءوزى اپارىپ تۇساپتى.
ەرتەڭىنە ويانعانىمدا، تاڭ بوزارىپ اتىپ قالعان ەكەن. وسى تاڭ قانداي تازا بولسا، مەنىڭ دە كوڭىلىم سونداي اشىلىپ، جۇرەگىم قۋانىشقا تولىپ، الدەقالاي ءبىر جاقسىلىقتىڭ كەلەرىن كۇتكەندەي تۋلادى. ءا دەگەندە نەگە ءسۇيىنىپ جاتقانىمدى ءوزىم دە بىلمەي، كەنەت كەشەگى كۇنگىنى ەسىمە تۇسىرگەنىمدە، ونان بەتەر ءسۇيىنىپ كەتتىم. "ۇقساتا الار ما ەكەنمىن؟" — دەگەن كۇماندى وي سۋىق كولەڭكە ءتارىزدى ون بويىمدى ارالادى. كوزىمدى جۇمىپ ەلەستەتىپ ەدىم، كەشەگى كورىنىس داپ-دايىن، ءقازىر سۋرەتكە تۇسىرە قويعانداي كوز الدىما كەلدى. ورنىمنان تۇرا جۇگىرىپ وزەنگە بارىپ بەتى-قولىمدى جۋدىم دا، سايدا تۇسالعان اتتارعا قاراي جۇگىردىم. ەرتەڭگى شىق باسقان سالقىن بەدە تۇرىلگەن بالتىرىمدى تىزىلداتىپ، تەز جۇگىرۋگە ءماجبۇر ەتتى. ءبىراق، مەن ءۇشىن ول تۇك ەمەس. قىرقادان قىلتيىپ كەلە جاتقان كۇندى كۇتىپ الاتىن كىسىدەي قۋانىشتى كۇلىپ، جان-جاعىمداعى نارسەلەرگە كوز تاستاپ، جۇگىرىپ بارا جاتىرمىن. مىنەكەي، ارىقتىڭ جاعاسىنا قودىرەڭ شىققان كۇنباعىس، الىستا شاشىراپ شىعىپ كەلە جاتقان كۇنگە قاراي بۇرىلىپ، بويىن تۇزەيدى. ونى اق باس ميالار قورشاپ العان، ءبىراق جاس كۇنباعىس ولارعا مويىن بەرمەي، كۇننىڭ شۇعىلاسىنا ولاردان بۇرىن بولەنىپ، سارى گۇلدى باسىن ماڭعازدانا قايقايتىپ، كۇن نۇرىن ەمىن-ەركىن سىمىرەدى. مىنە اربالار وتەتىن ارىقتان دوڭگەلەكتىڭ ىزىمەن سۋ اعىپ كەتكەن. سول سۋ بارعان جەردە جالبىزدار ۇيىسا ءوسىپ، توڭىرەككە جۇپار ءيىسىن اڭقىتادى.
اينالايىن، تۋعان جەرىم-اي! مەن جۇگىرسەم دالاداعى قارلىعاشتار دا قوسا جارىسىپ، جان-جاعىمنان ۇشىپ وتەدى!
"شىركىن، سۋرەتشى بولىپ وسى ەرتەڭگى كۇندى، مۇنارتقان تاۋلاردى، شىق باسقان بەدەنى، ارىقتىڭ جاعاسىندا وسكەن سارى گۇلدى، كۇنباعىستى سۋرەتكە سالسام، قانداي تاماشا بولار ەدى!"
ءبىراق، قىرمانعا قايتىپ كەلگەنىمدە، مەنىڭ بۇل التىن قيالدارىمنىڭ لەزدە بىت-شىتى شىقتى. ويتكەنى، ءجاميلا وتكەن ءتۇنى ۇيىقتاماسا كەرەك، كوزدەرى ءىسىپ، جاعى سۋالىپ، قاباعى تاس ءتۇيىلىپ قالىپتى. ماعان ول ەشتەڭە دەگەن جوق، قاراعان دا جوق. ءبىر ۋاقىتتا بريگادير ورازمات قىرمانعا كەلىپ، اتىنان تۇسە بەرگەندە، ءجاميلا ونىڭ قاسىنا باردى دا، اماندىق-ساۋلىق جوق، بىلاي دەدى:
— ارباڭىزدى الىڭىز! قايدا جىبەرسەڭىزدەر دە مەيلى، ءبىراق ستانسياعا استىق تاسىمايمىن!
— اۋ، ساعان نە بولدى، جامالتاي، بوگەلەك شاقتى ما؟ — دەدى ورازمات، ونى ەركەلەتە كۇلىمسىرەپ.
— بوگەلەكتىڭ مەندە الا الماي جۇرگەن اقىسى جوق! بارمايمىن دەدىم، ءبىتتى! ايتقانىم ايتقان!
ورازماتتىڭ ءوڭى تۇنەرە ءتۇستى.
— ايتساڭ دا، ايتپاساڭ دا بىلاي: ستانساعا اربا ايدايسىڭ، باسقا ءسوز جوق! — دەدى ول بالداعىن قالشىلداتىپ، جەرگە ازەر تىك قويىپ. — ەگەر بىرەۋ تيگەن بولسا، ونى ايت، ءقازىر مىنا بالداقتى باسىندا ويناتايىن. ال ولاي بولماسا — جۇمىسىڭا بار! استىق مەنىكى ەمەس، اسكەردىڭ استىعى، ءوزىڭنىڭ ەرىڭ دە سول جاقتا! — بريگادير تۇرعان جەرىنەن شورت بۇرىلىپ، بالداقتى ارشىنداتا سىلتەپ، شويقاڭداپ ىلگەرى ءجۇرىپ كەتتى.
ءجاميلا جاۋاپ قايتارا الماي، قولىنداعى قامشىنى ولاي-بۇلاي ۇستاپ، قىلمىسى بارداي : قىزارىپ تۇرىپ قالدى. بەرگى جاقتا تۇرعان دانياردى كورگەندە، ول بىلدىرمەي ىشىنەن اۋىر كۇرسىندى. دانيار اتتارىن ارباعا جەگىپ جاتقان. ول جاڭاعى سوزدەردى ەسىتكەنىمەن، سىر بىلدىرگەن جوق. ءجاميلا تاعى ءبىراز قىرماننىڭ ورتاسىندا جالعىز تۇردى دا، "نە بولسا، و بولسىن" — دەگەندەي قولىن ءبىر سىلتەپ، ارباسىنا قاراي جۇگىرىپ كەتتى.
ول كۇنى ءبىز اۋىلعا كۇندەگىدەن ەرتە ورالدىق. ويتكەنى بارا جاتقاندا، كەلە جاتقاندا دانيار اتتاردى جەدەل ايداپ وتىردى. ءجاميلانىڭ قاباعى ءتۇسىپ كەتكەن، تىم كوڭىلسىز. مەن بولسام، قاڭسىپ جاتقان سارى دالاعا قاراپ، ءوز كوزىمە ءوزىم سەنبەي كەلە جاتتىم: كەشە عانا تورعىنداي قۇبىلىپ گۇلدەنگەن دالانى ەرتەگىدەن كورگەندەي بولىپ الىپپىن. كەشەگى كۇنگى كورىنىس، كەشەگى كۇنگى دانيار مەن ءجاميلانىڭ اربادا وتىرعاندارى، كوز الدىمدا كەتپەي تۇرىپ الدى. ءومىردىڭ ەڭ ءبىر جارقىن، ادەمى ءساتىن قۇس ءتارىزدى قولىما ۇستاعانداي، وسى كورىنىس ەستەن كەتپەي، مازامدى الدى. اقىرى ويلاعان ماقساتىما جەتپەيىنشە جانىم تىنىم كورمەدى. قىرمانداعى ەسەپشىنىڭ ءبىر پاراق قالىڭ قاعازىن ۇرلاپ الىپ، سابان ءۇيىندىسىنىڭ ارتىنا جاسىرىنىپ، قاعازدى استىق اتاتىن كۇرەكتىڭ ۇستىنە قويعانىمدا، جۇرەگىم اتشا تۋلاپ، اۋزىما تىعىلدى. اكەمنىڭ مەنى ءبىرىنشى رەت اتقا مىنگىزگەنىندەگىدەي:
ءبىسمىللا! — دەدىم دە، قالامدى قاعازعا تيگىزدىم. ءا دەگەندە دانياردىڭ شتريحتارىن سالا باستادىم. ونىڭ مەن سالعان تۇس-كەلبەتى وزىنە ۇقساي باستاعاندا، كوڭىلىم الىپ-ۇشىپ، ءوزىمنىڭ قايدا ەكەنىمدى، نە ىستەپ جاتقانىمدى ۇمىتىپ كەتتىم. سول مەن كورگەن تامىز ءتۇنى، قۇبىلىپ جايناعان كەڭ دالا قاعاز بەتىنە كوشىپ كەلگەندەي، دانياردىڭ سونداعى اسەم قوڭىر ءۇنى قۇلاعىما ەستىلىپ جاتتى. كوز الدىمدا سولدات كويلەگىنىڭ جاعاسى كەڭ اشىلعان دانيار مەن وعان سۇيەنىپ وتىرعان ءجاميلا. بۇل — مەنىڭ العاش رەت ءوز بەتىمشە سالعان سۋرەتىم: مىنە اربانىڭ بەل اعاشى، مىنە قاتار وتىرعان دانيار مەن ءجاميلا، دەلبە الدىندا بوس تاستالىپ، قاراڭعىدا اتتاردىڭ جوندارى بۇلتىلدايدى، ودان ءارى تۇنگى دالا، اسپان تورىندە جىمىڭداعان سان جۇلدىزدار. مۇنىڭ ءبارىن سونشالىق بەرىلىپ سالىپ جاتقان ەكەنمىن. ءبىر ۋاقىتتا ءدال توبەمنەن بىرەۋدىڭ اشۋلى داۋسى شىققاندا وزىمە كەلدىم. قاراسام، ءجاميلا ەكەن:
— سەن نە، ءتىلىڭ بايلانىپ، قۇلاعىڭ بىتەلىپ قالدى ما؟
ول مەنى كوپ ىزدەگەن ەكەن، ساسقانىمنان سۋرەتىمدى جابا الماي دا قالدىم.
— اربالاردى الدەقاشاننان جۇكتەپ، ءبىر ەت پىسىرىمنەن بەرى ايقايلايمىز، ايقايلايمىز كەپ، ەڭ بولماسا ءبىر دىبىس بەرسەڭ نەتتى... انا قولىڭداعى نەمەنە؟ — دەپ، ءجاميلا سۋرەتتى مەنەن تارتىپ الدى.
— وي، سۇمدىق-اي! سولاي دە... — ءجاميلا ءتۇسى بۇزىلىپ، قاعازعا تەلمىرىپ قاراپ قالدى. وي، مەنىڭ سونداعى ۇيالعانىم-اي! جەرگە كىرىپ كەتە جازدادىم. بۋىنىم قۇرىپ، ورنىمنان تۇرا المادىم. ءجاميلا سۋرەتكە قاراپ تۇردى دا، ءبىر ۋاقىتتا جاس ورالىپ، مۇڭدانا تۇسكەن كوزىن جوعارى كوتەردى.
— ماعان بەرشى مىنانى، كىشكەنە بالا! — دەدى ول اقىرىن عانا. — مەن ەستەلىككە ساقتاپ قويايىن...
ءجاميلا قاعازدى ەكى بۇكتەپ، قوينىنا سالىپ الدى.
جولعا شىعىپ، اۋىلدان ءبىراز ۇزاپ كەتكەنشە، مەن وزىمە كەلە المادىم. جۇرەگىمدى تەرەڭ تەبىرەنتكەن كورىنىستى شىنىمەن وزىنە از دا بولسا ۇقساتىپ سۋرەتكە سالعانىم انىق پا، الدە بۇل ءبىر وتكىنشى ءتۇس پە، — دەپ كۇماندانىپ تا كەلەمىن. سويتسەم دە، جاڭاعى سالعان سۋرەتىمە ىشتەي ماقتانىپ، سوعان وكپەم كەۋىپ، ءتاتتى ءبىر قيالدار باسىمدى اينالدىرىپ، جاقىندا مەن بوياۋ تاپسام، تولىپ جاتقان سۋرەتتەردى سالىپ، مەكتەپكە ءىلىپ قويامىن دەپ كەلەمىن. كەيىن بايقاسام، مۇنداي قيالدار سول بالالىق شاقتا ءتان نارسە ەكەن. ونىمەن ءىسىم جوق، ءبىز وتە قاتتى ءجۇرىپ كەلەدى ەكەنبىز. كەيىنگى كەزدە دانيار اربانى قاتتى ايدايتىن بولدى. اتتار ەتتەن تەز ايىرىلىپ قالدى.
ءجاميلا دانياردان قالىسپاي كەلەدى. جول بويى ول ەكى جاعىنا قارانىپ، كەيدە ايىپتى كىسىدەي كۇلىمسىرەپ قويادى. ونىسىن كورىپ، مەن دە كۇلىمسىرەيمىن، مەنىڭ ويلاعانىم: "سۋرەت سالىپ، جەڭگەمنىڭ اناۋ كۇنگى اشۋىن تارقاتقان ەكەنمىن. جەڭگەم ەندى دانيارعا ءان سال دەسە، ول ءسوزسىز ءان سالادى... دەمەك، بۇگىن ونىڭ ءانىن تىڭداپ، راقاتقا باتادى ەكەنبىز... قانداي ۇلكەن باقىت، بۇگىن دانيار ءان سالادى ەكەن، يە، ءان سالادى، ءان سالسا ەكەن!"
بۇل ساپارى ءبىز ستانسياعا ءتىپتى تەز كەلدىك. ءبىراق اتتارىمىز قارا تەرگە ءتۇسىپ باردى. تارازى بوس ەكەن. دانيار اربادان ءتۇستى دە، قاپتاردى تاسي باستادى. ونىڭ قايدا اسىعىپ، نەگە مۇنشا رەنجىگەنىن كىم ءبىلسىن، ايتەۋىر، ۇندەمەي تۇكسيىپ ءجۇردى. پويىزدار ارى-بەرى وتكەندە دانيار توقتاي قالىپ، ولارعا ارتىنان كوپكە دەيىن قاراپ، الدەنەلەر ويىنا تۇسكەندەي، بۇرىنعىدان دا بەتەر تۇنەرە ءتۇستى. ءجاميلانىڭ ونان سايىن تىنىشى كەتىپ، دانياردىڭ ويىندا نە بار ەكەنىن بىلگىسى كەلگەندەي، ول دا دانيار قاراعان جاققا قادالا قاراپ قالادى. ءبىر كەزدە ءجاميلا اربانىڭ جانىنا بارىپ، دانياردى وزىنە شاقىردى.
— بەرى كەلشى، دانيار، قاسقا اتتىڭ تاعاسى سىلقىلداپ قالىپتى، جۇلىپ تاستاشى، ۇستاپ بەرەيىن!
دانيار اتتىڭ تۇياعىن ەكى تىزەسىمەن قىسىپ، تاعانى جۇلىپ الىپ، ەندى تۇرا بەرگەندە، ءجاميلا وعان قاراپ، اقىرىن عانا:
— سەن نە، ەشتەڭە تۇسىنبەيسىڭ بە؟ الدە مەنەن باسقا قىز-كەلىنشەكتەر دۇنيەدە قۇرىپ قالىپ پا؟ — دەدى.
دانيار تومەن قاراپ، ۇندەمەدى.
— ماعان دا وڭاي دەيسىڭ بە؟ — دەدى ءجاميلا اۋىر كۇرسىنىپ.
دانياردىڭ قاسى سەلت ەتىپ، جوعارى كوتەرىلدى دە، ول ءجاميلاعا مۇڭايا قاراپ، ءبىر نارسە ايتقانداي بولدى. ءبىراق، مەن ونىڭ نە دەگەنىن ەسىتە الماي قالدىم، ويتكەنى اتتى اۋىزدىقتاپ ۇستاپ تۇر ەدىم، ات ءدال سول كەزدە باسىن سىلكىپ قالدى. دانيار بولسا، ءبىر نارسەگە رازى بولعانداي قولىنداعى تاعانى سيپاپ ءارى كەتتى. مەنىڭ تاڭعالعانىم: ءجاميلا ايتقان سوزدەردىڭ وعان نەسى جاقتى؟ مىسالى بىرەۋى: "ماعان دا وڭاي دەيسىڭ بە؟" — دەپ بىرەۋگە كۇرسىنىپ ايتىپ تۇرسا، ونىڭ نەسى جاقسى؟ قاپتاردى تاسىپ بولىپ، ءبىز قايتقالى جاتقاندا ارقاسىندا ريۋكزاگى بار، ۇستىنە ەسكى شينەل كيگەن ءبىر ارىق، جارالى سولدات قوراعا كىرىپ كەلدى. وسىدان ءسال عانا بۇرىن ستانسياعا ەشەلون كەلىپ توقتاعان. جاڭاعى سولدات جان-جاعىنا قاراپ، قۋانىشتى كۇلىمدەپ تۇردى دا، ءبىر كەزدە:
— كۇركىرەۋ اۋىلىنان كىم بار؟ — دەپ ايقايلاپ جىبەردى.
بۇل كىم بولدى ەكەن؟ — دەپ، تاني الماي تۇرسام دا: — مەنمىن كۇركىرەۋدەن! — دەدىم. سولدات قۋانىپ كەتتى:
— سەن كىمنىڭ بالاسى ەدىڭ، ىنىشەك؟
ول ءجاميلانى كورە سالىپ، اڭىرىپ تۇرىپ قالدى.
— كەرىم، سەنسىڭ بە؟ — دەدى قۋانىپ كەتكەن ءجاميلا.
— وي، ءجاميلا، قارىنداسىم! — سولدات ءجاميلاعا جۇگىرە باسىپ بارىپ، قۇشاقتاي الدى.
قاراسا بۇل ءجاميلانىڭ باۋىرلاس تۋىسقانىنداي بولىپ كەتكەن اۋىلداسى ەكەن.
— - ءما دەسەڭ، بۇل جەرگە ءدال بىلگەندەي قايىرىلىپ كەلىپ تۇرعانىمدى قاراشى! — دەپ، جانى قالماي قۋانىپ جاتتى، ونان كەيىن سادىقتىڭ جانىنان شىققانىنا بەس كۇن عانا بولعانىن، گوسپيتالدا بىرگە جاتقانىن، قۇداي قالاسا، ول بىر-ەكى ايدا ۇيگە قايتىپ قالاتىنىن شۇبىرتىپ ايتىپ جاتتى.
— بۇ جاققا جۇرەرىمدە كەلىنشەگىڭە حات جاز، ءوز قولىممەن تابىس ەتەمىن دەپ، حات جازدىرىپ العانمىن... جاقسى بولدى-اۋ سەنى كەزدەستىرگەنىم، مىنەكەي اماناتىڭ، موينىما قارىز بولىپ جۇرمەسىن! — دەپ، اسىپ-ساسىپ، سولدات شينەلىنىڭ ىشكى قالتاسىنان ءۇش بۇرىشتى حاتتى سۋىرىپ الدى. ءجاميلا حاتتى قولىنان جالما-جان الدى دا، الدە قۋانعاننان با، الدە ۇيالىپ قالدى ما، بىلمەيمىن، بەتى ءا دەگەندە قىپ-قىزىل بولىپ، سودان بىرتە-بىرتە قۋقىل تارتا بەردى. اي، جۇرەك دەگەن بار بولسىن، سول كەزدە دە ءجاميلا اقىرىن عانا دانيارعا كوزىنىڭ قيىعىن سالدى. ءجاميلاعا اڭساي قاراپ، دانيار اربانىڭ جانىندا جالعىز تۇر ەكەن. باياعى قىرمانداعىداي، ءيا جۇرتقا قاراپ بارا الماي، ءيا باسقا جاققا كەتە الماي، ءبىر ورنىندا تۇرىپ، ءجاميلاعا قادالىپ قالىپتى. لەزدە-اق تۇس-تۇستان جۇگىرىپ كەلگەن ادامدار سولداتتى قورشاپ الىپ، كەيبىرەۋى تۋعان، كەيبىرەۋى اۋىلداس بولىپ شىعىپ، ءجون سۇراسىپ جاتتى. ءجاميلا اۋىلداسىنا راحمەت ايتۋعا ۇلگىرگەن جوق، دانياردىڭ ارباسىنىڭ دوڭگەلەگى اننان-مىننان ءبىر ءتيىپ، جۇيتكىگەن بويى قورادان جۇلقىنا شىقتى دا، شاڭ بۇرقىراتىپ جولعا ءتۇستى.
— وي، ءوزىن جىن سوققان با؟ دەنى ساۋ ما؟ — دەپ، جۇرت ونىڭ ارتىنان ايقايلاسىپ قالدى.
سولداتتى دا تۋعاندارى ءبىر جاققا ەرتىپ الىپ كەتكەنگە ۇقسايدى، قورانىڭ ورتاسىندا جەڭگەم ەكەۋمىز عانا قالىپپىز. دانياردىڭ ارباسى كوزدەن عايىپ بولعانشا، الىستا كوتەرىلگەن شاڭعا قاراپ تۇردىق.
— ءجۇر، جەڭگە، ۇيگە كەتەيىك، — دەدىم مەن.
— كەتە بەر، مەنى نە قىلاسىڭ؟ — دەدى ءجاميلا. مىنە ءوستىپ، ءبىز ءبىرىنشى رەت بىر-بىرىمىزدەن ءبولىنىپ، ور قايسىمىز وزىمىزشە جولعا شىقتىق.
دالا قاڭسىپ، دەمىگىپ تۇر ەكەن. جەردەن كوتەرىلگەن ىستىق ەرىندەرىمدى كوبىرسىتىپ، تاڭدايىمدى قۇرعاتتى. شاڭقاي اسپانداعى كۇن جەردى كورىككە سالعانداي ازاننان بەرى ورتەپ جاتتى، جەر بەتىن تۇزدى سور جاپتى. تۇزدى شاڭ الىستاعى بەلەسكە قاراي جىلجىپ، كۇن تۇمان اراسىندا تۇرعانداي، مۇنارتىپ ەڭكەيىپ بارا جاتتى.
بەلەستىڭ ۇستىندەگى قىزىل-سۇر بۇلتتاردىڭ اسپاندا ۇيىعان قارا جالىن سياقتى ءتۇرى جاقىندايدى. كەيدە اڭىزاقتىڭ اۋىر تولقىندارى كەلىپ، اتتاردىڭ تاناۋلارىنا اق سور قالدىرىپ، شاڭ باسقان جال-قۇيرىعىن جايباراقات قوزعاپ، جول بويىنداعى شىبىقتاردىڭ باسىن ىرعاپ جىلجىپ ءارى كەتەدى.
"بۇل نەسى، جاۋىن بولا ما؟" — دەپ جاتتىم مەن ىشىمنەن. سوندا جۇرەكتى قوبالجىتقان جالعىزدىق ءىشىمدى ورتتەي جالاپ، الدەنەدەن قورىققانداي اتتاردى دامىلداتپاي زاۋلاتىپ ايدادىم. مەن عانا ەمەس، ۇزىن سيراق بوز دۋاداقتار دا ءبىر نارسەدەن شوشىعانداي ەلەڭدەسىپ، شي اراسىنا جانتالاسا جاسىرىندى. تۇيە جاپىراقتىڭ سىنىقتارىن جەل الدەقايدان جول ۇستىنە ايداپ كەلىپتى. ءبىز جاقتا مۇنداي جاپىراقتار بولمايدى، شاماسى ءبۇل قازاقتىڭ ءشول دالاسىنان كەلگەن بولۋ كەرەك. اينالادا ەشبىر جان جوق: دانيار دا كورىنبەيدى، ارتتا قالعان ءجاميلا دا جوق. كوكجيەكتە جىلت ەتىپ كۇننىڭ شەتى جاسىرىندى. شارشاعان دالا ماۋجىراپ ۇيقىعا بولەندى.
قىرمانعا قاس قارايعاندا جەتتىم. قىرمان تىنىش، ءۇپ ەتكەن جەل جوق. دانياردى شاقىرسام، قاراۋىل شال جاۋاپ بەردى:
— وي، ول وزەنگە كەتتى، ونى نە قىلۋشى ەڭ؟ جەل جوعىن قارامايسىڭ با، و، اللا. سامال جورىتپاسا، قىرماندا جۇمىس بولۋشى ما ەدى، جۇرتتىڭ ءبارى ۇيدى-ۇيىنە كەتتى...
اتتاردى بەدەگە تۇساپ جىبەرىپ، قايتىپ كەلە جاتقاندا وزەنگە قايىرىلدىم. دانيار ادەتىنشە تىك جاردىڭ باسىندا وتىر ەكەن. ارتىنان قاراعاندا دا ونىڭ قايعىعا باتىپ، ارماندا وتىرعانىن بىلۋگە بولار ەدى. سىڭار تىزەسىن قۇشاقتاپ، باسىن سالبىراتىپ، جەر استىندا كۇركىرەگەن وزەننىڭ اعىسىن تىڭداپ وتىر. ونىڭ بۇل ايانىشتى وتىرىسى جۇرەگىمدى ءدىر ەتكىزدى. قاسىنا بارىپ، دانياردى باۋىرىما قىسىپ، وعان ءوزىم بىلەتىن بارلىق جاقسى ءسوزدى ايتىپ، قايعىسىن بولىسكىم كەلدى. ءبىراق مەن وعان نە دەيمىن، قايتىپ جۇباتامىن؟ ءبىرازعا دەيىن وقشاۋ تۇرىپ، ونان كەيىن قىرمانعا كەتتىم.
وسىدان كەيىن دە، كوپكە دەيىن ۇيىقتاي الماي، اسپاندى تورلاپ كەلە جاتقان بۇلتتارعا قاراپ جاتىپ: "ادامنىڭ ءومىرى نەگە مۇنشا كۇردەلى، نەگە مۇنشا تۇسىنىكسىز؟" — دەپ، ءار قايداعىنى ويلادىم. ءجاميلادان ءالى حابار جوق: "ول مۇنشا نەگە كەشىكتى، قايدا ءجۇر ەكەن؟" — دەپ، اربانىڭ سالدىراعانىن ەسىتۋگە زار بولىپ، قۇلاق ءتۇرىپ جاتتىم. نە كوزىم ىلىنبەي، نە تۇرىپ كەتپەي، تۇلا بويىم سالدىراپ، قاتتى قينالدىم.
دانيار وزەننەن كەلگەندە مەن ءالى ۇيىقتاعان جوق ەدىم. ول نە قىلارىن بىلمەي، جول جاققا قاراپ، قىرماندا ارى-بەرى ءجۇردى دە، ونان كەيىن مەنىڭ جانىما كەلىپ، سابانعا بار سالماعىمەن قۇلادى.
"ءاي، ەندى كەتەدى عوي ءبىر جاققا، قالمايدى اۋىلدا!" — دەپ ويلادىم مەن. — "ءبىراق، بەيشارا قايدا بارادى؟ ءۇي-جايى جوق ءمۇساپىر كىمگە كەرەك دەيسىڭ؟ جامان بولدى، قايتەر ەكەن ەندى؟"
كوزىم ءىلىنىپ بارا جاتقاندا، قىرمانعا جايىمەن كەلە جاتقان اربانىڭ سالدىرى ەستىلىپ قالدى: "ءجاميلا كەلگەن سياقتى!" — دەپ بولجادىم ۇيقىلى-وياۋ.
قانشا ۇيىقتاعانىمدى بىلمەيمىن، ءبىر ۋاقىتتا ءدال قۇلاعىمنىڭ تۇبىندە سابان تىسىرلاپ، بىرەۋ جاقىن كەلگەندەي بولدى. قانات سەرىپكەندەي قانداي ءبىر ەۋ نارسە بەتىمدى سيپاپ ءوتتى. كوزىمدى اشسام، ءجاميلا ەكەن. سۋعا ءتۇسىپ كەلگەن كورىنەدى، كويلەگىن دە سالقىنداتىپ سۋعا سالىپ الىپتى، ءوزى دە ءبىر جاعىمدى سامالدى ەرتىپ اكەلدى. ءجاميلا توقتاپ قالىپ، ەكى جاعىنا ەلەڭدەپ قارادى دا، دانياردىڭ باس جاعىنا وتىردى.
— دانيار، مىنە مەن ءوزىم كەلدىم! — دەدى، ول اقىرىن سىبىرلاپ.
جىم-جىرت تىنىشتىق، تەك اسپاندا نايزاعاي جالتىلدايدى.
— سەن وكپەلەدىڭ بە؟ قاتتى وكپەلەدىڭ بە؟
تاعى دا اينالا تىپ-تىنىش، وزەننىڭ كەمەرلەنگەن جاعاسىنان شولپ ەتىپ سۋعا كەسەك ءتۇستى.
— ءبىراق، مەن ايىپتىمىن با؟.. سەندە دە ايىپ جوق...
تاۋ قىرقاسىنان كۇن كوتەرىلدى. شوشىپ كەتكەن ءجاميلا جالت بۇرىلىپ قاراعاندا، ەرتەڭگى ساۋلە ونىڭ ءجۇزىن جاپ-جارىق ەتىپ كورسەتتى.
سول زامات ءجاميلا دانياردى قۇشاقتاپ جاقىنداي بەرگەندە، ول ونى وزىنە تارتىپ، ورانىپ ءجاميلا ونىڭ قاسىنا جاتتى.
اپتاپ جەل دالادان جۇلىنىپ كەلىپ، قىرمانداعى ساباندى ۇيقى-تۇيقى ساپىرىلىستىرىپ، انادايدا جاپىرايىپ تۇرعان كيىز ۇيگە ءبىر ءتيىپ، جولمەن قۇيىنداتىپ ءوز جونىنە كەتە باردى. نايزاعايلار بۇلت اراسىندا كوگىلدىر جالىن ويناتىپ، قاراعاي ومىرىلعانداي قۇرعاق سىتىرلاپ كۇن كۇركىرەدى. بۇكىل دەنەم سەرگىپ، مەن ءسۇيىندىم دە سەسكەندىم — كۇن كۇركىرەگەندە اقىرعى نايزاعاي دولى تابيعاتتىڭ سۋىق كوركىن اشىپ، جازدىڭ بىتكەنىن حابارلادى. ەشتەڭەگە ءال بەرمەس كۇشتەي ارىنداپ، ءجاميلا دانيارعا سىبىرلاپ جاتتى:
— شىنىمەن كۇماندانىپ قالدىڭ با؟ سەنى ءقايتىپ بىرەۋگە الماستىرامىن!... كەرەك ەمەس، تۇستەن كەيىنگى ماحابباتى وزىنە! مەيلى، كىم نە دەسە دە، مەن سەندىكپىن! جالعىزىم، جانىم، ەشكىمگە سەنى تەڭگەرمەيمىن!.. مەن سەنى بۇگىن ەمەس، كەشە ەمەس، سىرتىڭنان بىلگەندەي، بالا بولىپ ەس كىرگەننەن بەرى سۇيەمىن... مىنە، ەندى سەن دە مەنى ىزدەپ كەلدىڭ!..
جاسىل نايزاعايلار يرەك-يرەك سىنىپ، جاردىڭ استىنداعى سۋعا ءتۇسىپ جاتتى. و جەر، بۇ جەرگە ءتيىپ، ساباندى تىسىرلاتا شەرتىپ، جاۋىننىڭ العاشقى تامشىلارى سەبەلەي باستادى.
— ءجاميلام، جانىم، قالقاتايىم، قىزىل گۇلىم، جامالتاي! — دەپ، دانيار قىرعىز بەن قازاقتا بار ەڭ نازىك سوزدەردى سۇيگەنىنە ارناۋدا. — مەن دە سەنى كوپتەن بەرى سۇيەمىن، ومىرىمدە كورمەسەم دە، وكوپتا جاتىپ سەنى ويلاعانمىن! سويتسەم، مەنىڭ سۇيگەنىم تۋعان جەرىمدە ەكەن؟ ول سەن ەكەنسىڭ، ءجاميلام، قىزىل گۇلىم!
— قىرانىم! اسىل قىرانىم! بەرى قاراشى، كوزىڭدى كورسەتشى! و، اسىل بۇركىتىم!
جاۋىن بارعان سايىن كۇشەيە ءتۇستى. جەل ۇشىرعان ءۇيدىڭ ۇزىگى قاناتىنا وق تيگەن قۇستاي دالباڭداپ سىپىرىلدى. بىردە قيعاشىنان، بىردە تىك توپەگەن نوسەر جەردى ساعىنعانداي ۇستى-ۇستىنە ءوبىپ، اسپاننىڭ قاپتال-قاپتالىنان سالدىراپ اربا ايداعانداي كۇن كۇركىرەدى. قىزعالداقتىڭ جازعى ورتىندەي، جالىن اتقان نايزاعايلار تاۋ باۋىرلاپ، شىڭداردى قىزىل تورعىنمەن جاپتى.
جاۋىن كۇشەيە بەردى. مەن بولسام، ساباندى كەۋلەي ءتۇسىپ، ءدال قولتىقتىڭ استىندا اتشا تۋلاعان جۇرەكتىڭ ءدۇرسىلىن ەسىتىپ جاتتىم. وسى كەزدە مەنەن باقىتتى، مەنەن ىرىستى ەشكىم بولماعان شىعار جەر بەتىندە. كوپتەن بەرى سىرقاتتانىپ، دالاعا شىققاندا، اسپاندا جارقىراپ مەيىرىمدى نۇرىن توككەن كۇندى كورگەندەي، جەر بەتىندە ءومىر ءسۇرۋدىڭ ءوزى قانداي باقىت ەكەنىن بىلگەندەي بولدىم.
جاۋىن دا، نايزاعايلاردىڭ جارىعى دا ساباننىڭ استىنا، مەنىڭ جاتقان جەرىمە جەتىپ جاتتى. ءبىراق، مەن ودان تۇشىركەنگەن جوقپىن. كوزىم ءىلىنىپ بارا جاتىپ، وزىمشە كۇلىمسىرەدىم: قۇلاعىم شالعان نە بولدى ەكەن، — ءجاميلا مەن دانياردىڭ سىبىرلاسقانى ما، الدە جاۋىننىڭ سابانعا تىسىرلاپ تيگەنى مە؟
— "مىنە ەندى كۇن جاۋا بەرەدى، كۇز كەلەدى!" — دەپ جاتتىم مەن وزىمە. شىنىندا دا كۇزدىڭ حابارشىسىنداي بولىپ، دىمدانعان سابان مەن ساربالاق تارتقان جۋساننىڭ كەش كۇزدەگىدەي جىلى دەمى مۇرىنعا كەلىپ جاتتى.
ال ەندى كۇزدە ءبىزدىڭ تاعدىرىمىزدىڭ نە بولارىن، نە ءۇشىن ەكەنىن بىلمەيمىن، مەن ويلاماپپىن.
سول كۇزدە، ەكى جىل ۇزىلىستەن كەيىن، مەن قايتادان مەكتەپكە باردىم. ساباقتان كەيىنگى بوس ۋاقىتتا مەن كوبىنەسە باياعى سۋ بويىنداعى جار قاباققا بارىپ ءجۇردىم. قىرمان ول كەزدە كوتەرىلىپ قالعان. بۇل جەردە مەن مەكتەپتەن العان بوياۋلار مەن ءوزىمنىڭ ءبىرىنشى ەتيۋدتارىمدى، سۋرەتتەرىمدى سالدىم. ونداعى سۋرەتشەلەر ونشا جاقسى بولماسا كەرەك، ويتكەنى، سوندا دا ولار ماعان كوپ ۇنامايتىن. "بوياۋلارىم ناشار كورىنەدى، — دەپ ويلايتىنمىن مەن ىشىمنەن. — اتاڭنىڭ كورى، ناعىز بوياۋ تاپسام، قانداي تاماشا بولار ەدى!" سولاي دەگەنىممەن سول ناعىز بوياۋلاردىڭ قانداي بولاتىنىن ءوزىم دە بىلمەيتىنمىن. ءبىراز كەيىنىرەك قانا سۋرەتشىلەر قولداناتىن قورعاسىن قوراپتاعى بوياۋلاردى ءبىرىنشى رەت كورۋگە تۋرا كەلدى.
بوياۋ بوياۋمەن، ءبىراق وقىتۋشىلاردىڭ ايتقاندارى دا تۋرا سياقتى: سۋرەتشى بولۋ ءۇشىن سۋرەتشىنىڭ ونەرىن ادەيىلەپ ۇيرەنۋ كەرەك، ونىڭ وقۋىن وقۋ كەرەك. بۇل اقىل ورىندى بولعانىمەن، وقۋ جونىندە مەنىڭ ءۇمىتىم دە جوق ەدى.
وقۋ قايدا: اعالارىم سول بويى دەرەكسىز كەتسە، ونان ەكى ءۇيدىڭ جالعىز ازاماتىن اناسى وقۋعا جىبەرەتىن بە. مۇنى ءبىلىپ، مەن ۇندەمەيتىن دە ەدىم. ءبىراق اڭساعان وقۋدى ەسىمە الىپ، ءىشىم كۇيەتىن، ونىڭ ۇستىنە وسى جىلعى كۇز ەرەكشە كورىكتى بولدى. قولدان ونەر كەلسە، كورگەنىڭنىڭ ءبارىن سالساڭ بولعانى، وزىنشە سۋرەت بولىپ تۇرعانداي. اتتەگەنە، سونداعى كۇز-اي!
كۇركىرەۋدىڭ سۋى تارتىلىپ، استىندا جاتقان باياعى قازانداي تاستار ەندى سىرتقا شىعىپ، ولاردىڭ ۇستىندە جاپ-جاسىل، ساپ-سارى مۇك ءتارىزدى جاتاعان شوپتەر ويۋ جۇرگىزگەن. ەرتەڭگى ىزعاردا تالدىڭ سيدام شىبىقتارىنىڭ ءسال قىزارىپ، جابايى وسكەن تەرەكشەلەر كۇننەن-كۇنگە تۇرلەنىپ قۇلپىرۋدا.
جاز بويى جايلاۋدا تۇتىنگە ىستالعان جىلقىشىلاردىڭ ۇيلەرى، ءقازىر ۇلكەن سايدىڭ بۋرىل تارتقان شابىندىعىندا ءار جەردە قارايىپ، اق جاۋلىق، كوك كويلەك كيگەندەي تۇتىندەر شاڭىراقتان ەتەك-جەڭىن شۇبالتىپ، توي-تويلاعان ايەلدەردەي كولبەڭدەيدى. ارىرەكتە جىلقى جايىلىپ بەت-بەتىنە شاشىراپ جايىلىپ كەتكەن ءۇيىرىن جيناي الماي، تىنىشى كەتكەن ايعىرلار ەلىرىپ كىسىنەسەدى. جازعا دەيىن ەندى سونىسى سول: بيەلەر وڭايلىقپەن ۇيىرگە قوسىلمايدى. تاۋدان تۇسكەن مال سارعايعان ءشوپتى جاپىرىپ، اڭىز-اڭىزدا جۇرەدى. كۇزگى دالانىڭ بەتى قىم-قيعاش ىزدەر.
كۇز ءوستىپ كوپ تۇرعان جوق. كوپ كەشىكپەي قارا جەل تۇردى، اسپاننىڭ رەڭى بۇزىلىپ، كار ارالاس جاۋىن باستالدى. اپتا بويى كوز اشتىرماعان جاۋىن، ءبىر كۇنى باسەڭدەپ توقتاعاندا، مەن كۇركىرەۋدىڭ جاعاسىنا باردىم. ارىرەكتەگى تاستاق ارالشادا جىڭعىل مەن شەڭگەلدەردىڭ اراسىنداعى جالعىز ءتۇپ تاۋ ريابيناسى جانعان وتتاي بولىپ، سۋرەتكە "سۇرانىپ" تۇرىپ الدى.
جيەكتەگى قۋرايلاردىڭ اراسىندا سۋرەت سالىپ وتىر ەدىم، كەشكىرىپ قالعان كەز، ءبىر ۋاقىتتا باسىمدى جوعارى كوتەرىپ، ارعى جاعاعا سۋ كەشىپ وتكەن ەكى كىسىنى وقىس كورىپ قالدىم. ولاردىڭ دانيار مەن ءجاميلا ەكەنىن بىردەن تانىدىم. نەگە ەكەنى بەلگىسىز، ولاردىڭ جۇزدەرى سەسكەنىپ ساقتانعانداي ءتۇردى بىلدىرەدى. دانيار ادەتىنشە ارشىنداي باسىپ، اتتاعان سايىن، ونىڭ تۇيمەسى سالىنباعان شينەلىنىڭ ەتەكتەرى، توزىعى جەتكەن سولدات ەتىگىنىڭ قونىشىنا سوعىپ كەلە جاتىر. ءجاميلا بولسا، اپپاق جۋىلعان ءجۇن ءشالىسىن تارتىپ، ۇستىنە دەمالىستا كيەتىن قىزىل الا گۇلدى كويلەگى مەن شي بارقىت شاپانىن كيىپ الىپتى. ءبىر قولىندا كوتەرگەن تۇيىنشەگى بار، ەكىنشى قولىمەن دانياردىڭ ارقاسىنداعى قاپشىقتان ۇستاپ كەتىپ بارا جاتىر. ەكەۋى اندا-ساندا ءبىر نارسە جايلى سويلەسىپ قويادى.
بۇلار ءبىزدىڭ اۋىلدى تاستاپ، ءبىر جاققا كەتىپ بارا جاتقاندارىن تۇسىنگەندە ءىشىم ۋداي اشىپ، جۇرەگىم قىسىلدى.
انە، ول ەكەۋى شي اراسىمەن جونەدى، ال مەن اۋزىمدى اشىپ، ولاردىڭ ارتىنان قاراپ، نە ىستەرىمدى بىلمەي قالدىم. ايقايلايىن دەسەم ءتىلىم تاڭدايىما جابىسىپ قالعانداي.
باۋىرىمەن تاۋدىڭ شوقىلارىن سىزعان بۇلتتارعا كۇننىڭ الىس ساۋلەسى اقىرعى رەت ءتۇسىپ، جەر بەتى بىرتە-بىرتە كەۋگىم تارتتى. اينالانى لەزدە قاراڭعىلىق باستى.
دانيار مەن ءجاميلا ارتىنا قاراماي تەمىر جول رازەزىنە قاراي جىلدام باسىپ بارادى. ولاردىڭ قارالارى دا بارعان سايىن الىستاپ، ءبىرازدان كەيىن ءشيدىڭ اراسىنان كورىنبەي قالدى.
مەن مىنە وسى كەزدە عانا ەسىمە كەلدىم.
— ءجاميلا-ا-ا! — دەپ بار كۇشىممەن ايقايلادىم. تومسارعان دالانىن ۇستىنەن: "ا-ا" — دەگەن جالعىز جاڭعىرىق كوپكە دەيىن سوزىلىپ، ولەۋسىرەپ بارىپ باسىلدى.
— ءجاميلا-ا-ا-ا! — دەدىم مەن، تاعى ءبىر اشۋمەن ايقايلاپ، تۇرعان ورنىمنان العا ۇمتىلىپ، جاڭاعىلاردىڭ ارتىنان جۇگىردىم. سۋدى سۋ دەمەي، ەتىگىممەن، كيىمىممەن سۋعا بەرىپ كەتكەنىمدە تىزىلداتقان مۇزداي شاشىراندىلار بەتىمە، بۇكىل دەنەمە جايىلا بەردى. وعان دا قاراماي، تاعى ىشقىنا جۇگىردىم. ءبىر ۋاقىتتا اياعىم ءبىر نارسەگە ءسۇرىنىپ كەتتى دە، ەتبەتىمنەن جىعىلدىم. سول بويدان، باسىمدى جوعارى كوتەرمەي، بەتىمدى باسىپ، وكسىپ-وكسىپ جىلاپ جىبەردىم. استىمداعى سىزدى توپىراق قولىمدى، بەتىمدى مۇزداتىپ، كەش قاراڭعىسى جونىما سالماعىن سالعانداي، وكپەم قىسىلىپ، شيەلەر مەنىڭ قايعىمدى ءبولىسىپ، جان-جاعىمنان سىبدىر قاقتى. جاڭا ءجاميلا دەپ ايقايلاعان داۋسىم دا تومسارعان دالانىڭ ۇستىندە جاڭعىرىعىپ، قۇلاعىمنان كەتپەيدى.
— ءجاميلا، ءجاميلا! — دەپ، جاس بالاشا وكسىپ، مەن ءوزىمنىڭ ەڭ جاقىن كورگەن قىمباتتى ادامدارىممەن قوشتاسىپ جاتتىم. مىنە سوندا عانا جەردە جىلاپ جاتقان كەزىمدە، مەن ءوزىمنىڭ دە ءجاميلانى سۇيگەنىمدى ءتۇسىندىم.
ءيا، بالكىم بۇل مەنىڭ بالالىق شاعىمداعى ەڭ تازا، نارەستە ماحاببات بولعان شىعار.
بەتىمدى كوز جاسىنا سۋلانعان جەڭىمە ءسۇرتىپ، تاعى كوپكە دەيىن جىلادىم. باقسام، مەن سول ساتتە تەك قانا جاميلالارمەن قوشتاسپاي، ءوزىمنىڭ بالالىق شاعىممەن دە قوشتاسىپ جاتقان ەكەنمىن.
قاراڭعىدا تەڭسەلىپ ۇيگە كەلگەنىمدە، ءبىزدىڭ قورادا ابىر-سابىر، بىرەۋلەر ات ەرتتەپ جاتىر ەكەن. وسمون ادەتىنشە ماس، قولىنا سويىل ۇستاپ، باسىپ كەتەتىندەي اتىن جۇلقىنتىپ بارقىرايدى:
— وي، مەن ايتپاپ پا ەدىم! مىنە ەندى، بۇكىل ولجوبوي اۋلەتىنە ماسقارا ءىس بولمادى ما؟ بول، اتتانىڭدار، جەتكەن جەردە تەنتىرەگەن شالا قازاقتى تاياققا جىقپاسام، اتىم ءوشسىن. ون جىلعا كەتسەم دە مەيلى. ءبىراق، كىم كورىنگەنگە ولجوبويدىڭ قاتىندارىن تالاۋعا بەرمەيمىز. اتتان، جىگىتتەر، كەتتىك! قايدا ۇزاپ كەتتى دەيسىڭ!
قۋعىنشىلار قايدا ات قويار ەكەن دەگەنىمدە، جۇرەگىم سۋ ەتىپ، بويىم مۇزداي ءتۇستى. نە قىلارىمدى بىلمەي، اۋىلدىڭ سىرتىنا دەيىن اتشىلاردىڭ ارتىنان جۇگىرىپ وتىرىپ، ولاردىڭ رازەزگە قاراي ەمەس، ستانسياعا كەتەتىن ۇلكەن جولعا تۇسكەنىن كورگەندە عانا جانىم تىنشىدى. ونان ۇيگە كەلدىم دە، جىلاعانىمدى ەشكىمگە كورسەتپەي اكەمنىڭ تونىنا ورانىپ الىپ، بۇركەنىپ جاتتىم.
وسىدان كەيىن اۋىلدا قانشا ءسوز، وسەك-اياڭ بولدى. ايەلدەردىڭ ءبىرى ءجاميلانى جامانداپ جاتتى:
— اقىماق تا! بولماسا، كىم ءوزىنىڭ ىرىسىن ماڭدايدان تەۋىپ، تەنتىرەگەن مۇساپىرمەن ەرىپ كەتەدى!
— سونى ايت، جەڭگە! نەسىنە قىزىقتى دەيمىن دە! جامان شينەلى مەن تامتىعى شىققان ەتىگىنەن باسقا ەشتەڭەسى جوق ەدى عوي.
— نە، ونىڭ قورا-قورا مالى بار ما ەدى؟ — دەپ، تاعى بىرەۋ قوشتاي شىعادى. — ءۇيى جوق، جايى جوق تەنتىرەگەن نەمە دە! مەيلى، وز وبالى وزىنە، ءالى-اق بارماعىن تىستەپ وكىنەر... كورەرمىز، سوندا ول سۇلۋسىنعان نەمەنى!
— توبا، سادىقتان ارتىق كۇيەۋدى ول قايدان تاپپاق ەدى؟
— ونى ايتاسىڭ، قايىن ەنەسى شە؟ وسىنداي پايعامبارداي بولعان ەنەنى قايدان تابادى ەكەن ول؟ ءوز سورىنا ءوزى تۇكىرگەن ارام، مەيلى؟
مۇمكىن، جالعىز مەن عانا ءوزىمنىڭ بۇرىنعى جەڭگەمدى جامانداماي، ونىڭ ىستەگەنىن تۋرا دەپ تاپقان شىعارمىن... دانياردىڭ ەسكى شينەلى، شارۋاسى بىتكەن ەتىگىن بىلاي قويا تۇرىپ، ول ءوزى كىم ەكەنىن، ونىڭ ىشكى بايلىعى قانشالىقتى زور ەكەنىن، مەن بىلمەگەندە كىم بىلەدى. ءجاميلا دانيارعا ەرىپ كەتىپ، باقىتسىز بولادى دەگەن الىپ قاشقان سوزدەرگە مەن ەشبىر سەنبەك بىلاي تۇرسىن، قايتا، ول انىق باقىتىن ەندى تاپتى دەپ سەنەمىن. تەك اپام ءۇشىن قاتتى قاپا بولدىم، جاميلامەن ونىڭ كۇش-قۋاتى، بىلگىرلىگى بىرگە كەتكەندەي، اپام وزىنەن-وزى قايعىلانىپ، ەڭكەيە ءتۇستى. جارىقتىق ءومىردىڭ اعىنى كەيدە ءوستىپ ەزىنىڭ ەسكى سۇرلەۋىن بۇزىپ، شۇعىل جەردەن جاڭا باعىتقا بەت بۇرعانىن تۇسىنبەگەن سياقتى. مىسالى، ۇلكەن، قارۋلى تەرەكتى بوران تامىرىمەن قوپارىپ كەتسە، ول ەكىنشى رەت بوي تۇزەي المايدى دا... اپام دا سول سياقتى: بۇرىنعى كۇشىنەن تايعانى ءاربىر قيمىلىنان بايقالىپ ءجۇردى. باستا ول ينەسىن ەشكىمگە ساباقتاتپاۋشى ەدى، نامىستانىپ جامان كورەتىن. ەندى بولسا، ءبىر كۇنى ۇيگە كىرىپ كەلسەم، اپام ينەنىڭ جاسۋىن تابا الماي جارىققا سىعالاپ، جىلاپ وتىر ەكەن.
— ءما، ءجىپ وتكىزىپ بەرشى! — دەدى ول ينە-جىپتى قالشىلداعان قولىمەن ماعان ۇسىنىپ جاتىپ. ونان كەيىن اۋىر كۇرسىندى دە، جاسىن سىعىپ جاتىپ، وزىنە كۇبىرلەي سويلەدى: — سورلى كەلىنىم-اي، قارادان قاراپ، قور بولاتىن بولدىڭ-اۋ... سول كۇيى قولدا جۇرسە، قانداي ادام بولار ەدى... قايران ءجاميلا... ءوزىڭدى-وزىڭ ءولتىردىڭ... بىزدەن بەزىپ كەتتىڭ... نەگە كەتتىڭ؟ ءبىزدىڭ ۇيدە نەدەن كەم بولىپ ەدىڭ؟.. سورلى ءجاميلا...
اپامنىڭ ءوستىپ وتىرعانىن كورىپ، ساي-سۇيەگىم سىرقىرادى. "جوق، اپا، ول سورلى ەمەس!" — دەپ، ايقايلاپ جىبەرە جازداپ بارىپ قالدىم. اپامدى قۇشاقتاپ الىپ، دانيار دەگەن قانداي ادام ەكەنىن، مەن ونى قانداي جاقسى كورگەنىمدى ايتىپ بەرىپ، ەڭىرەپ جىلاعىم كەلدى. ءبىراق، بۇل سوزدەردى مەن نە بەتىممەن ايتامىن: ولگەنىمشە اپامنىڭ كوڭىلىندە قايعى قالماي ما؟
سويتسەم دە، مەنىڭ بۇل كۇناسىز "قىلمىسىم" بىلىنبەي قالعان جوق.
كوپ ۇزاماي سادىق ۇيگە قايتىپ ورالدى. شىنىن ايتقاندا سىر بىلدىرمەگەنىمەن، ول قاتتى نامىستانىپ، ىشتەي تىنىپ ءجۇردى. راس، وسموندارمەن ىشكىلىك ۇستىندە وتىرعاندا:
— اتاسىنىڭ كورى، كەتسە كەتكەنى! قاڭعىپ ءجۇرىپ، اقىرى ءبىر جەردە اشتان تىرايىپ قۇلار! قاتىن دەگەن ءقازىر تولىپ جاتىر، شەتىنەن شەرتىپ ءجۇرىپ... التىن باستى قاتىننان، باقىر باستى ەر ارتىق... — دەپ، بىلدىرمەگەن بولادى.
— ونىڭ تۋرا عوي، — دەپ وسمون جاۋاپ بەرەتىن، — ءبىراق، سوندا ءبىر قولىما تيمەدى دە، اناۋسىن سىلەيتە ساباپ، مىناۋسىن شاشىنان ات قۇيرىعىنا بايلايتىن ەدىم! مەنىڭ بولجاۋىمشا ولار تۇستىككە كەتتى عوي، ماقتاعا، بولماسا، قازاقتار اراسىندا تەنتىرەپ جۇرگەن شىعار. ەندى ءبىر تاڭعالعان جەرىم: سول ءيتتى ەشكىم بىلمەيدى، ەشكىم بايقامايدى، قالاي بولعانىن سەزبەي دە قالدىق. جاڭاعى سىلاڭداعان قانشىقتىڭ ارامزالىعى، جىگىت بىلدىرگەن جوق، ايتپەسە عوي ونى!
مىنانداي سوزدەردى ەسىتكەندە، قانىم قايناپ، جۇدىرىعىم تۇيىلەدى. ءالىم كەلسە، سول وسموننىڭ بەتىنە تۇكىرىپ ايتار ەدىم: "باياعى ءشوپ شابۋ كەزىندە بولعاندار ەسىڭنەن شىقپاعان ەكەن ءا. بولماسا، ناعىز ارامزا، ناعىز بۇزىق سەنسىڭ!" — دەر ەدىم.
ءبىر كۇنى ۇيدە وتىرىپ، مەكتەپتىڭ قابىرعا گازەتى ءۇشىن سۋرەت سالىپ جاتىر ەدىم، اپام دا پەشتىڭ جانىندا وت جاعىپ وتىرعان، ءبىر ۋاقىتتا ەسىك وقىس اشىلىپ، ۇيگە قۇپ-قۋ بولىپ سۇرلانعان سادىق اعام كىرىپ كەلدى. ول ماعان قاراي جۇلقىنا جۇرگەندە، جەلبەگەي جامىلعان شينەلى جەرگە ۇشىپ ءتۇستى.
— مىنانى كىم سالعان؟ — دەپ، ول ۇلكەن پاراق قاعازدى بەتىمە ءتوندىردى. قاعازداعى سۋرەتتى كەرگەندە ۇرەيىم ۇشتى: بۇل مەنىڭ باياعى قىرماندا دانيار مەن ءجاميلانى قالاممەن سالعان سۋرەتىم ەكەن. ولار ماعان سول ساتتە تۋرا قاراعانداي بولدى. الدا ءجاميلا-اي، مۇنى قالاي تاستاپ كەتتى ەكەن؟ ءۇيدىڭ ءبىر جەرىنە جاسىرىپ قويىپ، سول بويدان ۇمىتىپ كەتكەن عوي!..
— مەن سالعان ەدىم! — دەدىم مەن.
— بۇل كىم ءوزى؟
— دانيار.
— بۇزىقسىڭ سەن! — قالشىلداعان سادىق اعام سۋرەتتى مايدا-مايدا ەتىپ جىرتتى دا، اياعىمەن تاپتاپ، ەسىكتى تارس ەتكىزىپ، سىرتقا شىعىپ كەتتى.
ءۇيدىڭ ءىشىن كوپكە سوزىلعان ءولى تىنىشتىق باستى.
— سەن بىلەتىن بە ەدىڭ؟ — دەپ، سۇرادى ءبىر ۋاقىتتا اپام.
— ءيا، بىلەتىنمىن.
اپام پەشكە ارقاسىن سۇيەپ، ماعان سونداي ءبىر ايىپتاعان كوزبەن تەلمىرىپ قاراعاندا، شابار بارماقتى ءبىرجولاتا شابايىن دەپ:
— مەن ولاردىڭ سۋرەتىن تاعى سالامىن! — دەدىم. اپام ۇندەگەن جوق، باسىن قايعىلى شايقاپ تومەن قارادى.
جەردە جىرتىلىپ جاتقان سۋرەتكە قاراپ، ىشىمدە ورتتەي لاۋلاعان ىزاعا شىداماي كەتتىم. مەيلى مەن ءبىزدىڭ وتباسى، رۋ ءۇشىن "بۇزاقى" بولايىن، ءبىراق ادامدىق ۇلكەن شىندىققا مەن قيانات جاساعان جوقپىن، ءومىردىڭ ۇلكەن شىندىعىنا مەن اياعىنا دەيىن ادىلەتتى بولدىم. مەنىڭ وسى اق نيەتتىلىگىمدى ەشكىم بىلگەن ەمەس، ونى جۇرتقا ايتۋعا دا بولمايتىن ەدى، ويتكەنى باسقالار تۇگىل، جانىمداي كورگەن ءوز انام دا مۇنىڭ ءمانىسىن تۇسىنەر ەمەس.
اپام ۇندەمەي وتىرا بەردى. جاڭاعى ىزا كوزىمە جاس كەلتىرگەنگە ۇقسايدى، جەردە شاشىلعان سۋرەتتىڭ قيقالارى ءيىرىم سۋدا اققانداي، قالقىپ، ءۇيىرىلىپ جاتتى. جاڭا دانيار مەن ءجاميلانى سۋرەتتەن ءتىرى سياقتى كورگەن ءسات ميىما سونشالىق ۇيالاعان ەكەن، كوز الدىما باياعى تامىز تۇنىندەگى گۇلدەنگەن دالا كەلىپ، دانياردىڭ وت پەن جالىن اتىپ شالقىعان ءانى قۇلاعىما ەستىلگەندەي بولىپ جاتتى. ءجاميلا مەن دانياردىڭ سونداعىسىن ەسىمە الىپ، مۇڭايىڭقى كۇلىمسىرەپ وتىردىم. ولاردىڭ اۋىلدان كەتكەندەگىسىن ەسىمە العاندا جۇرەگىمە قايرات تولىپ، مەن دە سولار سياقتى ءوز باقىتىم ءۇشىن قيىن جولعا شىعۋعا بەكەم بەل بايلادىم.
— مەن وقۋعا كەتەمىن! — دەدىم مەن اپاما. — سۋرەتشى بولعىم كەلەدى، سۋرەتشىنىڭ وقۋىنا بارامىن، اكەمە دە وسىنى ايتىپ قوي...
بۇل ءسوزدى ايتقانىمدا، اپام ءقازىر سوعىستا حابار-وشارسىز كەتكەن اعالارىمدى ەسكە الىپ، اعىل-تەگىل بوپ جىلايدى عوي دەگەن ويمەن، ءوزىمدى سوعان دايىندادىم. ءبىراق، ابۇيىر بولعاندا، اپام بۇل جولى كوزىنەن تارىداي جاس تامىزعان جوق.
— مەيلىڭ، بارساڭ ءوزىڭ ءبىل... تەمىر قانات بولعان سوڭ، ءارقايسىڭ وزدەرىڭشە قانات سىلتەپ قالمايسىڭدار ما... ءبىز قايدان بىلەيىك، بالكىم، سەندەردىكى شىندىق شىعار، بالكىم الىسقا سامعاپ ۇشارسىڭدار... قازىرگى زامان ەندى سولاي بولىپ تۇرعان جوق پا... وقۋعا بارساڭ، ءوزىڭ ءبىل... بالكىم، سول جاققا بارعاندا، سۋرەت سالىپ شيمايلاعان كاسىپ ەمەس ەكەنىن بىلەرسىڭ... ءۇيىڭدى، تۋعان جەرىڭدى ۇمىتپا، بار تىلەگىم وسى...
سول كۇننەن باستاپ كىشى ءۇي ءوز الدىنا ءبولىنىپ كەتتى. مەن بولسام، كوپ كەشىكپەي وقۋعا اتتاندىم.
سۋرەتشىلەردىڭ مەكتەبىن ءبىتىرىپ، لەنينگرادتاعى اكادەمياعا ونەرىمدى شىنىقتىرۋ ءۇشىن تاعى وقىعالى بارعاندا، مەن ءوزىمنىڭ ديپلومدىق جۇمىسىمدى تاپسىردىم. بۇل ديپلومدىق جۇمىس كوپتەن بەرى جۇرەگىمدە ساقتاپ جۇرگەن سۋرەت ەدى.
البەتتە، سىزدەر بۇل سۋرەتكە دانيار مەن ءجاميلا سالىنعانىن بىردەن سەزگەن شىعارسىزدار. ءيا، مەنىڭ ول سۋرەتىمدە كۇزگى كەڭ دالانىڭ بەتىندە جوسىلعان جولدا، تۇيمەلەنبەگەن شينەلى ەكى جاققا اشىلىپ، العا نىق قادام باسقان دانيار مەن ونىڭ جانىندا قاپشىقتىڭ بۇرىشىن ۇستاپ، قۋانىشتى كەلە جاتقان ءجاميلا...
ولاردىڭ بەت الىسى دانيار جىرلاعان ۇشى-قيىرى جوق، قۇلپىرعان كەڭ دالا... بۇل شالقاردا ءجاميلا مەن دانيارداي كىم باقىتتى بولماس!..
راس، مەنىڭ سۋرەتىم بارلىق جاعىنان مىقتى سالىنعان دەپ ايتا الماسپىن، شەبەرلىك بارا-بارا ەڭبەكپەن كەلەدى ەمەس پە... ايتكەنمەن، بۇل سۋرەت مەن ءۇشىن دۇنيەدەگى ەڭ قىمباتتى زات، سەبەبى جۇرەكتىڭ ەڭ اسىل، العاشقى جالىنىن مەن وسى سۋرەتكە بەرگەنمىن.
مىنە ەندى ءبىرتالاي تاجىريبەم بولسا دا، كەيدە ىستەگەنىم ويداعىداي شىقپاي قالادى، سوندا ءوز كۇشىمە سەنبەي كۇماندانىپ قالاتىن اۋىر كەزدەر دە بولاتىن. ونداي ساتتەرگە مەنىڭ جۇرەگىمنىڭ داۋاسى — سۋرەتتەگى دانيار مەن ءجاميلا. ولار كوزىمە سونداي ىستىق كورىنىپ، مەنى وزىنە تارتىپ تۇرعانداي بولادى. سوندا سۋرەتكە قاراپ، دانيار مەن ءجاميلادان كوپكە دەيىن كوز ايىرماي، ولارمەن وي ءبولىسىپ، كوزبە-كوز سويلەسەمىن.
"قايداسىڭدار سەندەر ءقازىر، قايسى جولمەن كەتىپ بارا جاتىرسىڭدار؟ ءبىزدىڭ جەردە مۇنداي كەڭ دالا، مۇنداي جولدار كوپ: قازاقستاننان باستاپ التاي مەن سىبىرگە دەيىن اشىق، سايراپ جاتقان جول! بۇل التىن القاپقا سونداي زور ەڭبەكتى سۇيەتىن ازاماتتار جاڭا تۇرمىس قۇرۋ ءۇشىن اتتاندى! بالكىم، سىزدەر دە سول جاققا كەتكەن شىعارسىزدار! وندا ساپارلارىڭ وڭ بولسىن!.. ءجاميلا، مەنىڭ التىن ءجاميلام، سەن كەتكەندە باسىڭدى جوعارى كوتەرىپ، قيسايماي، تايىنباي، كەڭ دالامەن كەتكەنسىڭ... ءقازىر دە سوندايسىڭ با؟ الدە شارشاعان كۇندەرىڭ بولدى ما؟ جانىم، ءجاميلا؟ الدە ءوز كۇشىڭە سەنبەي كۇماندانعان كۇندەرىڭ بولدى ما، گۇلىم ءجاميلا؟ ەگەردە ونداي بولسا، السىزدىككە بەرىلمە، دانياردى مەدەت قىلىپ العا باس! سوندا دانيار باياعىداي ماحاببات، جەر، جارىق دۇنيە، ءومىر جونىندەگى تەڭىزدەي شالقىعان جالىندى اندەرىن سالىپ بەرسىن! سوندا كوز الدىڭدا كەڭ دالا گۇلدەپ، ءبىزدىڭ تامىز تۇنىندەگى نايزاعايلى داۋىل توگىپ بەرسىن! قورىقپا، ءجاميلا، الىس جولدان، سەنىڭ جولىڭ باقىت جولى، وعان كۇماندانبا!"
جولمەن جۇرگەندەرگە قاراپ، مەن ولارمەن سىرلاسامىن. انە، دانيار ءان شىرقادى، دەمەك، ول ءجاميلا ەكەۋى مەنى جاڭا ساپارعا شاقىرادى. ءيا، مەنىڭ ساپارعا شىعۋىم كەرەك! ءيا، جايقالعان كەڭ دالانىڭ جولىمەن ءجۇرىپ وتىرىپ، مەن ءوزىمنىڭ اۋىلىما بارامىن! تۋىپ-وسكەن جەر — مەنىڭ كۇش-قۋاتىم! مەن ودان جاڭا، تورعىن بوياۋ تابامىن. سۋرەت سالعان بوياۋدىڭ ءاربىر سىزىعىنان دانياردىڭ ءانى ەستىلسىن! سۋرەت سالعان بوياۋدىڭ ءاربىر سىزىعىندا ءجاميلانىڭ جۇرەك وتى بولسىن!
You Might Also Like
-
حالقىمىزدىڭ سان عاسىرلىق تاريحى مەن تاعىلىمىن، كەشەگىسى مەن بۇگىنگىسىن سىر ساندىققا ساقتاپ، ماڭگى وشپەس التىن قازىناعا اينالدىرعان مەرزىمدى باسىلىمداردىڭ قاي سالادا بولسىن، ورنى ەرەكشە. «گازە...
