اعايىندى جۇنىسوۆتەر. II
ەكi ءبولىمدى رومان
ەكىنشى ءبولىم
ءبىرىنشى تاراۋ
1
توسىن حات...
ءبىر ۇيدە تۇرىپ، ءبىر جەردە وقيتىن ءۇش ستۋدەنتتىڭ ەكەۋى پوچتادان شىعىپ بازارعا بەت الدى. بازار جولدا ەدى. پوچتاعا بارعان سايىن ونى ءبىر ءسۇزىپ ءوتۋ بەس پارىزدىڭ بىرىندەي. ويتكەنى قول بوس، قامسىز شاق.
استانادان اۋلاق، تەمىر جولدان قاشىق، ابىر-جۇبىرى كەم سامارقاۋ قالا. كۇنى ۇزاق، ءتۇنى جالپاق. جاڭالىقتىڭ باستىسى اۋىلدان كەلەتىن حات قانا.
بۇل ەكەۋى پوچتادان ۇيدە قالعان جولداسىنا كەلىپ جاتقان حاتقا قوسا اقشا قاعازىن دا العان. بۇلاردىڭ قازىرگى اڭگىمەسى وسىنىڭ توڭىرەگىندە.
— مەن بىلسەم، بۇل توسىن حات!
— بولسا بولار، قىزدان عوي!..
— اقشاسى دا توسىن.
— ءيا، كەشە عانا ەلدەن قايتقان بالانىڭ سوڭىنا اقشا ەرە ءجۇرۋى وي سالاتىن ءجايت.
— سولاي، سولاي، — دەستى.
قاراعاي قۇنداقتى تاۋ بوكتەرىنە يەگىن سۇيەگەن ماڭعاز الماتىنىڭ سول جازدا داۋلەتى دە شالقىپ جاتىر ەدى.
ءالسىن-السىن سەبەلەگەن جاڭبىر سۋىنا بوگىپ، كۇن كوزىنە بالقىعان اسىل القاپ جەر ناۋبەتىن اياماي سىيلاعان. قالانىڭ ءىشى دە، تىسى دا تولى باۋ-باقشا. وندا باسىن ءيىپ تاعزىم ەتكەن الما مەن المۇرت. ەڭسەسىن كوتەرە الماي مايىسقان قارا ورىك. ۇيىسقان ءجۇزىم. تامىز ايىندا-اق جەلپىپ وتكەن جەلگە شىداماي الما اعاشتارى جەرگە كول-كوسىر الا بۇيرەك شاشۋ شاشىپ جاتتى. قالانىڭ اعىل-تەگىل جەمىسى ازداي-اق الىستاعى تۇرگەن مەن شەلەكتەن، تالعار مەن شىمبۇلاقتان، شامالعان مەن قاسكەلەڭنەن الماتى بازارىنا اعىلعان كەرۋەننەن كوز تۇسپەيدى. كىشى ستانيسادان بەرگى ورگە قول سوزعان ۇلكەن بازار جۇمانىڭ جەتى كۇنى بىردەي ءيىن تىرەسكەن كولىك، و شەتى مەن بۇ شەتىنە تاي شاپتىرارلىق الما تيەگەن اربا. جالعىز جەمىس ەمەس، كوك بازاردان ارعى كەڭ الاڭ جەكسەنبى كۇندەرى مالعا سىيماي كەتەدى. مال جاز بويى اپتالاپ جايىلىپ، ايلاپ جىلجىپ، سوناۋ ارقا بەتتەگى سەگىز قارىس، قار جاۋسا — ون قارىس قامىسى پانا، جەرى قۇت توپار مەن قۇيعاننان، وتار مەن قوردايدان شۇبىردى. ءۇيىر-ۇيىر جىلقى، قورا-قورا قوي مويىنعا تاققان اۋىر القاداي قالا سىرتىن قورشاي وراپ جاتادى. بۇل — بازار ءوز ۇلەسىن كۇندە-كۇندە ەسەلەي بەرۋ ءۇشىن ۇزبەي الىپ جاتسا دا، كوزى بار بۇلاقتاي تاۋسىلماس تۇلىك سياقتى.
داۋلەتتى ماڭعاز قالانىڭ تۇرپاتى دا وزىنە ساي: بويشاڭ كوشەلەرى بويلاۋىق تەرەكتەرمەن ادىپتەپ قويعانداي، سىلدىر ءۇندى بۇلاق سىرعالى.
سول ەندەپ جاتقان ۇلكەن بازاردىڭ شەتىنەن كىرگەن ەكى ستۋدەنت ات ساۋدالايتىن ادامداي-اق جىلقى قاتارىن جارىپ ءوتتى.
— پاي-پاي، قارنى جەر سىزعان ماما بيەلەر دە بار ەكەن!
— بيەنى قايتەسىڭ، انا ءبىر قارا اتتى ايتسايشى شىركىن، شەكەسىنەن قارايدى، قانداي اياڭشىل ەكەن! ەكىندىدە اي قاراعانداي كوز تىكتىرىپ، اۋىل سىرتىنان ءوتىپ بارا جاتساڭ...
— بالا، سەن اتقا سىن بەرۋدى قوي. قارا اتتان وزگە دە كوز توقتاتار جانۋارلار از ەمەس. اياعىڭدى تەزىرەك باس، مەنى الىبەكتىڭ حاتى ويلاندىرىپ كەلە جاتىر. كۇتپەيتىن ءبىر تىعىز حابار بولماعاي...
قارا اتقا كوز تىككەن ورتا بويلى، پالۋان دەنەلى جاس جىگىتتىڭ اتى ورازالى ەدى. ال، قاسىنداعىسى — جاقيا دەيتىن ەرەسەك ستۋدەنت. ەكەۋى دە كادىمگى الىبەك ءجۇنىسوۆتىڭ بىرگە ءجۇرىپ، بىرگە تۇراتىن جان جولداستارى بولاتىن. الىبەكتىڭ حاتى ويلاندىرىپ كەلە جاتىر، «اياعىڭدى تەزىرەك باس» دەگەن جاقيا اقىلىن ورازالى ەكى ەتكەن جوق:
— قۇپ، فيلوسوف! — دەپ ادىمداي ءتۇستى.
ەندى جولداعى كوشە-كوشە بولىپ تىزىلگەن الما تولى اربالاردى ءسۇزىپ، وزدەرىنە ءجۇزى تانىس شوقشا ساقال قارا كىسىدەن:
— جاكە، المانى قانشادان ساتىپ تۇرسىز؟ — دەدى ورازالى.
— ءا، كەلىڭدەر، كەلىڭدەر. سەندەرگە تەگىن، قاداقتاپ، شەلەكتەپ الاتىندارعا اقشالى، — دەپ قارا كىسى ەكەۋىن باۋراي كەتتى.
— جوق، اعا، — دەدى جاقيا مۇقامداپ سويلەپ، — ءبىز دە اقشاعا الامىز. ويتكەنى بۇل ءسىزدىڭ باعىپ-قاعىپ، ەڭبەك ءسىڭىرىپ وسىرگەن جەمىسىڭىز.
— قاراعىم-اۋ، سەندەرگە قاداقتاپ الۋدىڭ كەرەگى جوق، وقۋشى بالالارسىڭدار عوي. مىقتاسا ەكەۋىڭ ەكى-ەكىدەن ءتورت الما جەرسىڭدەر. ونان مىنا اربا ورتايمايدى، الا بەرىڭدەر، — دەپ ۇلكەندىگىن بايقاتايىن دەگەن ادامشا ءوزى فۋرگونىنا قاراي يەك قاقتى.
— دەگەنمەن بىزگە بۇل قىمبات جەمىستىڭ باعاسىن ءبىلىپ قويعان دا تەرىس ەمەس.
— بىرەۋى، تاڭداۋلىسى، ەڭ ۇلكەنى — ءبىر تيىن، قاراعىم. بيىل الما بىتىك. ءبىر اعاشتىڭ بايلىعى ءبىر ۇيگە قورەك. الا بەر، تيىنسىز-اق.
— وندا، ەندى... ءبىز ۇشەۋ ەدىك. بىرەۋمىز ۇيدە جازۋ جازىپ قالدى.
— تاڭداپ الاتىن الما الا عوي.
ورازالى قارا كىسىنىڭ مىرزالىعىنا ريزا بولىپ كەتتى.
— جاكە، كوپ-كوپ راقمەت. ءسىز دە بىزگە قوناققا كەلىپ كەتىڭىز، — دەپ ەدى، قارا كىسى ونىڭ ءسوزىن ءبولىپ جىبەردى.
— سەندەر ءابدۋاليدىڭ ۇيىندەگى بالالارسىڭدار عوي، قول تيگەن كۇنى بارىپ شىعارمىن، قوجالارىڭ جاقسى ادام. اڭگىمەشىل. جاڭالىقتى كوپ بىلەدى...
— ءابدۋالي دە ءسىز سياقتى شارۋا ادامى عوي...
— جوق، جوق، ول كىسى كوپ كورگەن، ءبۇتىن دۋلاتتى، مىنا تومەندەگى ءىستىنى، البان مەن سۋاندى بۇگە-شىگەسىن قالدىرماي ارالاپ شىققان ادام. ول دۇنيەدەگىنىڭ ءبارىن بىلەدى، قاراعىم، «ءىرى بايلاردى كوشىرەدى ەكەن» دەپ ءجۇر، — دەدى قارا كىسى.
ۇيدەگى جولداسىنىڭ حاتىن تەز تابىس ەتۋگە اسىعىپ، ەكى ستۋدەنت قارا كىسىنىڭ اڭگىمەسىن ۇزۋگە تىرىستى.
— جاكە، كوپ-كوپ راقمەت. بىزگە كەلىڭىز. كۇتەمىز. ءقازىر وقۋ جوق، قول بوس، كوبىنەسە ۇيدە كىتاپ وقىپ وتىرمىز، — دەدى ەكەۋى قوسارلانا سويلەپ، تەگىن المانىڭ تورتەۋىن بىر-بىردەن قالتاعا سالىپ، ەكەۋىن قولدارىنا ۇستاپ تۇرىپ.
ورازالى ارىق قارا كىسىنىڭ ءار نارسەدەن حاباردار، ءتىپتى ساياسات ماسەلەسىنە دە قۇلاعىن ءتۇرىپ جۇرەتىن قازاق ەكەنىن بايقاپ:
— الگى شوقشا ساقالدىنى كوردىڭ بە، ساياساتتان حابارى بار. قىزىق ەمەس پە، ءا؟ — دەدى جولداسىنا، بازاردان شىعىپ كەلە جاتىپ.
جاقيا تامسانا ءتۇستى. بۇل ءبىر سوزگە ۇستا جانە «وعاش» سويلەيتىن ستۋدەنت-تى. جولداستارى وسىعان وراي «فيلوسوف» دەگەن ات قويعان. «اناۋ پۋشكين، اناۋ بەلينسكيي» دەپ باسىبايلى ايدار تاعۋعا ءۇيىر وقۋشىلار مۇنى كىمگە تەڭەيتىنىن اشپاي «فيلوسوف» دەپ قانا كەتكەن. سول فيلوسوف تامسانىپ العاننان كەيىن:
— قازاق — دانا حالىق، — دەدى بايسالدى تۇردە، ادەتىنشە فيلوسوفتىعىنا باسىپ. — دانا حالىقتىڭ ءبارىنىڭ دە ارعى توركىنى مالدا. مالدى قولعا ۇيرەتۋدەن باستاپ دانالىعى كوزگە تۇسەدى. ارعى تاعى زاماندا دانالىق قايدان كەلسىن. ءبارى مال ارقىلى. اسىرەسە ات پەن تۇيە شىققالى ەل مەن ەل ارالاسقان، سونسوڭ قوي بولماسا تىرشىلىك ءسانى دە بولماس ەدى. كيىم دەگەن ءجۇن مەن تەرىدەن، سول ءجۇن مەن تەرىنى قولدانا بىلۋدەن پايدا بولعان عوي. ال، باۋ، باسقۇر، تەكەمەت، كىلەم دەگەن اسەم جيھازداردى دانالىقتىڭ جەمىسى ەمەس دەپ كورشى! جاڭاعى بازاردىڭ، انا قالانىڭ ءىشى-تىسى تولى مالدىڭ يەسى كىم؟ قازاق! دانا قازاق!
— ءاي، وسى ادام ويلامايتىن نارسەنى ويلايتىن سەن دە داناسىڭ! مۇنى ەندى قويا تۇر. انا ۇيدە وتىرعان جىگىتتىڭ حاتىن تەزىرەك تابىس ەتەيىك...
2
الىبەك ۇيدە ءبىر ءوزى، تەرەزە الدىندا تاۋعا قاراپ قويىپ، جازۋ جازىپ وتىر ەدى.
بۇل ءۇي — الماتى وزەنىنە تاياۋ قۇلجا كوشەسىندە، شاعىن ەكى بولمەلى قاراعاي ءۇي. قىزىلورداداعى بۇرىنعى كينو-دا بىرگە وقىپ، الماتىدا اشىلعان تىرناق الدى جوعارعى دارەجەلى مەكتەپكە كەلىپ بىرگە تۇسكەن ۇشەۋى وسى پاتەردە تۇرادى. تاپ-تازا، جارقىراعان ءبىر ءساندى ءۇي: اشىق تەرەزەدەن كەلگەن ارىق سۋىنىڭ سىلدىر ءۇنى قۇلاقتى تەربەتەدى، ىرگەدەگى ساي سامالى بەتتى ۇرمەلەپ وتەدى؛ قاراعان جاننىڭ تاۋ تۇتاس كوز الدىندا كولبەپ جاتقان ءزاۋلىم اسقار، اسىرەسە، اق قالپاق كيگەن تالعار شوقىسى تەرەزەدەن تەلمىرىپ تۇرعانداي جاپ-جاقىن: ونىڭ يىعىنداعى انتالاعان ساۋكەلە قاراعايلار قىمتاي جاۋىپ، قۇنداقتاپ-اق العان. ارىدەگى بۇلت قۇشاقتاعان زەڭگىرلەر اسپان تورىندە تىركەسىپ جىلجىعان الەم كەرۋەنىندەي...
قاراعان سايىن ۇشقىر ويدى قيال ايدىنىنا جەتەكتەي جونەلەتىن سيقىرلى اسقار بۇگىن جاس اقىننىڭ شابىتىن قوزدىرىپ جىبەرگەن سياقتى. الىبەك قوزعالماستان جۇرەككە قۇيىلعان اسەردى قاعازعا سورعالاتىپ جاتىر. تاۋ، وزەن، اعاش، سامال، جارقىراعان كۇن، دارقان ءومىر، اينالا كوركەمدىك نازىك ويلى جاس جاندى الديلەپ، تەربەتىپ، باۋلىپ الداعى ءبىر اسار-اسپاس قيادا دايىنداپ جاتقانداي. ول اسپانداعان سەزىم مەن بۇلاقتاي اتقىلاعان سۇلۋ ءسوزدىڭ تاس قۇشاعىندا...
ەسىك اشىق جاتسا دا سىرتتان كىرگەن ادامنىڭ سىبدىرى ەستىلمەدى، قاعازعا تونگەن الىبەك ونىڭ جاقىنداپ كەلىپ موينىن سوزعانىن دا بايقامادى. «تاعى دا ولەڭ جازىپ وتىر ەكەن!» — دەدى ىشىنەن ورازالى، اقىرىنداپ كەرى شەگىنە ءتۇسىپ. — «كەلگەن حات ەشقايدا قاشپاس، وقىر، شابىتى كەلگەن شاقتا سىلتەي ءتۇسسىن».
ءبىراق جولداسى ۇزاق كۇتپەدى. الىبەك باسىن كوتەرىپ الىپ قارىنداشىن ستول ۇستىنە تاستاي بەردى، ءوزى ورىندىققا شالقايا ءتۇستى.
شابىت تا شاتتىق، قاعازعا توگىلگەن شابىت جەمىسى ونان دا ءلاززاتتى.
الىبەك جالت قارادى.
— سەن قاشان كەلدىڭ؟ وقىپ تا ۇلگىردىڭ بە؟
— وقىعانىم جوق، كوز سۇعاناقتىعى مەندە جوعىن ءوزىڭ بىلەسىڭ.
الىبەكتىڭ ءتۇرى دە، مىنەزى دە وزگەشە ورازالى اسىقپادى.
«سەزىمتال جىگىت جازعانىن ءقازىر ءوزى دە وقىر. شىداماس» دەپ ويلادى.
— وقىماساڭ تىڭدا! — دەدى الىبەك جازعانىن جاريالاعانشا اسىعىپ.
— قۇلاعىم سەندە.
— تۇرەگەلىپ وقيتىن باس-اياعى دوڭگەلەنگەن نارسە ەمەس، جاي شاتپاق، تاۋ اسەرى.
— وقي بەر، وقي بەر! — دەدى ۇيگە كەيىنىرەك كىرگەن جاقيا.
كوك تىرەگەن اسقارىم — الاتاۋىم شاندوزىم!
زاماننان بەرى تاس قالقان، باسىمدا بيىك ايدارىم!
عاسىرلاردى باستان اسىرعان، قارتايماس ماڭگى
كاريەم!
مىزعىماس مىقتى بەرىگىم، كۇن بەتىندە كولەڭكەم،
ارقا بەتتە باس پانام.
بيىكتىك، بارلىق سۇلۋلىق ءبىر وزىڭە تەل بىتكەن.
ءتىل جەتپەس اسقاق ايبارلىم!
شىڭىڭدا جۋساپ بۇلت قونىپ، شوقىڭدا بۇركىت
شاڭق ەتكەن،
قيقۋلى سيقىر تىلسىمىم!
يىعىڭا ورمەلەگەن بويلاۋىق ارشا مەن سىپسىڭ
قاراعاي،
سامساپ تۇرعان بەينە ءبىر قورامساقتاعى وعىڭ
سىندى!
تىنىمسىز جۇگىرگەن كۇمىس سىلدىرلى اساۋ بۇلاق،
ون سان
ويىڭدى شيمايلاپ جاتىر!
القابىڭدا جەتى وزەن، جەتى وزەننىڭ جەتى ءوڭىرى جەتى
سالاڭ بويىندا، ب ا ق قونعان بايتاق ەلىڭنىڭ —
مىڭعىرعان مالى ەسەپسىز!
ءساندى سالاڭ تولعان ءان، دۋماندى ەلدە بي مەن كۇي!
جەمىسكە تولعان باۋىراي الاڭنىڭ بەتى — البىرت
تاڭ، جايقالعان باعىڭ — جاسىل گۇل...
— ءيا، ارعى جاعى؟ — دەپ قالدى ارقاسى قوزا باستاعان ورازالى شىداماي.
— ءبارى وسى. تاۋعا قاراپ وتىرعاندا اۋىزعا تۇسكەنى.
— مۇنى نە دەيمىز؟ كەسكىندەمە دەيمىز بە؟ الدە كەلبەتتەمە بولا ما؟
— نە دەسەڭ، و دە.
— جاقسى. اياعىن كۇتەمىن. ال، مىناۋ ليريكا بولۋى مۇمكىن...
ورازالى قالتاسىنان حات سۋىردى.
الىبەك ۇشىپ تۇرەگەلدى.
— ماعان با؟
— ساعان، ساعان. ءارىپ سۇلباسى قىز ساۋساعى ءتارىزدى، نازىك كورىنەدى. ءسىرا، الگى گۇل... سۇلۋدىڭ قولى شىعار-اق. قاراشى — جۋ-نۋ-سوۆۋ دەگەنى ورامالعا توككەن كەستەدەي ءتىزىلىپ جاتىر.
— ماعان حات جازا قوياتىن كىم بار! ايەل قولى! وندا جەڭگەمنەن شىعار.
ورازالىنىڭ ۇسىنعان حاتىن الىبەك اشپاستان ونىڭ تومەندەگى ادرەسىنە باقتى: ورال قالاسىنان!..
...مەڭدىقىزدىڭ قولى ەمەس، الىبەككە ول ءوز قولىنداي تانىس. بۇل دا ايەل قولى. بۇل كىم؟ ورازالى ايتقانداي: ۇساقتاپ شالعان كەستە سياقتى ارىپتەرى ءتىزىلىپ تۇر جانە بالا قىزدىڭ قالامدى قاعازعا قاداپ جازۋى!..
الىبەك تولقىپ كەتتى. بەتىنە قايماقشىعان ەلجىرەۋ پايدا بولا قالدى. قولى دا ءدىر ەتكەندەي ءالسىز قيمىلدادى، كونۆەرتتى جىرتا الماي الەكتەندى. جاڭا عانا الاتاۋدىڭ ايبارلى سيپاتىن اۋىز تولتىرارلىق ءىرى سوزدەرمەن بەينەلەگەن ەركىندىك لەبى ۇشتى-كۇيدى جوعالىپ كەتكەندەي. از ءساتتىڭ ىشىندە تالاي بولجالعا جاراماسا دا، ولاردى ءتۇيىپ ءبىرىن دە جيناي المادى. كەنەت، جۇرەگى دۇرسىلدەپ كەتتى...
«مەن ورال قالاسىندامىن. ءبىر اي تۇرامىن با، ءبىر جىل تۇرامىن با، مۇنى ءبىر قۇدايدىڭ ءوزى بىلەدى. كورگىڭ كەلسە... حات-حابار سالعىڭ كەلسە ادرەسىم: چاگان كوشەسى، 91ء-ۇي. گۇلجيھان».
قايتادان وقىدى. ءبىراق حاتتىڭ سىرىن بىردەن ۇعا المادى. ول تەك «گۇلجيھان... گۇلجيھان»... دەپ ەرنى جىبىرلاي بەردى.
— نە جازىپتى؟ قىزدان ەكەنىن مەن دە شامالاپ ەدىم، — دەدى جاقيا تەرەزەگە قاراپ تۇرىپ، ادەتىنشە باپتاپ، اسىقپاي سويلەپ.
ول الىبەكتىڭ تولقىعانىن دا، حاتتىڭ ماعىناسى ميىنا تولىق جەتپەگەنىن دە، قايتا-قايتا وقىعانىن دا كوردى، ءبىراق ەلەمەگەن بولدى.
گۇلجيھاننان... — دەدى الىبەك، سىبىرلاعانداي ەلجىرەپ.
ءيا، گۇلجيھان نە جازدى؟ — دەدى تاعى دا ورازالى ارالاسىپ.
— تۇسىنگەنىم جوق... تۇسىنىكسىز...
— ماعان بەرشى.
الىبەك حاتتى ورازالىعا ۇستاتا بەردى.
مەن ءبىر جامان حابار جازعان ەكەن دەپ ويلاپ وم... مىناۋ ماعىنالى حات قوي. جانە ءوزى شىڭدالىپ شىققان، قول-اياعى بالعاداي، وزىنە دە، وزگەگە دە جىگەر قۇيىپ تۇرعان سوزدەر، — دەدى ورازالى وقىپ شىعىپ، جولداسىنا اينالا كوز تاستاپ. — سەن تۇسىنبەدىم دەيسىڭ. وتە تۇسىنىكتى حات...
— تۇسىنىكسىز، — دەدى الىبەك تاعى دا.
ورازالى باسىن شايقادى. ال، جاقيا بۇرىلىپ كەلىپ الىبەكتىڭ يىعىنا قولىن سالدى.
— الىبەك، سەن بالا مىنەزدى جانسىڭ، كورگەننىڭ، ەستىگەننىڭ سىرتقى ءتۇرىن عانا، اشەكەيلى جاعىن عانا ۇستاپ قالاسىڭ. نەدەن بايقادىڭ دەشى؟ الگىدەن بەرگى ءىسىڭ مەن مىنەزىڭە سىن ايتايىن با؟ مىنا حاتتىڭ دا سىرتىن كورىپ تۇرسىڭ. ىشىنە...
— ايت! ايت!
— ايتسام. الدىمەن جاڭاعى كوركەم سيپاتتامادا الاتاۋدىڭ كەسكىنىن ءدال بەرگەنسىڭ. ءبىراق تەك قانا سىرتقى ءتۇرى، جانسىز ءتۇرى. ايبارلى ءتۇرى، اسقار ءتۇرى عانا. نەگە ونىڭ ءبىر اۋىز بولسا دا ىشكى سىرى ايتىلمايدى. الدە ىشكى سىرى جوق پا؟..
— جانسىز تاۋدىڭ ىشكى سىرى قانداي بولماق؟
— مىنە، مىنە، قۇر سىرتى كورىنەدى ساعان. ايتالىق تاۋ ادامىمەن تاۋ عوي. سول ءۇشىن ونىڭ اتى دا تالعار شوقىسى. الماتى شوقىسى، ماتاي تاۋى، بولماسا كەيبىرى سۋىق توبە، مارالدى بولىپ كەلەدى. وسى اتتارىنا قاراي شاندوز بولىپ تۇرعان جوق پا؟ بالكىم اسۋلارىن تالاي ەل ۇركىپ اسىپ، بولماسا تالاي اسۋلاردىڭ داڭقىن جۇرت وتكەن زاماندا ەرلىگىمەن شىعارعان بولار. بۇل سىر ەمەس پە؟ وسى سياقتى تاۋ باسىنان كەشىرگەن نە ازاپتى، نە ارداقتى ۋاقيعا اتالسا سۋرەت جاندانىپ جۇرە بەرەدى...
— ساعان ۇناماي قالعانىن ءوزىم دە بايقاپ ەدىم. بۇل شاتپاقتى ءقازىر جىرتىپ تاستايمىن. ال، حات جونىندە؟
جاقيا الىبەكتىڭ بەتىنە قاراپ از تۇردى دا، سونسوڭ بۇل دا باسىن شايقادى.
— جىرتپا. جىرتا سالۋ ءسوز اسىلىن سومداي ءتۇسۋ بولىپ شىقپايدى. مەن سىنىمدى ءوزىڭ ايت دەگەن سوڭ ايتىپ تۇرمىن. ال، حات جونىندە مەنىڭ بولجاۋىم، بولجاۋ عانا ەمەس، انىعى. قىز ورال قالاسىندا. دۇرىس قوي؟ مۇنى ءوزى جازىپ وتىر. سوندىقتان، بۇل اقيقات جاي. بۇل ءبىر. ەكىنشى اقيقات «كورگىڭ كەلسە، حات-حابار سالعىڭ كەلسە...» دەيدى. بۇل ساعان ورال قالاسىنا كەل دەگەنى ەمەس پە؟ «كورگىڭ كەلسە» دەگەننىڭ ماعىناسى وسى. مۇنىڭ ەكىنشى تۇسىنىگى جوق. ال، سەنى مەن مەنىڭ تىرەلەتىن جەرىمىز: نەگە شاقىرادى؟ بۇعان جاۋاپتى الماتىدا وتىرىپ قۇمالاق سالۋمەن تابۋعا بولماس. جاۋاپتى بارىپ جولىعىپ، سويلەسىپ، كورىسىپ، ءجاي-مانىستى ءبىلىپ العاننان كەيىن تاباسىڭ.
الىبەك ۇندەمەدى. ول سوزگە ۇستا جولداسىنىڭ تايعا تاڭبا باسقانداي ايقىن جانە دالەلدى تۇسىنىگىنە قول قويعانداي بولدى. ال جاقيانىڭ سوزىنە بىردەن ۇييتىن ورازالى:
— ءقازىر بار دا پوچتادان اقشاڭدى ال. تەزدەتۋ كەرەك، — دەدى.
الىبەك ءتىل قاتپاستان كيىنە باستادى.
— مەن دە بىرگە بارايىن، — دەدى ورازالى.
— بار. سەن دە بار، — دەدى جاقيا ورازالىنى قوستاپ.
بۇل ۇشەۋى ءۇش ءتۇرلى جىگىت. سىرت پىشىندەرى دە، مىنەز-قۇلىقتارى دا بىرىنە-بىرى ۇقساماعان.
جاقيا ۇزىن بويلى، ارىق، ات جاقتى، تۇرىك مۇرىندى، ءجۇزى سۇر. كوپ كۇلمەيدى. كورۋگە سۋىق ادام ءتارىزدى. ال، سونىمەن بىرگە ونىڭ بەلگىسىز ءبىر ىشكى جىلىلىعى ادامدى وزىنە ءۇيىرىپ اكەتە بەرەدى. ونىڭ ۇستىنە: ءار ءسوزى جەڭىل-جەلپى ماتەلگە تۇرارلىق ءتىل جۇيرىكتىگى ەرىكسىز بويسۇندىرعانداي. بۇل قاسيەت ونى تەز كوزگە تۇسىرگەن-دى. جانە باسقالارعا قاراعاندا اناعۇرلىم ساقا ستۋدەنت. سوندىقتان دا ول قاسىنداعى وزىنەن كىشى ەكى جولداسىنىڭ كوپتى كورگەن اقىلگويى ەسەپتى.
ال ورازالى — ايتقانىنان قايتپايتىن، ءبىر بەتكەي، تاباندى جانە وجەت جان. ونىڭ وجەتتىگى ءتىپتى، كەمەرلەپ تۇرعان توستاعانداي، جولداستار اراسىندا شىپ-شىپ توگىلىپ تە كەتەدى. ءبىراق، جىبەك مىنەزدى جۇپ-جۇمساق الىبەكپەن اسا ءۇيىرىمدى جاقيانىڭ قاسىندا ورازالىنىڭ بەتى كوگىس تارتىپ كورگەن ەمەس. بۇل ەكەۋىنىڭ وعاش ىستەرى مول باسى ارتىق سوزدەرىنە ەڭ ءارى كەتكەندە ۇلكەن كوزىن الارتىپ ءبىر قاراپ الادى دا، سۋ سەپكەندەي تىنا قويادى. ورازالىنىڭ نىق دەنەسىنە كۇشى دە ساي. ءازى ايتۋىنشا، بالا كەزدەن باستاپ ونىمەن بەلدەسۋگە دە، شەكەلەسۋگە دە ەشكىم پار كەلە قويماعان سياقتى. ۇشەۋىنىڭ باسىن بىرىكتىرىپ تۇرعان دا وسى بىرىندە بار، بىرىندە جوق قاسيەتتەر بولۋى مۇمكىن.
ەكى جولداسىن پوچتاعا جونەلتىپ، جاقيا ۇيرەنشىكتى ءوزىنىڭ اياق سىلاۋىنا كوشتى. جاس كەزىندە وكپە اۋرۋىنا شالدىعىپ، ەكى جىلداي اياعىن باسا الماي ازاپ شەككەن بۇل قاتپا جىگىتتىڭ وڭ اياعى سەمىپ كەتكەن، ەكىنشىسىنەن اناعۇرلىم جىڭىشكە ەدى. بارىنەن دە قاسىرەتتىسى: كوپ جۇرگەن شاقتا ەت قىزۋىمەن اۋىرعانى بىلىنبەي كەتەتىن كەمتار اياق، وتىرعان كەزدە سىرقىراي باستايدى. ول ءقازىر دە قاباعىن شىتىپ، جان قيناعان سىرقاتتى سىلاپ جەڭىلدەتىپ وتىر. دوكتور بەرگەن مايدى جاعىپ الاقانىمەن سيپايدى. ءبىر عاجابى: ءبىر قالادا ءبىر عانا پولياك دارىگەرى — ماسكەيەۆيچكە قارالۋ جولى قيىنعا تۇسسە دە ونىڭ ايتقانى ەم، بەرگەنى — شيپا سياقتى، مايمەن سىلاعان سايىن جاقيانىڭ قاباعى جازىلا تۇسەدى. «دوكتوردىڭ ايتقانىن بەكەر ورىندامايمىز. ەندىگارى بولسىن!» دەپ ول باسىن شايقايدى، وزىنە-وزى سەرت بەرەدى. ءبىراز وتىرىپ ول باسىن كوتەردى، تەرەزەگە قارادى. پوچتاعا كەتكەن ەكەۋى دە جەتكەن ەكەن.
— جاقيا، اقشا الىبەكتىڭ ىنىسىنەن، كادىمگى الگى ءوزىڭ سىرتىنان ريزا بولىپ اۋزىڭنان تاستامايتىن ادىلبەكتەن كورىنەدى. الپىس سوم جىبەرىپتى. ورال تۇگىل ماسكەۋگە بارىپ كەلۋگە دە جەتەرلىك، — دەدى ورازالى ەسىكتەن كىرمەي جاتىپ.
— ول ماعان ۇنايدى. ءىسى دە، مىنەزى دە تاماشا. كورمەسەم دە كوز الدىمدا. جانىپ تۇرعان بالا. مىنا حات تا سونىڭ سىلتەۋىمەن جازىلىپ جۇرمەسىن، — دەدى جاقيا.
— بۇل مۇمكىن ەمەس! قىزدىڭ ەلى شالعاي، اكەسى دە بىزگە ارالاسپايدى. وقىمىستى، كوپتى كورگەن، الىستان بولجايتىن، اقىل يەسى جانە ىشتەي قاتال ادام. ءبىزدىڭ ادىلبەك ولارمەن تانىس تا ەمەس.
— جاقسى، سولاي-اق بولسىن. ساعان اقشانى نە ءۇشىن جىبەردى ادىلبەك؟
— الىس جەردە مۇقتاجدانىپ جۇرمەسىن دەمەسە؟
— كەشە عانا كەلدىڭ عوي ەلىڭنەن. ستيپەنديا الاتىنىڭدى ءىنىڭ جاقسى بىلەدى. قالايشا مۇقتاجداناسىڭ! جوق، مەن بىلسەم: سەنى قالاي دا ورال قالاسىنا كەلتىرۋ، قىزبەن جۇزدەستىرۋ. بۇل تەك قانا ادىلبەكتىڭ، بولماسا جەڭگەڭنىڭ قولىنان كەلەتىن جۇمىس. وسى كۇنگە دەيىن ءبىر حات جازباعان قىز وزدىگىنەن كەلىپ كەت دەۋى قيىن.
— مەن دە حات جازعانىم جوق...
— البەتتە، مىنا حات — شاقىرۋ.
— سوندا نە ىستەيمىن؟
— قىزىق جىگىتسىڭ. ءىسىڭنىڭ ءبارى شالا. باستا ءپىسىرىپ كەلەتىن ءىس قوي. مۇمكىن قىزدى سۇيمەيتىن شىعارسىڭ؟
الىبەك ءمۇدىرىپ قالدى. قىزارىپ كەتتى. قىسىلعاندا سويلەي الماي قالاتىن قالپىنا كەلىپ، بۋلىعا باستادى.
— جارايدى. سەن بىلاي ەت: تەز ورالعا ءجۇرىپ كەت. وقۋ باستالعانشا ءالى جيىرما كۇن بار. كور. جۇزدەس. ارعى جاعىن اقىلداسىپ شەشىڭدەر. وسىندا الىپ كەلسەڭ مىنا پاتەر ەكەۋىڭە جەتەدى، — دەدى جاقيا.
«سەن نە دەيسىڭ؟ دەگەندەي الىبەك ورازالىعا قاراپ ەزۋ تارتتى. بۋلىعۋى تارقاي بەردى.
3
ينستيتۋتتىڭ پارتيا ۇيىمى شاقىرعان ماجىلىسىنەن جاقيا ەلەۋرەپ قايتتى. فيلوسوفتىڭ اياق باسىسى دا، ءسوزى دە ءبىر قالىپتان وزگەرىپ كورمەگەن سالماقتى، باپتى كەلەتىن. ال، ءجۇز الپەتى ومىردە ەلەگىزۋدى بىلمەيتىن، باياعى سۇرعىلت قالپى، قاباعىن ءسال كەرە ءتۇسىپ «بالدار قالاي؟» دەپ تامسانا قارايتىن. ول بۇگىن ەسىكتى تەز اشقانى بىلاي تۇرسىن، ونى نىعىزداپ قاتتى جاپتى دا، ادىمىن كەرە باسىپ تەرەزە الدىنا ەتتى، ىلەسە كەرى بۇرىلىپ تاعى دا ەسىككە قاراي ءجۇردى. بۇل وزگەرىستى الدىمەن الىبەك بايقادى. ول جولعا شىعۋ قامىمەن كىشكەنە ساندىقشا كارزەنكەسىنە كيىمدەرىن بۇكتەپ، پلاششىنا وراپ شاڭ تيمەستەي ەتىپ مۇقياتتاپ سالىپ جاتىر ەدى. بۇل جۇمىسىن تاستاي بەردى دە جاقيانىڭ قيمىلىنان، وزگەرىپ كەتكەن جۇرىسىنەن نە بولعانىن بايقاۋعا تىرىستى. ورازالى اعاش كەرەۋەتتىڭ ۇستىندە جامباستاپ جاتىپ، كەشكى قاربالاستا سىعىرايعان كەروسين شامدى وزىنە جاقىنداتا سالىپ، كىتاپ قىزىعىنا باتقان ەدى. ەكى كۇننەن بەرى ول امەريكان جازۋشىسىنىڭ «حۆات لەن مالىشىن»، «ارقادان كەلگەن قىز» دەيتىن شىعارمالارىنا الاڭسىز سۇڭگىگەن. ونىڭ قۇلاعىنا جاقيانىڭ ۇيگە ەنگەنى، ەسىكتەن تەرەزەگە الما-كەزەك اياڭداعانى، الىبەكتىڭ قيمىل-قىبىرى كىرمەدى دە، ەلەڭدەتپەدى.
— جىگىتتەر! — دەپ جاقيا ءۇشىنشى رەت ەسىككە ءتونىپ بارىپ كەرى بۇرىلدى. — ۋاقيعا زور.
— «بالدار» دەڭىز.
— بالدار!.. ۇلكەن ۋاقيعالار... زور وزگەرىستەر... ەستىمەگەن جاڭالىقتار بار.
— ءيا، ءجۇرىسىڭىزدىڭ وزگەرىپ كەتكەنىنەن-اق سەزىپ ەدىم، جاقا. نە جاڭالىق؟
ۇلكەن اڭگىمە... ساياسي ماسەلە... — دەپ جاقيا ءۇنىن باسەڭدەتتى. ول ورازالىعا قاراپ، «نەعىپ جاتىرسىڭ؟» دەگەندەي كوز تاستاپ ەدى، ءبىراق ءوز قىزىعىنا ءبىرجولا الاڭسىز بەرىلگەن جولداسى سوزىنە قۇلاق قويمادى، كىتاپقا قادالا تۇسكەندەي بولدى.
جاقيا ەندى تامساندى.
— بالدار، تىڭداڭدار.
مەن سەندەرگە ۇلكەن اڭگىمە ايتپاقپىن. ءبىز وتە ءىرى الەۋمەتتىك وزگەرىستىڭ، باستالعالى جاتقان وزگەرىستىڭ الدىندا تۇرمىز... گۋبكوم قىزمەتكەرى پارتيا اكتيۆىندە ءسوز سويلەدى ءبىزدىڭ ينستيتۋتتا. قازاقستاندا «كىشكەنە وكتيابر» باستالدى... ابەكەڭ ۇيدە مە؟
جاقيا ەكىنشى بولمەنىڭ ەسىگىنە قارادى.
— ۇيدە شىعار. كەشكە جاقىن باعاناعى اقساقالمەن سويلەسىپ وتىرعان ەسىك الدىندا.
— قاي اقساقال؟
— الما ساتقان، — دەپ ورازالى باسىن كوتەرىپ الدى. — نەمەنە، قۇپيا حابار بار ما، سونشا سىبىرلاپ.
— قۇپيا دا، قۇپيا ەمەس تە. دەگەنمەن: «ازىرگە جايا بەرۋدىڭ دە كەرەگى جوق»، دەستىك. الگىدەن بەرى ەلەڭ ەتپەي جاتىر ەدىڭ، نەمەسە «قۇپيا» دەگەن سوزگە سەنىڭ دە ويىڭ سەلت ەتتى مە؟
— مىنا كىتاپ قىزىق. ءبىر ءوزى توقسان قۇپياعا تۇرارلىق.
— ءيا، جاقا، ايتا بەرىڭىز «كىشكەنە وكتيابرىڭىزدى». قىزىق ءسوز ەكەن، سوعىس بولا ما؟
— الىبەك، ءجون ءىستى وڭكەي مۇكىس جاعىنا بۇراسىڭ. دەگەنمەن، بۇل ءسوز كۇرت وزگەرىسكە بايلانىستى...
— جىگىتتەر، ۇيدە ەكەنسىزدەر عوي. بولمەلەرىڭىزدەن دىبىس بىلىنبەگەننەن كەيىن مەن سىزدەردى جوق قوي دەپ ويلاپ ەدىم. ءجۇرىڭىز، شاي-سۋ ىشەيىك، — دەدى ەسىكتەن باسىن سۇعىپ ءۇي يەسى.
— جاڭا عانا كىرگەنىم وسى، ابەكە، — دەپ جاقيا ءسوزىنىڭ اياعىن جۇتىپ قالدى. — ءقازىر، ابەكە، ءقازىر...
ءابدۋالي ەسىكتى قاپسىرا سالىپ، كەرى شەگىنىپ كەتتى دە، ايەلىنە:
— جىگىتتەر كەلگەن ەكەن، شايىڭدى باپتاي بەر، — دەپ ارعى بولمەدە بۇيرىق بەرىپ جاتتى.
جاقيا باسىن شايقادى. ورنىنان تۇرىپ، شاشىن وڭ جاق شەكەسىنە جابىستىرا سيپاي باستاعان ورازالىعا قاراپ:
— وسى ءبىزدىڭ ابەكەڭ، مەن ادام تانىسام، تۇڭعيىق جان، تەرەڭ، وتە تەرەڭ... — دەدى اقىرىن عانا.
— وندا بۇل، جاقا، الگى ءوزىڭنىڭ ايتىپ جۇرەتىن: «نايزا بويلامايتىن ارام»، «قۇرداي جورعالاعان قۋ»، تاعى نەمەنە ەدى، «تۇك جۇقپاس سۇم» دەۋشى مە ەدىڭ؟ سولاردىڭ ءبىرى بولدى عوي ءبىزدىڭ بۇل قوجايىنىمىز دا.
— اقىرىن، اقىرىن سويلە، ورازالى. ەستىپ قالسا ۇيات بولار. سوڭعى ايتقاننىڭ توڭىرەگىندە. سۋ جۇقپايتىن سۇم كىسى عوي دەيمىن.
— سۋ جۇقپاس پا؟ تۇك جۇقپاس پا؟
— اينالايىن، اقىرىن سويلەشى.
— «سىبىرلاعانىڭدى قۇداي ەستىمەي مە» دەپ... ناعىز سۇم بولسا، ءبىزدىڭ نە ويلاپ، نە سويلەپ وتىرعانىمىزدان دا حاباردار شىعار. كەشكە جاقىن الما ساتقان قارا ساقالمەن شۇيىركەلەسىپ، پىشپەككە جۇرمەكشى بوپ ۋاعدالاستى. مەن «الىبەكتى اربالارىڭىزعا مىنگىزە كەتىڭىز» دەدىم. ول «ويلانايىق» دەدى.
— وندا جاقسى بولدى عوي...
ستۋدەنتتەر «سۇم كىسىگە» ۇيعارعان ءابدۋالي شاي ۇستىندە بۇلارمەن شۇيىركەلەسىپ سوزگە كىرىسپەدى. الدەنەنى ءويلاپ-پىشىپ وتىرعان ادامنىڭ كەيپىمەن كوزىن جۇما ءتۇسىپ، شايدى سوراپتاپ ۇرتتاپ وتىردى دا:
— مەن پىشپەككە بارىپ قايتامىن، جىگىتتەر. مىنا بالانى دا ارباعا مىنگىزە كەت دەدىم جيرەنبايعا. ول ادام جانە جۇك تاسيتىن ارباكەش قوي. پۇل تولەمەي-اق مىنگىزەر وقۋشى بالانى، — دەدى.
جاقيا مەن ورازالى جامىراپ:
— راقمەت، ابدەكە. ءۇيى جاعىنان كەلىپ كەت دەگەن حات الىپ ەدى، سىزبەن بىرگە تەز كەتسە جولى بولدى. مىڭ راقمەت، ابدەكە، — دەستى.
— ەرتەڭ، اللا بۇيىرسا، تاڭ سارىدەن ءجۇرىپ كەتەمىز.
شايدان كەيىن ۇشەۋى ءوز بولمەسىندە تاعى دا ءوز قامدارىنا كىرىستى. الىبەك ساندىقشا-كارزىڭكەسىن مۇقياتتاپ بايلاستىردى، ورازالى كىتابىنا ءۇڭىلدى.
— ۇلكەن وزگەرىس، بالدار. تۇنىپ تۇرعان فەوداليزمنىڭ ۇيتقىسىن بۇزىپ: ارقانىڭ شورمانوۆتارىن، جەتىسۋدىڭ وردابايەۆتارىن ورنىنان ىعىستىرىپ، جەر اۋدارۋ «كىشكەنە توڭكەرىس»، قازاق دالاسىنداعى كىشكەنە وكتيابر»، — دەپ گۋبكوم قىزمەتكەرى دۇرىس ايتتى...
— اينالايىن، قويشى! مەن دە ەستىگەنمىن بايلاردى جەر اۋدارادى دەپ، جەر اۋدارماق تۇگىل كەدەيلەر سولاردى ءپىسىرىپ جەسە دە كوڭىلىم باياعىداي...
— ورازالى، سەن تۇسىنبەيسىڭ. وتە ءىرى ۋاقيعا. بۇل — ەلدى دە، جەردى دە جاڭارتادى دەگەن ءسوز. ەسكى دۇنيەنىڭ مۇزى جارىلدى، ەندى سەڭى جۇرەدى، بالدار، سەندەر مۇنى تۇسىنۋلەرىڭ كەرەك.
— جارايدى، سوڭىنان، سوڭىنان تۇسىنەرمىز، — دەدى ورازالى.
الىبەك سوزگە كىرىسپەدى. ول تەك قالايدا ورالعا جەتۋدىڭ، تەز جەتۋدىڭ قامىن ويلادى. الدا نە بارىن، نە بولارىن ويلاۋعا شاماسى كەلمەدى. ونىڭ كوز الدىندا گۇلجيھان تۇردى...
4
جازىقتا جورتىپ وتىرىپ جولدى ەداۋىر قىسقارتىپ العان اتتار تاۋ بوكتەرىنە ىلىككەن سوڭ اياڭعا ءبىرجولا كوشىپ الدى. ال، وردەن-ورگە تىرمىسىپ العا ۇمتىلا تۇسكەن قوس تورى جۇكتى فۋرگوندى ەكىنشى ءبىر توبەشىككە زورعا شىعاردى. ءبىر ۋاقىت ءورسىز جەردە وندىرە اياڭداپ، ءجۇرىس ەندى-ەندى تۇزەلەر دەگەندە تاعى ءور، تاعى دا توبەشىك كەلىپ قالادى.
«قاشان جەتەمىز پىشپەككە؟ قاشان مىنەم پويىزعا؟ قاشان ارىس، قاشان قىزىلوردا؟ قاشان؟.. قاشان؟.. — دەپ جىبىرلايدى الىبەكتىڭ ەرىندەرى، ءوزى تۇسە قالىپ وزگە اربامەن قاتارلاسا اياڭدايدى. ارباكەش ارىق قارا جيرەنباي دا ارباعا اسىلماعالى كوپ بولدى. ات بولدىرار، ءبىراق جيرەنباي بولدىرار ەمەس، ءجۇرىسى دە جەپ-جەڭىل، ءوزى دە قاڭباقشا دوڭگەلەيدى، دەلبەسى قولدا، اتقا جانامالاپ سوعىپ كەلەدى.
— توقماق جولى جاقىن، ەكى قونىپ پىشپەككە دە دىك ەتەمىز، — دەگەن شىعار دا ارباكەش. سول «دىك ەتەتىن» جولى ۇزىناعاشتىڭ اسۋى، ەكى كۇن تاۋعا شىعادى. تۇسەرى جارتى-اق ساعات. الدى قىرعىز ەلى. ەكى تاۋدىڭ عاجايىپ القابى. الىبەك بۇرىن ءبىر رەت جۇرگەن، جاقىن ەكەنى راس — قورداي جولى ءۇش كۇندىك، كۇن رايى بۇزىلسا پىشپەككە دەيىن ءتورت تاۋلىك تە بولىپ كەتەدى.
...«قاشان جەتەمىز؟ قاشان؟.. قاشان؟..
...وسى انا ءابدۋاليدى جاقيا «سۋ جۇقپاس سۇم ادام» دەيدى. راس شىعار. جاقاڭ بىلەدى. ۇيىندە بىزدەن بۇرىن تۇرىپ كەلەدى. مىنا تيەپ كەلە جاتقان ساندىقتار سونىكى شىعار. نە نارسە بار ەكەن ىشىندە؟ اۋىر. ورنىنان قوزعاپ بولمايدى. اتتاردىڭ مىقشىڭداۋىنا قاراعاندا ەكى ساندىق پەن ەكى كىسى ورگە قاراي اۋىر جۇك بولىپ كەلەدى»، — دەپ ويلاپ قويادى. الىبەك، ارباعا مىنەر كەزدە دە، اتتىڭ جۇگىن جەڭىلدەتۋ ءۇشىن تۇسەر كەزىندە دە.
قانشاما اسىقسا دا، قانشاما «قاشان جەتەمىندى» جيىلەتسە دە جول الىس، تاۋ سىلەمى تاۋسىلار ەمەس، جۇك تە جەڭىلەيەر ەمەس.
جول ۇزاق، اڭگىمەدەن وزگە ەرمەك جوق.
— جيرەكە، اڭگىمە ايتىڭىز، — دەدى الىبەك ارباكەشكە، كەلەسى ءبىر ءدوڭنىڭ ۇستىنە شىعىپ، ءورسىز جازىق جولمەن ءجۇرىپ، اياڭ سۋىتۋعا ارباعا اسىلعان كەزدە. — وسى ءبىزدىڭ ابدەكەڭ قوساعاسى، ەل اعاسى بولعان ادام-اۋ، ءجون-جوسىقتى كوپ بىلەدى.
جيرەنبايدىڭ دا ءىشى پىسىپ كەلە جاتسا كەرەك، جاس جىگىتتىڭ سۇراعىنا ىلەسە جاۋاپ قايىردى.
— ەل اعاسى؟ ەل اعاسى دەۋگە دە، قالا اعاسى دەۋگە دە بولادى. ويتكەنى ەلدەن گورى بۇل جىگىت قالادا كوبىرەك تۇرىپ كەلەدى. كوپتەن بەرى-اق قالانىڭ بەلدى جىگىتتەرىنىڭ ءبىرى بولىپ سانالادى. ارينە، ابدۋاليدەن دە ءىرى ادامدار كوپ.
الىبەك ءسال ويلاندى دا، جاقيانىڭ «وسى ءابدۋالي كوپ سۇمنىڭ ءبىرى» دەگەنى ەرىكسىز اۋزىنا ءتۇسىپ كەتىپ:
— سۇم ادام عوي ءوزى، — دەپ قالدى.
— قاراعىم، جۇرتتىڭ كوبى سۇم عوي، وسى كۇنى. بۇل كىسى سۇم دا شىعار، الايدا ۇلكەن تابىسكەر ادام. سىزدەردەن پاتەر اقىعا قانشا سومنان الادى؟
— ون سومنان.
— ءىم-م، ۇشەۋىڭنەن وتىز سوم دە...
ارباكەش الدەنەنى كۇبىرلەپ ەسەپتەي باستادى دا، ازدان كەيىن:
— تاماعى ىشىندە عوي، ون سومنىڭ؟ — دەپ انىقتاي ءتۇستى.
— ءيا، تاماق قوجايىننان.
— ءىم-م، جيىرما سوم تازا قالتادا قالادى ەكەن. استىقتىڭ پۇتى ەلۋ تيىن، قويدىڭ كوكەسى بەس سوم بازاردا. قالاشا تاماقتانعاندا ايىنا ءبىر قويدىڭ ەتىن جەمەيسىڭدەر، ءبىر پۇتتان ارتىق نان دا كەتپەيدى سەندەرگە. شاي-سۋ ءبارىن ەسەپتەگەندە ۇشەۋىڭنەن ون-اق سوم جۇمسايدى...
مىنا ەسەپ الىبەكتىڭ ويىنا كەلگەن ەسەپ ەمەس ەدى، ول تاڭ قالعان ءپىشىن كورسەتتى.
— بۇل ەشتەڭە ەمەس، — دەدى ارىق قارا كىسى. — ابدەكەڭدەردىڭ تابىسى ءبىزدىڭ تيىنداپ-تەبەندەپ جيناعانىمىزدان ون ەسە، ون ەسە ەمەس-اۋ ءجۇز ەسە كوپ.
— ءسىز قانشا تاباسىز؟
— ءبىزدىڭ بار كاسىبىمىز وسى پىشپەك پەن الماتى اراسىندا ەپتەپ ادام تاسۋ مەن جۇك تاسۋ.
— ايىنا ءۇش-تورت رەت قاتىنايتىن شىعارسىز؟
— ونان كوپ ەمەس. سونداعى بار تابىسىمىز: ەڭ ءارى كەتسە قىرىق، ەلۋ سوم.
الىبەك بايقاماي ءىشىن تارتىپ قالدى.
— ونىڭ تاڭداناتىن نەسى بار، قاراعىم، انا ون ەسە، ءجۇز ەسە ارتىق تاباتىن ابدەكەڭدەردى ايت!
— جيرەكە، تاڭدانعانىم: قوي بازاردا بەس سوم دەيسىز. ءسىز ايىنا ون قوي تاپقاندا، انا كىسى ون ەسە ارتىق تاپسا، سوندا ءجۇز قوي، ياكي بەس ءجۇز سوم تاپقانى ما؟ سونداي توگىلگەن اقشالى قانداي كاسىپ ول؟
— ە، بالا ەكەنسىڭ عوي، قاراعىم. ءوز اكە-شەشەڭ نە كاسىپ جاسايدى؟
– اكەم قايتىس بولعان. شەشەم كارى. ءىنىم بار. ورتاشا داۋلەت — ءبىر ءۇيىر جىلقى، سونسوڭ قوي، قوزى دەگەن سياقتى. ساۋىن سيىر اركىمدە دە بار عوي.
جيرەنباي تاعى دا كۇبىرلەپ ءوزىنىڭ ىشكى ەسەپ-شوتىنا قاعىپ:
— بار داۋلەتىڭ، ىنىڭمەن ەكەۋىڭنىڭ، ەگەردە ءبىر ءۇيىر جىلقى، ءبىر قورا قويلارىڭ بولسا، بەس-التى بۇزاۋلى سيىر بولسا، سوندا دا ابدەكەڭدەردىڭ ءبىر جىلدىڭ تابىسىنىڭ ۇزەڭگىسىنەن دە كەلمەيدى.
الىبەك باسىن شايقاپ الىپ:
جيرەكە، ءسىز وتە اسىرىپ جىبەرگەن جوقسىز با؟ ابدەكەڭ تاپ سونداي قالتالى كاپيتاليست سياقتى ەمەس قوي. اشەيىن، قالانىڭ ەتى ءتىرى ازاماتى ءتارىزدى.
— «كەمەدەگىنىڭ جانى ءبىر» دەيدى قازاق. سونداي-اق ساپارلاس ادام، سىرلاس دەسەدى. ەشكىمگە سىر شاشار جىگىت سياقتى كورىنبەيسىڭ، وقىپ جۇرگەن قازاقتىڭ كورگەندى بالاسى عوي دەپ تانيمىن، قاراعىم، ءوزىڭدى. سەن تىڭدا، مەن ايتايىن ابدەكەڭنىڭ كىم ەكەنىن، ونىڭ كىمدەرمەن قول ۇستاسىپ كەلە جاتقانىن. ابدەكەڭ جاقسى كىسى. سوزىندە تۇرادى. جاقسىلىق ەتەمىن دەسە ەتەدى. كوپتى كورگەن، كوپ بىلەتىن ادام. بۇل كىسى وزىنەن دە كوپ ءبىلىمدى، ۇلكەن وقىمىستى، داۋلەتى توگىلىپ جاتىر دەرلىك، اتاعى ءبۇتىن جەتىسۋعا، پىشپەك پەن اۋليەاتاعا، شىمكەنت پەن تاشكەنتكە ءمالىم عالي دەيتىن ادامنىڭ كوپ جۇرەتىن، ءىسىن ىستەسەتىن وڭ قولى. عالي وردابايەۆتىڭ اتقوسشىسى. عالي وردابايەۆتى ەستىگەنىڭ بار شىعار؟
— از-مۇز. سىرتىنان عانا ەستيمىز. قالادا ءۇيى بار ەمەس پە؟
— ءبىر ەمەس، بىرنەشە ءۇيى بار. مەكەن-جايى، مالى، بايبىشەسى مىنا تومەندە ىلە بويىندا. ءوزى كوبىنەسە وسىندا، پىشپەكتە، سونسوڭ تاشكەندە بولىڭقىرايدى. قالادا ۇلكەن جايى، سۇلۋ توقالى بار. ءقازىر اڭگىمەگە ءىلىنىپ ءجۇر دەيدى...
الىبەكتىڭ بۇرىن-سوڭدى قۇلاعىنا شالا-شارپى تيگەن اڭگىمەلەر، كەشەگى جاقيانىڭ ەلگە ۇگىت-ناسيحات ىسىنە اتتانعانى — مىنا قارا ساقال ارىقشا كىسىنىڭ اڭگىمەسىن تولىقتىرا تۇسكەندەي بولدى. «ۇلكەن وزگەرىس دەگەندەرى وسى ەكەن» دەدى ول ىشىنەن.
— ال، ابدەكەڭ جايىندا ءسىز اڭگىمەڭىزدى اياقتاعان جوقسىز. «وڭ قولى» دەگەنىڭىزدىڭ ءمانىسى قالاي؟
— ابدەكەڭ دە سول عالي وردابايەۆ سياقتى ءوز شاماسىنا بىلگىر، ىسكەر، وزىنە لايىق داۋلەت جيناي باستاعان ەتى ءتىرى ازامات. ونىڭ دا پىشپەكتە ءۇيى بار، — ارباكەش ارقاسىن تىرەپ وتىرعان ەكى ۇلكەن ساندىققا قاراپ قويدى. — «سوندا ءتۇسىر» دەدى. بۇل شامالاۋىمشا سول عالي وردابايەۆتىڭ جيھازى...
— قانداي جيھازى؟ ەكى ساندىق اسا كوپ جيھاز ەمەس قوي.
— جيھازدىڭ جيھازى بار. كەشە كەشتە تيەگەندە قۇلاعىم شالىپ قالدى؛ تاي جىبەكتەر بولۋى كەرەك. ەكى ساندىقتا جۇڭگو جىبەگىنىڭ ون-ون بەس تايى جاتسا — قانشا پۇل بولارىن بىلەسىڭ بە؟ سونسوڭ: ءابدۋالي ءوزى شامالعان بەتتەگى مالدى پىشپەك بازارىنا ايداتتىرۋ قامىندا. ەرتەڭ بىزبەن قاتار و دا توقماققا جەتەدى.
— كوپ مال ما ەكەن؟
— جىلقى مەن قوي، قانشا ەكەنىن اللا ءبىلسىن. بۇل ءبىراق عالي وردابايەۆتىڭ ءوز مالى. ال، ءابدۋالي بۇرىن سوناۋ قۇلجادان، اقسۋ مەن كوكسۋدان جىلجىعان مالدى الماتى مەن پىشپەك، ءارى كەتسە اۋليەاتا، شىمكەنتكە جەتكىزدىرەتىن. اسىرەسە سوڭعى ون جىل ىشىندە ەڭ كەمى ميلليون قوي وتكىزگەن شىعار. قارجى عاليدىكى، الۋ، ايداتۋ، ساتتىرۋ ابدەكەڭدەردىڭ جۇمىسى. ايداۋشى باسقا. ءبارى اقشانىڭ قۇدىرەتى عوي. ابدەكەڭدەر قوي باسىنا ون تيىننان پايدا قىلسا دا جىلىنا ءبىر ساندىق پۇل تاپپاي ما؟ مىنە، ابدەكەڭ ەندى سول اڭگىمەگە ىلىككەن عالي وردابايەۆتىڭ دۇنيە-مۇلكىن رەتتەتىپ جاتىر. مەن سولاي عوي دەپ شامالايمىن. قاتە بولسا قۇداي كەشىرcءىن. ءبىراق، قاراعىم، تىسىڭنەن شىعارما، ءبارى دە ءوزىمىزدىڭ قازاقتىڭ بالاسى عوي. ون سەگىزىنشى جىلعى اپات توڭكەرىستە وسى ءابدۋالي مامىتبەكوۆتىڭ اكەسىن اقتار اتىپ كەتكەن. اكەسى دە ەتى ءتىرى كىسى ەدى.
...كەشەگى ءبىزدىڭ فيلوسوف جاقيانىڭ «جەتىسۋدىڭ وردابايەۆتارى» دەگەنى وسى ەكەن عوي. ورالدىڭ كىمى دەپ ەدى؟.. مۇحامەتشيندەرى دەگەن جوق قوي... اقمەتشەنىڭ دە ءىرى داۋلەتتى ەكەنىن، اۋىزعا ىلىككەن بەدەلدى اكىم بولعانىن جانە ونىڭ ۇستىنە ءبۇتىن قوسشى كەدەيلەردىڭ، اسىرەسە قوعابايلاردىڭ: «اقسۇيەك»، «قىردىڭ شىنجىر بالاق، شۇبار ءتوسى» دەگەن اتتاردى اقمەتشەگە ءتىزىپ تاعىپ ايتاتىنىن ءوز قۇلاعىمەن ەستىسە دە الىبەك ونى قوسقىسى كەلمەدى. بۇل مۇمكىن ەمەس سياقتاندى. ونىڭ وي تۇبىندەگى كوپ سەنىمنىڭ ءبىرى: «بۇل مىڭعىرعان باي ەمەس، عىلىم تىلىنە بەت بۇرعان پايدالى ادام عوي»، — دەگىزە بەردى. جانە گۇلجيھان!
گۇلجيھاننىڭ تاعدىرى... ونىڭ باسىنداعى اۋىر قايعى الىبەككە ءالى جەتپەدى...
ەكىنشى تاراۋ
1
كورپەسىن تاس بۇركەنىپ الىپ قىز ءالى سولقىلداپ جاتىر. ول شام سونەر-سونبەستەن-اق جىلاي باستاپ ەدى. Miنe ءتۇننىڭ دە الدەبىر ۋاعى بولدى.
كەمپىر ءبارىن ەستىپ جاتتى — ونىڭ ورنىنان نەشە رەت اۋناپ تۇسكەنىن دە، ءتىپتى كورپەسىنىڭ قالاي ىسىرىلىپ كەتكەنىن، ونى قالاي بۇركەنگەنىن دە ەستىدى. ءۇي ءىشى تاس قاراڭعى بولسا دا كەمپىر كوزى ءبارىن كورىپ جاتقانداي. قىز وڭ جاقتا ءوزى سالىپ بەرگەن قۇس توسەكتىڭ ۇستىندە، توسەك تە ۇلكەن، كادىمگى ءوزىنىڭ ەسكى قۇس توسەگى. ءبىراق تىسى دا جاڭا، مامىعى دا جۇمساق، جامباسقا باتار ءبىر ىرمەگى جوق. بىرگە جاساسىپ كەلە جاتقان كونە توسەك دەرلىك ەمەس. جاستىعى دا سونداي عوي. ءبارى قولايلى. ۇستىنە جامىلعانى قىزدىڭ ءوز ءشايى كورپەسى. ۇكىدەي سالماعى جوق، نە تۇنشىعارلىق، نە اۋىرلارلىق جامىلعى ەمەس. ءۇي دە كەڭ. وتە كەڭ. قازان جاقتاعى كەمپىر مەن ەكى ارالىق ەل كوشكەندەي ەجەلگى ءتور مەن بوساعاسى ەندەپ جاتاتىن قاجىنىڭ سەگىز قانات كيىز ءۇيى عوي. ءجۇنىس قاجىنىڭ.
ءبىر كەزدە ءتورت بالاعا تولى ءتور ءقازىر بوس قالعان. باس كوتەرگەن جالعىز ادىلبەك تە سىرتتا، مال شەتىندە. جازدىگۇنى ول ۇيگە جاتىپ كورگەن ەمەس. بۇگىن دە سولاي. الپىستان اسقان كارى كەمپىر جاس كەلىنمەن ءوزى عانا. ۇلكەن كەلىن، ۇلكەن بالا — اۋلاقتا، ولاردىڭ ءوز قامى، ءوز وشاعى بار. بار ءۇمىت الىبەك پەن ادىلبەكتە. اسىرەسە ادىلبەكتە. ويتكەنى الىبەكجانى دا الىستا. كىم بىلەدى، ەرتەڭ ول دا ءوز جونىمەن جىراققا تارتىپ جۇرە مە!
...بۇل بايعۇس بالانىڭ دا ءوز قايعىسى وزىنە جەتەدى. جالعىز اكەسى بولسا اناۋ قاراڭعى ۇيگە قامالىپ قالعانى. كەلگەننەن بەرى جىلاۋ، كەلگەننەن بەرى جەرگە ءۇڭىلۋ. بۇل مىنا ۇيگە سۇيەۋ. مىنا دۇنيەگە تىرەك بولىپ كەتكەنشە قاشان! ءالى سولقىلداپ جاتىر. قالاي جۇباتارسىڭ.
— گۇلجيھان قاراعىم، جىلاما؟ جىلاما، قاراعىم...
سولقىلى ءسال باسەڭدەگەن قىز بۇل مەيىرىمدى سوزگە ونان ءارى ەگىلە تۇسەدى.
— ...ءتاڭىرىنىڭ ءىسى. كونۋ كەرەك...
نەشە رەت ايتتى مۇنى. ەسەبى جوق. كونە ادامنىڭ ويى دا كونە. كونە بولسا دا كوپتى كورگەن جاننىڭ ۇيرەنشىكتى جۇبانىشى، ۇيرەنشىكتى تىلەك. ءتاڭىرىنىڭ ءىسى ەمەس پە كوكتى-جەردى بار قىلعان! جاساعاننىڭ ءىسى ەمەس پە بەينەت پەن داۋلەتتى قوسا بەرگەن! قۇدىرەتتىڭ ءىسى ەمەس پە جاستى جەتكىزىپ كارىنى ەڭكەيتكەن. بۇعان بالىم كەمپىر تۇگىل جاس گۇلجيھان، وقىعان گۇلجيھان دا سەنەدى. ءبىراق جاس وي الدەقايدا جۇيرىك، الدەقايدا وتكىر.
...ءتاڭىرىڭنىڭ ءىسى! كوبى ءتاڭىرىڭنىڭ ءىسى. ءبىراق ادامنىڭ ءىسىن كارى كەمپىر بىلە مە. ول مەنىڭ بۇل ۇيگە ويلاماعان جەردەن ەرىكسىز كەلىپ قالعانىمدى قايدان ءبىلسىن! مەنىڭ اكەمنىڭ دوسىنان قاسى كوپ بولىپ كەتكەنىن سەزە مە ۇيدە وتىرعان كەمپىر. مەنىڭ جۇرەگىمدە نە سارىن بارىن ۇعار ما بۇل كۇنى ەتكەن سورلى جان. جاستاي انادان ايرىلدىم. الپەشتەگەن جالعىز اكەدەن ايرىلدىم...
قىز قاتتى وكسىپ جىبەردى.
— قاراعىم-اي، شارشادىڭ عوي. سابىر ەتسەيشى، شىداسايشى. اللانىڭ جازعانى. تاعدىردان وزمىش جوق... — دەدى دە كەمپىر باسىن كوتەرىپ الدى.
ول اينالا قارمانىپ شاپانىن ىزدەدى، ورنىنان تۇردى. كەبىسىن تاۋىپ كيدى، سىرتقا شىعۋعا بەت الدى.
— ...بەرىك بولۋ كەرەك. ۇزاق ءتۇندى ەگىلۋمەن ەتكىزۋ جارامايدى.
كەمپىر ەسىكتى سيپالاپ اشىپ، كۇبىر-كۇبىر سويلەپ ءجۇر؛ ءوزى دە كەز ىلمەي، ۇزاق كولبەپ، اقىرى سىرتقا شىقتى. سوندا دا وكسىگىن باسا الماي جاتقان قىزدى جۇباتۋمەن بولادى، وعان قىبىرلاپ ءجۇرىپ سۇيەنىش ايتادى.
قىز دا ءبارىن ءبىلىپ جاتىر. كەمپىردىڭ ەلجىرەگەن ءۇنىن ەستىپ-اق جاتىر. ءبىراق...
...شىنىمەن-اق ءتاڭىرىنىڭ جازعانى وسىلاي ما؟..
...ەلى-جۇرتىم قايدا؟
...تۋعان ءۇيىم قايدا؟
...پاپام قايدا؟
بولشەك-بولشەك ويلاردىڭ بىرىنەن ءبىرى اششى. قىز بۇرىنعىدان دا قاتتى وكسيدى. كەمپىر قىبىرلاپ ۇيگە كىرگەن كەزدە عانا سايابىر تارتقانداي. كەشەگى كۇننىڭ كەيپى ۇزدىكسىز تىزىلەدى. كوز الدىنان ءوتىپ جاتىر. سولار عانا ەرىكسىز جۇباتقانداي بولادى.
...الدىنان شىققان جان جوق ەدى، اربادان تۇسە بەرگەندە حالىق قاپتاپ كەتتى. «كەلىن كەلدى!»، «كەلىنشەك ءتۇستى!» — دەستى. ادام دەگەن ۇيدى-ۇيدەن قاپتاپ شىعىپ جاتىر. كارى-جاسى ارالاس. ايەلدەر، قىزدار دا بار. «كادىمگى اقمەتشەنىڭ قىزى ما؟»، «جيەن قىز!» «الىبەككە كىشكەنتايىنان ايتتىرىپ قويعان!»، «ادەمى ەكەن»، «تەك ءوڭى سولعىن ەكەن!»
و، ءتاڭىرى، سوزدەن جاڭبىر جاۋىپ جاتىر.
— قۇتتى بولسىن، شەشە! كەلىندى بولىپسىز!
– كەلىننىڭ اياعىنان دەگەن!
— قىزىعىن كورىڭىز... نەمەرە سۇيۋگە جازسىن!
— قولىڭىز ۇزاردى، شەشە!
...بارىنەن دە اۋىر، تىكەندەي قادالعانى حاديشا دەگەن ايەلدىڭ مىسقىلى.
«شىراعىم-اۋ، جەڭەشە-اۋ، كەلىن سياقتى ەمەس! شوشايعان بىردەمە. كوزى باقىرايىپ قاق تورگە وتىرىپ الىپتى. ەڭ بولماسا باسىندا جەلەگى دە جوق»، — دەپ بەتىن شىمشيدى قاسىنداعى ايەلگە سىبىرلاپ. ال، جىگىتتەر سىقىلىقتاپ «الىبەك ەمەس، ادىلبەكتىڭ ءوزى شىعار كەلىنشەك اكەلگەن، ايتپەسە كۇيەۋسىز كەلىن تۇسە مە؟» — دەپ كوزدەرىن قىسىسادى.
...كونۋ كەرەك دەپ وسىنى ايتا ما مىنا عازيز جان...
بىرنەشە كۇننەن بەرى، ءوڭ مەن ءتۇستىڭ ەكى اراسىندا، مەڭ-زەڭ حالدە كەلگەن، كوزىن ىلمەي شارشاعان گۇلجيھان تاڭ الدىندا ۇيىقتاپ كەتتى. كوپ ۋاقىت ءوتىپ كەتكەندەي بولدى. ءبىر كەز كوزىن اشقاندا ەكىنشى ءبىر دۇنيەدە جاتقانداي كورىندى.
جات ءۇي، باسقا ءۇي — جارقىراپ تۇر. جان جوق. تۇندىك شالقاسىنان قايىرىلعان. اسپان كوكپەڭبەك ءتۇرۋلى. ادەمى سامال سوعىپ كەتەدى. جەپ-جەڭىل!
راقات دۇنيە. ەرتەڭگى شاتتىق قۇشاعىندا...
ەرتەڭگى شاتتىڭ بار جەردە بىردەي. دالادا دا، اۋىلدا دا ەرتەڭگى كۇننىڭ شۇعىلاسى نۇر قۇيىپ تۇرادى. جانعا دا، تانگە دە راقات جەلى جەلپيدى. «شەگەن قۇدىقتاعى» ەرتەڭگى شاق وسىنداي. وڭاشا سامالدى ءۇي. اشىلعان تۇندىك، كوگىلدىر اسپان. ءۇنسىز توڭىرەك.
جۇپ-جۇمساق توسەك، بولىسكەي كەرەۋەت. قوزعالساڭ تەربەتەدى. ءشايى كورپە. سىرعىعانى سەزىلمەيدى. اينالا جىم-جىرت. جۇرگەن جاننىڭ قىبىرى بىلىنبەيدى. اۋلاقتاعى وشاق. ءسۇت پىسىرگەن ايەلدەردىڭ ءسوزى دە ەستىلمەيدى.
گۇلجيھاننىڭ قۇلاعىنا ەمىس-ەمىس دىبىس شالىندى. ۇزدىك-ۇزدىك ءسوز دە جەتتى. قايداعى ءسوز؟ ءۇي سىرتىندا ما؟ جوق. وشاق باسىندا...
— ءالى ۇيىقتاپ جاتىر ما؟
— جاس قوي... كەلىن!
— ەشتەمە كورمەي وسكەن بالا...
گۇلجيھان ۇشىپ كەلدى دە، كيىنە باستادى. شاشىن تۇزەۋگە اينالا قارمانىپ قالدى. ءبىراق... ءوز تۇسىندا تۇراتىن شار اينا قايدا؟ اينا تۇگىل بولىسكەي كەرەۋەت تە جوق! كەمپىر سالعان قۇس توسەك...
دىبىس ەندى ءۇي سىرتىنا شىقتى. تانىس دىبىس، قوڭىر ءۇن.
— ماما، الگى قوي تەرىسىنە تۇز جاعا سال. كۇن ىستىق، ءجۇنى ءجيدىپ كەتەر. كەلىنىڭ تۇرعان جوق پا؟ شاي-سۋ ازىرلەسەڭ جاقسى بولار ەدى. مەنىڭ قىردا جۇمىسىم بار.
...ادىلبەكتىڭ وكتەم قوڭىر ءۇنى. باتىل ءۇنى. قاتال جىگىتتىڭ قادالعان جەردەن قان الار ءۇنى!..
قىز قالاي تولقىپ كەتكەنىن بىلمەدى، ءون بويىن ىزا كەرنەدى. بار زۇلىمدىق سىرتتا سويلەگەن ادىلبەكتىڭ ۇنىندە، قايسار قارانىڭ ىستەگەن ىسىندە سياقتانىپ كەتتى.
...«مەنى الىپ كەلگەن وسى. ءبارى وسىنىڭ ءىسى! جاڭساق جولعا سالعان وسى ادىلبەك! مەن كەلەمىن بە، بۇل جەرگە وسى بولماسا؟! مەنىڭ جالعان جولعا تۇسۋىمە دە سەبەپشى. مەن وپاسىز قىز بولدىم. كوبىكتىنىڭ قارلىعاسى بولدىم. «قىز ون بەسكە جەتكەندە، وسپەسىن دەپ وركەنى جۇلىپ تا جاتىر ساقالدى» دەپ كوبىكتىنىڭ قارعىسى ماعان ايتقان قارعىس. نەگە مەن جالعىز اكەنى ۇمىتتىم. كەلەكە. مىسقىل. قاشىپ كەتكەن الىبەكتىڭ ورنىنا كەلدىم بە؟»
— ادىلبەك، مەنى تەكەگە الىپ باراسىڭ. پاپامنىڭ حابارىن بىلمەي مەن بۇل جەردە ءبىر ساعاتقا دا قالا المايمىن. مەن... مەن، — دەدى قىز بۋلىعىپ.
ۇيىقتاپ جاتىر دەگەن قىزدىڭ قالاي ويانعانىنا تاڭ قالىپ تۇرا قالعان ادىلبەك، ەندى ونىڭ وزىنەن دە وكتەم سويلەگەن سوزىنەن ساسىپ قالدى. ول قىزدان كوزىن المادى، قاپەلىمدە وزىنە-وزى سەنبەدى. قاراۋعا نازىك، ءجۇزى جۇمساق، وزگەشە ادەپتى سىزىلعان قىزدان مۇنداي ءسوز شىعادى دەپ ويلاماپ ەدى. جانە قالايشا تەز وزگەرىپ كەتكەنىنە اڭ-تاڭ. ءسوزىن جۇتىپ، بۋلىعىپ قالعانمەن كوزگە جاس الار ەمەس. قايراتقا ءمىنىپ، شاتىناپ كەتكەن. كەشەگى سولعىن تارتىپ، مۇڭعا باتقان كەلبەتتە، ءقازىر جاسىپ قالعاندىقتىڭ ءىزى دە جوق. جىلاۋعا بەيىم ۇلكەن كوزدەر جانا تۇسكەن. ءبۇتىن بەت ءالىبى، بارلىق دەنە ءبىتىمى جيىرىلىپ، ءتۇيىلىپ، شيراي قالعان. تۇنىمەن شىڭدالىپ، شيراتىلىپ شىققانداي.
قىزدىڭ كورەر كوزگە وزگەرگەنىن كورىپ جانە ونىڭ ءۇنىنىڭ قارسى جاۋاپقا جول قالدىرماعانىن بايقاپ ادىلبەك بويىنا سىڭگەن باتىل لەبىزدەن باس تارتتى. ول سىلاپ-سيپاۋعا كوشتى.
— گۇلجيھان، تارىلما، ەش نارسەگە تارىقپا. مەن قالادان شىعاردا-اق ايتتىم عوي وزىڭە. قاجەت دەسەڭ تەكەگە دە، تەكەدەن ءارى بارۋ كەرەك بولسا وعان دا اپارامىن دەپ. بۇل مەنىڭ قولىمنان كەلەدى. ال، ءقازىر جۋىن، تاران، ءشاي ىشەيىك، اڭگىمەلەسەيىك. شايدان كەيىن وزەن باسىنا بارىپ قايت، سەيىلدە، كوڭىلىڭدى كوتەر.
— تاماقتان اس وتپەيدى پاپامدى كورمەي تۇرىپ. ەڭ بولماسا ءبىر حابارىن ەستۋىم كەرەك...
– گۇلجيھان، مەن ايتتىم عوي، تەكەگە الىپ بارامىن دەپ.
ادىلبەك بوگەلىپ قالىپ، قاباعىن شىتىپ ەدى، گۇلجيھان مۇنى وزىنشە ءتۇسىندى: قاتال مىنەزىنە كوشكەلى تۇر دەپ ويلادى.
— اتتى ءقازىر جەكپەسەڭ، مەن جاياۋ كەتەمىن، — دەدى.
«بۇل قايسارلىق قايدان شىقتى دەپ بولماس: بولات توكتى نەمەنى قايىستىرا بەرسەڭ شارت سىنىپ تا كەتەر»، — دەپ ءتۇيدى ادىلبەك قىزدىڭ بەت قايتپاس نيەتىن كورىپ.
— جارايدى جەگەيىن. ات ازداپ تىنىقسىن، وتىن قاندىرسىن. كەشە الپىس شاقىرىم جەر ءجۇرىپ كەلدىك، بولدىرىپ قالسا جولدا بوسقا وتىرامىز. — ول قىز قارسى جاۋاپ قاتپاسىن دەپ ەسىكتەن داۋىستادى: — ماما، شايىڭدى ازىرلە. ءبىز تۇستەن كەيىن تەكەگە جۇرەتىن بولدىق.
— ادىلبەكجان-اۋ، — دەدى بۇلاردىڭ سوزىنە قۇلاعىن توسا باستاعان كەمپىر. — مەن قاعىس ەسىتتىم بە، الدە دۇرىسى سول ما؟
— ءيا، ماما. جۇرەمىز. گۇلجيھان ەكەۋمىز جۇرەمىز.
جيەننىڭ حال-جايىن بىلۋگە بارامىز، تەكەگە بارامىز، — دەدى ول بۋىنداپ بايانداپ.
— و، جاساعان، كەلمەي جاتىپ ۇزاق ساپارعا اتتانادى دە. ءبىرىڭ اندا، ءبىرىڭ مۇندا تاعى الىستاعى قالاعا جۇرمەكسىڭدەر.
— ماما، ءجونى سولاي. جيەننىڭ اڭگىمەگە ىلىككەنىن ەستىدىڭ عوي. مىنە، سول كىسىنىڭ قانداي جاعدايدا ەكەنىن ءبىلۋ، جاردەمدەسۋ تەك قانا گۇلجيھاننىڭ بورىشى ەمەس، ءبىزدىڭ دە... مەنىڭ دە بورىشىم.
— ءيا، قاراعىم، سولاي عوي. تۋىسقانعا تۋىسقان، جاقىنعا جاقىن قول ۇشىن بەرمەسە، نە بولادى، — دەپ كەمپىر كونە كەتتى. «تاعى دا الىسقا كەتەسىڭدەر مە»، — دەپ ۋايىمداعان ادام، ەندى مەيىرباندىق نيەتكە كوشتى. — تارىققان ادامعا، زارىققان پەندەگە كورسەتكەن جاقسىلىق تاڭدا ءتاڭىر الدىندا قايتادى.
— ءيا، ءيا، ماما!
بۇگىن ەرتە تۇرىپ، قىستاۋداعى ءشوپ ماشيناسىنا بارامىن دەگەن ادىلبەك نە ىستەرىن بىلمەدى. مىنا گۇلجيھاننىڭ كولدەنەڭ ساپارى، ونىڭ ۇستىنە ويلاماعان جەردەن تاعى دا تەكەگە ءجۇرۋ — جۇمىسقا كەسىرىن تيگىزدى. جۇرمەۋگە لاج جوق. جاقىن، تۋىس، جالعىز قىزىنان باسقا بۇتا قالماعان اقمەتشەگە قول ۇشىن بەرمەۋ — ەڭ بولماسا قىزىن كوزىنە كورسەتپەۋ ادامشىلىق پا؟ «قالاي دا مۇنى ەندى تەز ىستەۋ كەرەك. تەزدەتىپ بارىپ-قايتۋ كەرەك. ايتپەسە، مەن دە جالعىزبىن، جۇمىس باستان اسادى»، — دەپ قورىتتى ادىلبەك ىشىنەن.
— تۇستەن كەيىن جۇرەمىز. بۇگىن قالاعا جەتىپ قونامىز. اتقا قيىن بولسا دا...
قىز ەندى قايتىپ ءتىل قاتپادى. «اتتى ءقازىر جەكپەسەڭ، جاياۋ كەتەمىن»، — دەگەن ءسوزدىڭ قاتتى تيگەنىن جاقسى سەزدى. وسىنى جۇمسارتايىن دەگەن جانشا، ول قايناعان ساماۋىرىندى ءوزى كوتەرىپ اكەلىپ، قازان جاقتا كۇيبەڭدەگەن كەمپىردىڭ جابدىعىن تەزدەتە باستادى. شايدى ءوزى قۇيدى.
— اينالايىن، قاراعىم، ءوزىمىزدىڭ گۇلجيھان... — دەپ كەمپىر مەيىرلەنە ءتۇستى دە، قىزعا ايتار ءسوزىن ىركىپ قالدى. ىرىكپەسكە نە شارا! تۇنىمەن سولقىلداعان قىز تاعى ەڭىرەمەي مە! ول اقىرىن عانا كۇرسىنىپ قويدى. وي اۋىر. اۋىر ويدى ىركۋ دە اۋىر.
الىبەك تەز ءجۇرىپ كەتكەننەن بەرى جانە اقمەتشە سوزگە ىلىكتى دەگەننەن كەيىن كەمپىردىڭ كوڭىلى ەلسىز قالعان جايلاۋداي ەدى، كادىمگى اڭىراپ بوس جاتقان قۇلازىعان دالاداي ەدى. ال، الدىنا وڭگەرگەن توقتىداي ەتىپ، گۇلجيھاننىڭ ءبىر ءوزىن ادىلبەك ارباعا سالىپ الىپ كەلگەندە كەمپىر بەلىنەن شويىرىلىپ وتىرا كەتكەن. نە ايتۋعا، قالاي ءتىل قاتۋعا دارمەنى كەلمەي قالدى. دۇنيە وزگەرىپ، جەر توڭكەرىلىپ بارا جاتقانداي. اتاقتى اقمەتشە، ءبىر ەلدىڭ اۋزىمەن قۇس تىستەگەن ءامىرشىسى. اباقتىعا ءتۇستى دەگەن نە سۇمدىق! بالاسى قارشىعا بەتىمەن جوق بولدى دەگەن نە عالامات! ال، جالعىز قىزى جاساۋسىز، جەڭگەسىز، قۇرمەتسىز، بولاشاق ءتاڭىرى قوساقتاعان جەرىنە جەتىم قىزداي جالعىز كەلۋى دە سۇمدىقتىڭ باسى؟! ونىڭ ۇستىنە قۇداي قوسىپ اتاسى اق باتاسىن بەرىپ اتاستىرعان حالەل جۇپىسىن الىبەكتىڭ ءوزى بارىپ الماي، ىنىسىنە اكەلدىردى دەگەن نە ىرىم! بارىنەن دە بۇرىن جۇرت الدىندا نە دەمەكپىز؟ اتا-بابانىڭ جورالعىسى بۇزىلعانىن قالاي قابىلدايمىز؟! زامان شىنىمەن وزگەرگەنى مە؟ شىنىمەن الەم تەرىس اينالعانى ما؟ كەلىن تۇسەردەگى شادىمان-شاتتىق قايدا؟! دۋىلداعان جاستار مەن ۇلكەندەردىڭ ءدۇبىلىسى قايدا جوعالدى! اتا سالتى، بابا جولى قايدا؟! سالتاناتتى توي، قۋانىشتى جيىن ەندى بۇدان بىلاي ءبىرجولا قوشتاسىپ كەتكەنى مە؟ اتاقتى تانا قارجاۋدىڭ قىزى ايبارشادان تۋعان، ءوز ەلىندە اقىلدى قىز، كەلگەن جەرىندە بالىم بايبىشە اتانعان، ءبىر ەلدىڭ تۇتقاسىنداي ايگىلى ءجۇنىس قاجىنىڭ بالىم كەمپىرى اتانعان، بالا وسىرگەن، ەر ازامات اكىم ۇلىنا دۇبىرلەتىپ ءبۇتىن بايباقتىعا بيلىك ايتقىزعان، ب ا ق، باتا دارىعان بالىم كەمپىر بۇگىن بار سىي-قۇرمەتتەن جۇرداي، جەتىم قىزداي ەتىپ كەلىن كىرگىزگەنى مە؟!.
وي اۋىر. اۋىر ويدى ىشكە ىركۋ ونان دا اۋىر.
كەمپىر تەك كۇرسىنە تۇسەدى.
ۇلكەن كىسى كۇرسىنۋگە عانا بەيىم. بوگەتتەپ بەلىن تاس بۋىپ، اعىسىن باسقا جاققا بۇرىپ جىبەرگەن وزەندەي، ءومىردىڭ قۇرت وزگەرىسى اتا سالتتىڭ قارا شاڭىراعى ءجۇنىس حاجىنىڭ ۇيىنە كەلىپ تىرەلگەنىن كەمپىر قايدان ءبىلسىن؟ ول تەك كۇرسىنەدى، كۇرسىنەدى دە، وتكەندى جوقتايدى. ونىڭ كىشى بالاسى عانا قارت انانىڭ تىرەگى سياقتى. جۇلقىنىپ ءوسىپ كەلە جاتىر...
ال، الىبەگى شە؟ كىم بىلەدى! مىنا قاسىرەت تورىنا تىرمالعان گۇلجيھانعا دا قول ۇشىن بەرە الماي جۇرە مە!
ۇلكەن ۇيدە ءۇش ادام: ۇشەۋىندە ءۇش تىلەك. ءۇش ءۇمىت. مۇنىڭ نە بولارىن، قايدا بارىپ تىرەلەرىن بولجاۋعا ولاردىڭ شاماسى كەلە مە؟
2
سونان كەيىن حاكىم جەتىپ كەلدى...
«ادىلبەك كەلىپ كەتتى... گۇلجيھاندى ەلگە الىپ كەتتى»، — دەگەن قام كوڭىل مەڭدىقىز.
بۇل كۇتپەگەن، ويلاماعان جەردەن كەزدەسكەن جايعا حاكىمنىڭ ءىشى مۇزداي بولىپ جۇرە بەرىپ ەدى. ءتۇسى دە سۇرلانىپ كەتكەن. ءبىراق، مەڭدىقىزدى جازعىرۋعا ونىڭ باتىلى بارمادى، جارىن ايادى. سوڭعى كەزدە بۇل دا مۇڭدى، بۇل دا ۇرەيلى. الىبەكتى «شەگەن قۇدىققا» جىبەرگەن «ايىبى» باتىپ جۇرگەن. ونىڭ ۇستىنە باس كەسەر قۇنىسكەرەيدىڭ ۇركىتكەنى قانداي اۋىر بولدى. دەرتكە ۇشىراتتى. ايەل ادام، قىزعا دا جانى اشيدى...
«بۇل جوق جەردەن شيەلەنىسكەن ءجىپتىڭ ءتۇيىنىن قالاي جازىپ جىبەرۋ كەرەك؟» — ويلانىپ ءبىراز وتىردى دا حاكىم: — «قالايدا ەلگە بارىپ، سول جەردەن ءبىر ءجونىن تابارمىن»، — دەپ اتشىسىنا كەلدى دە، اربا جەكپەي، سالت ءمىنىپ قىرعا شىعىپ كەتتى. تەزىرەك جانە جالعىز ءجۇرۋدىڭ قامىن كوزدەدى.
— اينالايىن، حاكىمجانىم! الىستاپ كەتىپ، ءۇيدى كورمەي قويدىڭدار عوي. كەلدىڭ بە ايتەۋىر، اينالايىن...
بالىم كەمپىر كوزىنە جاس الدى.
— ماما-اۋ، نەگە جىلايسىڭ؟ مەنىڭ كەلگەنىمە تاڭىرقاپ، نەگە كەلىپ قالدى دەپ جىلايسىڭ با؟ — دەپ حاكىم كۇلىپ، بوس كوڭىل كەمپىردىڭ ارقاسىنان قاعىپ، بەتىن توستى.
— اينالايىن. اينالايىن! — دەپ كەمپىر مىرسىلداعان كۇيى ونىڭ بەتىنەن سۇيە بەردى.
— جاقسى، ماما، جاقسى. قاتتى ساعىنعان ەكەنسىڭ. ءبىراق، جۇما سايىن كەلسەم دە وسى جىلاۋ، ساعان ءبارىبىر.
— قايدان جۇما سايىن... كوكتەمنەن بەرى توبەڭدى كورسەتكەن جوقسىڭ.
— ءوزىم كەلە الماسام دا، اماندىق ءبىلدىرىپ ادام جىبەردىم عوي، ماما. اناۋ كۇنى مىنا كىشى بالاڭ دا بارىپ قايتتى. كەشە تاعى دا بارىپ...
حاكىم «گۇلجيھاندى الىپ كەتتى» دەگەن ءسوزدى جۇتىپ قالدى. بۇل ءوزى قولداماعان ءىستى ءىنىسىنىڭ بىربەتكەيلىكپەن «مەن بىلەمگە» سالۋىن سوگىپ وتپەكشى بولىپ ەدى، ءبىراق بۇل كەكەتۋدەن ەشتەڭە شىقپايتىنىن اقىلعا سالىپ جايىمەن تۇسىندىرەرمىن دەپ ويلادى، ەسكى ۇعىمعا سۇيەنگەن كەمپىردىڭ جۇرەگىنە قاتال ۇكىممەن جارا سالارمىن، دەپ قورىقتى. ويتكەنى بۇل سياقتى باتىل قادام، كامىل-اق، كەمپىرمەن اقىلداسقان قادام ەكەنىن حاكىم قالادان شىقپاي تۇرىپ بولجاعان ەدى. ول كەمپىردىڭ قۇشاعىنان بوسانعاننان كەيىن، سۇپ-سۇر بولىپ وڭ جاقتا وتىرعان گۇلجيھانعا قالاي امانداسارىن بىلمەي بوگەلدى. قىز تومەن قاراپ وتىر. ەگەر كوزىنە كوزى تۇسسە دىبىسسىز باس يزەپ امانداسار ەدى. ال، اتىن اتاپ امان-ساۋلىق سۇراۋ، بولعان ءىستى بەكىتىپ وسى ۇيگە كەلىن بولىپ كەلگەنىن قولداۋمەن تەڭ. جانە ءوز قولىمەن مال-مۇلكىن كامپەسكەلەتىپ، اكەسىن تۇتقىنداۋعا رۇقسات بەرگەن قىزعا ەش نارسە بولماعانداي-اق، جىلى جۇزدەسە قالۋ ادامعا لايىق ەمەس.
— سالامات پا، شىراق، — دەدى حاكىم كوبىنەسە تانىc ەمەس جاستارعا ايتىلاتىن كوپكە ورتاق «شىراق» دەگەن ءسوزدى اتى ورنىنا قولدانىپ.
قىز باسىن دا يزەگەن جوق، ءجۇزىن دە بۇرعان جوق، بۇل امانداسۋدىڭ وزىنە ارنالعانىن بىلسە دە سەزبەگەندەي، ول بەينە ءبىر قۋىرشاق تارىزدەندى. حاكىم قاباعىن تىرجيتتى دا، الدەكىم بايقاپ قالدى ما دەپ قىسىلا باستادى، ءجۇزىن تەز اناسىنا بۇردى:
— مەڭدىقىز كەلىنىڭ «شەشەم قارتايدى، ءۇي ءىشىنىڭ بىتپەيتىن ۇساق تاۋقىمەتىنەن قۇتقارسام»، — دەپ ارمان وتەدى، — دەپ ءبىر قويدى.
كەمپىر وعان دا بوساپ:
— اينالايىن، مەڭدىقىز كەلىنىم... ول ادام عوي. ءومىرى مەنى اياۋمەن كەلەدى، — دەپ جالما-جان قۇلاعىن تۇرە باستادى. — ءۇي ءىشىنىڭ ۇزاق تاۋقىمەتىنەن قۇتقارسام دەي مە؟ ول قالاي دەگەنى، حاكىمجان-اۋ؟
حاكىم اسىقپادى. ول ويىنداعى ۇلكەن ءىستىڭ باستاماسىن قۇلاققاعىس قىلىپ، ءبىراق ارعى جاعىن ەپتەپ، جىڭىشكەلەپ، كەمپىردى بىرتە-بىرتە كوندىرۋ نيەتىندە ەدى. ۇستىندەگى پلاششىن شەشىپ، توردەگى جۇك ۇستىنە قويدى. قايتىپ ەسىك الدىنا كەلىپ، ەتىگىنىڭ شاڭىن ءسۇرتتى، باسىنداعى فۋراجكەسىن الدى، قالىڭ شاشىن سالالاپ كەيىن قايىردى. سونسوڭ جۋىنۋ نيەتىمەن قازان جاقتاعى قۇمان-شىلاپشىنعا كوز تىكتى دە، كەمپىردى اياعانداي باسىن شايقاپ قويدى.
— قيىن عوي، ماما. قارتايىپ كەلەسىڭ. ءبىر ءۇيدىڭ شارۋاسىن ءبىر ءوزىڭ ىستەيتىن شاق الداقاشان ءوتىپ كەتتى. انا بالاڭ وقۋدا، مىنا بالاڭ ءالى جاس، بۇل دا ءوز الدىنا ادام بولىپ كەتكەندەي دارەجەگە جەتكەن جوق، ءبىلىمى از...
— مەن ءۇشىن ۋايىم جەمە، حاكىمجان. وزدەرىڭ ادام بولىڭدار. ماعان مۇندا قولعانات ەتە تۇرارلىق گۇلجيھان قاراعىم دا كەلىپ قالدى. ءبىر ءجونى بولار. قارتايۋ ءبارىڭنىڭ باسىڭا دا كەلەتىن جاي، قۇداي تەك قارتتىققا جەتكىزسىن دە!
كەمپىر الگى ايتقان ءسوزىن ۇمىتىپ قالدى بىلەم. حاكىمنىڭ جاۋابىن كۇتپەي ءوز ويىن العا ساپ بولاشاقتىڭ قامىن جەي باستادى.
«مىنا اقمەتشەنىڭ قىزىن شىن كەلىن ەتەمىن دەپ ويلايدى عوي شاماسى. بۇل جايدى بىرتىندەپ وزگەرتۋ كەرەك»، — دەدى ول ىشىنەن. ونىڭ كەلگەن سەبەبى دە وسى عوي.
سىرتتان ىسىرگەن ادىلبەك اعاسىنا قىسىلا سالەم بەردى دە، كوزىنە تۋرا قاراماي جايلاپ قانا اماندىق سۇراستى.
— امانبىز، — دەدى حاكىم سالقىن جۇزبەن، — اماندىعىمىزدى كەشە ءوزىڭ كورىپ كەتپەدىڭ بە؟
— ءيا، حاكىم اعا، كوردىم. مەڭدىقىزدى كوردىم. وزىڭىزگە جولىعۋعا مۇرشام كەلمەدى.
«جاۋ قۋدى ما مۇرشاڭ كەلمەي» دەگەن ءسوزدى اعاسى اۋىزدا ارەڭ ۇستاپ قالعانداي «جا»... دەپ تاماعىن كەنەدى. ءبىراق ارعى جاعىنداعى دىبىستى شىعارماي ءۇزىپ جىبەردى. ادىلبەك اعاسىنىڭ نە ايتايىن دەگەنىن ابدەن ۇقتى. «ءبىر شايقاس بولار-اق» دەپ ءتۇيدى ول، ءوزى ىشتەي دىرىلدەپ كەتتى. حاكىمنىڭ ءتۇرى دە، ءسوز ساپتاۋى دا وعان ۇسكىرىكتەي اسەر ەتتى. «نە دالەل بار؟ سول ءوزىنىڭ جاڭاعى ماماسىنا ايتا باستاعان «ءۇي ءىشىنىڭ تاۋقىمەتىنەن قۇتقارۋدى مەن دە قالقان ەتەرمىن»، — دەدى جاس جىگىت، تال قارماعانداي تىستەنە ءتۇسىپ. «قالىڭدىعىن الىپ كەلۋگە جاراماي سىزىپ تۇرعان ءىنىڭنىڭ بولاشاق قاتىنىن الىپ كەلگەنىم بە مەنىڭ جازىعىم؟!
— بالا، انا اتتىڭ ايىلىن بوساتىپ، تىزگىنىن دۇرىستاپ قاڭتار. اق كوبىككە ءتۇستى.
«سەنى سونشاما نە جاۋ قۋدى»، — دەپ قالا جازدادى بۇل دا جاڭاعى اعاسىنىڭ ىرىككەن سەزىن قايتالاعىسى كەلىپ. ءسويتتى دە جالما-جان:
— جارايدى، — دەدى كەلتە جاۋاپتاپ.
اقمەتشەنىڭ قىزىن حاكىم ۇلكەن ىنىسىنە الىپ بەرۋدى ماقۇلدامايتىنى كۇنى كەشە مەڭدىقىزدىڭ سوزىنەن دە كورىنىپ ەدى. ال، ءقازىر قاباعىنان قار جاۋىپ كەلگەن اعاسىنىڭ ۇرساتىنىن دا بىلگەن. وسىنى ويلاپ ادىلبەك بىردەن-بىرگە ىشتەي تايسالا باستادى. اعانىڭ اعالىق قۇدىرەتى ىنىگە ەجەلدەن بەس پارىزدىڭ بىرىندەي باس تارتپاي ورىندايتىن قۇدىرەت، ونىڭ ۇستىنە ءبىر ويازدى بيلەگەن، ون جىلدان بەرى ات ۇستىندە جورتىپ، حالىق قامىن كوزدەگەن اتاقتى حاكىمنىڭ، سوزگە جۇيرىك، اقىلعا ۇستا ەل اعاسىنىڭ وكتەمدىگىنە قارشاداي بالا قالايشا قارسى تۇرار!
اتتىڭ ايىلىن بوساتىپ، جەل بەتكە بايلاپ جاتىپ ادىلبەك «بۇل قالاي بولادى؟» دەگەن تۇيتكىل سوزگە جاۋاپ كورىپ ەدى، كوڭىلگە نىق جاۋاپ ورالا قويمادى. ونىڭ ورنىنا: «ەكى ورتادا وسى مەنىكى نە بوسقا ارام تەر بولىپ جۇرگەن؟ قاتىن الاتىن كىسى بار جاقسىلىعى مەن بار جاماندىعىن ءوزى كورمەي مە؟ ەگەر اعاسى رازى بولماسا، بۇعان بيلىك ايتار مەن بە ەكەم؟ ەل ءىشى قىم-قيعاش باي مەن كەدەي بولىپ قاسقىرشا جۇلقىسىپ جاتقاندا، ولاردىڭ پروكۋرور باسشىسى قالاي ارالاسپايدى؟ «اقمەتشە جاقىنىم»، — دەپ — اراشا ءتۇسۋ زاڭ باسىنداعى ادامعا لايىق تا بولماس. بۇل جەردە مەنىڭ سۇزەگەن تايىنشاداي كوز الارتىپ، جەلكە كۇجىرەيتۋىم ءجون بولا قويار ما ەكەن؟..» — دەگەن كۇدىكتى ويلار شىرماي بەردى.
ول ات جايلاپ بولىپ، كارى شەشەسىنە بولىستى. ساماۋىرىنعا سۋ قۇيىپ، ونى تۇتاتىپ، ۇساقتاپ اعاش جارىپ تەزىرەك شاي قايناتۋدىڭ قامىنا كىرىستى. «وسىندايدا ءبىر شارۋاعا قولايلى كەلىننىڭ كەرەگى... مىنا كوزى جاۋدىراپ ۇيدە وتىرعان سورلى قىز نە شارۋا شارۋالaپ تا جارىتپاس، نە مەڭدىقىز سياقتى ەرىنىڭ، ۇلكەندەردىڭ بابىن تاۋىپ تا ۇقساتپاس-اق. بەينە قۇرالايدىڭ تاس بۇرشاعىنان بۇعىپ، شوكە تۇبىندە جاتقان كيىكتىڭ جەتىم لاعى ءتارىزدى. و، قۇدىرەت، كەشەگى اۋزىمەن قۇس تىستەگەن قۇدىرەتتى پراۆيتەل، وقىمىستى امەتشەنىڭ شاڭ تيمەي وسكەن جالعىز قىزى! سەن تۇر، مەن اتايىن مىرزالارىڭ ماڭىنان جۇرۋگە تايسالاتىن، ءسوز سالۋعا باتا المايتىن قۇدىرەتتى اكەنىڭ ەركە توتىسى! باسقا جۇرت ينتەرناتقا قولى جەتپەي وقۋعا زار بولىپ جۇرگەندە، قىزىن قالادا تاربيەلەپ، مۋزىكا ءمۇعالىمىن الدىرىپ، ءان مەن كۇيگە بولەپ اقسۇيەكشە ماپەلەگەن سۇلۋ، ەندى مىنا قىسىلشاڭ زاماندا ەلدەن ايرىلىپ، مال-جاننان ايرىلىپ، جالعىز اكەدەن كوز جازىپ قالعانى! ون نارعا جاساۋ جۇگىن ارتىپ، ارعىماققا التىن ەر سالىپ ءمىنىپ، باسىنا كۇمىسپەن قاقتاپ، التىنمەن بۋلاعان سارى الا وقا ساۋكەلە كيىپ قىز نوكەرىمەن تۇسەتىن كەلىنشەك...»
ادىلبەك ۇيگە كىرىپ كەلدى دە، گۇلجيھانعا بەرگەن ۋاعداسىن بايان ەتتى، ول الدەنەگە ويى الاسۇرىپ بۋلىققانداي دەمىن ىشىنەن الدى.
— حاكىم اعا، مىنا اقاڭنىڭ جالعىز قىزىن دالاعا تاستاي الماي، باسىنا ۇلكەن قاسىرەت كەزدەسكەن كەزدە «ءوز سۇيەگىم» دەگەن نامىسىم قوزىپ كەتىپ، ەشكىمنەن بيلىكسىز ۇيگە الىپ كەلدىم. جانە گۇلجيھانعا بەرگەن ۋاعدام بار، ول — اكەسىنە قالايدا كەزدەستىرۋ. بۇگىن تەكەگە الىپ جۇرمەكشىمىن، — دەدى.
حاكىم تاڭىرقاعانداي ىنىسىنە قادالا قالدى. ونىڭ بار كۇناسىن ءبىر-اق جايىپ سالعانداي، ىستەگەن ءىسىن قالتقىسىز اقتارىپ تاستاعانى ەرىكسىز ويلانتتى. ونىڭ ۇستىنە و باستان جوبالاپ كەلگەن «وزگەرىسىنە» مىنا ءسوز بار ءتۇيىندى جازىپ جىبەرەرلىك نارسە سياقتاندى. ول قىزدى تەكەگە الىپ ءجۇرۋ دەگەن سوزگە جارماسا كەتتى.
— مۇنىڭ ادامگەرشىلىك. اكەسىنە جولىقتىرۋ ۇلكەن ادامگەرشىلىك. مەن وعان جاردەمدەسەيىن. قاعاز جازىپ بەرەيىن. قايدا جاتقانىن، قالاي جولىعاتىنىن ايتىپ ءجون سىلتەيتىن يۋريست بار گۋبسوتتا، — دەدى.
اعاسىنىڭ تەز كونە قالعانىنا جىگىت تە تاڭ. «ە، باسە، تۋىستىڭ اتى تۋىس. اقمەتشە مەن ءبىز ءبىرىمىز قىزدان، ءبىرىمىز ۇلدان تۋمادىق پا! قانشاما قارا باۋىر بولسا دا، مىقتى جىگىت ءجىبىدى»، — دەپ ويلادى ادىلبەك. ءىنىسى جاۋاپ قايىرعانشا، اعاسى تاعى ءبىر اقىل سالاتىن قۇپيا سىر ايتارلىق ءسوزدىڭ باسىن كورسەتىپ تاستادى.
— سونسوڭ، ادىلبەك، كەمپىر ۇشەۋمىز اقىلداسىپ ىستەيتىن ءبىر اڭگىمە بار، ونى كەيىن ايتارمىن، — دەدى.
ۇندەمەي قاتىپ قالعان قىز ەندى تەبىرەندى. حاكىمنىڭ شىن ويىن، نەگە كەلگەنىن، ونىڭ نە ىستەر پيعىلىن قىز ۇققان جوق، تەك ونىڭ قۇلاعىنا «مەن وعان جاردەمدەسەيىن» دەگەن جىلى ءسوز عانا كەلدى. قىز شىدامادى، وكسىپ جىلاپ جىبەردى. كەشە عانا جاۋ كورىنگەن، وعان دەيىن ءتۇسى سۋىق ىزعارلى حاكىمنىڭ مىنا ءسوزى ءبارىن جۋىپ جىبەرگەندەي، قىز ۇشىپ تۇرەگەلىپ حاكىمگە جارماسا كەتتى، موينىنان قۇشاقتاۋعا ۇمتىلىپ قولىن سوزا ءتۇستى، ءبىراق حاكىم ەلجىرەگەن قىزدى اسا ەگىلتپەيىن، موينىما اسىلدىرمايىن دەگەن نيەتپەن:
— شىراعىم سابىر ەت. سابىر ەت. ومىردە اششى دا، تۇششى دا كۇندەر كەزدەسەدى. سابىر ەت. مەن قاعازعا جازىپ بەرەيىن. تەكەگە بارىسىمەن جولىعۋ جاعىن كوزدەيتىن جاردەم بەرەتىن ادامعا حات بەرەيىن، — دەدى. ءسويتتى دە قىزدى وتىرعىزۋعا تىرىستى. قىز ونان ءارى ەڭىرەي ءتۇستى. ونىڭ اكەدەن ايرىلعان، سۇيگەن جاردان قول ءۇزىپ قالعان بارلىق اششى قاسىرەتى تاسقىنداپ جاس بولىپ ەگىلدى...
ءبىر كەز قىزعا قىسىلىپ كەمپىر مىرسىلدادى.
— قاراعىم-اي، جاس باسىڭنان مۇنداي كۇيگە ۇشىراعان... ەھ... ەھ-ەھ...
— اۋ، قويىڭىز، ماما. ءسىزدىڭ مۇنىڭىز لايىقسىز عوي. ءتىرى ادام تىرشىلىگىن ەتەدى، ءبارى دە ورنى-ورنىنا كەلەر. ءسىزدىڭ جىلاۋىڭىز بولمايتىن شارۋا، ماما.
— اينالايىن، ءبىرىڭ اندا، ءبىرىڭ مىندا، باستارىڭ ءبىر قوسىلماي-اق قويدى. ەندى مىنە جاڭا كوردىم دەگەندە، باسقا قايعىسى ارالاسىپ... قوي جاسىنداي جاسىم قالعاندا جاماندىق كورمەي ولسەم دەپ ەدىم... ەھ- ەھ-ە-ح...
— شارشاعان ەكەنسىڭ، ماما. ءوزىم الىپ كەتىپ، ءبىراز ۋاقىت ەش نارسەنى ۋايىمداتپايىن، ءۇي ءىشىنىڭ ۇساق ماشاقاتىنان اۋلاق ءوز قولىمدا دەم الاسىڭ...
كەمپىر قارسى جاۋاپ قاتا ما دەپ سەسكەنىپ، حاكىم ويىن اياقتامادى. ازىرگە وسى دا جەتەر دەگەندەي ءسوزىن كىلت ءۇزىپ، بەتى-قولىن جۋۋعا سىرتقا قاراي بەتتەدى.
«...قىزىق، — دەدى ىشىنەن حاكىم ەسىك الدىندا قۇمانمەن قولىن جۋىپ جاتىپ. — دەگەنمەن كونەر. كونسە ءبارى دە ورنى-ورنىنا كەلەر. كەمپىر ءوز قولىمدا، قالادا ادىلبەك وقۋعا كىرەر، ءوز بەتىمەن ءوز جولىن تابادى عوي، اقىلى بار، تاباندى جاس جىگىت... ايتپەسە مىنا جاڭا كەزەڭدە، بەلەڭى بار باياعى كوك دونەندەي تۋلاپ پالە قىلار...»
حاكىم باستا ىنىسىمەن توماعا تۇيىق، كورىسىپ، كەلە-كەلە ءۇي ىشىمەن تىلگە كەلگەن سوڭ ءبارى دە كەشەدەن بەرگى تۇيتكىل قاباقتان ارىلا باستادى. قايماق سالعان شايدىڭ دا ءوڭى كىرە قالدى، اۋىل اماندىعىن سۇراسقان اڭگىمە دە جايدارى قالىپقا كوشتى. الدەنەگە كۇنالى جانداي باسىندا بويىن تەجەي تۇسكەن ادىلبەك تە اعاسىنىڭ قاباعىنا قاراپ ماڭدايى جازىلا بەردى. ول كوبىنەسە ەندى الگى ءبىر حاكىم ءسوزى نە ءسوز، ول قانداي سىر دەگەن جۇمباققا الاڭداي ءتۇستى. «قىزدى اكەسىنە اپارۋعا قارسى ەمەس، بۇعان ءتىپتى ءوزى جاردەمدەسپەكشى بولدى. وڭاشا نە اڭگىمەلەسپەكشى؟ الدە الىبەكتىڭ ۇيلەنۋى جايىندا ما؟ الدە ونىڭ وزىنەن ءبىر حابار الدى ما ەكەن؟» ءبىراق ول حاكىم ويىن تابا المادى. مۇنى كەيىنىرەك ۇقتى. كەمپىردىڭ اسقان اسىن جەر الدىندا، سۋ باسىنا بارىپ قايتامىن دەپ گۇلجيھان ۇيدەن شىعىپ كەتتى. وڭاشا قالعان اناسى مەن ىنىسىنە الگى سىردى حاكىم ءوزى ايتىپ بەردى.
— ماما، — دەدى ول كەمپىرگە ەركەلەگەندەي ءبىر جۇمساق ۇنمەن. — جاڭا ايتتىم عوي، ءوز قولىما الىپ باعامىن دەپ. بۇل مەڭدىقىز كەلىنىڭىزدىڭ كوپتەن ايتىپ جۇرگەن تىلەگى ەدى. «شەشەم قارتايدى. انا بالاسى الىستا، ۇيلەنسە دە ول كەلىنشەگىن اۋىلدان ءوز قاسىنا الىپ كەتەدى. كەنجە بالاسى جاس. جاس باسىنان ونىڭ اياعىن شىرماۋ وبال. ءالى وقۋى كەرەك»، — دەيدى. مەن كەلىنىڭىزدىڭ بۇل ويىن ابدەن ماقۇلدادىم. ادىلبەك وقۋى كەرەك. ال، ءسىزدى ءوز قولىما قالاعا الىپ كەتۋىم كەرەك.
كەمپىر شوشىپ كەتتى.
— قاراعىم حاكىمجان، اينالايىن، ونداي سەزىڭدى ماعان ەسىتتىرە كورمە. قوي جاسىنداي جاسىم قالعاندا مەن الىسقا ۇزاي المايمىن. قۇداي قاجىنىڭ قاسىنان بۇيىرتسىن توپىراقتى. ءوزى ەكى-ۇش كۇننەن بەرى تۇسىمە ءىسىرىپ ءجۇر. كوپ ۇزاماي قاسىنا باراتىن شىعارمىن...
كەمپىر ءسوزىن تاۋىسار-تاۋىسپاستا ادىلبەك ءوز بولجامىن انىقتاۋعا اسىقتى.
— قالاي؟ كەمپىردى ءوز قولىڭىزعا الساڭىز، مەنى وقۋعا اتتاندىرساڭىز، بۇل ۇيدە كىم قالماقشى؟ الدە...
ول اينالا كوز جىبەرىپ ءۇي جيھازىن الدە بىرەۋ الىپ كەتەردەي-اق تۇگەندەپ ءسۇزىپ شىقتى. شاڭىراققا قارادى «مىنا شاڭىراقتى جيناپ ءبىرجولا شولانعا تىقپاقشىسىڭ با»، — دەگەندەي قاباعىن ءتۇيدى.
— ءۇي دەگەن ءبىز قاي جەردە جۇرسەك، سول جەردە، — دەدى حاكىم بۇرىنعى اعالىق باتىل ۇنمەن.
— قىزىق پىكىر. ءبىز بارعان جەرگە مىنا ءۇي دە بارا ما؟ قونىس. كادىمگى مىنا اتا قونىستان جىلجىپ...
— اتا قونىس... اتا قونىس وزگەرەدى عوي، شىراعىم.
— قالايشا؟
— قالايشا دەيسىڭ بە؟ بۇل، ارينە، ۇزاق اڭگىمە. سوندا دا ونى قىسقارتا ايتۋعا بولادى. ەل بولىپ، جۇرت بولىپ كۇش بىرىكتىرمەكشى، باس قوسپاقشى. ياكي جەردى بىرىگىپ جىرتاتىن، كولىك كۇشىن بىرىگىپ پايدالاناتىن ارتەل قۇرىلادى. ارتەل بولۋ دەگەن مىنا سياقتى ءار جەردە بىتىراپ وتىرۋ ەمەس، ءبىر جەرگە جيىلىپ قالا تارتىبىمەن قىستاق سالۋ دەگەن ءسوز. اتا قونىس سولاي وزگەرمەكشى. قازاق ايتپاۋشى ما ەدى: «ەلۋ جىلدا ەل جاڭا» — دەپ.
— ءىم-م، — دەدى ادىلبەك سوزىپ، — تۇسىنىكتى. الگى ۇزاق پەن ولجاورىس كومسومولدىڭ ايتىپ جۇرگەن كوممۋناسى قۇرىلادى دەڭىز!
— ونان ۇركەتىن ەشتەڭە جوق، ادىلبەك. ءبارىڭ وزىڭمەن اۋىلداس، وزىڭمەن بولىستاس ەلدىڭ ازاماتتارى. كوپپەن كورگەن ۇلى توي. جاڭا جۇرت. جاڭا قونىس. جاڭا تۇرمىستىڭ باستاماسى.
ادىلبەك ۇندەمەي قالدى. ونىڭ ورنىنا كەمپىر قايتادان كۇرسىنىپ، قايتادان توپىراقتىڭ قاجى قاسىنان بۇيىرۋىن تىلەۋگە كوشتى.
— قاراعىم حاكىمجان، قايدا جۇرسەڭدەر دە امان بولىڭدار. سىرتتارىڭنان ءبىر قۇدايدان تىلەيتىنىم: سەندەردىڭ الدارىڭدا السىن، سەندەردىڭ جاماندىعىڭدى كورسەتپەسىن. وسى جەردە جازسىن قۇداي توپىراقتى. اتا-بابانىڭ قابىرىنىڭ جانىندا، قاجىنىڭ قابىرىنىڭ جانىندا، مەنى قايتەسىڭ قوزعاپ.
— ءتۇۋ، ماما، سەن سارى ۋايىمعا سالىنىپ، الدەنەنى ايتاسىڭ. جۇرتتىڭ كەمپىرى توقسانعا، جۇزگە كەلگەندە دە ءولىمدى ويلامايدى. بەس مۇشەلدە كىسى تورىعا ما ەكەن، — دەپ ءبىر جۇباتتى دا، انا باعۋعا ءوز پراۆوسى بارىن دا العا تارتتى: «قارت دۇنيە سالعاننان كەيىن مىنا ەكى بالانى وقىتىپ، جۇرت قاتارىنا قوسۋ، ءوزىڭدى باعۋ ەڭ الدىمەن مىنا مەنىڭ بورىشىم. وسى كۇنگە شەيىن ازىرشە ەلدە تۇرا تۇرسىن دەپ قوزعاماي كەلىپ ەدىم، ەندى مۇنان بىلاي قاراي ءوز قاسىمدا، ءوز كوز الدىمدا بولۋىڭ دۇرىس.
ادىلبەك اعاسىنىڭ ويىن ەندى بولجادى. «مۇنىڭ گۇلجيھاندى تەكەگە جىبەرۋى دە، مەنى وقۋعا جىلجىتۋى دا تەگىن بولمادى. ءسىرا، الگى جاڭا قونىس دەگەنى كۇماندى بىردەڭە بولماعاي...»
— حاكىم اعا، ءسىزدىڭ ءسوزىڭىز قىزىق. كەمپىردى قولىڭىزعا الماقشىسىز، وعان، ارينە، قاقىڭىز تاۋداي. ال، مەنى وقۋعا جىبەرگەندەگى ماقساتىڭىز مەنى وقىسىن دەگەندىك پە، الدە باسقا ءبىر سەبەبى بار ما؟ مەن وقۋعا كەتەمىن بە، كەتپەيمىن بە، بۇل مەنىڭ بيلىگىمدە شىعار. كەتە قالعان كۇندە بۇل ۇيدە كىم قالماقشى؟ قىسقاسى: قارتتىڭ قارا شاڭىراعىن ورتاسىنا ءتۇسىرىپ، ءبىرىمىز اكىم، ءبىرىمىز ستۋدەنت، ەندى ءبىرىمىز تاعى بىردەڭەنىڭ قۇيرىعىن ۇستايتىن بولىپ شىعادى دەڭىز.
— بوتەن ەشبىر وي جوق. ءبارى سەن وقىسىن، سەن ادام بولسىن دەگەندىك.
ادىلبەك ويلانىپ وتىردى دا، اعاسىنىڭ سوزىنە جارماستى.
— الگى ەلۋ جىلدا ەل جاڭا دەگەن قونىسىڭىز نە قونىس؟ وعان مەنى قونىستاندىرماي ما ەلدە بولسام؟
— پوجالىستا، سەن كونسەڭ الدىمەن ءوزىڭ باستايسىڭ.
— ءتۇسىندىم. ابدەن ءتۇسىندىم. ءجۇنىسوۆتىڭ ءبىر بالاسى ەكىنشى بالاسىنىڭ ويىن ءبىر كوش جەردەن-اق سەزەدى. انا ءىنىڭىز باي قىزىن الادى دەگەن اتاقتان قاشىپ الماتىسىنا تايىپ وتىردى. مىنا مەن كوممۋناعا كونبەي الەك شىعارادى، سول ءۇشىن وقۋعا جىبەرەمىن دەڭىز. قۇيرىعىنىڭ ۇشى كورىنىپ تۇرعان ساياسات ەكەن. «شەشەسىن ءوز قولىنا الدى، ءىنىسىن كوممۋنادان قاشىرىپ جىبەردى»، — دەپ بىرەۋلەر وزىڭىزگە باس سالماسا ءقايتسىن!
حاكىم قاتتى ساستى. ول كۇتپەگەن جەردەن بولجال جاساپ كوپ ويدىڭ ۇستىنەن شىققان ىنىسىنە نە دەرىن بىلمەدى. ونىڭ ۇستىنە سىرت جاقتان جاقىنداعان گۇلجيھاننىڭ اياق باسىسى ەستىلدى دە، ول ايتار ءسوزىن تەجەپ قالدى. اعاسىنىڭ ايتار ءسوزى قانداي ەكەنىن كىم ءبىلسىن، ءبىراق ادىلبەكتىڭ ويلاماعان جەردەن «شەشەسىن قولىنا الىپ، ءىنىسىن كوممۋنادان قاشىردى» دەگەن ءسوزى اعاسىنا وزگەشە وي سالدى... شىنىندا، قيىن جاي ەكەن. نە كوپ، ءسوز تەرۋشى، جالا جابۋشى كوپ. اسىرەسە بىرگە ءجۇرىپ، كوز تىككەن دوس تا، دۇشپان دا از ەمەس. «دوس» ونىڭ باعىن، ىسكەرلىگى مەن بەدەلىن كۇندەسە، ال دۇشپان سىندى ساعاتتا قاپىدا باس سالۋى مۇمكىن عوي. مىنا ءىنىسىنىڭ ايتىپ وتىرعان ءسوزى ەڭ اۋىر ايىپ بولىپ تاعىلارى حاق. ال، انا ءىنىسىنىڭ الىستاعى استاناعا تەز جونەۋى دە اقمەتشەمەن بايلانىستى، ءتىپتى قوسشى مەن پارتيا كوميتەتى ادامدارىنىڭ كوزىنە ءتۇسىپ قالعانى الىبەكتىڭ وقۋىنا تەز ءجۇرىپ كەتۋى جەدەلدەتتى. حاكىم مۇنى مەڭدىقىزدىڭ سوزىنەن دە انىق تۇسىنگەن.
— مەن ءۇشىن قام جەمەڭىز، حاكىم اعا. ءسىز مۇنان ون جىل بۇرىن اتقا ءمىنىپ ءابدىراحمان وتريادىنا كەتكەندە ون سەگىزدە ەدىڭىز. وندا ءوز ءجونىن، ءوز جولىن ايىراتىن ەرجەتكەن شاعىڭىز-دى. مەن دە ءقازىر سول كۇندەگى ءسىزدىڭ جاسىڭىزدامىن. ازىرگە مىنا قارا شاڭىراقتى تاستاپ ەش جاققا كەتە المايمىن. مۇنى انا الپىستان اسقان اناڭىز دا قولدايدى. نە بولسا دا ۋاقىتىندا كورەرمىن. مەن ءۇشىن قام جەمەڭىز، — دەدى ادىلبەك. ۇيگە گۇلجيھان كىردى.
كىشى ءىنىسىنىڭ ءور مىنەزىنە قول قويا بەرمەگەنمەن، حاكىم ونىڭ العىرلىعىنا ىشتەي قاتتى ريزا ەدى. «قازاقتىڭ مۇنداي بالالارى ءالى كۇنگە اسىق اتىپ، دوپ ويناۋمەن ءجۇر. ءبىزدىڭ ادىلبەك شارۋاسىنا دا يە، ار-نامىسىن دا ەشكىمگە اياق استى ەتەر ەمەس» — دەپ ويلاپ وتىردى دا:
— بالا، سونىمەن گۇلجيھاندى تەكەگە اپاراسىڭ عوي. اكەسىنە كەزدەستىر، اقىلداسسىن، ەلدە وزدەرىنە ءتيىستى مالدارى بار، ءوز قامدارىن ويلاسىن، — دەدى.
بۇل اعاسىنىڭ ايتار ءسوزى ەمەس ەدى. «شىراعىم، سەن ءالى جاسسىڭ، كورگەنىڭنەن كورمەگەنىڭ كوپ، العان بىلىمىڭنەن الدىڭدا ءالى الارىڭ اسقارداي. وسىنى ويلا، ايتقان اقىلعا بوي ۇر»، — دەمەكشى ەدى. ءبىراق، وسى بەزبۇيرەكتى شامداندىرىپ الارمىن، ءتۇبى كونەدى عوي، قايدا بارار دەيسىڭ، — دەپ ويلاپ، اڭگىمەنى تاعى دا گۇلجيھانعا بۇرىپ كەتتى.
ادىلبەك تەز جاۋاپ قايتارمادى. ول دا ءوز بولجامىن تۇپتەي ءتۇستى. «ويىنىڭ ۇستىنەن شىققان سوڭ قارسى جاۋاپ قايتارا المادى. ءسوزىن باسقاعا بۇرعىسى كەلەدى. ايلاكەر! الىستان ويلايدى. «ەلدە مالدارى بار» دەيدى. ول مال كەرەك. قىزعا كەرەك. ايتپەسە، قالاداعى ونىڭ شىعىنىن كىم كوتەرەدى. جانە الىستاعى ءبىزدىڭ جىگىتكە دە اقشا قاجەت بولادى»...
ادىلبەك اس جەپ بولعاننان كەيىن ورالدى ۇزىلگەن اڭگىمەگە.
— حاكىم اعا، ەلدە مالدارى بار دەدىڭىز، ول مالدارى كىمنىڭ قولىندا قالدى؟
— كەدەيلەر ۇيىمىنىڭ قاۋلىسى بويىنشا جان بالاسىنا ون جەتى قارادان مال تيەدى. مال-مۇلىك اۋىل سوۆەتىنىڭ قاراماعىندا.
ادىلبەك تەز ەسەپتەي باستادى: «ون جەتى قارادان. قىزىمەن ەكەۋىنە وتىز ءتورت قارا! بۇل الگى ارعىماق جىلقىمەن ءبىر تۋعان قىزىل نارلارعا شاققاندا قانشا بولماقشى؟ ءجۇز تەڭگەدەن قويعاندا... ءۇش مىڭ ءتورت ءجۇز تەڭگە! وعان دا قىمبات، ارعىماعىن ەكى ءجۇز تەڭگەدەن دە اياعىن جەرگە تيگىزبەس. ىم، از اقشا ەمەس ەكەن. سيىر ەلۋ-الپىس تەڭگە بولعاندا، جىلقى ارينە قىمبات. اسىرەسە ارعىماق جىلقى».
— ماعان ءبىر ەلۋ-الپىس سوم اقشا بەرە تۇرىڭىز، حاكىم اعا. قالاعا بارعاندا دا قارجى كەرەك. جانە الگى الىبەكتى جونەلتەم دەپ قارىزدانىپ قالدىم. كۇز مال ساتقان سوڭ ەسەپتەسەرمىز...
— سونشاما كوپ اقشانى قايتەسىڭ؟ — دەپ حاكىم شوشىپ كەتتى. — الىبەكتىڭ جولىنا ون بەس-جيىرما سوم دا جەتپەيتىن بە ەدى؟
— وقۋشى ادام، الىستا جۇرگەندە قاراجاتتان كەمتارلىق كورمەسىن دەپ، قارىز الىپ جونەلتتىم.
ادىلبەك، ارينە، اقشانى اسىرىپ سۇرادى. ونداي قارجىنى الىبەككە بەرگەن جوق ەدى. ال، ونىڭ ەسەپ-قيساپقا جۇيرىك ويى «ون جەتى قارا» دەگەندە-اق الاسۇرا باستاعان. قىزدى تەزىرەك اكەسىمەن كەزدەستىرەيىن دە الىبەككە حابار بەرەيىن. ءبىر جاعى جارىن ءوز قاسىنا السىن، ەكىنشى جاعى — مىنا بار مال مەن قارجىنىڭ باسىن جيىپ، شاشپاي قولعا ءتۇسىرۋ قاجەت قوي. تۇرمەدە وتىرعان اكەسى ەمەس، قىزى يە عوي بۇل داۋلەتكە. ال، قىز ءوز بەتىمەن نە بىتىرمەك. الىبەك كەلسە بارلىق جاۋاپكەرشىلىك سوعان كوشەدى. كەلىنشەگىنە دە يە، مۇلىككە دە يە. ارعى جاعىن ءوزى بىلەدى، قۇي وقىسىن، قۇي قىزمەت ىستەسىن...» — دەگەن ءبىر ويعا كەلدى.
3
قالاداعى اقمەتشەنىڭ تۇسەتىن ءۇيىن قىزى انىق بىلمەيتىن. ءبىراق نوعاي مەشىتىنىڭ توڭىرەگىندە ەكەنى ەستە ەدى. مۇنان كوپ جىل بۇرىن كەلگەنى بار. ول كەزدەگىدەن جادىندا قالعانى تەك قانا ورتا جاستاعى نوعاي ايەلى، ونىڭ كوپ بولمەلى ادەمى ءۇيى. نوعاي ايەلى گۇلجيھاندى بازارعا ەرتىپ بارىپ، ءبىر بايلام ءتىل ۇيىرەردەي ءدامدى توقاش اپەرىپ ەدى، ونى قىزدىڭ ءوزى تىزگەن كۇيىندە موينىنا اسىپ قايتقان-دى. كەيىن نوعاي ايەلى گۇلجيھاندى سۋ جاعاسىنا دا اپارعان. ۇلكەن سۋ ەدى. اتى شاعان.
«مەشىت ماڭىنداعى نوعايلاردىڭ بىرىنەن سۇراسام تاۋىپ بەرەر. پاپام جىلدا بىرنەشە رەت كەلىپ ءجۇرۋشى ەدى عوي، تانۋعا ءتيىس...» — دەپ ويلادى قىز كوپىردەن وتكەننەن كەيىن. بۇل وي وعان ەلدەن شىققاننان-اق سان رەت ورالا بەرگەن-دى. وسى ويىن كۇنى بۇرىن سەزىپ قويعان كىسىشە، ادىلبەك قالاعا كىرە بەرگەندە:
— بازارشىلار توقتايتىن كارشاۋنيككە تۇسەمىز بە، الدە تانىس ۇيلەرىڭ بار ما ەدى كەلگەندە جاتاتىن؟ — دەپ سۇرادى قىزدان.
— مەشىت توڭىرەگىندە پاپام ءتۇسىپ جۇرگەن ءۇي بار...
— كىمدىكى؟
— ءاتى-جونىن بىلمەيمىن. نوعاي ايەلىنىڭ ءۇيى. اقسارى كىسى. ۇلكەن ءۇي.
— اقسارى ايەل كوپ قوي، — دەپ قالدى دا ادىلبەك ءسوزىم كەكەسىنگە اينالىپ كەتتى مە دەپ جالت قارادى، گۇلجيھاننىڭ كوڭىلىنىڭ الدەقايدا الىستا جانە ءجۇزىنىڭ وتە بايسالدى قالىپتا ەكەنىن كەرىپ جۇرەگى ورنىنا ءتۇستى. — جاقسى، سۇراستىرىپ تابارمىز.
ول تەز تاپتى. تاتار ورامىنا كىرىسىمەن:
— ءسىز اقاڭنىڭ تۇسەتىن پاتەرىن كورسەتىپ جىبەرىڭىزشى، اتىن ۇمىتىپ قالدىم، اقسارى تاتار ايەل، — دەپ سۇرادى ءپاس مالاقايلى قارتتان.
— قايسى اقاڭ؟ — دەدى قارت.
— اقمەتشە مۇقامەتشين. جىمپيتىنىڭ قازاعى، كادىمگى اتاقتى اقمەتشە.
— ا-ا، انە! اناۋ كوك قاقپا. الدىندا ساكىسى بار. كوردىڭ بە؟ — دەپ قارت قولىن شوشايتتى.
— راقمەت، اتا! — دەدى ادىلبەك قارتقا.
— ياري، ياري، مالاي، — دەدى قارت تا ىرزا بولىپ، — ادەپتى مالاي ەكەنسىڭ.
اقسارى ايەل قىزدى ايتپاي تانىدى. ال، اقمەتشەنىڭ جايىن ەستىگەننەن كەيىن گۇلجيھاندى اناسىنداي جۇباتتى.
— جاقسى ادامداردىڭ جاۋى كوپ. ۋايىمداما، قاراعىم. پاپاڭ اقىلدى كىسى، اقىلدى كىسىلەر ءبىر ءجونىن تابار. مەن ءوزىم كورسەتەرمىن گۋبسوتىن دا، گۋبپروكۋرورىن دا، گۋبچەكاسىن دا. ءبارىن تاۋىپ بەرەرمىن، — دەدى.
ادىلبەك ويعا العانىن ورىنداماي قويمايتىن قايسارلىعىنا باستى. ول حاكىم سىلتەگەن گۋبسوت مۇشەسىنە دە، وبلىستىق پروكۋراتۋراداعى ارناۋلى زاڭ باقىلاۋشىعا دا سول كۇنى جولىقتى. گۋبسوتتا مۇشە بولىپ ىستەيتىن حاليت مۇقامبەتوۆ دەيتىن جىگىت حاكىممەن كوپ جىل بىرگە ىستەگەن جولداسى بولىپ شىقتى، ول جاقىندا عانا وبلىسقا قىزمەتكە اۋىسقان ادام ەكەن.
— قاراعىم، مەن سەنىڭ اعاڭدى دا، مىنا بالانىڭ اكەسىن دە جاقسى بىلەمىن. زاڭ جولىمەن قىزدىڭ ءوتىنىشى ورىندالۋعا ءتيىس. «ماعان جولىعىپ، كورىسۋگە رۇقسات ەتىڭىز» دەپ ارىز جازىپ بەرە قويىڭىز، — دەدى حاليت گۇلجيھانعا.
ءحاليتتىڭ سىلتەۋىمەن ادىلبەك ارناۋلى پروكۋروردى دا تاۋىپ الدى. ونىڭ رۇقساتىمەن تۇرمەدەگى اقمەتشەگە قىزىن اپارىپ جولىقتىردى. ءبىراق قىزى اكەسىمەن بەتتەسكەندە ادىلبەك قاسىندا بولمادى، وعان تۇرمە اكىمدەرى:
— تەك قىزىن عانا كىرگىزەمىز، — دەدى.
«مەنىڭ اقىلىمدى ول دا ايتار قىزىنا. اقاڭ بولاشاق ءىستى كۇن بۇرىن بولجايتىن ادام عوي. شارۋاشىلىعىنىڭ بۇگە-شىگەسىنىڭ ءبارى ءوز قولىندا. تەك مىنا اعىل-تەگىل اقشا بولاتىن مالدى تەزىرەك رەتتەسە...» — دەپ ويلادى جاس جىگىت، ەسى-دەرتى يەسىز قالعان قىزىل نارلار مەن قاز مويىن ارعىماقتاردان تيەتىن ۇلەستى قولعا ءتۇسىرۋ بولىپ. ءبىراق قاز مويىن جىلقى مەن سۇلۋ نارلاردان باسقا دا قىمبات بايلىق بارىن ادىلبەك بىلمەيتىن. مۇنى اقمەتشە جولىعا قالعان كۇندە قىزىنا اسا قۇپيا تۇردە تاپسىرماق ەدى.
4
ادامعا ەڭ اۋىرى ەركىنەن ايرىلۋ.
كوپ نارسەنى كۇن بۇرىن ويلاپ، كەيدە ءدال بولجاپ، الدا نە بولارىن انىق بايقاپ وتىراتىن اقمەتشە «تۇتقىنعا الىندىڭىز» دەگەندە، دەسپىسىنەن جاڭىلعانداي بولدى.
ءبىرىنشى كۇندەرى ول ەشقانداي وي تۇيىنىنە كەلە المادى. قانشاما سالالاسا دا، كۇتپەگەن جەردەن كەزدەسكەن قۇيىن ۋاقيعا جىكتەۋگە دە كەلمەدى، «تاپ سولاي ەكەن!» دەيتىن قورىتىندىعا دا قولىن جەتكىزبەدى. اسىرەسە، قۇنىسكەرەي ۆولكومول شىنعالييەۆتى نەگە الىپ كەتتى؟ ال، قارشىعانىڭ تاڭقىبايدى ولتىرگەنىنە مەنى تىركەستىرسىن-اق، سوندا بۇل «قىلمىستى ءىستى» ۋەزد تەرگەمەي، نەگە گۋبەرنياعا بەردى؟»
ەڭ اۋىرى... «تۇتقىنعا الىندىڭ» دەگەن ءسوز جانشىپ، ەزىپ، ەندى قايتىپ باس كوتەرتپەستەي، اقتىق دەمدەي اسەر ەتىپ ەدى. ءبىرىنشى كۇنى مەڭ-زەڭ بولىپ، ول كوپ نارسەنى oيعا جۇگىرتە الماي ۇزاق وتىرىپ ەدى. ال، ەكىنشى كۇنى جاڭا جايعا ۇيرەنگەندەي بولدى، تار دا بولسا تۇرمە كامەراسىنىڭ ىشىندە ازداپ بويىن جازىپ جۇرە باستاعان. ءجۇرۋ — وي جەلىسىن دە ورلەتە تۇسكەن سياقتى. «نە بولسا دا كورەسىنى كوردىك. ەندىگى جەردە اياقتى جازىم باسپاي، سابىرلىلىقپەن اقىلعا سۇيەنۋ عانا قالدى»، — دەپ، ەڭ الدىمەن قالاي جاۋاپ بەرۋدى ويلادى. بۇل جونىندە ول الدەنەشە رەت بەرەر جاۋابىن ساپتاپ، ايتار ءسوزدىڭ جاتىق جانە ۇعىمعا سىيىمدى بولۋ جاعىن كوزدەدى.
...«ومىردە وكىنىش كوپ. اتتەگەن-اي، ءالى دە ىستەيتىن ىستەر، جيناقتالاتىن جايلار مول ەدى. ەندىگى جەردە بوسانۋ ساعاتى سوقسا، ءبارىن دە باسقاشا قۇرار ەدىم. قالعان ءومىردى دە، وعان كەرەكتى تىرشىلىك تىرەگىن دە. ءبارىن دە. ءبارىن دە... تەك قانا ازىن-شوعىن جيناق قولعا تۇسسە؟ قارشىعا قايدا؟ سول بىلەدى... اكبار بىلەدى. باردىڭ قاي جەردە ەكەنىن سول ەكەۋى عانا بىلەدى. ول ەكەۋى نە كۇيدە؟ نە ويدا...»
اقمەتشەنىڭ بارلىق ويى تەك قانا ءبىر-اق نارسەنىڭ اينالاسىنا تىرەلدى. ول — بوسانۋ. بوسانباسا دا «تىرشىلىك تىرەگىن» جوعالتىپ الماۋ. مۇنىڭ جولى بىرەۋ-اق — كەيىندە قالعان قىزىمەن كورىسۋ. ەندىگى جەردە ءوز قولى جەتپەيتىن نارسەنى قالاي دا قىزىنا تاپسىرۋ.
...الاساپىران كەز وتىسىمەن، سوڭعى جەتى جىلدا اقمەتشە مال ءناسىلىن اسىلداندىرۋ ءىسىن مىقتاپ ۇدەتتى دە، ءبىراق، ونىڭ باسىن ارتتىرا بەرۋدى ماقسات تۇتپاعان ەدى. ءوز قولىندا تۇقىمدىق مالدى عانا ۇستاپ، ارتىعىن گۋريەۆ ۋەزىنە جونەلتۋمەن كەلگەن. ونداعى سان مالدى «قىسى جۇمساق جەردە ۇستاپ باعۋ» دەگەن سىلتاۋمەن ۇزبەي ساتتىرىپ، قارجىعا اينالدىرۋمەن بولىپ ەدى. ويتكەنى، قازاق دالاسىندا مال باسىنىڭ مولدىعى، كەرەكتى بايلىقتىڭ بەلگىسى بولا المايتىنىن الداقاشان تۇسىنگەن جانداردىڭ ءبىرى — اقمەتشە. ول كوزگە تۇسەر مال-مۇلىكتەن باسقا، ءتىپتى ودان الدەنەشە ەسە ءىرى قارجىلى، قالتالى ادام بولۋدى ارماندايتىن. ءبىراق كازاك ەلى بانكەگە اقشا سالىپ، جيناق كاسساسىنا ساقتاۋعا ادەتتەنبەگەندىكتەن، اسىل بۇيىمدى دا، اقشا قاراجاتتى دا ساندىق تۇبىنە ساقتاۋ، ءارى كەتسە كومبە تۇبىنە تاسالاۋمەن كەلگەن عوي. اقمەتشەنىڭ التىن، كۇمىس اسىل بۇيىمدارىمەن بىرگە اقشا قورى دا بار-دى. انا بار مالدى سىپىرىپ الىپ، ءۇي-جايدى كونفيسكەگە ىلىكتىرسە دە، كوپ ۋاقىتقا جەتەرلىك ءومىر ءنارى جۇرتىندا بۇركەۋلى ەدى. ونىڭ جانتالاسقان ءبىر ويى — وسىنى قالاي قۇتقارىپ قالۋ بولدى.
5
ەسىكتى ىشتەگى جانعا توسىن، بىلدىرمەي، كەنەت اشىپ قالاتىنىن اقمەتشە كەشە بايقاپ ەدى. «مۇنىسى: سىناۋ. نە ىستەپ وتىرعانىن بايقاپ قالۋ. ويلاۋعا مۇرشا بەرمەي، ەستەن تاندىرۋ، جاڭىلدىرۋ شىعار»، — دەپ ويلاعان. ال، ءقازىر تاعى دا كەنەتتەن اشىلىپ كەتكەن كامەرا ەسىگىنەن تاتار الىپتەس كۇزەتشى:
— سوبيرايتەس نا سۆيدانيە! — دەگەندە، اقمەتشە سەلك ەتە ءتۇستى.
ول ءسال عانا ۋاقىت ءۇنسىز قالدى دا.
— ءقازىر، — دەدى قازاقشا.
تاتار كۇزەتشى دە، اقمەتشە دە ەندى قايتىپ ءتىل قاتىسپادى. كامەرادان شىعىپ، ۇزىن كوريدورمەن باستاعان كۇزەتشىنىڭ سوڭىنا ەرە بەردى.
«بۇل كىم؟ جولىعۋعا گۇلجيھاننان باسقا كىم كەلەدى؟ بالام، باۋىر ەتىم... قالايشا بىردەن الىس جولعا اتتاندى؟ كىممەن اقىلداسىپ، كىم ارقىلى جول تاپتى؟ الدە، اعايىنداردىڭ ءبىرى مە؟ مۇنداي قيىن-قىستاۋ كەزدە باتىل قيمىلداپ، كورىسۋگە كەلەر كىم بار؟ اعايىن كەڭشىلىكتە اعايىن. دوس-جاران تەرەزەڭ تەڭ كەزدە عانا سىيلاس...»
اقمەتشە كەزدەسۋ بولمەسىنە كىرگەنشە وي تابانىن تىرەي المادى.
كورگەننەن-اق جىلاپ قويا بەرگەن قىزىن، جاس بالاشا كوتەرىپ ءسۇيىپ، الديلەگەندەي جۇباتا باستادى دا:
— شىراعىم، ءوزىڭنىڭ دە بالاڭ بار شىعار. مىنا جالعىز قىزىمدى كورگەن قۋانىشىمنىڭ ءسۇيىنشىسى بولسىن، مىناعان سول بالاڭا بازارلىق الارسىڭ، قابىلداماساڭ مەن وكپەلەيمىن، مىنا قىزىم دا وكپەلەيدى، — دەپ جولىقتىرعان كۇزەتشىگە ون سوم ۇستاتا بەردى.
كۇزەتشى الدە سىپايىگەرشىلىك كورسەتكىسى كەلدى مە، الدە قىزمەت بابى رۇقسات ەتپەيتىنىن ويلادى ما، ايتەۋىر:
— مۇنىڭىز بولمايدى عوي... مۇنداي قاراجات وزىڭىزگە دە كەرەك بولادى، — دەپ مىڭگىرلەدى.
— ال، شىراعىم، ال، قۋانىشىم ءۇشىن. قىزىمنىڭ قۋانىشى ءۇشىن، — دەپ اقمەتشە اقشانى الاقانىنا سالىپ، قولىن زورلاپ جۇمدىردى.
تاجىريبەلى اقمەتشەنىڭ بۇل كىشكەنە ايلاسى نىساناعا ءدال ءتيدى: ەڭبەك اقىسى از جانە تالاي-تالاي قاراجات قامىنا شىرمالىپ جىمقىرىپ ۇيرەنگەن جانداردى كورگەن، بۇل كۇزەتشى دە وزىنەن-وزى كەلىپ قالتاعا تۇسكەن تيىننان قاشا قويمادى. ول قايتا-قايتا باسىن يزەپ، الدەبىرەۋلەر كورىپ قالاتىنداي جانە بۇل ءسوزدى سەرىكتەرى ەستىپ قالار دەگەندەي دىبىسسىز، اياعىنىڭ ۇشىنان باسىپ:
— بالاڭىزبەن قىسىلماي سويلەسە بەرىڭىز، — دەپ اقىرىن عانا ەسىكتى قاپسىرىپ ءوزى جوق بولدى.
كورىپ، كورىسەتىن بولمە تۇرمە باستىعىنىڭ كونتورىنان بولەك، تەرەزەسى جوق ءبىر بىتەۋ قۇجىرادا ەكەن، ونىڭ قاق ورتاسىنان كەرەگە كوزدى تەمىر شىمىلدىقپەن ءبولىپ «تورىنە» ەكى ورىندىق قويعان. ال، «توردە» وتىرعانداردىڭ كۇزەتشىمەن قولداسىپ ارەكەت ىستەۋىنە جول جوق، تەك تور ارقىلى تىلدەسۋگە بولاتىنىن اقمەتشە كۇنى بۇرىن بايقاعان-دى. ول از كۇتكەننەن كەيىن، قىزىن الىپ كەلگەندە-اق «تورلى توردەن» بەرى شىعىپ كەتىپ ەدى. تيىن الىپ كوڭىلى ءجىبي تۇسكەن كۇزەتشى قارا ساقالدى، وقىمىستى، بايسالدى ۇلكەن ادامدى ارام نيەتتى جان دەپ سەزبەدى. ول ءتىپتى تۇپكى توردى دا جاپپادى، سىرتقى ەسىكتى دە كىلت سالماي قاپسىردى. مۇنداي جەردە دىننەن بەزگەن، جىرىندى تۇتقىندار بولسا قاشىپ شىعۋ ارەكەتىن جاسار-اق ەدى. ءبىراق كۇزەتشى دە، اقمەتشە دە ءبىرىنىڭ پيعىلىن ءبىرى كۇنى بۇرىن ۇققانداي، مۇنداي وقىس ويدان اۋلاق بولاتىن...
— جىلاما. جىلايتىن ۋاقىت ەمەس. ەندى قايتىپ ول مەكەنگە سەن دە، مەن دە ورالمايمىز، گۇلجيھان. سول ءۇشىن بەرىك بولۋ كەرەك. سەنى الىپ كەلگەن اقپار ما؟..
— جوق، پاپا، — دەدى جىلاۋىن تىيا قويىپ، بار ىنتاسى، بار زەيىنى تەك اكەسىنىڭ ءسوزىن تىڭداۋعا اۋعان، اقىرعى وسيەتىندەي دەگەنىن ءمۇلت ەتكىزبەي ورىنداۋعا بەل بايلاعان قىز. — مەن ەلگە سوققانىم جوق... مەنى الىپ كەلگەن كىشى ناعاشىم ادىلبەك...
ادىلبەكتىڭ ەلىنە الىپ كەلگەنىن، حاكىمنىڭ كەلىپ جولىعۋعا رۇقسات الاتىن جەردى سىلتەگەنىن تاعى دا باسقا اڭگىمەلەردى قىسقاشا ايتىپ بەردى. ادىلبەكتىڭ قايراتتى جىگىت ەكەنىن جانە جاقىندىق بورىشىن وتەي الاتىن وجەت جان ەكەنىن دە ايتتى.
اقمەتشە از ويلاندى دا:
— تىڭدا! — دەدى. «شەگەن قۇدىققا» ءجۇرىپ كەت. ادىلبەك الىپ بارسىن. ساتاتىن مالدى ساتقىز. اقشالا. بىزگە الىس جول كەزدەسەدى. ونىڭ قانداي بولاتىنىن ۋاقىتىندا كورەرسىڭ. ازىرگە سۇراما. كەيىن ايتام. ءبىزدىڭ قىستاۋدا... بەيىتتە... اتاڭنىڭ قۇلپىتاسىنان جەتى قادام جەردە كوتەرۋگە ءبىر ادامنىڭ ءالى كەلمەيتىن پالۋان تاس جاتىر عوي. سول پالۋان تاستىڭ استىندا كومگەن ءبىر زات بار، جەڭىل، ىقشام زات. سونى ال. ەشكىمگە كورسەتپە، وسىنداعى جاتقان پاتەرىڭە الىپ كەل. نە ىستەيتىنىڭدى ءوزىم كەيىن ايتارمىن. مۇنى اقپار بىلەدى. سوعان قازدىرىپ ال. تەز العان ءجون. ويتكەنى... تۇسىنىكتى عوي؟ سەنەر ادام از. سەن بالا ەمەسسىڭ. اقپارعا سەنۋگە بولادى «زات» جونىندە.
— اقساقال، ۋاقىت جاقىندادى، — دەدى كۇزەتشى كەلىپ.
— اينالايىن، جىلاما. ۋايىمداما. اماندىق بولسا بوسانامىن. نە كوپ — جالا كوپ. سوۆەت زاڭى ءادىل عوي، جاقتاۋعا ءتيىس... قوش، اينالايىن. كورىسكەنشە. سىزگە دە راقمەت، اعايىن. بالاممەن اڭگىمەلەستىرىپ ماۋقىمدى باستىردىڭ.
ءبىر ءسوزىن ەكى ايتقىزباي ورىنداتاتىن وكتەم اقىلشى، سىرتى جۇمساق، ءىشى بەرىك اكە ءسوزى قىزعا قۇرانداي اسەر ەتتى. اسىرەسە كىرىپتار جاعدايدا وتىرعان بىلگىر جاننىڭ قۇپيا سىرى مەن جاسىرىن تاپسىرماسى اكەنىڭ دە، ءوزىنىڭ دە بولاشاعىمەن بايلانىستى ەكەنىن ۇقتى. بۇل جەردە قىز «ول نە زات» دەپ سۇرامادى، بۇل سۇراقتىڭ كەرەگى دە جوق ەدى. «ءبىر قىمبات زات شىعار... اقىلدى اكە عوي، الداعىنى ويلايتىن» — دەگەن ەمىس-ەمىس وي ۇزىكتەرى عانا ورالدى.
— جاقسى، پاپا، بەرىك بولارمىن... كورگەنشە، قوش، — دەپ كەيىن قالعان اكەسىنە جاۋتاڭ-جاۋتاڭ قاراپ قىز شىعىپ كەتتى.
ءبىراق ول ەندى جىلامادى. ونى ىشتەي ءبىر بولات سەرىپپە سەرپىپ جىبەرگەندەي بولدى. پاتەرگە جەتكەنشە، ات جەكتىرىپ ادىلبەكپەن تەز قالادان شىعىپ كەتكەنشە وتىرۋدى بىلمەدى.
— جۇرەيىك، ادىلبەك ناعاشى، تەزىرەك كەتەيىك ەلگە، — دەي بەردى.
6
اقمەتشە تاعى دا قالپىنا تۇسە باستادى.
«ەڭ جامانى — قارجى تاپشىلىعى. قارجى بار جەردە قايعى از»، — دەدى اقمەتشە كامەراعا قايتا كىرگەننەن كەيىن. ول جادىراي ءتۇستى.
«ماعان ءبىر ءتاڭىرىنىڭ ءوزى قولداعانداي، ويلاماعان جەردەن قىزىمدى قاۋىشتىردى. ەندى ءىس وڭعا باسار. تەك قانا بار قارجىنى گۇلجيھان امان-ەسەن قولىنا الا السا... ادامعا سەنۋ قيىن. دۇنيە، اسىرەسە، قارجى كوز قۇرتى. ەگەردە قارشىعا اقىماقتىڭ جاساپ جۇرمەسە؟! ول باقىتسىز نە ىستەپ ءجۇر ەكەن؟ قولعا ءتۇسىپ قالماي انا قاراقشىنىڭ سوڭىنا ەرسە، ازىرگە ءبىر باسىن ساقتار ەدى...
ەلدە نە بولىپ جاتقانىن، ەلدى توڭىرەكتەپ جۇرگەن قۇنىسكەرەيدىڭ قاي جەردە جۇرگەنىن، تىعىلىپ قالعان قارشىعانىڭ ەندىگى جەردە نە ارەكەت جاساماعىن اقمەتشە شامالاي المادى. ال، باسقا جەردە، باسقا ەلدە قانداي جاڭالىق بارىن دا ول بىلمەدى. سونىڭ ىشىندە سوناۋ جەتىسۋدان گۇلجيھاننىڭ زاپيسكاسىن الا سالا ورالعا جەتۋگە اسىققان الىبەك ونىڭ ويىنا دا كىرمەگەن-دى. سوندىقتان، قىزىنىڭ بولاشاق تاعدىرى، وعان تەك قانا ءبىلىم الۋ، ال ءقازىر وزىنە جاردەمدەسۋ بولىپ كورىندى. ادىلبەكتى ول جالعىز قالعان گۇلجيھانعا بۇرىنعى ەسكى جاقىندىقتىڭ — جيەنگە ناعاشىلىق بورىشىن وتەۋ جولىمەن جاردەمدەسكەن ازامات دەپ باعالادى. «ەگەردە قىزىم بار قاراجاتتى قولعا ءتۇسىرىپ، امان-ساۋ قايتا كورىسسە، ءوزىم... ءجونى بولىپ كەڭ دۇنيەنى الشاڭداي باساتىن كۇنىم تۋسا، — وندا... ءتاڭىرىنىڭ قاي جەردەن، قاي ەلدەن ءدام تاتىراتىنىن كورەر ەدىم» — دەپ ويلادى.
ءبىر كەز ونىڭ كوز الدىنا حاكىم كەلدى. ول ەڭ قاتال، ەڭ راقىمسىز، ەڭ ءقاۋىپتى ادام بولىپ كورىندى. ومىردە اشۋ ىزعارىن بىلدىرمەيتىن اقمەتشە ءبىرىنشى رەت تىستەنىپ قالدى. ءبىراق كومەيى كۇبىرلەپ كەتتى. ەرىك بەرمەدى. «قىزىل فاناتيك!» ەگەردە حاكىمدى مۇنان بىر-ەكى اي بۇرىن انا قارعىس اتقان قاراقشى اتىپ تاستاسا، بۇل جايدىڭ ءبىرى دە بولماس ەدى. «بار سىردى بىلەدى. وتكەن-كەتكەندى تىزەدى. دۇنيەنىڭ يەسى: باتىراق، جالشى، قارا سيراق كەدەي عانا دەپ تۇسىنەدى. اتا-بابا، ەسكى سالت، داۋلەتتىلىك، ءبىرى اعا، ءبىرى ءىنى، ءبىرى جاعا، ءبىرى پانا بولىپ كەلگەن قازاق ەلى مەن قازاق جەرى، ونىڭ وزىنە عانا لايىق التىن ءداستۇرى ءىرىپ كەتسە نە بولارىن كوزى كورمەيدى. وعان ويى جەتپەيدى. ۇگىتكە ەرگەن ەسۋاس. ءقادىرلى اكەنىڭ ساداعاسى كەتكىر ازعىن!.. ەھ...»
ول كەنەت تاۋبەگە كەلگەندەي تۇرا قالىپ باسىن شايقاپ، وزىنە-وزى «سابىر-سابىر!» — دەپ قالدى.
اقمەتشە تاعى دا ءوزىنىڭ سابىرلى، سالۋالى قالپىنا ءتۇسىپ، كامەرانىڭ اۋلا جاق بەتتەگى كىشكەنە تەرەزەسىنەن قورا ىشىندەگى «قىدىرتۋعا» الىپ شىققان تۇتقىنداردى تۇگەندەگەندەي تەسىلە كوز تىكتى. از كۇندە كوزى ۇيرەنگەن، الدەنەشە كورگەن، ءتىپتى وزگەرىسسىز، اتام زاماننان بەرى كۇندە وسى جەردە، كۇندە ءبىر قالىپپەن قانكوبەلەك ويناعان بالالارشا ءتىزىلىپ، ءبىرىنىڭ سوڭىنان ءبىرى شۇبىرىپ جۇرگەن، اسىقپاي، ءۇي ورنىنداي-اق جەردى شىرق اينالىپ قىدىرىستاعان جاندارعا كوزىن تىكتى. حالاتتى، قۋقىل ءوڭدى جاندار. شۇبىرىپ، اينالىپ ءجۇر.
«و، توبا! ەرىكسىزدىك، كىرىپتارلىق دەگەن وسى. بارىنە دە كونەدى ادام بالاسى. ەتى ءولىپ كەتەدى. شىدايدى...»
ءبىر ءسات اقمەتشەنىڭ كوز الدىنا قۇنىسكەرەي تۇرا قالعانداي بولدى.
«ول قايدا ەكەن، ءقازىر؟ مىناداي تۇيىق قورشاۋعا ول كونەر مە ەدى؟ كونبەس ەدى. ءجا ءولىپ، ءجا ءولتىرىپ بۇزىپ شىعار ەدى!»
ول قۇنىسكەرەيدىڭ ءوز تىزگىنى ءوز قولىندا، ءوز ەركى وزىندە، جالپاق دالانى جاتار توسەك، جان تەربەر جايلاۋ ەتىپ الشاڭداي باسىپ جۇرگەنىنە ءىشى كۇيگەندەي بولدى.
«ءاي، اتتەگەن-اي، پروكۋروردى جوق ەتسە، مەن مۇنداي كىرىپتار بولار ما ەدىم؟» — دەپ قىنجىلدى.
قۇنىسكەرەيدىڭ ويى دا، امالى دا، ءتىپتى، تاپ سول ساعاتتا ونىڭ وكىنىشى دە باسقا ەدى. اقمەتشەدەن تاعدىرى دا الشاقتاعان ەدى.
ءۇشىنشى تاراۋ
1
قول ءدىرىلى...
گۇرس ەتكەن داۋىستان كەيىن-اق بۋالدىر ءتۇتىن سەرپىلە قالدى، قۇلاپ بارا جاتقان ۇزىن بويلى سۇلۋ جىگىتتىڭ دەنەسىن قۇنىسكەرەي كوزى بىردەن شالدى. وق جاڭىلماعانىن جاقسى سەزسە دە، ول بۇل جولى تاعى دا قولى ءدىر ەتە تۇسكەنىن انىق ءبىلىپ ەدى. تاپ سولاي ەكەن: بىردەن قۇلاۋدىڭ ورنىنا سىنعان تەرەكتەي قيسايىپ بارىپ وق تيگەن جان اقىرىن جىعىلدى، بەينە ءبىر ساجدەگە باس قويعان جانشا، بۇك ءتۇسىپ جەرگە ماڭداي تىرەدى.
— باسە! — دەدى قۇنىسكەرەي.
ءبىراق ول بولعان ءىستى دە، سەزگەن وزگەرىستى دە تالداپ ۋاقىتىن وزدىرمادى، كىرپىك قاققانشا تار جەردە كوزدەن عايىپ بولىپ ۇيرەنگەن ادام سايعا قاراي ۇمتىلدى. تەز ۇمتىلدى. ءىرى دەنەلى جانە ۇستىنە تۇيە ءجۇن شەكپەن كيگەن بۇل ەبەدەيسىز كىسى، جالپ ەتە كوتەرىلگەن جاپالاقشا ساي قاباعىنان ءبىر كورىندى دە، كەلەسى مينۋتتە تومەندە تۇرعان بوز اتتىڭ ۇستىنە دە قونىپ ۇلگىردى. سونسوڭ ءوزىن قۋالاي اتقىلاعان ۆينتوۆكانىڭ شۇبىرما وقتارى الدەقايدا اسىپ، جوعارىراقتا زىڭىلداعانداي بولدى دا، بۇل دىبىس تا سايابىرلاعان سوڭ ول ۇزىن سايدىڭ كەلەسى ءبىر يىنىنەن شىعا كەلدى، قاسقىرشا كۇرت بۇرىلىپ، ارت جاققا كوز تاستادى. سوڭىندا قۋعىنشى جوق؛ ادىرايعان قۇدىق باسى، شاتىرلار، شاتىر تۇبىندەگى سيدا بۇت بيەلەر، ەربيگەن ادامدار — ءبارى قوسىلا شوعىرلانىپ كەيىندە قالعان. سوندا دا ول ساي قوينىنا قايتا سۇڭگىپ، قاسقىر تەكىرەككە سالىپ ارىلەي بەردى. ەندى ونى قاشىقتاپ جان ساقتاۋ سەزىمى ەرىكسىز جەتەكتەدى.
«وتە بويشاڭ جىگىت ەكەن عوي ءوزى، ۇزاق جىعىلدى»، — دەپ قالدى دا ول كۇبىرلەپ، ءسال ات تىزگىنىن تەجەدى، ويىن تۇپتەدى. يەسىنىڭ كۇبىرلەگەنىنە قۇلاق توسقانداي، شۇبارلاۋ كوزىنىڭ قيىعىن تاستاپ، بوز ات جەلكە بۇرىس جاسادى.
«بۇل قول دىرىلىنەن» دەدى قۇنىسكەرەي، ەندى اتىمەن تىلدەسكەندەي داۋىستاپ سويلەپ، — «قول ءدىرىلى. ءسوز جوق، قول ءدىرىلى. بۇل نەلىكتەن؟ الدە... وزگەردى مە ءبارى دە؟! قول دا! كوڭىل دە! قايرات تا! بۇل نەلىكتەن؟!.»
«سۇر مەرگەن» دەگەن اتاققا قۇنىسكەرەي ءبىر كەزدەردە ناساتتاناتىن ەدى.
پالۋان!
مەرگەن!
باتىر!
بۇل اتاقتار ەر جىگىتتىڭ ەنشىسىنە تيگەن داڭقتار ەمەس پە؟! ەجەلگى داۋىلپازداي جەر جارعان داڭق، التى الاشقا تەز جايىلاتىن اتاق!
«سۇر مەرگەندىگىم داۋسىز. بىلەك پەن بالتىر كۇشىن سىناپ بەلدەسۋ شايقاسىنا ءتۇسىپ كورگەنىم جوق. سوندىقتان پالۋان اتاق ماعان دارىعان ەمەس. ال، جاندى-جانسىز جامبىنى كوزگە ىلگەندە قول جاڭىلىپ كورگەن ەمەس. سول ءۇشىن سۇر مەرگەن دەپ كەتتى جۇرت. ءبىراق... بۇل ونەر نە بەردى؟ اتاقتان كورە...» الدە تىزگىندى ەرتەرەك تەجەگەنى تىنىس بەردى مە، الدە يەسىنىڭ تاقىم قيمىلىنان نيەتىن ۇعىنا بەرەتىن ات تا ءبىر وزگەرىستى سەزدى مە — ايتەۋىر اق بوز كۇرسىنىپ قالدى دا، كۇدىك ويدى كۇشەيتە تۇسكەندەي بولدى.
«ات تا كۇرسىندى... مەن دە كۇرسىنەمىن بە؟! الدە...»
ول تاقىمدى قايتا قىتتى، مىقتاپ قىتتى.
اقبوز ۇمتىلا جەلىپ بارىپ قايتادان قاسقىر تەكىرەككە ءتۇستى.
ءجۇرىس جازىلعانمەن وي جازىلمادى، تۇيىرتپەكتەنگەن اششى-تۇششى ويلار ۇيىسىپ قويۋلانا بەردى. وي اراسىنان «ۇزاق جىعىلدى... سۇلاپ جىعىلدى... ءوزى دە بويشاڭ جىگىت ەكەن عوي»، — دەگەن كومەيدەگى سوزبەن قوسىلا جىعىلىپ بارا جاتقان جاننىڭ سۋرەتى كوز الدىنا تارتىلا بەرەدى. سۋرەت ەمەس، ونىڭ سوزدەرى قۇلاققا شالىنا ما قالاي!»
...«قانشاما قىسقا كورىنگەنىمەن ءومىر ءتورى ەداۋىر جەر. وعان ادام ادامشا جەتەدى»... وسىلاي دەدى عوي پىركارول. كوپىر باسىندا. كەربەز ۇيىندە ايتتى مۇنى. سوزگە شەشەن جان. ءتۇيىنى: ادام ەمەسسىڭ بە؟ ادامشا ءومىر سۇرمەيسىڭ بە؟ بۇل نە جورتۋىل؟ — دەگەنى. مۇنى جالپاق باس جولمۇقان دا ايتتى. بەتىمە باستى. دوستىق ءسوز. مەن نەگە دوستىققا قاستىق جاسادىم؟! وسىدان با قول ءدىرىلى؟ مۇنان بۇرىن دا ءدىر ەتتى...»
قۇنىسكەرەي ەندى مۇنان بىرنەشە كۇن بۇرىن جالعىزدان جالعىز لاققان اقبوكەندى اتقانىن كوز الدىنا كەلتىردى. ول الدىن كەسىپ ءوتىپ، ورالىپ بارىپ تۇرا قالعان بوكەندى جاۋىرىننىڭ كوبەسىنەن اتتى. ءبىراق ونىڭ وعى كوزگە العان جەردەن تومەن سوقتى، بوكەننىڭ قوس قولىن جۇلىپ كەتتى. تىراڭ ەتۋدىڭ ورنىنا اڭ وماقاسا قۇلاپ بارىپ الدەنەشە رەت دومالاپ، ون-ون بەس سارجان جەرگە تىرسەكپەن سەرپىپ جانتالاستى. بۇل قول دىرىلىنەن. ال، كيىكتىڭ شاپشىعان قانى مەن قوسارلانا ىتقىعان ءسۇتى كوز توقتاتتىرمادى. ءبىر قۋرايدىڭ تۇبىندەگى جەتىم لاق اقتىق رەت ايمالاسىن دەگەندەي، ول جانتالاسقان بوكەندى جالعىز تاستاۋعا اسىعىپ ەدى.
...«بۇل نە؟ كيە مە؟ كيىك كيەلى. انا كيىك كيەلى. قول قالتىراۋى سودان. ءقازىر دە سونداي. پىركارولدىڭ ۇيىندە جۇكتى جارى بار... بۇل قانداي قاستىق؟ ونىڭ ءسوزى مەن ءىس دوستىق ەمەس پە ەدى؟!.
وقىس ولگەن جان قۇنىسكەرەيگە وقىس وي سالىپ ەدى. ول حاكىمنىڭ ادامشىلىق ىسىنە جاۋىزدىقپەن جاۋاپ بەردىم دەپ ءتۇسىنىپ ەدى.
2
ءار نارسەگە ءبىر سەبەپ، ءار سەبەپتەن ءبىر ۇلگى.
سول كۇنگى كەزدەسكەن ارلان ءبورىنىڭ ءادىسى ومىرىندە ءبىرىنشى رەت قۇنىسكەرەيدىڭ قولىن بوگەدى، ماعىناسىز قان شاشۋدان باس تارتتىردى. «حاكىم ءولىمى» اتتەگەن-اي دەگىزەرلىك وي سالىپ، تاۋبەگە بەت بۇرعىزارلىق ەكىۇشتى سەزىمنىڭ قۇشاعىندا ساي بوكتەرلەپ بەس-ون شاقىرىم جەر جورتتى دا، ول قارشىعانى توستى. بىرتە-بىرتە ۇلكەن الاقان جازىققا اينالىپ كەتەتىن جالپاق سايدىڭ جىڭعىلدى سالاسىن جارىپ ءوتىپ، ايىل قوعاسى مول، ءار جەردە ۇركىپ شىققان قامىس شوقتارى دا بار ءبىر جىنىستى ساعالادى. وسى جەردەن باتىسقا قاراي بيە ساۋىمى جەر جورتسا، ورىستەگى قالىڭ مالدى قالقالاپ، ول جايىق جاعاسىنا قۇلاپ كەتەرلىك ەدى. ءىز تاستاپ ۇيرەنگەن تاجىريبەسى مول جورتۋىلشىنىڭ نيەتى دە وسى جايىق جاعاسىندا بۇعا تۇرۋ، ويتكەنى قىر بەتتەگى سوناۋ سونالى كولدەن ارعى ەتەك قۇمعا اسار جولدا سۇر شينەلدىلەردىڭ توسقاۋىلى بارىنا ول شاك كەلتىرگەن جوق. ال، ارتى تۇيىق، الدى سۋ، مۇنداي قۇرۋلى تورعا ونى باس سۇعادى دەگەن قۋعىنشى اتاۋلىنىڭ ءۇش ۇيىقتاسا تۇسىنە كىرەر نارسە ەمەس، مۇنى قۇنىسكەرەي قاتەسىز توپشىلاعان-دى. ءسويتىپ، قالىڭ جىڭعىلعا ەنە بەرگەندە شەتتەگى قوتان اۋماعىنداي شوق قاپىرىقتان قوس ءبورى قاتار كوتەرىلدى دە، بۇل كۇتپەگەن جاقتان شىعا كەلگەن اتتىلى جاۋدىڭ الدىن وراي قوسارلانا تەكىرەكتەدى. ءبىراق بورىلەر ۇدەرە قاشىپ كوسىلە سەرىپپەدى، بوي تەجەپ، الداۋ شوقىراققا باستى. ءسىرا، كۇندە-كۇندە ەرىككەن جىلقىشىعا بوي كورسەتىپ، ەرمەك قيقۋىنا ەتى ۇيرەنىپ كەتكەن بورىلەر سياقتى. سوندا دا ارلان كوكجال كولدەنەڭدەپ، ارتىنا وراعىتا بۇرىلىپ، توسىرقاۋ كوز تاستادى: الدىمەن ۇلكەن بوز اتقا كوز تىكتى، سونسوڭ ۇستىندەگى ءىرى جاننىڭ كۇندە كورىپ جۇرگەن جالبىر تۇماق، شۇيكى دەنە، قۇرىق سۇيرەتكەن جان ەمەسىن بايقاپ، قاسىنداعى بالا بورىگە ايباتتى كۇش كورسەتتى. سيراعى سيدا، تۇرقى كىشكەنە دومالاق ءبورى قاھارلى ارلاننىڭ سۇسىنا شىداماي ىرشىپ كەتتى دە، دومالاي سىلتەپ، تۇپ-تۋرا قىرعا، الىستاعى قۇبا جونعا قاراي قاشتى. ال كوكجال بولتىرىكتىڭ سوڭىنان شاپپاي، بوي كورسەتىپ، «قۋساڭ قۋ» دەگەندەي توساڭ تەكىرەكتەپ بوز اتتىڭ ماڭداي الدىنا قاراي ويىسا بەردى.
«سەن اككى زالىم بولتىرىگىڭدى قىرعا قاشىرىپ، ءوزىڭ مەنى ويعا جەتەكتەمەكشى بولدىڭ با؟ توقتاي تۇر...» — دەپ، قاشقان اڭ، قۋعان قۋعىنشىعا قارۋ تۇمسىعىن ءبىر كوتەرمەي قالمايتىن قۇنىسكەرەي ەر قاسىنداعى تۇقىرتا ىلگەن شولاق مىلتىعىنا جارماستى. ۇيرەنشىكتى قول سول ساتتە قۇنداقتىڭ بىلەزىگىنە دە ءتيدى، ءبىراق ەكى كوزىن بولتىرىكتەن الماي جەلە-جورتىپ كەلە جاتقان قايسار مەرگەن بۇرىن كورمەگەن سۋرەت كوردى: بولتىرىك بالاعىن شالا تۇرىنگەن بالاشا دومالاپ اۋدەم جەرگە جۇگىردى دە الدەنەشە قارعىپ-قارعىپ ءتۇستى، ءسويتتى دە تۇرا قالىپ شۇقشيا جەرگە ءۇڭىلدى: قۇلاعىن جىميتىپ، الدىڭعى اياعىمەن قاقپاقىلداي قالدى. سالدەن كەيىن ارت جاقتاعى بوز اتتىعا كوز تاستاي بەرىپ تاعى دا جۇگىردى، اۋدەم وتپەي تاعى دا قارعىپ ءتۇسىپ، تاعى دا جەرگە ءۇڭىلدى... قۇنىسكەرەيدىڭ كوزىنە قاننەن-قاپەرسىز ويناپ بارا جاتقان بالاداي كورىنىپ كەتتى؛ سوڭىنا تۇسكەن اتتىلى جاۋ، كۇرس ەتەر مىلتىق، قاتەسىز وق، ونان ارعى اجال — ءبارى دە بولتىرىككە ويىنشىق ەسەبىندە. جاۋ جۇرەك جاننىڭ قولى قۇنداق بىلەزىگىنەن كىلت اجىراپ كەتتى. ول بولتىرىكتەن ءجۇزىن بورىگە بۇردى. بوز تارلاننىڭ ۇستىندەگى تۇيەدەي جاننىڭ تەكىرەگىن اجۋالاعانداي، دالا سىرتتانى دا اسىقپاي توساڭ تەكىرەككە تۇسكەن ەكەن، كادىمگى «جەتەرسىڭ دە، جەتپەسسىڭ دە» دەيتىن الداۋ مەن ارباۋى ارالاسا ەگەس تەكىرەك. مۇنداي تەكىرەك سەن ۇدەسەڭ ۇدەيتىن، سەن شابىستى باسەڭدەتسەڭ — باسەڭدەيتىن تاۋسىلماس شوقىراق. قۇنىسكەرەي ءبارىن دە ۇقتى. ءبىرىنشى كورگەن ءبورى ەمەس، ءبىرىنشى الدار جان ەمەس. «بولتىرىگىم ۇزاڭقىراسىن، ءالى دە ۇزاڭقىراسىن دەيسىڭ عوي، زاڭعار. سونسوڭ كورەرسىڭ مەنىڭ تەكىرەگىمدى دەمەكسىڭ. ءبىراق، سەن دە، مەن دە ۇقپايمىز بولتىرىك قۇلقىن. وعان ويىن كەرەك. ول ولىمنەن قاپەرسىز. ول بالا...»
ءومىرى ويىنا كەلمەگەن اششى وي ونىڭ جولىن بوگەگەندەي بولدى. ول ات تىزگىنىن تەجەپ قالدى دا، تاقىمىن بوساتتى. بوز ات تەكىرەكتەن شالىس جەلىسكە، ونان كەيىن اقىرىن اياڭعا ءتۇستى.
«قاتە!» — دەدى قۇنىسكەرەي وزىنەن-وزى.
ات وڭعا ءبىر، سولعا ءبىر كوز تاستادى، يەسىنىڭ نيەتىن بارلادى: توقتاۋ كەرەك پە، الدە از بوي تەجەپ، قايتادان وكتەم جۇرىسكە تۇسە مە؟!
«نەگە، نە ءۇشىن ەرتىپ اكەتەمىن قارشىعانى؟ قايدا اپارامىن ونى؟ ءوز جورتۋىم جەتپەدى مە؟ ونى دا جورتۋىلعا باۋليمىن با؟ جورتۋىلعا... جۇگەنسىز، نوقتاسىن باسىنا ءتۇرىپ قويا بەرىپ: اتادان بالا تۋعاي-دى، اتانىڭ جولىن قۋعاي-دى دەمەكپىن بە؟ جول توسىپ، قۇمعا تۇنەپ، ادىر باسىنان ويدى بارلاپ، ءتۇن ساعالاپ اۋىلعا شاۋىپ، قويشىسىز قوتاندى دۇرلىكتىرەتىن مىنا كوك ءبورىنىڭ بولتىرىگى ەتەمىن بە؟ كوك ءبورى... كوك ءبورى ەكەش كوك ءبورى دە انا بولتىرىكتى قورعاپ، ايلالاپ الدىما ءتۇسىپ كەلەدى. بولتىرىگىن قۇتقارۋ قامى... سونىڭ قولعا تۇسپەۋىن كوزدەگەندىك. بۇل... سونىڭ ءومىر ءسۇرۋىن تىلەگەندىك. ال مەن شە؟ مەنىڭ وسىنىم قارشىعاعا ءومىر تىلەگەندىك پە؟ الدە ءولىم تىلەگەندىك پە؟ ول ءقازىر جەتەدى سوڭىمنان. ول دا ءقاۋىپسىز، قاتەرسىز، انا بولتىرىكشە ات ۇستىندە ساۋىق جاساپ وزىمەن-وزى اۋدارىسپاق ويناپ كەلە مە؟..
وسى سياقتى ۇزدىك ويلار، اششى ويلار، اسا قاتال ويلار ونىڭ وزەگىن ورتەپ جىبەرگەندەي بولدى بىلەم، ول قاباعىنان قار جاۋعان پىشىنمەن ەر ۇستىنەن بورىشە بوكتەرىلىپ ارت جاعىنا كوز تاستادى.
الىستا «شەگەن قۇدىقتىڭ» اق ادىرى قالىپ بارا جاتتى. بۇلدىراعان ادىر ۇستىندەگى ارعىماق جىلقىلاردىڭ بوز شاتىرلارى مەن اقمەتشە ءۇيىنىڭ كۇمبەزدەنگەن بيىك توبەسى ساعىممەن كوتەرىلىپ، الپەنشەك تەۋىپ تۇرعانداي، جەرگە تيمەستەن جوعارى تۇر.
«...اقمەتشە قايدا؟ ونىڭ موينىنا دا بۇگىن بۇعالىق تۇسپەي مە؟ اۋىلىندا كەدەيى قازا تاپتى، ءۇيىنىڭ سىرتىندا پىركارول وققا ۇشتى... ونى تەگىن قالدىرا ما؟ ال، وسىنداي كەزەڭدە شىر ەتىپ جەرگە تۇسكەننەن بەرى باۋىرىنا باسقان بالاسىن، قارشىعانى ەرتىپ كەتۋ...»
ويناپ بارا جاتقان بالا قاسقىردىڭ ءوpic بەتىندەگى جالعانسايدان اتتىلى ادام شىعا كەلدى. بۇل قارا كوك ارعىماقتىڭ ۇستىندە الىپتەي شانشىلعان جانە ءبىر ارعىماقتى ەر-توقىمسىز جەتەگىنە العان قارشىعا ەدى. جەلگە ومىراۋىن توسىپ، جاس جىگىت ارشىنداعان بويشاڭ جىلقىمەن دالانى ەسىپ كەلە جاتتى. جەر جەمىرگەن ءجۇرىس. ۇزەڭگىگە شىرەنە تۇسكەن شالقاق وتىرىس جان-جاعىنا شولا كوز تاستاپ، ولشەپ-پىشە قاراۋى «ۇلكەن ءىس بىتىرگەن» جاننىڭ ءپىشىنىن كوز الدىنا ەلەستەتكەندەي. قۇنىسكەرەي وسى قالىپتى بىردەن سەزدى، ءبىراق سيراقتى جىلقىنىڭ ۇستىندەگى قوماقسىز بالا جىگىتتىڭ شانشىلعان ءپىشىنى كوزىنە تولمادى، ءبىر ءتۇرلى وعاش، ەربيىپ كورىندى. ول اياڭعا كوشىپ، قىبىرىن اڭدىپ كەلە جاتقان بوز اتتىڭ تىزگىنىن قىسا ءتۇسىپ، باسىن تاقىممەن بۇردى، كوتەرىلە قوزعالىپ جورتا جونەلدى. مۇنىڭ بەتالىسى سول جايىقتىڭ ورماندى، جىرا-جىقپىلدى بەرگى جاعاسى ەدى. بالا جىگىتتى كورگەننەن كەيىن سولاي جورتتى. «ءوزى دە ىلەسەر» دەگەندەي ونى توسىپ المادى. استىنداعى اتاقتى اتىن دا، ەلدەن بولەك ول اتتىڭ ۇستىندەگى ادامنىڭ قۇنىسكەرەي ەكەنىن تانىعان سوڭ قارشىعا دا ءجۇرىسىن ۇدەتتى. «مىنە كەلدىم! قوسىلدىم!» دەمەك بوپ بوز اتتىڭ الدىن وراي كولدەنەڭ شاپتى. جەر جىمىرعان شابىسپەن جانامالاپ كەلىپ، ءىسى مەن جۇرىسىنە دە، ءتۇرى مەن تۇسىنە دە ناساتتانعان جانشا:
— مەن دە تاپ وسى شامادان كەزدەسەر دەپ، تاڭ اتقاننان بەرى جالعانسايدى پانالاپ قاراۋىلداپ ءجۇر ەدىم. الىستان-اق كوردىم!.. — دەپ قارشىعا ەنتىگىپ ءسوزىن جۇتتى.
ونىڭ ءجۇزىن وزگەشە ءبىر شاتتىڭ لەبى ۇرمەلەگەندەي، بۇرىنعى جابىڭقى قاباعى جادىراپ كەتكەن ەكەن. ءسوز ءۇنى دە جايما-شۋاق شىقتى. ءبىراق «جاقسى بولدى كەلگەنىڭ» دەگەن قۇپتاۋ بولمادى. جىلى ۇشىراۋ ورنىنا قۇنىسكەرەي جالت بۇرىلىپ، ىزعارلى قاتۋ قاباقپەن ىلگەرى اسا بەر دەگەن سۋىق يەك قاقتى. بالا جىگىت قاتال جاننىڭ قاتال بۇيرىعىن بىردەن ۇقتى: ۇزەڭگى قاعىسىپ سالتاناتپەن ءسان تۇزەر ءجۇرىس ەمەس، باس قورعار سۋىت جورىق، كولدەنەڭ بوي تاسالار ساپار... ارتتان قۋعىن ىلەسپەسىنە كىم كەپىل...
قارشىعا قۇنىسكەرەيدىڭ بەت العان ءورىس تورىنە تەزىرەك ءوز بەتىمەن جەتۋگە تىرىستى. ول الدا نە بارىن بارلاۋ نيەتىنە كوشتى. قاتۋ قاباقپەن يەك قاققانعا ول شامدانعان جوق، مۇنى بۇيرىق ەسەبىندە قابىل ەتتى.
3
— مىنالاردان وزگە جورىققا شىعارلىق بەلدى جىلقى بولمادى ما؟ — دەدى قۇنىسكەرەي ەستىرە جەلىپ، قايتا-قايتا بوز اتتىڭ الدىن وراي بەرگەن قارشىعاعا تاس ءتۇيىلىپ.
قارشىعا نە دەرىن بىلمەي قالدى.
مىنەزى تۇيىق، ءجۇزى سۋىق، ەشكىمگە ەزىلىپ ءتىل قاتىپ كورمەگەن بۇل جاس جىگىت بۇگىن جارقىن، اسا جايدارى پىشىندە ەدى. ول وزىنەن-وزى ەلەگىزىپ ءبىر دالادا ءبىر ءوزى، بار دۇنيەگە جالعىز قوجا ەسەبىندە كەلە جاتقان. كۇندىك جەرگە توقتاماي جورتۋعا دا، قارسى كەلگەن جاندى جاپىرىپ وتۋگە دە، ايقاسىپ قالارلىق كۇن تۋسا، اتتان توڭكەرىپ الا تۇسۋگە دە ءدۇز جانباس، قىناپتان سۋىرعان قىلىش سيپاتتى ەدى. بۇل ونىڭ كوپتەن كۇتكەن كۇنىندەي، «سوڭىنا ەرۋگە اسىققان، جۇرتتان ءتۇر-سيپاتى بولەك، ءىسى جۇمباق، ءجۇرىسى جويقىن اكەنىڭ ۇزەڭگىلەس ساپارى ەمەس پە؟! نەگە تاستاي تۇيىلگەن؟ نەگە قاتال ءۇن قاتادى؟ نەگە جاراتپايدى؟ جۇرتتىڭ قولى جەتپەيتىن سۇلۋ ارعىماقتار نەگە جورىققا شىدامسىز؟..»
— جەلسە — ىلەستىرمەيدى، شاپسا — قاراسىن كورسەتپەيدى، اعا، — دەدى جىگىت قاتال ۇنگە اپتىعىپ جاۋاپتاپ.
— ەڭكەيسە باسى جەرگە جەتپەيتىن بۇل ءزانتالاقتى قالاي وتتاتىپ، قالاي سۋاراسىڭ؟ سوناۋ كورىنگەن بەس-التى ساياقتىڭ ىشىندە پايداعا اسقانداي ات بولسا، قۋىپ كوپ جىلقىنىڭ ىشىنە ەنگىز! — دەپ بۇيىردى قۇنىسكەرەي، الىستان كورىنگەن اۋىر ايعىر ءۇيىردى يەك قاعىپ كورسەتىپ.
بالا تاعى دا قارسى جاۋاپتاماي يەك قاققان جىلقىعا ارعىماعىن ەستىرە جونەلدى.
اق بوز اتپەن جورتاقتاي كەلىپ، ساياقتار جاتقان جەرگە قۇنىسكەرەي جاڭا جۋىقتىرعان كەزدە، قارشىعا ءبورى تيگەندەي ىسقىرىپ، ۇيىردەن كوپ اۋلاق جاتقان، ءوز بەتىمەن جايىلىپ، ءوز بەتىمەن جۋساعان بۇل ءبىر توپ جىلقىنى قالىڭنىڭ ىشىنە تىقسىرىپ تا ۇلگەردى. كۇننەن كوزىن قولمەن كولكەشتەپ اڭ-تاڭ بولىپ قاراپ تۇرعان جىلقى يەسى باسىندا قورقىپ كەتىپ ەدى، جىلقى قۋىپ الاتىن بۇرىنعى شاپقىنشى ءقازىر اياق استىندا: «اقىرى سورلاتتى عوي مىنا اكىمقارا! جاۋ الدى، جاۋ العىردى! ءبىرىن قالدىرماي الىپ كەتەتىن بولدى، كوگەرمەگىر اۋىلناي...» — دەپ تۇرعاندا، كوك ارعىماقپەن كولدەنەڭدەي بەرگەن قارشىعانى تانىپ:
— و، توبا، مىناۋ قارشىعا عوي. بۇل قاي جاقتان شىعىپ قالدى؟ — دەدى.
ات يەسىنىڭ جۇرەگى ورنىنا تۇسە باستادى. اۋىلناي ما دەپ ۇرەيلەنگەنى قارشىعا بولىپ شىقتى.
بۇل جىلقى شەتىندە تۇرعان ادام ماقىش دەيتىن اقمەتشەنىڭ جاقىن اعايىنى ەدى. اعايىن بولسا دا سوڭعى جىلدار كورەر كوزگە الشاقتاپ، ماقىش بولەك جايلاپ ءوز اۋىلىن اقمەتشەدەن كوش جەر الىس كوشىرىپ، الىس قوندىرىپ ءجۇردى. جۇرت مۇنى: «زاماننىڭ اعىمىنا قاراي ىستەلگەن ساياسات. بىرىگىپ بايلىق كورسەتىپ، ىرىلىك جاساۋدان گورى قاباتتاسىپ كوزگە تۇسپەۋدى جاقسى كورەدى ماقىش» دەپ جورىدى. قالاي بولعاندا دا ماقىش اتاقتى اعايىننان اۋىلى بولەك، جايىلىمداعى جىلقىسى دا ءبىر بەتتە ەدى. اسىرەسە، وتكەن جۇماداعى ۇلكەن جينالىستا: «اقمەتشەنىڭ مال-مۇلكىن كانپەسكەلەپ، جەر اۋدارۋ كەرەك»، — دەپ شەشكەننەن كەيىن ماقىش ۇيدە تۇرمايتىن بولعان. ول ەپتەپ مال باسىن كەمىتۋگە، ۇلكەن ۇيىردەن قىسىراعىن بولەك باقتىرىپ، ءوزى كوبىنە-كوپ جىلقى اراسىنان شىقپاۋعا اينالعان.
— اۋ، جانىم قارشىعا... سەن... سەن اتتاردى جاۋ تيگەندەي قۋىپ نە قىلماقسىڭ، — دەپ الدەبىرەۋ ەستىپ قالا ما دەگەندەي، اقىرىن-اقىرىن بەرى كەلشى، بەرى كەلشى، — دەدى قولىن بۇلعاپ.
قارشىعا وعان قايرىلىپ جاۋاپ قاتپادى، تەك قانا «انا كورمەيسىڭ بە كەلە جاتقاندى؟!» دەگەن ادامشا، الىسىراقتاعى قۇنىسكەرەيدى كورسەتتى. ماقىش بىردەن ءتۇسىندى: ءتۇسى سۋىق، ءىسى وعاش قۇنىسكەرەيدىڭ بەلگىلى بوز اتپەن توپەپ قاشىپ كەلە جاتقانىن، بالانىڭ وعان ەرىپ شىققانىن، ەندى بۇلارعا سوڭىنا تۇسكەندەردەن سىتىلىپ كەتۋگە ەكەۋىنە ەكى-ەكىدەن ءارى بەلدى، ءارى جۇيرىك ات كەرەكتىگىن ايتپاي-اق ۇقتى. «كورسەڭ دە پالە، بىلسەڭ دە پالە. ات بەرسەڭ ونان دا جامان پالە، ال بەرمەسەڭ — باسىڭا قاتەر. بۇل قارا قىرسىق قايدان كەزدەسىپ ەدى... مەنىڭ سورىما كەزدەسكەن»، — دەپ كۇبىرلەدى ماقىش. ول تولىپ جاتقان كۇدىكتى ويلارىن، قورقىنىشتى كەزەڭنىڭ ەندى تۋعانىن تىزبەكتەپ ۇلگەرگەنشە بوز اتتىلى دا جەتتى.
— جول بولسىن، باتىر! — دەپ قالدى ماقىش ات تىزگىنىن تەجەمەي جەتىپ كەلگەن قۇنىسكەرەيگە. — مۇنداي سۋىت ءجۇرىس... بەلگىلى ادامعا عانا حاس ءجۇرىس قوي.
ارداقتاۋ لەبىزىن باتىل ايتسا دا، قۇنىسكەرەيدىڭ ەر قاسىنا تۇقىرتا ىلگەن شولاق مىلتىعىنا كوزى ءتۇسىپ كەتكەن ماقىشتىڭ ۇرەيى ۇشىپ كەتتى. تۋرا قاراعان ادامعا ونىڭ ءوڭىنىڭ قۋقىل تارتقانى، ەرنىنىڭ جىبىرلاي تۇسكەنى اپ-انىق كورىنىپ تۇر ەدى. قۇنىسكەرەي ىلگەرىدە بۇل ادامدى بىرنەشە رەت كورسە دە، ءقازىر ونى تانىمادى جانە وندا تانۋ، تانىسۋ نيەتى دە بولمادى. ول تەك كوزدەگەن ماقساتىنا تۋرا كىرىستى.
— جاقسى نيەتىڭە — جاقسى لەبىز، الەي بولسىن! جورتقان جانعا — ات سەرىك. مىنا بالانىڭ استىنداعى بيەنى جەتەگىمەن قوسا ال دا، انا اتتاردىڭ بىر-ەكى ءتاۋىرىن ۇستاپ بەر. تاي ورنىنا جاباعى جاتادى. ال، ات قۇنى بيەدەن ارتىق دەسەڭ اقشالاي باعاسىن سۇرا.
سۇراۋسىز-ساۋالسىز بىلگەنىن ىستەپ جۇرگەن ادامنىڭ جون-جوندەم تىلگە كەلگەنىنە ول قۋانىپ كەتتى. بىردەن-بىرگە ۇرەيى ىعىسىپ، ءىستى اقىلمەن شەشەتىن سالماقتى لەبىزگە ورىن بەرە باستادى. «باردىڭ سانىن كەمىتە الماي سورلاپ جۇرگەندە، جىلقىعا جىلقى ايىرباستاپ مەنى جىن ۇردى ما؟.. «ات قۇنى بيەدەن ارتىق دەسەڭ اقشالاي باعاسىن سۇرا»، — دەيدى. بۇل سابازدىڭ قالتاسى دا قالىڭ شىعار! جانە اقمەتشەنىڭ بيەلەرىن كوزگە شىققان سۇيەلدەي ەتىپ نە قارا باسىما ات تەۋىپتى؟! مۇنى باسقا ادىسپەن...»
— اتاقتى ازامات! — دەدى ماقىش، سوزىنە سالماق، اقىل-ويعا جۇلدە بەرە سويلەپ. — ءسىز سياقتى ىلۋدە ءبىر كەزدەسەتىن ەر ادامعا تاي ورنىنا جاباعى جاتادى دەپ قايتەيىن. قالاعانىڭ ءبىر تۇياق بولسا، ونى ايىرباسسىز-اق ءمىن. ال، ءبىر ەمەس، ەكى دەسەڭ، وندا اقشالاي باعاسىن مەن سۇرايمىن، ءوزىڭنىڭ قازي قولىڭ شەشسىن. وسى كۇنى وكىمەتتىڭ ات قۇيرىعىنىڭ دا قۇنى شامالى بولىپ قالدى...
— جارايدى. انا قاراكەر مەن جيرەن اتتى تەز جۇگەندە!
ءسويتتى دە قۇنىسكەرەي اتىنان ءتۇسىپ، ەر-توقىمىن سىپىرىپ تاستادى دا، قونىشىنان شاقشاسىن سۋىردى.
— ماقۇل، باتىر، ماقۇل، — دەدى ات يەسى ەندى ەجىكتەپ ءتىل قاتپاستان.
ول تەك جالما-جان باسىنداعى بوركىن «جەم دوربا قىلىپ توسىپ» اتتارعا قاراي «پۇش! پۇش! پۇش!» — دەي باستادى.
قاراكەر قايرىلىپ كەلىپ يەسىنە موينىن سوزدى. ال، جيرەن قوس قۇلاعىن قايشىلاپ، «وسى توسىپ تۇرعانىڭ جەم بە، جەم ەمەس قۇر بورىك پە؟» دەگەندەي توسىرقاپ تۇرىپ قالدى.
قۇنىسكەرەيدىڭ ىستەگەنىن قارشىعا دا ىستەدى. ول ءتىپتى، ءمىنىپ كەلگەن قارا كوك ارعىماقتىڭ ەر-توقىمىمەن بىرگە باسىنداعى جۇگەنىن دە سىپىرىپ الىپ، ماقىشتىڭ قولىنداعى قاراگەرگە كيگىزدى.
— اعا، مىناۋ ماقىش اعامنىڭ جەر باسپاس قاراگەرى. قىدىرا جالدى، قىل قۇيرىقتىدا مۇنىڭ الدىنا شىعىپ كورگەنى جوق. مىنەسىڭ عوي؟ — دەدى قارشىعا اسا شاتتى پىشىنمەن.
— جوق، — دەدى قۇنىسكەرەي، — مەن ونىمەن بايگەگە شاپپايمىن. انا تىرسەكتىرەك جيرەن اتقا سال مەنىڭ ەرىمدى.
ول شاقشانى قاعىپ جىبەرىپ، قوس تىرناققا ءبىر شوكىمىن ءتۇسىردى دە، قوس تاناۋعا كەزەك-كەزەك سۇيكەدى.
ماقىش ەندى جيرەن اتقا جاقىندادى. بۇل دا جەمگە ۇيرەنگەن، جەم بەرىپ سيپاعان يەسىنىڭ الاقانىن ساعىنعان جانۋار ەكەن، ءىرى دەنەلى يەسىنە قارسى ءجۇردى.
— قۇنەكە، — دەدى ماقىش جيرەن اتقا بوزدىڭ ەرىن ءوزى سالىپ جاتىپ، — باردىڭ بۇيىرماي، شاشىلعاننىڭ جيىلماي تۇرعان كەزى. تاقىمىنا باسار بالا جوق، ءوزىم كولبەڭدەتەر شاما جوق. قىزىعىن كور جيرەننىڭ! قاراگەر جەر باسپاس اتانسا، جيرەن جەتى قىردى قاتار اسساڭ دا تاناۋىن قاعىپ كورمەگەن جانۋار...
ماقىشتىڭ سوزىنەن ىشتەگى اششى قاسىرەتتىڭ ءۇنى ەستىلگەندەي بولدى. ءبىراق ونىڭ بالاسىنىڭ جوعىن، بۇل جۇيرىكتەردى كولبەڭدەتەر ماقىشتىڭ ءداۋىرىنىڭ دە بۇلدىر تارتقانىن ويى الىستا جاتقان قۇنىسكەرەي ەلەگەن جوق، ەلەسە دە ەزىلگەن جوق. ونىڭ كوڭىلشەكتىكپەن كوزىن سيپار شاعى بولماعان دا شىعار، بولسا — اسا سيرەك كەزدەسەتىن جاي بولۋى مۇمكىن...
— ءما، وتاعاسى! — دەدى ول، شاقشا قىستىرعان قونىشتان ءبىر دەستە «اق قۇيرىق» سۋىرىپ.
«اق قۇيرىقتىڭ» تەك جۇزدىكتەن تۇراتىنىن، مىنا تارامىس ءىرى قولدىڭ ۋىسىنداعى ءبىر دەستەدە ونىڭ ءبىر ەمەس، ەڭ كەمى التى-جەتىسى بارىن سەزگەن ماقىشتىڭ ەكى كوزى اقشانى جەپ جىبەرگەندەي بولدى. ونىڭ الگىدەگى قاسىرەتتى ءۇنى ۇشتى-كۇيدى جوعالىپ كەتكەنىن ءوزى دە بايقاماي قالدى.
— راقمەت، قۇنەكە، راقمەت! — دەي بەردى ول، وزگە سوزگە كەزەك بەرمەي.
دەمەسكە نە! اتتارى وتە قىمبات جانە ادام قيماس جۇيرىك بولسا دا وعان ءتيىمدى ساۋدا بولدى. «ءبارىبىر بۇل اتتاردى انا تولىپ جۇرگەن ميليسيا مەن ونىڭ باستىقتارى، ءتىپتى اۋدان اكىمدەرى بۇدان بىلاي قاراي تاقىمىما تيگىزبەس تە ەدى. كەشە عانا اۋىلناي «ات بەر» دەپ دىگىرلەپ، وعان: «بۇگىن ساياق اتاۋلىنى جوعالتتىم، Miنe، جۇما بولدى. ءسىرا، قولدى بولعان شىعار دەيمىن»، — دەپ زورعا قۇتىلىپ ەدىم. ەندى سۇراسا تۋرا: «الگى دىننەن بەزگەن قاشقىننىڭ قولىنا ءتۇستى بىلەم، پايداعا اسار ءۇش اتتىڭ ۇشەۋى دە جوق دەيىن...»
اتقا ەرلەرىن سالىپ مىنۋگە اينالعاندا ماقىش قۇنىسكەرەيگە:
— باتىر، ءدام تاتىپ كەتۋگە ۋاقىتىڭىز بولسا... انا كۇتىردە تاعام بار ەدى، — دەدى، الىسىراقتاعى ءبىر قوراشتاۋ، جاپىرايعان جەركەپەگە قاراي يەك قاعىپ.
قۇنىسكەرەي ماقىشقا بۇركىتشە تۇيىلە قاراپ قويىپ، ونىڭ يەك قاققان قارا قىستاۋىنا كوز تاستادى. بۇل قاراستان ماقىش ونىڭ سەنبەي تۇرعانىن، اناۋ قارا قىستاۋ «قاقپان ەمەس پە» دەگەن كۇدىگىن بىردەن سەزدى.
— مىنا قارشىعا جاقسى بىلەدى. قارشىعا، سەن بولدىڭ عوي جازدىگۇنى ءبىر كەلىپ كەتكەندە. ءقازىر ءبىزدىڭ ول جامان كۇتىردە ءوزىم عانا قونا-تۇستەنىپ ءجۇرمىن. بۇل ماڭدا جىلقىشىلار جوق.
قۇنىسكەرەي تاماقتانىپ الۋدى جەك كورمەدى بىلەم، ۇندەمەي ءبىراز تۇردى. سونسوڭ اينالانى كوزىمەن ولشەپ-پىشىپ، الدەنەنى انىقتاعانداي، اسىقپاي قاراپ قالدى دا:
— جارايدى، وتاعاسى، اق اۋىز تيەلىك، باستا كۇتىرىڭە، — دەدى.
ول توڭىرەكتىڭ جاپ-جازىق ەكەنىن، بۇل جاققا تۋرا كەلەتىن پەندە بولسا، ەڭ كەمى سەگىز، ون شاقىرىم جەردەن ەرىكسىز توبە كورسەتەتىنىن، ەگەردە ول توبە كورسەتۋشىلەر سوڭىنا تۇسكەن قارۋلى جاندار بولا قالسا، قارسى امال جاساپ ۇلگەرەرلىك جەر ەكەنىن جاقسى ءبىلدى. باسىندا ورىسكە قاراي بەت بۇرعاندا، ول ساقتىق نيەتىمەن بۇل جازىقتىڭ باس قورعاۋعا اسا ىڭعايلى ەكەنىن بايقاپ ەدى. بۇقپانتايلاۋعا ساي-سالالى جەر دە جاقسى، ءبىراق پايداسىنان كەيدە ونىڭ زيانى دا مول. مۇنى قۇنىسكەرەي جىلدار بويى باس تاسالاپ ۇزاق جورتقان قاتەرلى كۇندەردە تالاي-تالاي كەزدەستىرگەن. ول كەزدە ءبىر جاقسىسى قۋعىنشىلار دا تاجىريبەسىز جانە ءالسىز اتپەن قوي قايىرعان قويشىلار ءتارىزدى ساي ىشىندە قارسى كەلىپ قالعاندا اسىپ-ساسىپ قارۋ جۇمساي المايتىن، بولماسا جالت بەرىپ ساي قىرقاسىنان اسىپ تۇسكەنشە قاراسىن دا كورمەي قالاتىن. ال، ءقازىر ءوزىنىڭ قورشاۋدا ەكەنىن، ءبىر ەمەس، ەكى ەمەس، سوڭىندا ونداپ ادام جۇرگەنىن جانە ءبىر جەردە ەمەس الدەنەشە جەردە توسقاۋىل بارىن ول ايدان انىق سەزگەن...
— ءجۇرىڭىز، ءجۇرىڭىز، اق تا بار، جەيتىن تاماق تا بار. بارىنەن دە جايلىسى — وسى كۇتىرىم. جاز بويى كوبىنەسە وسىندامىن. ءبىراق تاپ وسى ماڭ دالادا مەنى قونىپ، تۇستەنىپ جۇرەدى دەپ ەشكىم ويلاعان ەمەس، — دەدى ماقىش، ونىڭ ويىن سەزگەندەي.
— سەن تەز سۋسىندا. اتپەن توڭىرەكتى شولىپ قايت! — دەدى قارشىعاعا قۇنىسكەرەي، ءبىر جاق جارى قۇلاپ، جىلقى كولەڭكەلەيتىن جەرى دە شامالى قالعان، ءبىراق ءبىر بولمەسىماعىندا توسەك-ورىن، اياق-تاباق، ەر-توقىم، قۇرال تۇرعان قۇجىراعا كىرىپ.
جاس جىگىت ونىڭ ايتقانىن ەكى ەتپەدى. ماقىش قۇيىپ بەرگەن قىمىزدان ءبىر ءسىمىردى دە شىعىپ كەتتى.
ول وزىنە جۇكتەلگەن بۇل جاڭا مىندەتىن جاقسى تۇسىنگەندەي، جىلقى قايىرعان جانشا، الىسىراقتاعى ءۇيىردىڭ توبىن ءبىر جيىپ تاستادى دا، ەكىنشى جاقتاعى ساياقتاردى جيىستىردى. ول اينالىپ كەلگەنشە قۇنىسكەرەي كوز ءىلىندىرىپ الدى.
4
ءبىر جىلى ەلدەن اۋلاق، تايسويعان قۇمىنا قاراي شىعانداپ كەتىپ، ۇيگە تەز ورالۋعا اسىقتىق سەزىم بوي بەرمەي، قۇنىسكەرەي قالتا تۇبىندەگى قوس مالتانى تۇگەندەۋمەن بولدى. بۇل كوزگە قوراش جان تالشىعى الدەقالاي ءتۇسىپ قالا ما دەگەن تىمىسكەك ءقاۋىپ ەرىكسىز تۇرتكىلەتتى، ول قالتاسىن ۇزدىكسىز بارلاي بەردى.
ويتكەنى ۇيگە ورالماي، ماڭىنداعى ەلگە دە سوعا الماي جورتار بولسا، ءتۇن سوڭىنا كۇن جالعاسۋى داۋسىز ەدى، اتقا ازىق — جەردە، ەرگە ازىق — تەك ەلدە عانا عوي. سول قيىن-قىستاۋ كەز قۇنىسكەرەيدىڭ جاڭىلمايتىن جادىنا تاعى دا قايتا ورالدى. ول ماقىشتىڭ كۇتىرىنەن ەڭ كەمى ەكى كۇندىك ازىق الدى. جەتەكتەگى اق بوزدىڭ جالاڭ جوتالى بەلىنە ءبىر تورسىق ايران، قوزى قارىن پىسكەن ەت ارتتى. كۇن ۇياسىنا كىرە اتتانار كەزدە:
— وتاعاسى، قارشىعا مۇمكىن جۋىق ارادا ءبىر سوعىپ كەتەر بۇل كۇتىرگە. اق پەن ەت مولىراق دايىن بولسىن. جانە قۇرت پەن جەنت جاعىن قاراستىرارسىڭ. بۇل بالا ەلگە ورالعانشا كوپ كۇن وتەر. كەيىن ەسەپتەسەرمىز، — دەدى.
ءبىراق قۇنىسكەرەي قاي جاققا جۇرەرىن، قاشان كەلەرىن ايتپادى.
— جاقسى، اينالايىن، جاقسى. كۇن ارا كەلىپ تۇرسا دا قارشىعاجاننىڭ سىباعاسىن قانجىعاسىنان تۇسىرمەسپىز. ازىرگە قوش بول، باتىر، — دەدى ماقىش الدە بالانى، الدە ەلدەن بەزگەن جورتۋىلشىنى مۇسىركەپ.
ول كەشكى شاپاققا سۇڭگىپ، الىستاعان سايىن قاراسىنى كىشىرەيە بەرگەن ەكى اتتىلىعا ۇزاق قارادى؛ قولعا تۇسكەن ارىستانداي ۇيەز ورتالىعىنا ايدالىپ كەتكەن اعايىنى اقمەتشەنى كوز الدىنا كەلتىردى؛ ەسكى ءقابىر مەن قۇلاعان قارا قىستاۋعا ۇيالاعان يت — الا قازداي ەن دالادا ەلدەن بەزىپ، سىرتتاپ جۇرگەن ءوز باسىنىڭ ءتىرى مۇساپىرلىگى وزەگىن ورتەپ كەتكەندەي بولدى.
ەلدەن، جەردەن، ورىن تەپكەن مەكەننەن اۋلاقتاي باستاعانىن دا ول جاڭا عانا سەزگەندەي ەدى...
جايىق وزەنى ۇلكەن ءبىر ساداق ءپىشىندى. ال، ورىنبور مەن كنيازدىڭ ەكى اراسى سول زور ساداقتىڭ ورتا بەلى — كىندىك ءيىنى سياقتى. «ساداقتىڭ» كولبەگەي كەلگەن ءبىر باسى سوناۋ جوعارعى ورال تاۋىنا اسىلىپ جاتىر دا، تومەندەگى ەكىنشى باسى — كاسپيي تەڭىزىنە سۇڭگىگەن.
ورال قالاسى ورتا بەل يىندە تۇر. بۇل القاپتى ەرتەدە تۇبەك دەپ، قويناۋىندا كوشە-قونىپ مەكەن ەتكەن تايپالاردى تۇبەك ەلى دەپ كەتكەن.
سول تۇبەك ەلىنىڭ تومەنگى تەڭىز جاق كەڭ ويپاتى — تايپاق. ارقا جانە شىعىس بەتتەگى جوندى، قىراتتى، تاۋشىقتى ساحارالاردان تايپاق جەرى تومەن تۇر، جازىپ جىبەرگەن الىپ الاقاننىڭ شۇڭعىل ورتاسىنداي. ولەڭتى، بۇلدىرتى، شىدەرتى سياقتى قىر وزەندەرى تومەن قۇلديلاپ، تارماقتانىپ اعىپ، كەلە-كەلە تارامدانىپ تايپاق الاقانىنا جوعالىپ جاتىر. جەر قىرتىسى تامىرلى-بالقاشتى، بيدايىقتى، كەي جەرىندە ەڭسەدەن كەلەرلىك ەركەك ءشوپ وسكەن قۇنارلى سالا.
سول سالاداعى «شەگەن قۇدىق» باسىن ءبورى تيگەندەي شۋلاتقان قۇنىسكەرەي، تەرگەۋ ورىندارىنىڭ جۇما قويسا الاقانىندا تۇرعان سياقتى ەدى. ويتكەنى ءبىر جاعى كوپىرسىز، پارومى دا سيرەك جايىق. جايىق بويى جاعالاي جاتقان سەلەندەر، بوي تاسالاۋعا پانا بولار جەر از. ەگەردە الدەقالاي ونىڭ ماڭدايى سول وزەنگە تىرەلسە بۇل ۇلكەن سۇزبە اۋدىڭ قورجىنى ەسەبىندە. قورجىنعا كىرگەن سارقاسقا سازاننىڭ ونى جارىپ شىعار كۇشى ەكىتالاي-اق. وسى جايدى ەسكەردى مە، كىم ءبىلسىن، تاجىريبەلى، اقىلدى ششيتوۆ چەكيست قولىنا ىلىككەن قارۋلى ميليسيا جانە ءوز ادامدارىن بەستەن-وننان، كەي جەردە ەكىدەن-ۇشتەن توپتاپ، الدەنەشە توسقاۋىلدى قىر بەتكە جونەلتتى. اسىرەسە، جيىرماسىنشى جىلدىڭ باس كەزىندە قۇنىسكەرەيدىڭ تاستاي باتىپ، سۋداي ءسىڭىپ كەتكەن اتاقتى تايسويعان مەن بۇيرەكتى قۇمدارىنا اسار جولىن بوگەدى. تورت-بەس توپتى قاراتوبە مەن سانالى ماڭىن كۇزەتۋگە، قاراقامىس پەن جاقسىباي بەتتى تورۋعا اتتاندىردى. ال، ورالدىڭ اسكەري گارنيزونىنىڭ كومانديرى سمىشلياكوۆ جىمپيتىداعى اسكەر توبىنان ءبىر بولىمشەگە تايسويعان قۇمىنا دەيىن قۇپيا جورىق جاساۋعا بۇيرىق بەردى. گۋريەۆ دالاسىنا، اسىرەسە، كىرەر جولىن ىلۋدە بىرەۋ عانا بىلەتىن، بىلە قالىپ ىشىنە ەنگەن جان بولسا ونى ءومىرى تاۋىپ بولمايتىن وپپا قاراسورعا جىبەرمەۋ ءۇشىن گۋريەۆتەن دە اتتىلى ميليسيونەرلەر شىعىپ ەدى. ءسويتىپ، قۇنىسكەرەيدى ەكى ۋەزد قاراۋىنداعى تەرگەۋ ورىندارى بۇل جولى كۇش بىرىكتىرىپ قالايدا قولعا تۇسىرۋگە شىنداپ كىرىسكەن-دى.
تايسويعان قۇمىنا اسار جولدى بوگەۋ — قۇنىسكەرەيدىڭ ءتۇپ قازىعىن تورۋ ەدى. ويتكەنى ونىڭ مەكەن-جايى سول الىستاعى قۇم بەتتە بولاتىن. وندا ورىن تەپكەن كارى اكەسىمەن بىرگە ايەلى جانە جاس بالاسى بار. «ەلدەن ىعىسقان كۇندە دە ۇيگە ءبىر سوقپاي كەتۋى مۇمكىن ەمەس؛ ءىز جاڭىلدىرىپ، ارادا اپتالار وتكىزىپ كەلسە دە ۇيىنە اينالارى كامىل. بالكىم بىزدەن بۇرىن جەتىپ ايەل، بالاسىن ەرتىپ كەتەر دەپ تە جورىپ ەدى ششيتوۆ. بۇل بولجال اقىلعا سياتىن بولجال-دى. ىلكى قۋعىننىڭ شاڭى باسىلعاننان كەيىن، سول ەل شەتىندەگى، كوبىنە-كوپ جالعىز وتىراتىن مەكەندى ساعالاپ، ول بۇرىن بەس-التى جىل سول ءوز مەكەنىندە بەيبىت ءومىر سۇرگەن دە بولاتىن. وتكەندى ۇمىتتىرىپ، بيىل عانا ىشكى جاقتى شارلاي باستاعان. بۇل شارلاۋدىڭ دا ءمانىسى بار. «قازىنا مالىن ايداعان بولىپ ورالعا دەيىن بارىپ، جولدا پروكۋرور حاكىم جۇنىسوۆپەن كەزدەسۋى، ۋەزد ورتالىعىنداعى ونىڭ ۇيىنە كەلۋى وتكەنگە سالاۋات ايتىپ، تاۋبەگە بەت بۇرعان ساپار-دى. ءبىراق كوكتەم كەزىندە قىزىل سۋ كەرنەپ، مۇز جارىلىپ، جارداي سەڭدەردى ارنامەن جوڭكىلتكەن جايىقتىڭ دۇلەي تاسقىنىنداي، اۋىلدىڭ استى-ۇستىنە شىعا باستاعان ءدۇرىلدى كۇرەسى ونى تاعى دا جەل اۋدارعان قاڭباقتاي ىرىقسىز دوڭگەلەتىپ اكەتتى...
جورتار جولىن، ايالدار قاراسىنىن، سۋسىندار جەرىن ول وزىنشە بەلگىلەدى. الدىمەن كولدەنەڭ كوك اتتىنى كوزگە تۇسىرە بەرمەيتىن ورىستەگى قالىڭ جىلقىعا ارالاسىپ كەتتى، ماقىشتىڭ قۋسا جەتىپ، قاشسا قۇتىلاتىن اتتارىنا تەز قولى جەتكەننەن كەيىن قۇنىسكەرەي ىرگەدە جاتىپ اڭدىسۋعا بەل بايلادى. ول تۇندەلەتىپ كەلىپ «شەگەن قۇدىقتان» وتىز-وتىز بەس شاقىرىم جەردەگى — ارعى بەتتەگى انتونوۆكا تۇسىنداعى توعايدىڭ جان جۇرمەيتىن قويۋ ورمانىنا كىردى، ءسويتىپ ىلگەرىرەكتە ايازبايدىڭ ەرعاليى تالاي توقتاعان جايىقتىڭ جاعاسىنا ارقا سۇيەدى. بۇل سۇزبە اۋدىڭ قورجىنى سياقتى ەدى.
كۇندىز كوپ جەردى ەكەۋدەن-ەكەۋ قاتارلاسا جورتسا دا كەش ونان دا ۇزاق جول ءجۇرىپ، تۇنەر جەردى ءتۇننىڭ الدەنە ۋاعىندا تاپسا دا قۇنىسكەرەي قارشىعامەن جىلى لەبىزدەسپەدى، نە ىستەپ، نە قويارىن اقىلداسپادى. جاس جىگىت بەينە ءبىر ونىڭ بۇيدالى تايلاعىنداي سوڭىنا ەرە بەردى. «قايدا بارامىز؟ نە ىستەيمىز؟ بۇل بوي تاسالاۋ قاشانعا دەيىن سوزىلادى؟» — دەيتىن تاعى سول سياقتى اششى سۇراقتارعا اقىل-ويى تولىسپاعان، قيىن-قىستاۋ ساپارلاردا بولماعان، تەك البىرتتىعى مەن وجەتتىگىنە سەنگەن بالا جىگىت قانداي جاۋاپ قاتپاق! ول تۇگىل قۇنىسكەرەيدىڭ ءوزى دە بۇعان...
ول وزەك ورتەر وكىنىش پەن قارا تۇنەك ويدىڭ تاس قۇشاعىندا قالعان جاننىڭ پىشىنىندە ەدى. ءتۇنى بويى ۇلكەن قارا اعاشتىڭ ۇيدەي تۇبىنە سۇيەنە وتىرىپ، قۇس ۇيقى شۇلعۋمەن ورماننىڭ توبەدەن بوزارعان اق شۇناق تاڭىن قارسىلادى، ەر جاستانىپ، توقىم توسەنگەن قارشىعانىڭ قيمىلسىز، ءۇنسىز مەز ۇيقىعا بولەنگەن راقات ۇيقىسىن كۇزەتتى؛ قوزى الاڭعا قاڭتارعان اتتاردىڭ ورمان دىبىسىن شۇلعىپ تىڭداپ، ەلەگىزە تاڭ اسقانىن باقىلادى: سونىمەن بىرگە ءوڭ مەن ءتۇستىڭ قوسپاسىنداي شۇباتىلعان قاتال سۋرەتتەردىڭ ىرمەكتەلگەن تۇيىندەرىن تاڭداي قاعۋمەن جازدى، وقتىن-وقتىن ول باسىن كوتەرىپ قالىپ وتىردى. وسىنىڭ ءبىرى...
...ات جەردى جەمىرىپ شاۋىپ كەلە جاتىر. ساي پانا، ات ارشىندى. ارتتاعى ءۇبىر-دۇبىر دە الىس قالدى. ءبىراق بۋالدىر ءتۇتىن سەرپىلگەننەن كەيىن، سىنعان تەرەكتەي قيسايىپ بارىپ اقىرىن جىعىلعان جان، ساجدەگە باس قويعان ادامداي، بۇك ءتۇسىپ جەرگە ماڭداي تىرەگەنى تاعى ايقىن ەلەستەپ كەتتى. «تفۋ! كورۋگە كوز كەرەك جىگىت ەدى، ساباز!» — دەپ قالدى. قۇنىسكەرەي ەرىكسىز باسىن كوتەرىپ الدى...
ءبارى سول قالپى: بالا دا ۇيقى قۇشاعىندا، اتتار دا ورنىندا، ورمان دا قالعىپ قالعان. ءبىراق، اششى وكىنىش ايرىلماستان وعان جەگىدەي جارماستى. «نەگە اتتىم ساباز پىركارولدى؟ جازىعى جوق ەدى. اقمەتشەنىڭ سەنبەس ءسوزى عانا قان توكتىردى. جازىعىن ءوز كوزىمەن كورمەدىم. ايەلى جەسىر، بالاسى جەتىم قالدى، ساباز جىگىت ەدى حاكىم...
از وتىرىپ، ويىن ءبىر جەرگە ءتۇيدى. مىقتاپ ءتۇيدى. ورنىنان تۇرىپ، بوز اتتى جۇگەنىن باسىنا ءتۇرىپ، بوساتىپ جىبەردى، قاراگەر مەن جيرەنگە تۇساۋ سالدى. ءبىر-بىر سىلكىنىپ الىپ، اعاش اراسىنىڭ مال اياعى سيرەك باسقان قويۋ ءشوبىن ورىپ وتتاعان اتتارعا سۇيسىنە قارادى دا، سۋ جاعاسىنا كەلدى.
تالايدى كورگەن كارى جايىق كەربەز اعىپ، ەرتەڭگى تىمىق ءجۇزىن سامالعا توسىپ بەيعام جاتقانداي. سيرەك تۋلاعان بالىقتىڭ شولپىلى ءار جەردە عانا ويدىم-ويدىم دوڭگەلەك شيماي سالىپ، ول دا جازىلىپ، تارقاتىلىپ اعىسپەن بىرگە جوعالىپ كەتەدى. قاناتىمەن سيپاپ ءوتىپ قارلىعاشتىڭ قايماقشىتقان ءىزى دە سۋ بەتىنە ءاجىم سالارلىق ەمەس. ەرتەڭگى راقات الەمنىڭ سۋ جيەكتەگەن كوركەم كورىنىسى ءومىر شورلاستىرىپ پىسىرگەن قاتال جاننىڭ تۇكتى جۇرەگىنە قانداي اسەر ەتكەنىن كىم ءبىلسىن، ول تەك قۇشىرلانا ۇيكەلەپ قوس قولىمەن بەتىن، بىلەگىن، سونان كەيىن باسىن جۋدى. ءسويتتى دە، تەز كەيىن ادىمداپ قارشىعانىڭ جاتقان جەرىنە كەلىپ:
— تۇر. وزەنگە شومىلىپ ال. ىستەر ءىس كوپ، — دەدى.
بالا ۇشىپ تۇرا كەلىپ، بەتىن ۋماشتاي ءبىر سيپادى دا، ۇستىنە ءتونىپ تۇرعان تۇيەدەي ءىرى ادامعا ەزۋ تارتتى.
قۇنىسكەرەي بۇل جولى دا جىلى شىراي كورسەتىپ، ەركەلەتەر لەبىز تانىتپادى.
بالا شومىلىپ قايتقانشا ول مىقتاپ تۇيگەن ويىنا قايتا سوقتى. ول وي ءوزىنىڭ جۇرىسىندەي جويقىن، كەسىمىندەي بەت قايتپاس جانە شورلاسقان تۇيدەك-تۇيدەك ەدى.
...سان رەت جورتقان جايىققا ەندى قايتىپ ورالۋعا جول جوق. مىنا قارشىعانى قالدىرىپ كەتۋگە قيسىن از. ادام ولتىرگەنى ءۇشىن مۇنى جاس دەپ اتپاسا دا بىرنەشە جىل تۇتقىندايدى. اكەسىندەي اقمەتشەنىڭ بۇدان بىلاي مۇنى اراشالاۋعا ءالى كەلمەيدى. ونىڭ ءوز باسى قايدان شىعارى بيماعلۇم. مۇنى ەندى ەرتىپ بارىپ ۇيدەگى كارت پەن بالاعا قوسىپ، ءارى قاراپ اسۋ عانا قالدى. بۇل ەڭ كەمى ەكى جۇماسىز ورىندالمايدى. الدا قۇرۋلى تور، اكىمدەردىڭ توسقاۋىلى. ولارمەن اڭدىسۋ جولى — ءارى الىستاپ كەتۋ. تايسويعاننان ارمەن شىعىپ كەتىپ ءىز جاڭىلدىرۋ. سونسوڭ قايتا سوعىپ قارت پەن بالانى، قاتىندى كوشىرۋ. ماڭعىستاۋداعى ادايعا، ونان دا ءارى باسقا ەلگە ءسىڭىرۋ...
قارشىعانىڭ جاتقان جەرىنە تاستاپ كەتكەن قانجارىنا قۇنىسكەرەي ۇزاق قاراپ تۇردى دا، يەسى قايتىپ كەلگەن سوڭ:
— مىنادان باسقا قارۋ جوق پا؟ — دەپ سۇرادى.
— بار، — دەدى قارشىعا قۋانىپ كەتكەندەي، — مىلتىق بار.
— ول قانداي مىلتىق، كانە؟
— تىعىپ قويعان ۆينتوۆكا. قىستاۋدا. كەرەك بولسا كەشكە بارىپ الىپ كەلەمىن.
قۇنىسكەرەي باسىن شايقادى.
— قىستاۋداعى مىلتىق... مىلتىق اكەلەمىن دەپ جۇرگەندە قىستاۋدا جانىنان ءۇمىتىن ۇزسە.
قۇنىسكەرەي تاعى دا باسىن شايقادى. قارشىعانىڭ جۇزىنە تەسىلە قاراپ ول ءسال ۋاقىت سىناپ تۇردى دا:
— انا ارعى بەتتەگى ستانسياعا بارىپ قايت. بولسا دۇكەننەن بىر-ەكى قاداق شاي ال، قانت ال. سونسوڭ... اياعىڭا جەڭىل ەتىك بولسا ال.
قۇنىسكەرەي نازارى كەشەدەن بەرى الدەنەشە رەت جاراتپاي كوزىن شۇيگەن قارشىعانىڭ باتەڭكەسىنە اۋىپ ەدى، جىگىت مۇنى جاقسى ءتۇسىندى.
— مەن ءوزىم دە ەتىگىمدى بەكەر كيمەگەن ەكەنمىن دەپ وكىنىپ تۇرمىن. مىنادان تارالعى توبىعىمدى قاجاپ تاستايتىن. جاقسى، ءقازىر بارىپ كەلەيىن. ول قالادا تاستايتىن. جاقسى، ءقازىر بارىپ كەلەيىن. ول قالادا مەنى ول جاقسى بىلەدى، ۇيىندە تالاي بولعانمىن، — دەدى.
كەشىكپەي قارشىعا ارعى بەتتەگى انتونوۆكاعا ءجۇرىپ كەتتى.
5
كوپ ۋاقىت قول-اياعى بۇعاۋدا كەلىپ، ەركىنشە قۇلاش سەرمەپ، ارشىنداي اتتاۋعا زارىعىپ، ەندى عانا ەركىن قيمىلعا قولى جەتكەن جانشا، قارشىعا ءبىر جەردە وتىرا المادى. ول ارعى بەتتەگى ستانسيادان بار كەرەگىن الىپ كەلدى. اقمەتشەنىڭ جىلقىسىن كالمىكوۆ بازارىنا جىل سايىن توپتاپ ساتىپ اقشالاپ بەرىپ كەلگەن نيكولايمەن سويلەسىپ، جىلقى جەتكىزىپ بەرۋگە ۋادەلەسىپ قايتتى.
— بۇگىن تۇندە قىستاۋداعى تىعۋلى مىلتىقتار مەن وق جابدىقتاردى الىپ قايتامىن. رەتىن تاپسام، بەس-ون جىلقىنى قوساقتاپ ايداپ، ەرتەڭ ەرتەمەن نيكولايعا وتكىزىپ بەرەمىن. ونان كەيىن اقىش اعاما دا سوعامىن... — دەپ شۇبىرتتى ول قۇنىسكەرەيگە ەندىگى ىستەر ىستەرىن.
بولتىرىك ويىنى بولەك. ول ءومىرى تالار جەمىن تالعاۋدى بىلمەيدى، بوي تەجەپ، كۇش ىركىپ، شارشاۋدى بىلمەيدى، الدىنا كەلگەندى الىپ ۇرۋعا دايىن: ءالى كەلمەسە قىرقىپ الۋدان دا ءدۇز جانبايدى. ونى بۇل قاسقىرلىق ونەرگە كىم باۋلىپ، كىم كوزەگەن؟ بۇرىن ىستەپ كورمەگەن ىسىنە قارشىعا نەگە قۇمارتادى؟ الۋعا، جاپىرۋعا، زورلىققا نەگە ءوش؟ بۇرىن قوزى كوش جەرگە دە ساپارلاس بولماعان قۇنىسكەرەيدىڭ سوڭىنان نەگە بۇيداسىز جۇگىرەدى؟ تۇنگى جورىققا، قاتەرلى اسۋعا، بەلگىسىز الىسقا شىعانداپ كەتۋگە نەگە ءۇيىر؟..
ول سەسكەنبەستەن ىمىرت جابىلا ءوز قىستاۋىنا تۋرا كەلىپ توقتادى دا، اتتان ءتۇسىپ، اۋلا-قورانى ارالاپ كەتتى. قىستاۋ جاي يەسىز ەدى. اۋىل سوۆەت ادامدارى دا، ۋەزدەن كەلگەن اكىمدەر دە جانە تەرگەۋ ورنىنان بولىنگەن قىزمەتكەرلەر دە قىلمىستى جانداردى بۇل ماڭعا ءىز سۋىتپاي جۋيدى دەپ ەسەپتەگەن جوق-تى. ونىڭ ۇستىنە كەشە كۇندىز «كورىپ قالعان» مالشىلار:
«ورىستەن ءارى ءجۇرىسى سۋىت ەكى اتتى ادام قوسپاعا قاراي بەت الىپ جورتىپ بارا جاتقان. كەشكە دەيىن بۇلدىرتىدان ءبىر-اق شىعار سيقى بار. ءسوز جوق قاشقىن ادامدار بولۋى كەرەك»، — دەپ لاقاپ تاراتقان. بۇل قيسىنى بار بولسا دا، قۇر بولجامعا سۇيەنگەن الىپۇشتى حابار اۋىل سوۆەت قول استىنا جايىلىپ تا ۇلگىرىپ ەدى.
كوپتەن تىعۋلى جاتقان، ءبىراق اندا-ساندا قىزىق ءۇشىن ەلسىز توعايعا جاسىرىن اپارىپ قۇس اتىپ تۇراتىن ۆينتوۆكاسىن قارشىعا كوپ ىزدەمەي-اق تاپتى. ول ۇزىن ات قورانىڭ ىشىندە ەدى. جارىن كىرپىشتەن قالاپ، كەڭ ەسىك، تەرەزەلەرىن قاراعايمەن كاشەكتەتكەن بۇل قوراجاي كىشىگىرىم كازارماداي، وت تا، زات تا ساقتاۋعا ىڭعايلى بولاتىن. اسىرەسە، قاقپا ءتارىزدى قوس ەسىكتەردىڭ ماڭدايشا، جاقتاۋلارى بورەنەدەن ءتىلدىرىپ جاساتقان: سولاردىڭ بىرىندە ماڭدايشا مەن جاپساردىڭ ارالىعىنا سۇڭگىتكەن كيىز قاپتى مىلتىقتى، كيىز دوربالى پاترونداردى قارشىعا الىپ شىعىپ قاراگەردىڭ قاسىنا كەلدى: دوربانى قوس قانجىعا مەن ەردىڭ ارتقى قاسىنا تاڭدى، مىلتىقتىڭ قابىن سىپىرىپ تاستاپ، كومەيىنە بەس وق تىقتى دا، ەردىڭ الدىڭعى قاسىنا قۇنىسكەرەيشە تۇقىرتا ءىلدى. سونسوڭ التى شاقىرىم جەردەگى اۋىلىنا سارى جەلىسپەن جۇرت ۇيقىعا كىرەر شامادا جەتىپ كەلدى دە، ۇلكەن ءۇي مەن وتاۋدان بولەك وتىراتىن ون شاقتى كەدەي اعايىندارىنىڭ ىشىندەگى باس كوتەرگەنى سارسەننىڭ ءۇيىنىڭ ەسىگىنىڭ ناق الدىنا اتتان دىك ەتىپ، شىلبىرىنىڭ ۇشىنان ۇستاپ تۇرىپ ەسىكتەن:
— سارسەن اعا، ۇيدەمىسىڭ؟ — دەپ سۇرادى.
سارسەن مۇنىڭ كەلەرىن كۇنى بۇرىن سەزىپ، كۇنى بۇرىن بارلىق ساۋال-سۇراعىنا جاۋاپ ازىرلەپ قويعان جانداي، ىلە ەسىكتەن باسىن شىعارىپ:
— ءجاي ما، قارشىعاجان؟ قايدان ءجۇرسىڭ، نە كەرەك ەدى؟ — دەدى.
— اۋىلدا كىم بار؟
— بوتەن ەشكىم جوق، جالعىز جولمۇحان پالۋان عانا.
— پاپامدى قايدا اكەتتى؟
— جىمپيتىعا.
— ولگەن پروكۋروردى نە قىلدى؟
— ولگەن — پروكۋرور ەمەس، كومسومول شىنعالييەۆ. بولىس كەڭسەسىنە اكەتتى.
— ماعان بەس بيەنى قوساقتاپ بەر!
سارسەن ۇندەمەي قالدى دا، ازدان كەيىن ۇستىنە شەكپەن جامىلىپ تىسقا شىقتى.
— قۇي، ونىڭ الساڭ دا ەرىك وزىڭدە، مال وزىڭدىكى قارشىعاجان. ءبىراق جولمۇحان سەزبەسىن... جانە مەنى سەن كورمە، سەنى مەن كورمەدىم دەيىن.
بايلاۋلى تۇرعان بەس جىلقىنى شەتكەرىرەك جەتەلەپ سايعا ءتۇسىرىپ، نوقتاسىمەن بىرىنە-بىرىن قوساقتاپ، قارشىعانىڭ الدىنا سالىپ بەردى دە، سارسەن ىزىنشە ۇيىنە بەتتەدى. قولىنا قارۋىن، الدىنا جىلقىسىن تۇسىرگەن قارشىعا دا كەلگەن ىزىمەن ورمانعا بەت بۇردى.
— قۇرماش، قاراشى، سايعا قاراپ يتتەر ۇرە تۇسەدى دە قويا قويادى، — دەدى جولمۇحان، قاسىندا اڭگىمەلەسىپ جاتقان بالانى جۇمساپ. — الىسىراقتا ءبىر ءدۇرسىل بار ما، قالاي قۇلاعىڭدى توسىپ بايقا. توڭىرەككە يت-قۇس كەلىپ جۇرگەن جوق پا ەكەن؟
— ۇيرەنبەگەن انتۇرعان، مەنىڭ وزىمە دە ابالايدى انا توبەت، — دەپ قۇرماش قولىنا تاياق الدى دا دالاعا شىقتى.
ول ءۇي ىرگەسىنەن كوپ ۇزاماي وتىرا قالىپ جان-جاققا كوز جىبەرىپ ەدى، كوزگە ەش نارسە ىلىنبەدى: ءبىراق الىسىراقتا — سايدىڭ اياق جاعىنان ءدۇبىر ەستىلدى، بالا انىق ايىردى: شاپقان اتتىڭ ءدۇرسىلى جانە ءبىر ەمەس، بىرنەشە اتتىڭ قوسىلا شاپقان دابىرلى دىبىسى. نەدە بولسا انىقتاپ ەسىتەيىن دەگەن ويمەن قۇرماش جۇگىرىپ ساي جاعاسىنا كەلدى. جايىلۋدان گورى شاشكەلەپ سالعان ءشوپ پەن استاۋعا توككەن جەمگە كوبىرەك تۇراتىن جىلقىنىڭ قۇلىندى بيەلەرى ورنىندا كورىندى. قالعان بويداقتارى مەن ۇساق تاي، قۇناندار سايدان ءارى تەپسەڭدى بويلاپ جايىلىپ جاتىر. ءبىراق جۇگىرىپ كەلىپ تاعى دا وتىرا قالىپ قۇلاق توسىپ ەدى، الگىدەگى ءدۇبىر سايابىرلاپ قالعان، قۇلاققا شالىنار-شالىنباس، وتە ارىدە ەمىس-ەمىس بىردەمە ىزىڭداعانداي بولدى. قۇرماش ءسال وتىرىپ، جارىتىپ ەش نارسە ەسىتە الماعان سوڭ اۋىل بەتكە كوز جىبەرىپ ەدى، الگىدە كوزگە تۇسپەگەن جاياۋ ادامنىڭ قاراڭ-قاراڭ ەلەسىن بايقادى. بۇل كىم؟ مال باسىن باقىلايتىن، قۇلىندى بيەلەردىڭ تۇنگى جايىن كۇيتتەيتىن جالعىز سارسەن عانا. مەزگىلسىز شاقتا سارسەن نەگە ساي باسىندا ءجۇر؟ الدە باسقا بىرەۋ مە؟ قۇرماش ەندى قاراڭداعان ادامعا قاراي ءجۇردى. جالاڭ اياق، باسقان دىبىسى بىلىنبەيتىن جانە ءومىرى اياڭداپ ءجۇرىپ كورمەگەن قۇرماش جەلە-جورتىپ بەيسەۋات جانعا جاقىنداپ كەلىپ تاعى دا وتىرا قالىپ ەدى، كەشەدەن بەرى الدەنەشە رەت كورگەن شوقشا ساقال، دەمبەلشە سارى كىسىنىڭ الدىمەن كوكجيەكتىڭ بۇلىڭعىر بەدەرىنە سىزىپ سالعان سۋرەتتەي ساقالى شوشايا قالدى.
— سارسەن اعا، ءسىز بە؟ — دەدى ول تۇرەگەلىپ تارى دا جورتاقتاي جاقىنداپ.
سارسەن شوشىپ كەتتى.
— ءيا، مەن، مەن. مەن مىنا بيەلەردى قاراۋعا كەلىپ ەم... ءوزىڭ قاي بالاسىڭ؟ اياق استىنان شىعا كەلگەنىڭ...
– قۇرماشپىن.
— ءا... الگى پالۋاننىڭ قاسىنداعى. جاي ما؟
— يت ءۇرىپ، دۇبىرلەپ شاپقان اتتىڭ ءدۇرسىلى شىققان سوڭ ناعاشىم قاراپ كەل دەپ ەدى.
— يە، مەن دە دىبىس شىققانداي بولعان سوڭ... قۇلاعىم دا ەستىڭكىرەمەيدى... الايدا بيەلەر ورنىندا كورىنەدى... يت دەيسىڭ بە؟ يتتەر وسى جەردە ءجۇر بىلەم...
سارسەننىڭ ءسوزى ۇزدىك-ۇزدىك جانە قيسىنسىزداۋ شىققانمەن بالا وعان زەر سالمادى. «جەتى تۇندە مەنى كورمەي، زارەسى ۇشىپ كەتتى بىلەم شالدىڭ»، — دەپ قورىتتى. ءسويتتى دە، ول كۇندىز ارسىلداپ قاۋىپ الا جازداعان توبەتتەن سەسكەنىپ، ۇيگە تەزىرەك ورالۋ جاعىن كوزدەدى. ساي جاقتا جۇرسە مەنى بايقاماي قالار دەپ ويلادى.
— ەش نارسە بىلىنبەيدى، ناعاشى. الگى جىلقىنى جايلاپ جۇرگەن شال دا دالاعا شىققان ەكەن. «يت ۇرگەنىن ەستىگەن جوقپىن» دەيدى. «ءدۇبىرى نە؟» دەپ سۇراسام، «ءدۇبىر ءجاي شىعار، بيەلەر ورنىندا كورىنەدى»، — دەپ اۋزىنان ءسوزى ءتۇسىپ بارا جاتقانداي «مەن، مەن» دەگەنى.
جولمۇحان سارسەن جونىندە دە، مال جونىندە دە اڭگىمەنى جاڭارتۋعا زاۋىقتى ەمەس ەدى. ءومىرى مالدىڭ باسىن قايىرىپ، بولماسا وعان ءشوپ سالىپ، سۋارىپ كۇيتتەپ ادەت الماعان كىسى، مىنا بىرەۋدەن قالعان جىلقىعا ۇقىپتى قوجا بولا قالۋ وعان اسا قول شارۋا كورىنبەگەن سياقتى. ول جايباراقات جاۋاپ قاتتى.
— جارايدى، قۇرماشجان، ۇيىقتا. مەن دە ءوزى بۇگىن شارشاپ قالىپپىن، اندا-مۇندا كوبىرەك ءجۇرىپ، — دەدى.
ءوزى كەشىكپەي سالىققان دەنەگە ءال-قۋات قۇيار قاتتى ۇيقىعا ەنىپ كەتتى.
مال باعىپ، كەش جاتىپ، ەرتە تۇرىپ، شارۋا جايىن ۇلكەندەرشە باپتاپ، ۇلكەندەرشە قامداپ ۇيرەنگەن قۇرماش ەرتەڭىنە جولمۇحاننان بۇرىن ويانىپ، تۇندە بولعان وزگەرىستى الدىمەن بايقادى. ول كوك توبەت پەن ءبورىباساردىڭ ۇشتى-كۇيلى جوق بولىپ كەتكەنىن بىردەن كوردى، سونسوڭ ءمىنىپ جۇرگەن، ءبىراق كەشە كەشكە جىلقىعا قوسىپ جىبەرگەن جىڭىشكە قارا كوك بيەنى جوقتادى. مۇنان كەيىن قىر بەتتەگى جايىلعان، ءۇي ماڭىنداعى كۇتۋدە تۇرعان جىلقىلاردى تۇگەندەي كەلىپ التى-جەتى مالدىڭ سانى جەتپەي قالعانىن تاپتى. مۇنى جولمۇحانعا بايانداپ ەدى، ول:
— سارسەندى شاقىر، — دەدى.
سارسەن تۇندەگى ايتقانىن بۇگىن تاعى قايتالادى.
— ءدۇبىردى ەستىگەنىم جوق. ال، قوراداعى، سايدىڭ ارعى جاعىنداعى جىلقىلار قوزعالماي جايىلىپ جۇرگەن. ءقازىر تۇگەندەيىك، قانداي جىلقىلار جوق ەكەن. اۋا جايىلىپ جۇرگەن شىعار، جىلقى الاتىن ۇرى-قارى جوق ەدى.
— وسىندا بىر-ەكى يت بار ەدى، ولار دا جوق. يتتەردى ەرتىپ اكەتەتىن كىم بار؟
بۇل سۇراققا سارسەن ءمۇدىرىپ قالدى.
— يت... يت دەيسىڭ بە؟ يت دەگەن... ونى كىم اكەتسىن؟ قاڭعىپ تىشقان اۋلاپ جۇرمەسە...
يت سارسەنگە دە ۇلكەن وي سالدى.
كوپ زاماننان قوڭسى قونىپ، ءبىلىمدى، داڭقتى، داۋلەتتى اعايىننىڭ مالىن ءوز مالىنداي، مۇلكىن ءوز مۇلكىندەي كورىپ كەتكەن، ايتقانىن ەكى ەتپەيتىن، سىرتقا ماقتانىش ەتىپ، ءۇي اراسىندا قوشەمەت كورسەتۋدى عانا بىلگەن موماقان، ءبىراق اقىلدى، ءوز پايداسىن دا بىلەتىن سارسەن اقمەتشەنى تۇتقىنداپ قالاعا اكەتكەندە ءوز شاڭىراعى ورتاسىنا تۇسكەندەي قايعىرىپ ەدى. ءبىراق زامان باسقا، زاڭ باسقا، اشىق ايتىپ، اشىق قايعىرۋعا ونىڭ شاماسى كەلمەدى، بار قايعىسىن ىشىنە ءتۇيىپ، بىرنەشە كۇننەن بەرى مەڭ-زەڭ ءجۇردى. ول جاناسا اعايىن تاڭقىبايدى ءولتىرىپ قاشىپ كەتكەن قارشىعانى باسىندا سوگىپ، جەسىر قيباتتى اياپ كوزىنە جاس تا العان. الايدا، سوڭعى كۇندەرى، ونان دا ۇلكەن ۋاقيعا: اتا-باباسىنا باق-داۋلەت ارناپ قونعان، ءوز باسىنا ءاقىل-بىلىم ولشەۋسىز دارىعان، ءبۇتىن ۋەزگە، قالا بەردى گۋبەرنياعا اتى ءمالىم اقمەتشەنىڭ موينىنا قۇرىق تۇسكەندە تاڭقىبايدىڭ ءولىمى، قۇنىسكەرەي اتىپ كەتكەن كومسومول شىنعالييەۆتىڭ قازاسى وعان قۇداي ءوزى بەرىپ، ءوزى العان، كوپ پەندەلەردىڭ بۇ دۇنيە مەن و دۇنيەگە ۇزدىكسىز كوشىپ جاتاتىن، «ەل بەيشارا، يماندى بولسىن!» دەپ بەت سيپاۋمەن بىتەتىن تاعدىر تارتىبىندەي كورىنىپ ەدى. ال، اقمەتشە وعان ورنى تولماس، ۇستالادى دەگەن ۇعىمعا سىيماس، ورىن-جاي مەكەنى يەسىز قالار دەگەن ويدان جوعارى ءبىر جەكە تۇرعان اسقارداي كورىنەتىن.
تۇندە ەسىگىنىڭ الدىنا كەلىپ اتتان تۇسە قالعان قارشىعاعا قولىنان نە كەلسە سونىڭ ءبارىن اياماي كومەكتەسۋگە دايىن ەدى. سوندىقتان دا ول جەتى تۇندە جورتىپ جۇرگەن جاننىڭ ءىسى — ادىرا قالىپ بارا جاتقان مەكەن يەسىنىڭ قورعانعان ءىسى مال-مۇلكىن ءالى كەلگەن جولمەن ساقتاپ قالۋ ءىسى دەپ تۇسىنگەن. ول ءتىپتى قارشىعامەن ىلەسىپ جۇرە بەرۋگە دە بار ەدى، ونىڭ باعىنا قاراي قارشىعا وعان: «بەس-التى جىلقىنى بايلاپ-ماتاپ الدىنا سالىپ بەرۋدى عانا بۇيىردى. ول دەگەنىن ءسوزسىز ورىندادى». ۇيىنە ريزا بولىپ قايتتى. ءبىراق ۇيدەن ماڭقىلداي ۇرە جۇگىرىپ، سايداعى يەسىن كورگەندە قۇيرىعىن بۇلاڭداتىپ قالعان توبەتتىڭ قارشىعاعا ەرىپ كەتكەنىن بىلگەن جوق-تى. ال، سارسەن ۇيدەي ءبورىباساردى قاراڭعىدا بايقاعان دا جوق، ول ۇرمەي-اق ارس ەتىپ ساي باسىنا ءبىر-اق شىعىپ، قارشىعانىڭ قۋالاي جونەلگەن ماتاۋلى جىلقىلارىن بىرگە ايداسىپ كەتكەن-دى.
سارسەن ءقازىر: «بالەنىڭ ءبارى يتتەن كەلەتىن بولدى، ەگەردە ىزدەۋشى شىعىپ ءيتتى تاپسا، قارشىعانى دا تابادى»، — دەپ ۋايىمداي باستاپ ەدى.
6
«ءبىر سەكىردىڭ — قۇتىلدىڭ، ەكى سەكىردىڭ — قۇتىلدىڭ، ال، ۇشىنشىدە...» «باتىل، العىر، شارشامايدى دا، ءبىراق وسى جولى ءىس ءبىتىرىپ قايتسا دا، بىتىرە الماي قايتسا دا بۇل بالاعا ەندىگارى اۋىل اراسىنداعى جورتۋىلدى قويدىرعان ماقۇل» دەپ ويلادى قۇنىسكەرەي، الداعى ۇلكەن جورتۋىلدىڭ بۇگە-شىگەسىن ويلاپ جاتىپ. ءبىر كەز ۇيىقتاپ كەتتى.
ول ءتۇننىڭ الدە نە ۋاعىندا تۇرىپ، جايىق جاعاسىنا بارىپ وتىردى، اتتاردى بارلادى. بوس جۇرگەن اقبوزدى اقىرىن عانا «عىش-عىش» دەپ شاقىرىپ الدى. ونىڭ قۇلاعىنىڭ ءتۇبىن قاسىدى، كۇندىزگى قارشىعا الىپ كەلگەن شەكەردەن بىر-ەكى شاقپاعىن جەگىزدى دە، اتتى وتقا قويا بەرىپ، ۇزاق ۋاقىت كوز ىلە الماي تىڭ تىڭداپ وياۋ وتىردى.
تۇندە كوش جەردەن قاراۋىتقان نارسەنى تالداپ ايىرىپ، مال مەن جاندى شاتاستىرىپ كورمەگەن، ونان دا الىستاعى دىبىستى قۇلاعى شالىپ ۇيرەنگەن بۇل ساققۇلاق ادام قارشىعانىڭ ءدۇبىرىن توعاي شەتىنە تۇسپەي جاتىپ ەسىتتى. ال توعايدىڭ شەتى سۋ جاعاسىنان بەس-ون شاقىرىمعا دەيىن قاشىق، تاپ بۇلار قوناقتاعان تۇكپىردەگى ورماننان ەڭ كەم دەگەندە توعىز شاقىرىمداي جەردە ەدى.
قۇنىسكەرەي ەلەگىزىپ ءبىر تۇرىپ، ءبىر وتىردى، اقبوزدى تاعى «عىش-عىش!» دەپ شاقىرىپ، ءبىراق جەتىپ كەلگەن اتتى ەر سالماي جەلكەسىنەن، ساۋىرىنان سيپاپ ءوتتى دە، «بارا بەر!» دەپ قويا بەردى.
الايدا، يەسىنەن كەم ەلەگىزبەگەن بۇل اقىلدى ات تا الىستاعى دۇبىرگە قاراپ قۇلاعىن قايشىلاي باستادى. «ءبىر... ەكى... ءۇش...» دۇركىرەگەن وسى دىبىس بىردەن-ەكى انىقتالا تۇسكەنمەن، توپتانىپ، دۇبىرلەپ، قايتا-قايتا ساناي باستاعان قۇنىسكەرەيگە قانشا تۇياق ەكەنىن اشتىرمادى. ءدۇبىر جاقىنداعان سايىن، ات تا قۇلاعىن قايشىلاۋدى ۇدەتە ءتۇستى. ول ءبىر كەز ىلگەرى جۇرە ءتۇسىپ، اياعىمەن جەردى تارپىپ، تارپىپ جىبەردى دە، وسقىرىپ قالدى. قۇنىسكەرەي اتىنىڭ قۇلقى وزگەرە باستاعانىن كورىپ، ونى جالما-جان ۇستاي الىپ، اعاش تۇبىندەگى ەر-توقىمىن سالىپ، جۇگەندەپ اۋىزدىقتادى دا، شىلبىرىن سۇيرەتىپ بوس قويدى. ول ەكىنشى اتتى دا جاقىنداتتى. ءبىراق ونىڭ تۇساۋىن الماستان تىزگىنىن اعاشتىڭ بۇتاعىنا وڭايلاپ كۇرمەي سالدى.
جوق، قۋعىنشى دا ەمەس، كولدەنەڭنەن كەزدەسكەن جىلقى ايداپ الۋشى دا ەمەس، تۋرا بەلگىلى جەردەن ماڭدايىن قيسايتپاستان، بىرنەشە جىلقىنى ماتاپ ايداپ جەتكەن قارشىعا ەكەنى بەپ-بەلگىلى. ەكپىندى جىگىتتىڭ جاپىرا باسىپ، جاتقان جەرگە جەتۋگە اسىققان جويقىن ءجۇرىسى.
تاعى دا اقبوز وسقىرىپ قالدى دا، الدىڭعى اياعىمەن جەر تارپي باستادى. سويتكەنشە بولماي «ارس» ەتكەن ءيتتىڭ داۋسى ەكى اتتىڭ ەكەۋىن دە، ءتىپتى ەش نارسەدەن سەسكەنىپ كورمەگەن قۇنىسكەرەيدى دە سەلت ەتتىردى. ارس ەتكەن داۋىسقا قوسىلا:
— اقتابان، اقتابان، ءا-ا! اقتابان، اقتابان، ءا-ا، — دەگەن قارشىعا داۋىسى ورماندى جاڭعىرتىپ ءوتتى.
— مىنا توبەتتەردى قايدان تاپتىڭ؟ — دەگەن قۇنىسكەرەيدىڭ كۇڭگىرت، ءارى ىزعارلى داۋىسى قارشىعانى دا، ونىڭ ءيتىن دە جەرگە جىمىرىپ جىبەرەرلىكتەي قاھارلى شىقتى.
جەتى تۇندە تاپجىلدىرماي بار ءىستى ءبىتىرىپ قايتقانىن ماقتاۋ ورنىنا جەكىرىپ سويلەگەن قۇنىسكەرەي جىگىتكە قاتتى اسەر ەتتى. ول قورقىپ كەتتى. نەگە ول ءيتتى جەك كورەدى؟ يت دەگەن ادامعا سەرىك. ەگەردە اقتابان بولماسا ول ولاي ءبىر، بۇلاي ءبىر بۇلتاقتاعان قوساقتاۋلى جىلقىنى بۇل جەرگە تاڭ اتقانشا دا جەتكىزە الماس ەدى. اقتابان قاسقىرشا قايىرىپ جولدان شىعارماي، تۋرا ايداسىپ كەلگەن جوق پا؟!
— اعا، مەن ەمەس ولاردى ىزدەگەن. يتتەردىڭ وزدەرى ىزدەپ تاپتى مەنى. جىلقىنى قۋالاي جونەلگەنىمدە اقتابان «ارس» ەتە ءتۇسىپ، قۋىسا جونەلدى. قاي جاقتان كەلىپ قالعانىن ءوزىم دە بىلمەي قالدىم، ال، مىناۋ قويباعار اقتاباننىڭ سوڭىنان دارباقتاپ شاۋىپ و دا جەتتى.
— Kepi قۋ!..
— جارايدى. مىنا مىلتىقتى، ءوق-دارىمدى شەشىپ الايىن.
— قارشىعا اتتان ءتۇسىپ، ەر قاسىنا ىلگەن مىلتىقتى جەرگە قويدى. سونسوڭ قانجىعاعا بوكتەرە بايلاعان كيىز دوربانى شەشىپ الدى.
— بەرى اكەل! — دەدى قۇنىسكەرەي مىلتىقتى كورسەتىپ. شەتتىكى ەمەس پە، بۇل مىلتىعىڭ؟
— سولاي، اعا. جاپ-جاڭا مىلتىق. كيىز قاپقا سالىپ تىعىپ قويىپ ەدىم، ءبىر جەرىن دە تات شالماعان.
— ونى قايدان كوردىڭ؟
— كورمەسەم دە قولىممەن ۇستاپ سەزدىم.
— وعى قانشا؟
— وق كوپ. جارتىسى جاپوندىكى، جارتىسى ۇلكەن بەنتوۆكانىكى.
قۇنىسكەرەي ريزا بولعان ادامشا تاماعىن كەنەي ءتۇستى.
— جارتىسى ۇلكەن ۆينتوۆكىنىكى دە...
ونىڭ بۇل جولى ءۇنى دە جۇمساق ەستىلدى. قارشىعانىڭ كوڭىلى ورنىعايىن دەدى. ازدان كەيىن قۇنىسكەرەي وعان بۇيرىق رەتىندە:
— الدىمەن انا يتتەردى قۋىپ جىبەر! سونسوڭ جاتىپ دەم ال. ءيتى بار ادام «مەنى تاپ!» دەپ ايقايلاعان بالامەن بىردەي، كادىمگى جاسىرىنباق ويناعان بالامەن بىردەي.
قارشىعا قامشى سىلتەپ قويباعاردى قۋا ءتۇستى. ال، وزىنە اڭ اۋلاسىپ ۇيرەنگەن اقتابانى اعاش اراسىنا سۇڭگىپ جوق بولدى. ول ۇيگە قاراي ەرىكسىز شوقاڭداعان قويباعارعا ەرمەدى...
ءتورتىنشى تاراۋ
1
«شەگەن قۇدىق» ادىلبەككە ەستەن كەتپەستەي اسەر ەتىپ ەدى.
ۇلكەن اق ءۇي، ونان دا اق جانە وزگەشە ادەمى وتاۋ. بيىك شەگەندى قۇدىق. قۇدىققا تاياۋ جاعالاي قۇرىلعان شاتىر لاپاس. لاپاستىڭ استى دا، اينالاسى دا تولعان قاز مويىن ارعىماق جىلقىلار. ول جىلقىلاردى ازىرگە بابىمەن جەمدەپ، باعىپ، سۋارىپ، بيەسىن بايلاتتىرىپ، قۇلىندارىن اعىتتىرىپ باسقارعان، ءتورتپاق كەلگەن پالۋان دەنەلى، تايقى ماڭداي، قىزىل كۇرەڭ ءجۇزدى جولمۇحان. ال، بۇل جولمۇحاننىڭ قاسىندا ءوزىنىڭ كادىمگى اعايىنى، جازدىگۇنى جىمپيتىعا وگىز ارباسىنا مىنگىزىپ اپارعان قابىلبايدىڭ قارا-قۇرماشى. قۇرماش ادىلبەكتى كورە سالا يەسىنە جالباڭداعان كۇشىكتەي قيساڭداپ، الىستان-اق ىرجيا ءتۇستى. ول ارباداعى سۇلۋ قىزعا ءبىر قاراپ، ادىلبەككە ءبىر قاراپ، الدەنەگە تاڭىرقاعانداي، جاقىنداي بەردى.
— قۇرماش، باس اياعىڭدى، — دەدى وعان ادىلبەك، قالا سالتىنشا ءبىر قولىن بەرىپ امانداسىپ. — امانبىسىڭ؟ سەن مۇندا قالاي كەلىپ قالدىڭ؟
قۇرماش تاعى دا قىزعا ءبىر قاراپ الىپ، ۇلكەندەۋ اۋزىن كەرە باستادى.
— ناعاشىممەن ەكەۋمىز، اقمەتشەنىڭ اسىل تۇقىمدى مالىن كەدەيلەرگە ۇلەستىرىپ، قالعانىن باعىپ وتىرمىز. باسقا مۇلىكتەرىن دە شاشاۋ شىعارماي حاكىم اعام بەرگەن بۇيرىعىن ورىنداماقپىز، — دەدى.
كۇدىكتەنگەندەي بالا تاعى دا قىزعا قارادى.
— ءا، سەن دە اكىم بولدىم دەسەيشى! الگى جولمۇحان دەگەن ناعاشىڭ انا تۇرعان كىسى مە؟ جارايدى، وندا مىنا اتتى دوعارىپ، باسىن قاڭتارىپ اناۋ اعاشقا بايلا.
ءسويتتى دە ول، دەلبەسىن قۇرماشقا ۇستاتا سالىپ، جولمۇحانعا قاراي ءجۇردى.
— امان با، شىراق، — دەدى دە قويدى جولمۇحان تەزىرەك ءجۇرىپ كەلىپ امانداسقان ادىلبەككە.
ول ارتىڭ ءتىل قاتپادى. قىزعا يەك قاققانداي ءبىر نىشان ءبىلدىردى.
...مىناۋ ءبىر ءداۋ ەكەن. پالۋان دەۋشى ەدى — راس-اق شىعار. اناۋ جاۋىرىن، اناۋ يىق وسال كىسىگە بىتەتىن مۇشەلەر ەمەس. قارا سانى بۋرانىڭ سانىنان ءبىر دە جىڭىشكە بولماس، — دەپ ىشىنەن جولمۇحان پالۋانعا ريزا بولىپ از تۇردى دا، سونان كەيىن اقمەتشەنىڭ سالتاناتتى مەكەن-جايىنا كوز تىكتى. «اپىرماي، مىنا دۇنيە، مىنا بايلىق، اناۋ جاتقان ەن جايلاۋ!» — ادىلبەك قۇدىقتان ارعى ساي الاقانىنا قاراپ ەدى: تورتتەن، بەستەن شوعىرلانىپ جايىلىپ جۇرگەن بىرىنەن-بىرى اۋماعان قىزىل نارلاردى كوردى. جاس جىگىت باسىن شايقاپ قويدى. اتاقتى اقمەتشەنىڭ جۇرت اۋزىنان تۇسپەيتىن نارلارى...
— ناعاشى، ادىلبەك اعام كەلدى عوي. كادىمگى حاكىم اعامنىڭ كىشى ءىنىسى، — دەپ ماقتانعانداي قۇرماش، ادىلبەككە تاعى دا ءبىر قاراپ جولمۇحانعا جاقىنداي ءتۇستى.
«حاكىم اعامنىڭ ءىنىسى» دەگەن سوزگە جولمۇحان قاسقىرشا بۇرىلىپ ادىلبەككە تاڭىرقاعان ءپىشىن كورسەتتى.
— مەن ءسىزدى بىلەمىن، انا جولى قالاعا كەلە جاتقاندا قۇرماش ايتقان. ءسىز پوچتا ايداۋشى جولمۇحان اعا بولاسىز عوي؟
— ءيا، سەن حاكەڭنىڭ تۋعان ءىنىسىمىسىڭ؟
— كىشى ءىنىسىمىن. مەنەن ۇلكەن ءىنىسى الماتىدا وقۋدا. ال، مىنا گۇلجيھان ءبىزدىڭ جيەن... — دەپ بوگەلدى ادىلبەك.
— ءيا، جيەن دەيمىسىڭ؟ سوندا وسى قىزدىڭ ۇلەسىن الىپ كەتۋگە كەلگەنىڭ بە؟
— ەندى، ەندى قالاي دەسەڭ دە جاقىن ادام بولعان سوڭ...
— جارايدى. وندا انا ۇيگە كىرىڭىزدەر. ءۇي يەسى ازىرگە وسى بالا. دۇنيەسىن تۇگەندەسىن. كامپەسكەگە جاتاتىنىن جاتقىزارمىز.
جولمۇحاننىڭ سوزدەرى ادىلبەككە كەلىگە تارى تۇيگەندەي دۇڭكىلدەپ ەستىلدى.
جولمۇحان: «حاكىمنىڭ ءىنىسى ول قىزدى الىپ كەلىپ، كامپەسكەلەنگەن بايدىڭ ۇلەسىنە يە بولادى» دەپ ويلاعان جوق ەدى. اقمەتشەنىڭ بۇل بەلگىلى ۋەزد باسشىسىنا جاقىن ەكەنىن دە بىلگەن جوق-تى. سوندىقتان ادىلبەكتى قۇرماش: «حاكىم اعامنىڭ ءىنىسى» دەگەندە اڭ-تاڭ قالعان. ەندى ول اڭگىمەنىڭ ءبارىن بىردەن تۇسىنگەندەي بولدى. «تەگىن ادام يە بولا ما؟» دەپ، تەكتى ادامدارعا ءدىن قويىپ وسكەن بۇل قىر جىگىتى: «باسە!» دەپ جالپاق باسىن ءبىر شايقاپ قويدى. «سۇلتاندار سياقتى جۇرتتان وزگە، ءارى وقىمىستى، ءارى داۋلەتتى تەكە مەن ورىنبورعا، ءتىپتى ساراتوۆ پەن پەتەربورعا اتى ءمالىم اقمەتشە پراۆيتەل بەلگىلى ءجۇنىستىڭ جيەنى ەكەن عوي! ال، ءجۇنىستىڭ اتاقتى اقىن نۇرىمى انا الاساپىران كەزدە جانشانىڭ جىگىتتەرىن انىمەن، جىرىمەن ءبىر ۋىسىنا ۇستاپ ەدى. ەندى مىنا حاكىمى بۇكىل ۋەزدىڭ قوجاسى — اۋزىمەن قۇس تىستەگەن پىركارول. تەكتىدەن تەكتى شىعادى دەپ وسىنى ايت!
شىركىن-اي، نۇرىم قانداي ەدى! ءسوز دەسەڭ سوزگە ۇستا، ءان دەسەڭ انگە ۇستا، جىر ايتقىزساڭ ءبىر تاڭعا جىرى تاۋسىلمايتىن ساباز ەدى. سونداي سابازدار دا دۇنيەدەن كوشتى. يمانىڭ جولداس بولسىن، نار كەلبەتتى دوسىم!» — دەپ جولمۇحان بەتىن سيپادى. سول ساعاتتان باستاپ بىربەتكەي، ءوز دەگەنىمەن وسكەن بۇل ەر ادام ادىلبەكتى وزىنە باۋلىپ الدى.
— سەن قاراعىم، حاكىم مەن نۇرىمنىڭ ءىنىسى ەكەنسىڭ عوي. مەن نۇرىمدى مۇنان ون جىل بۇرىن قۇشاقتاسىپ قوسىلىپ دوس ەتسەم، حاكىم مەنى جازىم باسقان جولىمنان بۇرىپ، ازاماتتىق بورىشىمدى اقتاۋعا قوستى. بۇل ماعان ارداقتى دوسىمنىڭ ارۋاعى ءۇشىن ىستەلگەن جاقسىلىق. ماعان كىمنىڭ باي، كىمنىڭ كەدەي ەكەنى كەرەك ەمەس، كەۋدەسىنە سىيماي ءدۇرس-دۇرس قاعىپ تۇراتىن جۇدىرىقتاي جۇرەگى بار قازاق كەرەك. ال، سەن سويىڭا دا، بويىڭا دا قاراعاندا سونداي ەر جۇرەكتىنىڭ ءبىرى بولامىن دەپ تۇرعان جىگىتسىڭ. مۇنى كەلبەتىڭنەن دە، قيمىلىڭنان دا كورىپ تۇرمىن... — دەپ ءبىر قويدى.
ادىلبەك ۇيىپ كەتتى. ول جولمۇحاننىڭ كىم ەكەنىن اڭعارا باستادى، تاعى نە ايتار دەگەن ويمەن ونىڭ اۋزىنا باقتى. جولمۇحان كۇتتىرگەن جوق، نە ويلايتىنىن، نە ىستەيتىنىن ءبىر-اق ايتىپ سالدى. ونىڭ سىرت تۇرپاتى قانداي بولسا، ويى دا، ءىسى دە سونداي ايقىن، سوندايلىق ەلەۋلى بولىپ شىقتى.
مىنا قىز بالا بولىنگەن ون جەتى قارامەن قوسا مىنا تۇرعان وتاۋىن الىپ كەتەمىن دەسە دە ءوز ەركى، بىرەۋگە تاپسىرىپ قويىپ كەتەمىن دەسە دە ءوز ەركى. ال، قىسقى قاراعاي ءۇيدى اۋىل سوۆەت كونتورعا الدى. جولىم ءۇيدى البار دەيتىن مالشىعا بەردىك. ماعان حاكەڭنىڭ تاپسىرعانى: انا اسىل تۇقىمدى قىزىل نارلار مەن ارعىماق جىلقىلاردىڭ قالعانىن بەس قالماققا جەتكىزىپ بەرۋ. وسى مىندەتتى ورىنداسام بولدى. جۋىمايىن-اق دەپ ەدىم، حاكەڭ بولمادى. «سەن بولماساڭ مىنا مالدى كىم كورىنگەن تالان-تاراج ەتۋى مۇمكىن»، دەيدى. «تالان-تاراجى» باستالىپ تا قالدى. الدىڭعى كۇنى بەس-التى جىلقى ۇشتى-كۇيلى جوق بولدى. ءسىرا، الگى اقمەتشەنىڭ قاشىپ كەتكەن بالاسى سۋىق قولىن سۇقتى ما دەيمىن...
بۇل سوزگە ادىلبەك تۇسىنبەي قالدى. اقمەتشەنىڭ قاشىپ كەتكەن بالاسى قارشىعا بولۋ كەرەك. ال، ول قالايشا قولىن سۇعادى؟
— جولمۇحان اعا، كوپ-كوپ راقمەت سىزگە. نۇرىم اعامدى سىيلاساڭىز، ونىڭ قۇشاقتاسىپ قوسىلعان دوسى بولساڭىز ءسىز ماعان دا بوتەن ەمەسسىز، نۇرىم اعاممەن بىردەيسىز. قولىمىزدان كەلگەنىن ءبىز دە حال-قادەرىمىزشە كورسەتەرمىز، ويتكەنى اعا سىيلاعاننان وزگە ىنىگە ۇلكەن دارەجەنىڭ قاجەتى جوق دەپ بىلەمىز. ءسويتىپ، مىنا گۇلجيھان ەكەۋمىز ساپار تۇزەپ كەلىپ قالدىق...
— ءبارىن دە ءوزىم رەتتەپ بەرەمىن. بۇل بالاعا دا وڭاي ەمەس، جاس باسىنان مۇنداي حاسىرەتكە ۇشىراعانىنا...
جولمۇحاننىڭ ءسوزىن اياقتاتپاي قىز وكسىپ-وكسىپ جىلاپ جىبەردى. جولمۇحان دا، ادىلبەك تە ەندى تەك سونى جۇباتۋمەن بولدى.
— شىراعىم، بۇعان دا شۇكىر دە. مىنا سياقتى قولى تيگەن جەردى ومىرىپ جىبەرەتىن قايراتتى جاس جولداسىڭ بولعانى — باقىتىڭ.
ۇيگە كىرگەننەن-اق گۇلجيھان ءوزىنىڭ توسەگىنە وتىرا كەتكەن. ول ۇزاق ۋاقىت بەينە ءبىر جانسىز ادامداي سۇپ-سۇر بولىپ جاعىن تايانىپ، تومەن قاراپ ءۇنسىز قالعان ەدى. ال، بۇرىن ءوزى كورمەگەن ءتىپتى اتىن دا ەستىمەگەن ادام بارلىق مال-مۇلىكتىڭ، مەكەن-جايدىڭ قوجاسى ەسەبىندە باعىپ وتىرعانىن جانە ەندى نە بولارىن ايتىپ، «بۇل بالاعا وڭاي ەمەس، جاس باسىنان مۇنداي حاسىرەتكە ۇشىراپ» دەپ مۇسىركەگەنىنە شىدامادى. بولعان ۋاقيعانىڭ اششى ءزارى جۇرەگىنە جاڭا عانا قۇيىلىپ كەتكەندەي. ول ادىلبەكتىڭ دە:
— گۇلجيھان، سەن بەرىك بول. سەن اقىلعا سال ءبارىن دە، بوساي بەرگەننەن ەندى پايدا جوق، — دەگەنىنە دە جۇبانبادى.
قيسايا ءتۇسىپ سولقىلداپ جىلاپ وتىردى دا، ەسىكتەن كىرىپ كەلگەن وزدەرىنىڭ جاقىن جەڭگەسىن كورگەندە داۋىسى كوتەرىلىپ كەتتى. بۇل كوپتەن بەرى اناسىنداي بولىپ كەتكەن ورتا جاستاعى ايەل ەدى. ءوزىنىڭ كەلىن-بالاسىن كۇتپەسە دە، گۇلجيھان مەن اقمەتشەنى باعىپ-قاعۋعا بار كۇشىن جۇمساعان مەيىرىمدى جان بولاتىن. ايەل دە ءۇن سالدى...
جارايدى، بالا، ءبىز ۇلكەن ۇيگە بارايىق، شەرىن تارقاتسىن بەيشارالار، — دەدى جولمۇحان ادىلبەككە.
ۇلكەن ءۇي كەڭسەگە بەيىمدەلىپ، جۇك-جيھازىن قازان جاققا جيناستىرىپ، وڭ جاققا ستول قويىلعان ەكەن. ادىلبەك پەن جولمۇحان سول ستول جانىنا وتىردى. ەجەلدەن شارۋاشىلىقتى باسا ويلاپ، سونىڭ قامىن قامدايتىن ادىلبەك ىستەر ءىستى بىردەن جوبالادى. ول:
— جولمۇحان اعا، مىنا قىزدىڭ وتاۋىن دا، مالىن دا ازىرگە وسىندا قالدىرىپ كەتكەن ماقۇل بولار دەيمىن.
ويتكەنى مالدى ساتۋ دا، ايداپ اكەتۋ دە ءقازىر كۇشكە تۇسەر، — دەدى.
— ءۇيىن ەرتەڭ جىقتىرىپ، قىستاۋعا اپارىپ اقمەتشەنىڭ كوپ شولانىنىڭ بىرىنە جيناپ، سىرتىنان كىلتتە دە، انا الگى ءالبار دەگەنىنە تاپسىرىپ كەت. ەشكىم دە تيمەيدى. مالدى دا سولاي ەت. ازىرگە ونى الۋشى دا شىعا قويماس بۇل جەردەن. ال، كووپەراتيۆ باستىقتارىنىڭ بىرەن-ساران جىلقى مەن تۇيەگە زاۋقى شاپسا، مەن ەرتەڭ ولارمەن سويلەسەيىن، قارجى تابار تولەپ جىبەرەتىن، — دەدى.
— دۇرىس-اق، جولمۇحان اعا. دۇپ-دۇرىس، — دەپ ماقۇلدادى ونى جاس جىگىت.
سونان كەيىن ەكەۋى ءشاي كەلگەنشە كوپ جايدى اڭگىمە ەتتى. ادىلبەككە جولمۇحاننىڭ ءوز ءومىرى دە، قۇنىسكەرەي جايلى ايتقاندارى دا بەينە ەرتەگى سياقتاندى.
— قارشىعا سوندا وسى توڭىرەكتە جۇرگەنى مە؟ ونى نەگە ۇستاپ الىپ جازالامايدى؟ — دەدى ادىلبەك، الگىدەگى «اقمەتشەنىڭ قاشىپ كەتكەن بالاسى سۋىق قولىن سۇعىپ جۇرمەگەي» دەگەن ءسوزدى انىقتاۋعا اسىعىپ.
— بالا ەكەنسىڭ عوي، قاراعىم، — دەدى جولمۇحان وعان بەتىنە قاراپ وتىرىپ. — ءوزى قۇنىسكەرەيدىڭ بولتىرىگى بولسا، ءوزى كىسى ولتىرسە، قالاي عانا وپ-وڭاي قولعا تۇسەدى دەپ ويلايسىڭ؟
— كىمدى ءولتىرىپتى؟
— وسىنداعى وزدەرىنىڭ ءبىر كەدەي-قوسشى بولىپ جۇرگەن ادامى.
— مەن مۇنى ەستىگەن جوق ەدىم، جولمۇحان اعا.
— ەستىمەسەڭ سول. ءالى دە تالاي قىزىقتى ەستىرسىڭ. ون جىلدان بەرى قۇنىسكەرەيدى ۇستاي الماي ءبۇتىن ۋەزد بولىپ اۋرە-سارساڭعا ءتۇسىپ ءجۇر. مۇمكىن ەكەۋى ءقازىر ءبىر جەردە، ءتىپتى وسى ماڭدا جۇرگەن شىعار. ول اككى بولعان قۋدى ايدالادان ىزدەسەڭ، ءۇي ىرگەسىنەن شىعا كەلەدى. ال، ءۇي ىرگەسىن تىنتسەڭ — قۇم اراسىنان، سوناۋ اداي بەتتەگى ۇستىنەن قۇس ۇشپاس، بۇيرا قۇمىنىڭ قارتالانعان كوپ قىرتىسىنىڭ اراسىندا جاتادى، — دەدى.
جولمۇحان ءسوزى ادىلبەككە ءوز كوزىمەن كورىپ كەلگەن جاننىڭ سوزىندەي كورىندى. قۇنىسكەرەي سىرىن جولمۇحان جاقسى بىلەدى ەكەن.
ەرتەمەن ادىلبەك ۇيرەنشىكتى ادەتىنشە اتىن باپتادى. جەگىپ كەلگەنى بەكەيدىڭ جۋان تورىسى ەدى. ونى سۋارىپ الىپ، الدىنا جەم سالدى؛ ءۇستىن تاراشتاپ، قاتقان تەردىڭ ىزدەرىن كەتىردى. «ۇيدە دە شارۋا باستان اسىپ جاتىر ەدى، بۇل جەردەن ەندى كەلگەن جۇمىسىمىزدى تەزىرەك ءبىتىرىپ اتتانساق ەتتى»، — دەپ، كەيىن ەلگە قايتۋ جانە گۇلجيھاندى تاعى دا ورال قالاسىنا جەتكىزۋ قامىن ويلادى.
«بارەكەلدى، شابىنى بەلۋاردان قىرى مەن سايى بىردەي جەرىڭە بولايىن، جەرىنە لايىق داۋلەتىڭە دە بولايىن»، — دەدى ادىلبەك وزىنە-وزى، اقمەتشەنىڭ قىسقى مەكەن-جايىنا ات باسىن تىرەپ. — «قاراعاي ءۇي ءبىزدىڭ ەلدە جالعىز عانا حاميدوللا حازىرەتتە بار. باسقا قازەكەڭ ازىرگە ونداي سالتاناتتى جايعا يە بولعان جوق. ال، اقاڭنىڭ مەكەن-جايىمەن سالىستىرعاندا حازىرەتىڭىزدىڭ ءۇيى اتتىلى ادامنىڭ قاسىنا ەرگەن تايلى بالاداي-اق ەكەن. مالدى قارا! اسىل تۇقىمدى ناردى قارا! قارا كوك قاز مويىنداردى قارا! اتتەڭ، وسىنشاما داۋلەت ءبىر وزىنە بۇيىرماستان كەتەدى-اۋ اركىمنىڭ قولىندا توز-توز بولىپ... اپىرىم-اي، ءبىزدىڭ الىبەكتە ءتۇيىر اقىل بولسايشى! وسىنىڭ ءبارىن ءوز كوزىمەن كورىپ قايتتى-اۋ. قولىنا قونعان باقىتتى بوسقا قويا بەرىپ». — ول گۇلجيھانعا بايقاتپاي باسىن شايقاپ-شايقاپ قويدى. — «مىنا قىزعا الداقاشان ۇيلەنىپ، ايدىڭ-كۇننىڭ امانىندا وتاۋىمەن، جيھازىمەن، جىلقىسىمەن مىڭعىرتىپ كوشىرىپ الاتىن! سونسوڭ، ءبىرازىن اقشالاپ الىپ، قىزدى قولىنان جەتەكتەپ الماتىسىنا الىپ كەتىپ، سول جاققا تاستاي باتىپ، سۋداي سىڭەتىن كىسى. تفۋ! اقىلسىز، بوس بەلبەۋ، بوز بىلامىق الىبەك-اي! اقىلسىز جالعىز الىبەك ەمەس، انا اكىم اعاسى دا...» — دەپ ىركىلىپ قالدى تاماعىن جۇتىنىپ. — «باس پايداسىن بىلمەيتىن بۇل قانداي ماقۇلىقتار! اقاڭنىڭ مالدان بوتەن، ءالى ءوز باسىنا جەتەرلىك، جالعىز ءوز باسى ەمەس قىزى مەن ۇلىنا دا جەتەرلىك جاسىرىن قازىناسى دا بار شىعار. مۇنداي ادام، كوزگە تۇسەر داۋلەتتەن وزگە، كوزگە تۇسپەيتىنىن دە جيناعان شىعار-اق. الگى... قىزىنا تاپسىرعان جاسىرىن اڭگىمەسى، كومۋلى قازىنا جونىندە بولماعاي. ەگەردە بۇل ءبىر قىمبات مۇلىك بولسا، ونى قاي تۇردە الىپ كەتەمىز؟ سونى تەكەگە جەتكىزسەك ارعى جاعىنان انا ءبىزدىڭ بىلجىراق جىگىت كەلە قالسا! ءاي كەلمەيدى عوي: وزىنەن-وزى ايدىڭ-كۇننىڭ امانىندا ۇركىپ، شىعانداپ جۇرگەن بەيشارا بالا.
كەلمەسە ءتىرى قۇرتتى. ءبارى دە قۇرىدى! اقاڭ تۇرمەدە. مىنا قىزدىڭ ءحالى مىناۋ، ايدالادا قالعان كيىكتىڭ جەتىم لاعىنداي. بۇل قالاي يە بولماق مال-مۇلىككە؟!
اكەسىمەن ەكەۋىنە تيگەن وتىز ءتورت قارانى ءقازىر الىپ كەتۋگە دە قيىن، ساتىپ كەتۋدىڭ دە ءجونى بولا قويار ما ەكەن؛ بۇل دا قولعا دۇرىس تيمەس. تىم بولماسا بىر-ەكى نارىن، بىر-ەكى ارعىماعىن ەلگە جەتكىزە الساق...»
اكەسىنىڭ قۇپيا تاپسىرماسىن گۇلجيھان ادىلبەككە شەت-جاعالاپ شىعاردا ايتقان بولاتىن. «قىزىنا تاپسىرعانى كومۋلى قازىنا بولماعاي» دەپ جىگىت سونى بولجالداعان. باسىندا «بىربەتكەي جانە دوكىر» دەپ ادىلبەكتى قىز ىشىنەن جەك كورسە دە، كەيىن ونىڭ قايراتتىلىعىنا، قولىنان قانداي بولسا دا ءىس كەلەرلىك باتىلدىعىنا جانە وزگەدەن بولەك ءوزىن شىن اياپ، جاقىندىق سەزىمىن اياماعانىنا ول قاتتى ريزا بولىپ ەدى. سوندىقتان دا ەندىگى جەردە قىزدىڭ بار سەنگەنى جالعىز ادىلبەك قانا بولدى. ادىلبەكتەن ول سىرىن دا جاسىرمادى، ونىڭ بەرگەن اقىلىن بۇلجىتپاي ورىنداۋعا تىرىستى.
— ءادىل ناعاشى، ەندى پاپامنىڭ تاپسىرعان اماناتىن ىزدەيىك، — دەدى قىز وتاۋىن جىقتىرىپ، ارباعا تيەتىپ، قىستاۋعا الىپ كەلىپ، وزدەرىنىڭ جىلدا جايلاۋعا شىعاردا ارتىق جۇكتى جيناپ كەتەتىن شولانىنا كىرگىزدىرىپ، ەسىگىن كىلتتەگەننەن كەيىن.
ءسويتىپ، ادىلبەك پەن گۇلجيھان قىستاۋدان ەكى شاقىرىمداي جەردەگى بەيىتكە كەلدى. بەيىت الاقاندا تۇرعانداي-اق الىستان كورىنەتىن تەپسەڭ جەردە ەكەن. جاقىنداعان سايىن قىزدىڭ ءتۇسى سۇرلانا بەردى. ەكەۋى قىز يەگىمەن مەڭزەگەن ۇلكەن قۇلپىتاستىڭ قۇبىلا جاق بەتىنە جاقىنداي بەرگەندە، جانىنداعى كونە قابىردىڭ اياق جاعىن الا گۇلجيھان ەتپەتتەپ قۇلاي كەتتى. اناسىنىڭ قابىرى ەكەنىن ادىلبەك بىردەن سەزدى دە، قىزدىڭ ءۇن سالۋىنا جول بەرمەي، قۇلپىتاسقا قاراپ جۇگىنىپ وتىرا كەتتى دە «اعۋزىنى» بوزداتا جونەلدى. ول قۇراندى كوپ وقيتىن، اياتتى دا جاقسى ايتاتىن تاقۋا بەكەيدەن ۇيرەنگەن بار ونەرىنە اياماي باستى. ءۇنىن قويۋلاتا شىعارىپ، ءماددىنى كوتەرە مۇقامدادى؛ تىڭعىعا كەلگەندە اندەتىپ توقتاپ، جاڭا جولدى جوعارى باستادى. ال، «سۇبحانا راببيكانى» وتە بابىنا كەلتىرىپ قۇيقىلجىتىپ جىبەردى. قىز بۇل عاجاپ اياتتىڭ، ويلاماعان جەردەن ونى وقىعان مولدا مۇقامدى ادىلبەكتىڭ ۇنىنە ۇيىپ قالدى؛ ءۇنسىز وكسىپ، سولقىلداپ جىلاپ ءتىپتى ءۇن سالا باستاعان ىلكى قالپىنان سۋ سەپكەندەي تىنىپ، ەرىكسىز سايابىرلادى؛ جاس جىگىت وسىلاي جۇباتۋ ءۇشىن دە بار بىلگەنىن قۇران حاديسىنە سالدى بىلەم، ايتەۋىر ءدىندار تاربيەمەن وسكەن قىز قول جايۋعا جەتكەندە ىشىنەن دۇعاسىن وقىپ، سەنگەن سۇيەنىشتى كۇشكە مەيلىنشە جالبارىندى. باپتاپ قول جايىپ، بۇل ءبىر كوڭىلگە مەدەۋ مۇسىلماندىق سالتتى تامامداعاننان كەيىن، ادىلبەك اقىرىن عانا:
— قابىر باسىندا ءۇن سالۋعا جارامايدى، ارۋاققا اۋىر بولادى. مۇنان بىلاي ەسىڭدە بولسىن، بۇلارعا تيگىزەتىن ءبىزدىڭ بار جاقسىلىعىمىز: «يمانى جولداس بولىپ، بار ساۋاپ تيە بەرسىن!» دەپ تىلەۋ، — دەگەن ۇلكەندەردەن ۇيرەنگەن مۇسىلمانشىلىعىن ۋاعىزدادى.
كوڭىلى تەز ورنىنا ءتۇسىپ، قىز تەز كۇش جيىپ العانداي بولدى. ول كەشەدەن بەرى قارا جۇمىستىڭ ءبارىن ءبىر ءوزى ىستەپ جۇرگەن، مەڭىرەۋ جانداي، سوزگە وتە ساراڭ، ەڭگەزەردەي قارا كىسىگە سىبىر ەتتى. قارا كىسى بۇلاردان كەشىرەك كەلىپ، الىسىراقتا وتىرىپ، سىرتتان دۇعا ەتىپ، ەندى جارلىق كۇتكەندەي قىزعا جاقىنداي ءتۇسىپ ەدى. قىز سىبىرىنان كەيىن ول ۇلكەن قۇلپىتاستان التى-جەتى قادام جەردە جاتقان قۇشاق دەڭكيگەن قارا تاستى جالما-جان ورنىنان اۋدارىپ تاستاپ، سونسوڭ ونى قوس ادىم جەرگە دومالاتتى دا، بوساپ قالعان ورنىنداعى جانشىلىپ، كىشى-گىرىم قازاننىڭ اۋماعىنداي شۇڭعىلدانعان جەردى كەتپەنىمەن قوپارا قازدى. الدە جۇمساقتاۋ كەلگەن بۇل تەپسەڭ جەر قازۋعا وڭاي ما، الدە ۇزىن بويلى، تارامىس كەلگەن قۋاتتى دەنەلى ادامنىڭ قول كۇشى جىبەردى مە، ايتەۋىر ءا دەگەنشە اۋدەم جەردى كومبەدەي ەتىپ بەلۋاردان ويىپ-اق تاستادى.
ادىلبەك قارا كىسىگە قاراپ، ونىڭ قيمىلىنا سۇيسىنگەندەي بولدى دا، مەن جاردەمدەسەيىنشى دەگەن ويمەن:
— وتاعاسى، كۇرەگىڭىزدى ماعان بەرىڭىز، مەن قازايىن، — دەدى.
قارا كىسى وعان كوزىنىڭ استىمەن ءبىر قاراپ الدى دا، جاۋاپ بەرمەستەن، قوپارعان ۇستىنە جەردى ودان ءارى قوپارا بەردى.
2
ادىلبەككە بۇگىن دە كوپ نارسەلەر جۇمباق سياقتانىپ كەتتى. وزگەدەن بولەك الىپ دەنەلى مىنا كىسى كىم؟ ورنىنان وسى كىسى عانا قوزعاي الارلىق مىنا الىپ تاس نە تاس؟ ول تاسقا ءبىر، تاستىڭ استىن قوپارعان قۋاتتى ءىرى ادامعا ءبىر كەزەك-كەزەك قاراي بەردى.
— بەرى، كەل، ادىلبەك ناعاشى، — دەدى قىز ونى اقىرىن جەڭىنەن تارتىپ. — اكبار اعايدىڭ كۇشىنە تاڭ قالىپ تۇرعان شىعارسىڭ. تاڭدانسا تاڭدانعانداي. مىنا تاستى وسى ماڭدا تەك قانا اكبار اعاي ورنىنان كوتەرە الادى. باسقالاردىڭ ونى اۋناتۋعا دا ءالى كەلمەيدى. بۇل تاستى ەرتە زاماندا ءبىزدىڭ بابامىز الىپ كەلىپتى وسى جەرگە. ۇلكەن جيىن-تويدا، اس بەرگەندە بايگەگە ات قوسۋ، جامبى اتۋ، بەلدەسىپ كۇرەسۋمەن بىرگە وسى تاستى كوتەرىپ بىلەك كۇشىن دە سىناسۋ داعدىلى سالتقا اينالىپ كەتكەن. ءبىراق مۇنى ىلۋدە بىرەۋ، ەڭ كۇشتى پالۋاندار عانا كوتەرىپ تىزەسىنە شىعارا الادى. سوندىقتان «پالۋان تاس» اتانىپ كەتكەن... ال، مىنا اكبار اعاي مەنىڭ تۋعان ناعاشىم، مامامنىڭ باۋىرى. جيىرما ءبىرىنشى جۇت جىلى بىزگە كەشىپ كەلىپ وسىندا تۇرىپ قالدى. جەڭەشەم مامام قايتقاننان كەيىن شەشەمدەي بولىپ كەتتى. ءقازىر بىزگە ەڭ جاقىن تۋما وسى كىسى مەن ايەلى...
— تۇسىنىكتى. كورىپ تۇرمىن تاستى دوپشا دومالاتقانىن. مىنا دەنە، انا قولدار كوتەرەر-اق! ءتىلى بار كىسى مە، نەگە سويلەمەيدى؟ ءبارىن ىممەن عانا تۇسىنەتىن جان سياقتى، ۇندەمەي ءىسىن ىستەي بەرەدى.
— بولعاندا قانداي. ءبىراق ءقازىر نە سويلەسىن. اڭگىمەلەسەتىن ادامى تەك پاپام ەدى...
— ارينە، سولاي شىعار. مىنەزى دە وزگەشە جان عوي شاماسى. بۇل كىسىدەن باسقا پالۋان تاستى انا جولمۇحان دا كوتەرە الاتىن ادام بولۋى كەرەك. دەنەلى، كۇشتى پالۋان.
— ول كىسىنى بىلمەيمىن، اكبار اعايدان باسقا تاعى دا... — گۇلجيھان ءسال بوگەلىپ قالدى دا، ازدان كەيىن ادىلبەككە جۇگىرىپ كەلە جاتقان قۇرماشتى كورسەتىپ، — انا بالا كەلە جاتىر... ءيا، اكبار اعايدان وزگە بۇل تاستى قۇنىسكەرەي كوتەرىپتى دەسەدى.
«كۇشتى ادامنىڭ ءبارى وسى توڭىرەككە جينالعان با قالاي، شەتىنەن پالۋان، شەتىنەن اۋىزعا ىلىككەن اتاقتى»، — دەپ ويلاپ باسىن شايقاپ قويدى. سونسوڭ ول:
— كولدەنەڭ كوزدىڭ كەرەگى-اق جوق ەدى، قاپ مىنا بالانىڭ تاعى ءبىزدىڭ سوڭىمىزعا ىلەسكەنىن. مەن ونى ەپتەپ باسقا جاققا الىپ كەتەيىن، انا كىسى قازىپ العانىن كورسەتپەسىن، — دەدى.
ءسويتتى دە ادىلبەك، كەشەدەن بەرى ءوزىن ءىش تارتىپ، قاسىنان شىقپاي قويعان قۇرماشقا:
— ءيا، بالا، جاي ما؟ انا-مىنا جۇمىسپەن قول تيمەي سەنىمەن دە دۇرىستاپ سويلەسە المادىم. بەرمەن ءجۇر. سەنەن سۇرايتىن اڭگىمە بار، — دەپ قايتا-قايتا گۇلجيھانعا قاراي بەرگەن قۇرماشتى بولەك الىپ شىعىپ، قىستاۋعا قاراي ءجۇردى.
— ءجاي، ءادىل اعا. سەندەردى نە ىستەپ جاتىر ەكەن دەپ كەلدىم.
— ءبىز انا گۇلجيھاننىڭ اتا-بابالارىنىڭ جانە اناسىنىڭ باسىنا قۇران وقىدىق. بەيىتكە كەلگەن كىسىنىڭ شارۋاسى بەلگىلى عوي.
— اكبار نە ىستەپ جاتىر؟ قابىر قازىپ جاتقان جوق پا؟
— قابىر قازىپ جاتىر، — دەدى ول قۇرماشتىڭ بۇل ءسوزدى اياق استىنان اۋزىنا سالعانىنا قۋانىپ كەتىپ. — انا اۋىلدا ءبىر جاقىن-جۋىعىنىڭ بالاسى قايتىس بولعان ەكەن، سوعان قابىر قازۋعا جاردەمدەسسىن دەپ حابارلاسا كەرەك.
— ول كىم ەكەن؟ — دەپ قۇرماش ويلانىپ قالدى، ادىلبەكتىڭ بوس ءسوز سويلەمەيتىن سالۋالى سۇستى ءجۇزىن كورىپ، سۇراعىن توقتاتا قويدى.
— سەن بالا ءقازىر نە ىستەپ ءجۇرسىڭ؟ «جازدىگۇنى وقيمىن، حاكىم اعام وقۋعا كىرگىزەدى»، — دەپ ەدىڭ. ول تالابىڭ نە بولدى؟ ايتقانداي انا قابىل بايدان اقى داۋلاپ الا المادىڭدار ما؟
قۇرماش ۇلكەن ادامدارشا قاباعىن كەردى، تاماعىن كەنەپ، بەينە ءبىر بايانداما جاسايتىن كىسىدەي باپتانا ءتۇستى. ول سوڭعى كەزدەگى قالا مەن دالادا كورگەن قىزىق ۋاقيعالارىن ءوزىن تەڭ كورىپ سويلەسە باستاعان اعايىنىنا جاقسىلاپ، باپتاپ، كادىمگى حاكىمشە اسىقپاي، رەتىمەن ءتىزىپ ايتپاقشى بولدى. بالكىم ونىڭ ىشىنە سىيماي جۇرگەن كوپ اڭگىمەسىنە تاپ وسى جەر، ىزدەگەنگە سۇراعان ءدوپ كەلىپ، ناعىز تىڭداۋشىسى وسى ادىلبەك بولىپ كورىنگەن دە شىعار!
— ادىلبەك اعا، حاكىم اعامنىڭ ايتقانىن بۇكىل ۋەزد تىڭدايدى. جۇرتتىڭ ءبارى سونىڭ اۋزىنا قارايدى. تاپ وسى اقمەتشە مۇقامەتشيننىڭ كامپەسكەلەنگەن مال-مۇلكىن ورنى-ورنىنا قويۋ جونىندە دە حاكىم اعامنىڭ بۇيرىعىن بارلىعى اياعىنان تىك تۇرىپ ورىنداپ ءجۇر. مەن بولسام سول حاكىم اعام نە ايتسا — سونى ىستەمەكپىن. جولمۇحان ناعاشىم دا حاكىم اعامنىڭ بۇيرىعىن بۇلجىتپاي اتقارىپ جاتىر. ەرتەڭ، نە ارعى كۇنى مىنا جىلقىلاردى شاشاۋ شىعارماي، سوناۋ ارعى جاقتاعى بوكەي بەتتەگى قيسىققامىس، بەسقالماق دەگەن جەرگە ايدايمىز. وندا قىزىل اسكەرگە جاقسى ات وسىرەتىن سوۆحوز اشىلادى دەيدى. سوعان تاپسىرامىز. سونان كەلگەن سوڭ مەن قالاعا بارىپ حاكىم اعام كىرگىزگەن كۋرس-وقۋدا بولامىن. كۋرس-وقۋدى بىتىرگەن سوڭ حاكىم اعام ارتەلدىڭ ماشينا-جابدىعىن سەن باسقاراسىڭ دەدى. ول ءۇشىن ماشينەنىڭ وقۋىنا جەتىلىپ شىعاسىڭ دەدى. جەر جىرتاتىن، تۇقىم سەبەتىن، ەگىن وراتىن، ءشوپ شاباتىن تولىپ جاتقان ءتۇرلى ماشينەلەردىڭ ءتىلىن ءبىلىپ شىعاسىڭ دەيدى...
— ءىمم، ءوزىڭ ناعىز ماشينەنىڭ ناشەندىگى بولىپ شىعادى ەكەنسىڭ...
— ...بۇل الداعى كۇندە بولاتىن جۇمىستار. ال، «قابىل بايدان اقى الدىڭ با؟» دەيسىڭ عوي. اقىنى سوت الىپ بەردى. قاليما اپامدى دا حاكىم اعام قالاداعى قىز بالالار وقيتىن وقۋعا كىرگىزدى. ءقازىر سوندا وقۋدا. ال، قابىل بايدى جەتىسۋعا ايداپ جىبەردىك. مال دا كوپ ەدى، شىركىن. اسىرەسە مىڭ جارىمداي اقباس اتان بار ەدى. جىلقىنى، قويدى بىلاي قويعاندا، قىزىنا ون جەتى قارا، وزىنە جانە كەمپىرىنە ون جەتىدەن وتىز ءتورت قارا مال بەردى قاراباي. ونى كامپەسكەلەگەن قاراباي عوي كادىمگى، كەشە وسىندا كەلىپ كەتكەن.
ادىلبەك ويلانىپ قالدى. ونىڭ ويىنا: «راقىمعاليدىڭ ماعان ايتتىرىپ الىپ بەرەم دەگەن بالدىزى نە بولدى ەكەن؟ اكەسىمەن بىرگە كەتتى مە ەكەن؟ ويپىرماي، كەشە اۋزىمەن قۇس تىستەگەن قۇدىرەتتى باي، بەكتەر، بۇگىن ەل-جۇرتتان، مالدان، جەردەن جۇرداي بولعانى. ەي، توبا-اي! بۇل زامان نە بولىپ كەتتى ءوزى» — دەگەن قىم-قيعاش ادام ويىنا سىيا بەرمەيتىن سۇمدىق نارسەلەر، ءبىر جاعىنان ادام اياعانداي، كەشە كورگەن ادامداردىڭ كوزدەن عايىپ بولعان اۋىر جايلارى ءتۇستى. ول ءبىرازدان كەيىن:
— راقىمعالي قايدا؟ ەلگە كوشكەن جوق قوي؟ الگى اتى كىم ەدى بالدىزىنىڭ، ول اكەسىمەن بىرگە كەتتى مە؟ — دەپ سۇراپ ەدى، قۇرماش ونىڭ بۇگە-شىگەسىن قالدىرماي ايتىپ بەردى.
— ۇلكەن قىزى راقىمعالي ۇيىندەگى جەڭگەمىز زەينەپ. ال، بوي جەتىپ وتىرعان كىشى قىزىنىڭ اتى ناقيا. وتاۋى بار، مالى بار، جيھازى بار باي قىزىنا كىم كوز تىكپەيدى؟ ناقيانى، كادىمگى بۇكى جانعاليدىڭ وقىعان بالاسى ءتورالى ايەلدىككە الدى عوي. ءتورالى حاكىم اعايلارمەن قاتار وقىعان، ەلدە اكىم بولىپ جۇرگەن ادام عوي. جاسى ارينە قىزدان كوپ ۇلكەن، قىرىققا كەلگەن ساقا كىسى عوي...
— ءتورالىنىڭ ايەلى، بالاسى جوق پا ەدى؟ — دەپ سۇرادى ادىلبەك، الدە ءبىر وكىنىشتى ۇنمەن.
بالا ونىڭ ءۇنىن دە، ويىن دا شامالاعانداي:
— ادىلبەك اعا، سونداي بىرەۋدى ءىلىپ قالسا دا بولار ەدى... دەگەنمەن انا... — دەپ كەيىندە قالعان گۇلجيھان جاققا قارادى.
ادىلبەك تە ونىڭ كەشەدەن بەرى قىزعا قاراي بەرگەننەن ويىن تۇسىنگەن: «مىنا قىزعا ۇيلەنگەن ەكەنسىڭ عوي!» دەگەن قاراس ەدى بۇل.
— سەن، بالا، جارايسىڭ. ءبارىن ءبىلىپ شىقتىڭ. ال، گۇلجيھانعا سەن قاراي بەرمە، ول ءبىزدىڭ الىبەكتىڭ كەلىنشەگى سەنىڭ دە، مەنىڭ دە جەڭگەم ەسەبىندە، — دەدى.
بالا قىپ-قىزىل بولىپ كەتتى.
— جوق، جوق، — دەدى ول ساسىپ قالىپ، — ويلاعانىم جوق، ءادىل اعا، سەنى ۇيلەندى دەپ.
بۇلار اڭگىمەلەسىپ ەداۋىر جەرگە كەلىپ تە قالىپ ەدى. پالۋان تاستىڭ استىنان اكبار دا بۇل كەزدە ىزدەگەنىن سۋىرىپ الىپ، ورنىن قايتادان توپىراقپەن تولتىرىپ، جىم-جىلاس ەتىپ، تاستى اۋدارىپ دومالاتىپ اكەلىپ، بۇرىنعى ورنىنا قويعان. شاشىلعان جاس توپىراقتىڭ ۇستىنەن شىققان ادام بولماسا، كولدەنەڭ كوزگە جەر دە تەگىس، تاس ورنىندا — ءبارى باياعى قالپىندا سياقتى ەدى. قازىپ العان زاتىن شەكپەنىنە وراپ قولتىقتاپ، قىستاۋعا قاراي اياڭداعان اكباردى، وزدەرىنە قاراي بۇرىلعان گۇلجيھاندى كورىپ ادىلبەك قۇرماشقا:
— سەن بالا، ەندى بارىپ ءبىزدىڭ اتتى جەگىس. ءبىز كەرى «شەگەن قۇدىققا» جەتە قونىپ، ەرتەڭ ەرتەمەن اۋىلعا ءجۇرىپ كەتەمىز، — دەدى.
— ءادىل اعا، مەن اناۋ كۇنى قارشىعانىڭ جانە الگى ونىڭ قاسىنداعى باس كەسەردىڭ جاتقان جەرىن تاۋىپ بەردىم. قىزىق، ءبىراق، كەتىپ قالىپتى، ۇستاي المادىق، — دەدى قۇرماش ەكىنشى اڭگىمەسىن باستاپ.
— جارايدى، ول اڭگىمەڭدى ەكىنشى كەلگەندە ايتارسىڭ، — دەدى ادىلبەك اسىعىپ، ەسى-دەرتى قازىپ العان زاتتى كورسەتپەي، كولدەنەڭ كوزدەن تاسالاۋ قامىندا بولىپ. قۇرماش ونىڭ ايتقانىن ەكى ەتپەدى.
— جارايدى، ءادىل اعا، اتتاردى ءقازىر دايىن قىلام، — دەپ اياعىن جۇگىرە باسىپ جونەلە بەردى.
قۇرماشتىڭ اڭگىمەسىن تىڭداۋعا ادىلبەكتىڭ ۋاقىتى دا بولمادى جانە «قارشىعا مەن «باس كەسەردىڭ» جاتقان جەرىن تاۋىپ بەردىم» دەگەنىنە نانىپ قۇلاعىن دا توسا قويمادى. ول ەرتەڭىنە تۇيە ارباعا تيەگەن جۇگىنە اكباردى مىنگىزىپ، گۇلجيھانمەن ەكەۋى ات-ارباسىنا وتىرىپ ورالعا ءجۇرىپ كەتتى.
قۇنىسكەرەي، قارشىعا جانە ولارعا بايلانىستى كوپ اڭگىمەلەر بۇل جولى وعان ۇلكەن اسەر ەتپەدى. ول ورالعا جەتۋگە اسىقتى...
3
وسى جولى ەدى ادىلبەكتىڭ الماتىداعى اعاسىنا گۇلجيھاننىڭ حاتىن جىبەرتىپ، ءوزى اقشا سالعانى.
ادىلبەكتىڭ ويىنشا: «كانپەسكەلەنگەن مۇلىك كامپەسكەلەندى، كەتەر اقمەتشە كەتتى، بۇل مىنا ومىرىپ-سىندىرىپ كەلە جاتقان جاڭا زاماننىڭ ءوز ءتارتىبىن ورناتا باستاعانى. بۇعان قارسىلاسار كىم بار! قارسىلاسسا انا قاراباي ايتقان بەستەن-وننان جىلقى قۋىپ اكەتىپ، جاسىرىنىپ ارەكەت ەتىپ جۇرگەن اقمەتشەنىڭ بالاسى مەن سونىڭ قاسىندا جۇرگەن ەلدەن بەزگەندەر. وندا مەنىڭ شارۋام جوق. مەنىڭ شارۋام: اكەم باتاسىن بەpiپ بالاسىنىڭ ماڭدايىنا جازعان قالىڭدىعىن الۋعا كومەكتەسۋ. بۇعان مەن قۇداي الدىندا دا، ادام الدىندا دا كۇنالى ەمەسپىن. سول ءۇشىن مالىن، مۇلكىن جيناستىرىپ قولىنا بەردىم. ەندى دايىن كەلىنشەگىڭ مىنە، الىپ كەتەم دەسەڭ الماتىعا الىپ كەت. قويىپ كەتەم دەسەڭ وسىندا قويىپ كەت. وعان قىزدىڭ قارجىسى جەتەدى. جەتپەسە ءوزىم جاردەمدەسەم» دەگەن-دى.
قىزدىڭ ويىنشا: «سۇيگەن جار. قۇداي قوسقان جار. كوپتەن كۇتكەن، اسىرەسە، سوڭعى ايلار، سارعايا كۇتكەن الىبەك. الىبەك مەندىك. ءبىراق، كىرىپتار اكە... ول: «ساعان جوعارى دارەجەلى ءبىلىم الۋ كەرەك»، — دەدى. بۇل — بىلىمنەن باسقا ويدى ازىرگە قويا تۇر دەگەنى. الىبەك تە، مەن دە وسى تورەلىككە باس ءيۋىمىز كەرەك. بۇل اكە اقىلى، اكە ۇكىمى. مۇنى ورىنداۋ — بەس پارىزدىڭ بىرىندەي. جانە اكەنىڭ قاسىندا بولماي، قايدا ورنالاسقانىن بىلمەي، وعان مىنا اۋىر ءحالدىڭ جالعىزدان جالعىز ءجۇرىپ قاسىرەتىن تارتقىزباۋعا تىرىسپاي، ءوز جونىمە كەتسەم مەنى جۇرت كىم دەر؟ اكە نە دەر؟ ءومىر بويى بۇل مەنى جەگىدەي جەمەي مە؟» — دەپ تۇيگەن.
وسى ويلار ونى ءتۇنى بويى دوڭبەكشىتىپ ەدى.
4
توسىن حات جاندى تۋلاتىپ جىبەرگەندەي بولىپ ەدى. جۇرەك ەرىكسىز الىپ ۇشقانداي بولىپ ەدى!
سول الىپ ۇشقان جۇرەك الىبەكتى ورالعا دا جەتكىزدى. شاعان كوشەسىن دە جاعالاتتى. ايتۋلى 91-ۇيگە دە الىپ كەلدى. ەندى...
ەندى نە دەمەك؟ قالاي كورىسپەك؟ ءبىرىنشى لەبىز نەدەن باستالماق. «ساۋلەم گۇلجيھان! سۇيگەنىم! جەتتىم مىنە، كورۋگە ىنتىعىم»، — دەمەك پە؟
كورۋگە ىنتىعىم؟ شىن جۇرەكتەن شىققان ءسوز بە؟ كورۋگە ىنتىق جاردى كىم كورسەتپەدى؟ ۋاعدالى كۇنى كەزدەسپەي سەرتتەن تايعان كىم؟ ەندى قايتىپ قالاعا دا سوقپاستان الماتىعا اسقان كىم؟ ءوزى عوي! شوكەدەن ۇرىككەن اساۋداي، جالت بەرگەن ءوزى ەمەي كىم؟ ەندى شە، «كورۋگە ىنتىعىم» دەۋ جالعان ەمەس پە؟ ىنتىق جاندى نە توقتاتار! كىم كەدەرگى بولار!»
سول ساعاتتا الىبەكتىڭ باسى ىڭ-جىڭ، بەينە ءبىر الاي-دۇلەي بوراننان ءجون تابا الماي قالعان جانداي، سانسىز سۇراقتىڭ استىندا قالدى. ونىڭ كوبى: «وزىڭنەن! ءبارى وزىڭنەن! قىزدا جازىق جوق! تابانسىزدىق ەتتىڭ! جىگىت ەمەسسىڭ! ۋادەدەن تايدىڭ!..
...ەندى نە تۇرىس؟ ۇمتىل! كەشىرىم سۇرا! قۇشاقتا! ايمالا!» — دەپ جاتقانداي.
الىبەك اشىق قاقپادان بوگەلمەي كىرىپ، باسپالداقتى ەسىككە ءبىر-اق تىرەلدى. از كىدىرىپ، ەنتىگىن تولاستاتقاننان كەيىن، اقىرىن عانا ساۋساعىنىڭ قىر سىرتىمەن تىقىلداتا باستاپ ەدى، قاپسىرۋلى تۇرعان ەسىكتىڭ ءوزى اشىلىپ كەتتى. ءبىراق، ەشكىم ىشكى جاقتان دىبىس بەرمەدى. ەسى-دەرتى ەندى ۇيدە، ۇيدەگى قىزدا، قالاي كورىپ، قالاي امانداسۋدا عانا بولىپ تۇرعان الىبەك ارت جاعىنان كەلىپ قالعان گۇلجيھاندى بايقامادى، تاعى دا اشىق ەسىكتى تىقىلداتا باستادى.
گۇلجيھان تۇرمەدەگى اكەسىنە تاماق اپارىپ، ەكىنشى كوشەمەن كەلە جاتىر ەدى. ول الىبەكتى الىستان-اق كورىپ، اياعىن تەزىرەك باسىپ جاقىنداي بەردى دە:
— كىرىڭىز، ناعاشى. ۇيدە بوتەن كىسى جوق، — دەدى.
الىبەك سەلت ەتتى. ءسوز دە، ءۇن دە گۇلجيھاندىكى ەكەنىن ول قاراماي-اق بىلسە دە «ناعاشى» دەگەن ءسوز سەلت ەتتىردى. جاقىندىق، تۋىسقاندىق ءسوز. ارداقتى دا ءسوز. ءبىراق ول «الىبەك» دەگەننەن باسقا... ونىڭ ءۇنى دە قۇلاققا وزگەشە ەستىلدى، جازدىگۇنگى «شەگەن قۇدىقتاعى» جۇپ-جۇمساق تورعىن ءۇن ءقازىر تەمىردەي قاتتى شىقتى. الىبەكتى ەندى ءبىر ءسات سەلسوقتىق بيلەپ بارا جاتقانداي بولدى. ول اقىرىن بۇرىلىپ گۇلجيھانعا تانىماعان جانشا اسىقپاستان تۋرا قارادى، جۇزىندە نە شىراي بارىن ىزدەدى، ءبىراق قينالىپ، الدەنەگە اۋىرسىنىپ تۇرعان جانشا ىزدەدى. قىز جۇزىندە قۋانىشتىڭ دا، قايعىنىڭ دا بەلگىسى جوق، جان سەزىمىن بىلدىرەرلىك ايقىن بەلگى تاپپادى. بار وزگەرىس: جۇدەۋلىك، قاتتى شارشاپ سالىققاندىق. بۇرىنعى كەلىستى، ات جاقتى شاعىن ءجۇز ۇزارا تۇسكەن: ءمولدىر كوز كىرتيە باستاعان، جازىق قاباق الدەنە ءبىر كىر شالعانداي، ءوڭى سۇپ-سۇر... دەنە قيمىلىندا دا السىزدىك، باياۋلىق بار سياقتاندى...
قىز قولىن سوزدى، قول بەرىپ امانداسۋ كەرەك...
ءبىر ءسات نە ىستەرىن بىلمەي، سەلسوق جايدا تۇرىپ قالعان الىبەك كەنەت گۇلجيھانعا قۇشاعىن جايا ۇمتىلدى. جۇگىرمەسە دە، وتە تەز ءجۇرىپ كەلىپ، قىزدى قۇشاقتاي الدى، ايمالاپ بەتىنەن، كوزىنەن ءسۇيدى.
...«و جاساعان الىبەك! ءبىر كورىنىپ، تاۋداي ءۇمىتتىڭ ۇستار ۇشىنا ەرىكسىز قول سوزدىرعان جار!.. جار؟ ءيا، جار! قۇداي قوسقان، اتا مەن انا قولداعان، اق باتامەن قوسقان جار!.. وندا... نەگە ۋاعدالى ساعاتتا كەلىپ جەتپەدى؟ نەگە...
و، ءتاڭىرى! مىنە، ەندى تاس قۇشاقتاپ ءسۇيىپ جاتىر!»
قىزدىڭ باسى اينالىپ كەتكەندەي بولىپ ەدى.
كوپ كۇننەن بەرى، كوپ ساعاتتان بەرى اششى وي قۇشاعىندا، كۇدىك دارياسىنا شومعان ورەن ويلى البىرت جىگىت، عاشىعىنىڭ كىرشىكسىز كوز قاراشىعىنان الداعى اسا بۋالدىر، ءبىراق ولشەۋسىز ءتاتتى، ومىرلىك ۇمىتىنە سەنىم تىرەگىن ىزدەگەندەي ەدى...
گۇلجيھان دا ءبىرىنشى مينۋتتە ءوزىن-وزى بيلەي المادى، جىگىت قۇشاعىنا ەرىكسىز ەنە بەردى. سانى جوق سارعايتقان ساعاتتار ءۇمىت شوعىن تالاي ءسوندىرىپ، تالاي مازداتقان. سول قولدا جوق، كوڭىلدە عانا قالعان ءالسىز ارمانعا قول جەتكەنى مە؟ الدە بۇل ءتۇس پە؟
گۇلجيھان ەرىكسىز تومەن ءتۇسىپ كەتكەن باسىن الىبەكتىڭ كەۋدەسىنەن جوعارى كوتەرىپ الدى. الىبەكتىڭ الاسۇرىپ، الدەنەگە دالەل ىزدەگەندەي، قىز قيمىلىن تەرگەپ-تەكسەرگەن كوزىنە كوزى ۇشىراسىپ قالىپ، گۇلجيھان شوشىپ كەتتى. ول بۇرىن شاتتىق نۇرىنان وزگە ۇشقىن اتىپ كورمەگەن باقىتتى جاناردان جان تۇرشىگەرلىك ۇرەي كوردى، كادىمگى تال قارمار ءۇمىتسىز ۇرەي...
— ۇيگە ءجۇرىڭىز، — دەدى قىز، جىگىت قۇشاعىنان تەز بوسانىپ، جول بەرگەندەي شەتكەرى شىعىپ. — كىرىڭىز، ۇيگە كىرىڭىز، — دەدى تاعى دا گۇلجيھان.
الىبەك ىلگەرى ءجۇردى. قىز ىلەسە كىردى دە، وزىپ بارىپ كەلەسى ەسىكتى اشتى.
— مىنا جاققا ءوتىڭىز.
ءسويتتى دە گۇلجيھان، الىبەك بولمەگە كىرگەن سوڭ كەيىن بۇرىلىپ ەسىكتەن شىعىپ كەتتى.
«نە بولعان؟ بۇل قانداي وزگەرىس؟»... دەگەن سۇراقتاردان ءارى الىبەك بولعان ۋاقيعانى تالداي المادى. تەك قىزدىڭ وتە كۇرت قيىن جاعدايعا كەزدەسكەنىن ءبىلدى، وزگەرگەنىن كوردى. ءتۇرى دە، ءىسى دە، مىنەزى دە كۇرت وزگەرگەنىن سەزدى. ول از وتىردى، ويلاڭقىراۋعا ۋاقىت جەتپەدى — قىز قايتا كىردى.
— بۇل مەنىڭ پاپامنىڭ بۇرىننان ءتۇسىپ جۇرگەن ءۇيى، وسىنداعى پاتەرى. مەنى قالاعا الىپ كەلگەن، ساعان اقشا جىبەرگەن، ماعان ەرىكسىز حات جازدىرعان ادىلبەك. مەنى جىمپيتىدان الىپ شىققان دا ادىلبەك. ول ءقازىر «شەگەن قۇدىقتا»، ماعان ءتيىستى مال-مۇلىكتى الىپ كەلۋگە كەتتى. قول ۇشىن بەرگەن جاقىن تەك قانا سول جىگىت بولدى...
— مەن ەش نارسەگە تۇسىنبەيمىن. نە بولدى، گۇلجيھان؟..
— بولار ءىستىڭ ءبارى دە بولدى...
الىبەك ونىڭ ۇزاق ءسوزىنىڭ ىشىنەن (وعان قىز ءسوزى ۇزاق كورىندى) «ماعان ەرىكسىز حات جازدىرعان دا سول ادىلبەك» دەگەندى ۇستاپ قالدى. بۇل وقشاۋ ءسوز سياقتى ادىرايىپ كورىندى. «ەرىكسىز... وزدىگىنەن حات جازۋعا قولى بارماعان. مەنىڭ اينالىپ سوعامىن، جىمپيتىدان جولىعامىز دەپ سەرتتە تۇرماعانىما رەنجىگەن. الدادى دەپ ويلاعان. ورىندى. وكپەلەۋى ورىندى...»
— مەن ەش نارسەگە تۇسىنگەنىم جوق. ول قانداي ءىس بولارى بولعان؟
قىز تومەن قارادى. ءبىر ءسات كىدىرىپ قالدى دا، باسىن كوتەرمەستەن:
— مەنىڭ اكەمدى كانپەسكەلەدى. بوتەن ادام ەمەس، حاكىم ناعاشىم كانپەسكەلەدى. ول دا از كورىندى بىلەم، پاپامدى تۇتقىنداپ ورالعا ايداپ جىبەردى. وسىندا تۇرمەدە جاتىر. جاڭا عانا تاماق اپارىپ كەلدىم...
الىبەك قوزعالماستان تۇرىپ قالدى.
— ەندى ءبارىن دە ءتۇسىندىم. قاپ-قارا بۇلتتىڭ ءتونىپ تۇرعانىن سەزگەن دە سياقتى ەدىم. ءبىراق، مەن قاشىپ كەتكەنىم جوق، گۇلجيھان. وقۋىما اسىقتىم جانە تەزىرەك ورنالاسىپ، تەزىرەك حابارلاسۋعا اسىقتىم، سەنى الماتىعا الىپ كەتەرمىن دەگەن وي اسىقتىردى مەنى... — دەدى الىبەك اپتىعىپ سويلەپ.
ءبىراق جىگىت ءسوزى قىزعا دالەلدى كورىنبەدى: «الماتىعا الىپ كەتەرمىن دەگەن وي اسىقتىرسا، نەگە الدىن الا اقىلداسپايدى؟ مۇنداي كۇرت وزگەرىستەردى نە مەڭدىقىزبەن، نە مەنىمەن سويلەسپەي ءبىر ءوزى قالاي شەشپەكشى؟ ەڭ بولماسا انا ءىنىسى ادىلبەكپەن كەڭەسپەي مە؟ ادىلبەك كەڭەسۋگە ابدەن تۇراتىن ءارى اقىلدى، ءارى باتىل، ىستەسە قولىنان كەلمەيتىن نارسەسى جوق جانىپ تۇرعان جاس ەمەس پە؟..»
— بۇل اڭگىمە، ناعاشى، ءبىز ءقازىر ات ءۇستى شەشەتىن نارسە ەمەس، ءبىزدىڭ ءالىمىز كەلمەيتىن قيىن، اسا قيىن ىسكە اينالىپ كەتتى. جۋىنىڭىز، دەم الىڭىز. سونان كەيىن كورەرمىز. جانە پاپامنىڭ سوڭعى ءسوزى بار...
— ول نە ءسوز، گۇلجيھان؟ پاپاڭ نە دەپ ەدى؟
— ءبارى دە سوڭىنان، ناعاشى.
...وزگەرگەن! مىقتاپ وزگەرگەن! «ناعاشى» دەگەن سوزگە عانا، جانسىز سوزگە عانا، ەكى ارانى الشاقتاتپاسا، جاقىنداتپايتىن سۋىق سوزگە عانا تىرەلە بەرەدى...
— پاپاڭ قالاي، جۇدەگەن جوق پا؟ ءجيى كورسەتە مە؟ — دەپ الىبەك سۇراق جاۋدىرا باستادى، سالقىن لەپتى شەتكە ىسىرۋعا جانتالاستى.
— نە قالايىن سۇرايسىز؟ ەلدەن، جەردەن، تۋعان ۇيدەن ايىرىپ، اباقتىعا وتىرعىزعان جاننىڭ قالاي بولاتىنىن بىلمەيسىز بە؟ — دەپ قىز بوساي ءتۇستى دە، تەز ويىن جيىپ الدى. — پاپاما ريزامىن. قاجىسا دا، قايعىرسا دا، تاس قاماۋدا وتىرسا دا اقىلىن جوعالتقان جوق. ومىردەن ءۇمىت ۇزگەن جوق. جالعىز تىرەگى مەن عانا، سول مەنىڭ تاعدىرىمدى ويلاۋدان باس تارتقان كۇنى بولعان جوق. مەن مۇنى اقتايمىن با، اقتاي المايمىن با، مىنە بارلىق ويلايتىنىم ءقازىر وسى عانا.
الىبەك تومەن قارادى. گۇلجيھاننىڭ اۋىر ءحالى تاپ ءوز باسىنا كەزدەسكەن قايعىلى جايداي كورىندى، ونان دا اۋىر سياقتاندى. پاپاڭ اقىلدى عوي، گۇلجيھان. اقىلدى كىسى عوي. مەن دە بىلەمىن. اقتارسىڭ ءالى دە سەن پەرزەنتتىك بورىشىڭدى.
مىنە، سول ءبىرىنشى كەزدەسۋ وسىنداي قۋانىشى مەن قاسىرەتى تەڭ ءومىردىڭ وتى مەن مۇزىنىڭ اراسىندا ەتىپ ەدى.
سىرتتان قاراعان ادامعا ءومىر ءوز قالپىمەن ءوتىپ جاتقانداي. اسىرەسە ءۇي يەسى تاتار ايەلىنە مىنا ەكى جاستىڭ ارمانى ازداي-اق، ءتىپتى جوق تا شىعار دەرلىك ەدى. ويتكەنى، اقمەتشەنىڭ قىزى قاي زاماندا دا قالاعان ادامىن تابادى، وعان قىزدىڭ اجارى، اكەسىنىڭ اقىلدىلىعى مەن داۋلەتتىلىگى كەپىل. ال، «مىنا جىگىت كوركەم ەكەن، كوركەمدىگىنەن دە ارتىعى ءيمانجۇزدى ەكەن» دەپ باعا بەرىپ ەدى ايەل، گۇلجيھان الىبەكپەن تانىستىرعاندا.
گۇلجيھان وعان جاسىرماي بارلىق سىرىن ايتىپ ءجۇردى، ايەلدىڭ اقمەتشەنى كوپتەن بىلەتىنى جانە حازىرەت ەرى قايتىس بولعاننان بەرى ونىڭ ارۋاعىن سىيلاعان جەسىر ابىستايدىڭ تاتار حالقىنىڭ داستۇرىنەن، مۇسىلمانشىلىقتىڭ شەگىنەن قيا باسپايتىن اسا ءدىندارلىعى مەن ۇستامدىلىعى جانە ونىڭ ۇستىنە جاسى كەلىپ قالعان جاننىڭ اناسىنداي باۋراعانى گۇلجيھانعا وتە ىستىق كورىنىپ ەدى. بۇگىن دە ول الىبەكتى «اتاستىرعان بولاشاق جارىم» دەگەن.
— اتا ءتىلىن العان بالا قور بولمايدى. ءاتيىڭ نە ايتسا — سونى تىڭدا. ءبىرىنشى دوسىڭ — ءاتيىڭ، — دەدى ايەل گۇلجيھانعا جاتاردا.
— سونىڭ باتاسىنان كەيىن، ريزالىعىنان كەيىن عانا نەكە قيدىراسىڭ، بالام.
بۇل گۇلجيھانعا ءوز ويىمەن ويلاپ، پىشكەن اقىلىنا ءدال كەلدى.
5
— ەرتەڭ... جوق، ارعى كۇنى سارسەنبى، پاپاما جولىعاتىن كۇنىم. سوندا اقىلداسامىز... — دەدى قىز الىبەككە. — وعان دەيىن مۇمكىن ادىلبەك تە كەلىپ قالار. ول «شەگەن قۇدىققا» كەتكەلى ءبىر جۇمادان استى. قالعان مال-مۇلىكتى ساتىپ، اقشالاپ كەلمەك ەدى.
ءبارى دە دۇرىس. ابىستايدىڭ انالىق اقىلى دا ورىندى. اقمەتشەنىڭ ەندىگى تىرەگى جالعىز قىزى ەكەنى دە شەك كەلتىرمەيتىن شىندىق. ىشىنە كىرگەن ادام شىققىسىز ۇلكەن قاراعاي ءۇيدىڭ الىبەك جاتقان بولمەسى دە ادەمى. قىزدىڭ ابىستاي جانىندا بولعانى دا ەسكى سالتتىڭ كىرشىكسىز بەلگىسى.
ءبىراق...
ۇيقى جوق. وي جۇيرىك. قيالمەن التىن ساراي ورناتاتىن جاستىڭ جەلى ۇيىتقىمادى. ومىردەن تاۋى شاعىلىپ كورمەگەن الىبەكتىڭ باقىت قۇسى دا جوعارى، ءبارىن دە كۇتۋگە بولادى. ءبارىن دە ورىنداۋعا جول بار...
...«گۇلجيھان قايعىلى عوي، اۋىر عوي جاس شاقتا مۇنداي تاعدىر سوققىسى! ەندى نە بولماق؟ پاپاسى قانداي اقىل بەرمەك؟ مۇنداي حالدە جىبەرەر مە جالعىز قىزىن؟ جوق، جىبەرمەيدى. وقۋ، جوعارى دارەجەلى ءبىلىم الۋ كەرەك دەپتى. قايدا وقىماق؟ قاي جەردە وقىماق؟ ەگەردە اكەسى ريزاشىلىق بەرسە مەن الىپ كەتەر ەدىم. ءبىراق، الماتىدا ول وقيتىن دارىگەرلىك ينستيتۋت جوق. بۇل ورىندالمايتىن ارمان».
تاعى دا ءبىراز اۋناقشىپ جاتتى دا، الىبەك ورنىنان تۇرىپ شام جاقتى. ءۇي ءىشى جىم-جىرت ەكەن. ەندى سىرتقا قۇلاق توستى. كوشە دە ۋ-شۋسىز. تەرەزەنىڭ كوشە بەتىندەگىسى تاس جابىق جانە سىرتقى قاقپاعىن جاۋىپ بەلدىك تەمىرىن وتكىزىپ ىشتەن تيەكتەپ قويعان. ول ءسال ۋاقىت ويلانىپ تەرەزەنى اشپاق بولىپ ىڭعايلاندى دا، سالدىرىنان ابىستايدى وياتارمىن دەپ سەسكەندى، ەكىنشى ىشكى جاق تەرەزەنى اشىپ سىرتقا باسىن شىعاردى، بۇل اۋلانىڭ ءىشى ەدى. ورتاداعى ءدالىز جانە اس بولەمەدەن ءارى ابىستاي مەن گۇلجيھان جاتقان تەرەزەنىڭ شامى ءالى سونبەگەن ەكەن، ءبىراق ءجا سويلەگەن جاننىڭ دىبىسى، ءجا قوزعالىپ قىبىرلاعان ايەلدىڭ قيمىلى بىلىنبەدى. الىبەك ۇزاق تۇردى.
شىدامادى. اقىرىن عانا جىلجىپ سىرتقا شىقتى دا، اۋلا جاقتاعى تەرەزەنىڭ تۇبىنە كەلدى. قۇلاق توستى. تىم-تىرىس... «سارسەنبى كۇنى پاپاممەن اقىلداسامىز... ءيا، اقىلداسارمىز. ول نە دەر؟ گۇلجيھان! سەن پەرىشتەسىڭ. بىلەمىن. سەن اتانىڭ اق جولىن ۇستايسىڭ. سەن كىرشىكسىز جانسىڭ، مەن كۇتەم، پەرىشتەم. سارسەنبىنى كۇتەم! الىپ كەتەم. الماتىعا الىپ كەتەم...»
6
ءتۇن بويى كوز ىلمەي شىققان جان الىبەك ەدى.
الدە نەبىر قارا تۇنەك باسقا ءتونىپ كەلە جاتقانداي اۋىر سەزىم وعان، جۇرەك تورىنەن جالعىز اۋىز ولەڭ شۋماعىن توكتىردى: دوڭبەكشىتىپ توسەك ۇستىندە الدەنەشە اۋناتتى دا. سىرتقا دا شىعاردى: تۇنگى قالانىڭ ۇزدىكسىز قىبىرى مەن قۇلاق تۇندىرعان ىڭ-جىڭىن تىڭداتتى، ۋھلەتتى، اھلاتتى، قىز بولمەسىنە قۇلاق توستىردى، تالاي-تالاي ءتاتتى ويعا شومدىردى، تەنتەك قيالعا دا بوي ۇرعىزدى، قۇلاق توسىپ بولمە ەسىگىنىڭ الدىنا دا ءتوندىردى، جازدىگۇنگى شولپاندى، شولپانمەن وتكىزگەن كەشتەردى كوز الدىنا اكەلدى. ءبىراق، ءبارى دايەكسىز، ءبارى تۇراقسىز، بالالىق ءىس بولىپ كورىندى. ول — ەش نارسەنىڭ تىڭعىلىقتى تۇردە باسىن قوسا المادى. ەشبىر ويدىڭ مەدەۋ ەتەرلىك ءتۇيىندى شەتىنە دە شىعا المادى. ول الاسۇرىپ كوز ىلمەدى. تاڭ اتقان سوڭ سۋ جاعاسىنا كەتتى...
سول كۇنگى ەرتەڭگى شاقتا جايىق جاعاسىنىڭ راقات سامالىن ۇلكەن ءجۇنىسوۆ تە ەركىمەن جۇتىپ، سۋىنا شارىقتاپ قۇلاش سەرمەپ ەدى. بۇل شاتتىق الەمىنە شاتتى جۇزبەن قاراعان، ءومىر نارىندەي دەنەگە قۋات، جانعا جايلى دەم بەرگەن عاجايىپ وزەنىنە قۇشاق جايىپ كورىسكەن جاننىڭ شارىقتاۋ تىنىسى ەدى. ەرتەڭگى سۇلۋ الەمگە شۇلعىپ باسىن يگەن، كەرىلىپ اققان كەربەز سۋعا قۇمارلىقپەن سۇڭگىگەن قوشەمەتتى تىنىس ەدى. بۇل ءومىر قىرقاسىنا باتىل شىققان ادامنىڭ ىسىنە لايىق كۇشىنە دەم بەرگەن سەرۋەنى بولاتىن.
ءومىر بويلاپ پىشۋگە كەيدە كونە دە بەرمەيدى، ونىڭ ورنىنا كۇتپەگەن جەردەن كەزدەيسوق ۇشىراتا سالۋعا دا دايىن.
حاكىم تاپ سول كۇنى الماتىداعى ءىنىسىن كۇن شىعار-شىقپاس شاقتا جايىق جاعاسىنان كەزدەستىرەمىن دەپ ويلاعان جوق ەدى: ال، الىستان كەلگەن، جەل اۋدارعان قاڭباقشا، ەرتەمەن سۋ باسىنا ەرىكسىز تەلمىرگەن الىبەك ۋەزدىك قالادان كەلىپ، جايىقتىڭ سۋىنا قۇلاش ۇرىپ جاتقان اعاسىن كورەمىن دەگەن ويدان كوش جەر اۋلاق ەدى.
ول وزەندى بويلاي، جاعالىڭ ويناعان بالاشا، ەسىپ جۇزگەن اق دەنەلى حاكىمدى تانىماي قالدى. قايتا جاعاداعى ءىنىسىن سۋ ىشىندەگى اعاسى بۇرىن تانىدى. جالما-جان ول شەتكە شىقتى دا:
— بارەكەلدى، كەزدەسۋ دەپ وسىنى ايت! — دەدى.
الىبەك ساسقانىنان:
— سارى اعا، اسسالاۋماعالايكۇم! — دەپ سالەم بەردى، ءبىراق قىسىلىپ قالعانى ۇنىنەن دە، قيمىلىنان دا ايقىن سەزىلدى.
— ۋاعالايكۇمۇسسالەم...
ول ۇندەمەي كيىنە باستادى. دەنەسىنىڭ سۋىن قولىمەن سىپىرىپ، قالتاسىنان قول ورامالىن الىپ، بەتىن، موينىن ءسۇرتتى: اسىقپاي شالبارىن كيدى، شاشىن تاراشتادى...
نە ايتارىن، نە دەرىن بىلمەي الىبەك تە ءۇنسىز قالدى. اعاسى دا الدە نە ويىن سالماقتاپ، ايتار ءسوزىن جيناقتاۋعا ۋاقىت ۇتتى. ۇزاق كيىندى.
حاكىم ازدان كەيىن ءبارىن دە ءتۇسىندى: ءىنىسى بايانداماسا دا، ونىڭ الىستاعى الماتىدان جەتىپ كەلۋى، اعا-جەڭگەسىنە حابارلاماۋى، ەرتەمەن سۋ جاعاسىندا سەرگەلدەڭگە ءتۇسۋى، ءوڭىنىڭ قاشىپ ءتۇن ۇيقىسىن ءتورت بولگەنى، تەك قانا قىز ماسەلەسىمەن... گۇلجيھانمەن بايلانىستى ەكەنى «مەن مۇندالاپ» تۇرعان جايلار عوي. حاكىمنىڭ بوگەلگەنى وزگەدە. «اقمەتشەنىڭ جانە ونىڭ قىزىنىڭ ورالدا ەكەنىن حابارلاعان كىم؟ قىزدىڭ ءوزى مە؟ الدە مەڭدىقىز با؟ بولماسا الگى ءبىزدىڭ ەلدەگى تەنتەك پە؟» — دەگەن سۇراقتار ەدى. ول مۇنى دا بولجاعانداي، بولجاۋ عانا ەمەس، ءدال ۇستىنەن باسقانداي ەدى. «بۇل تەك قانا. ادىلبەكتىڭ قولىنان كەلەتىن ءىس. ويتكەنى، قىزدىڭ بۇل سياقتى باتىل قادامعا شاماسى كەلمەيدى. اكەسىنەن بيلىكسىز اياعىن اتتاپ باساتىن جان ونداي نازىك بولمايدى. ال، مەڭدىقىز حات جازسا، سىر بەرمەي قويمايدى. ءجا جۇرىسىنەن، ءجا سوزىنەن، ءجا ءجۇز قۇبىلىسىنان بولسا دا سەزدىرىپ الادى. جانە ول ويىن اسا بۇكپەيدى، تۋرا سويلەسۋگە ۇيرەنگەن پەندە. جوق، بۇل تەك قانا ادىلبەكتىڭ جۇمىسى. بۇل ءىستى ءبىر تىڭعىعا جەتكىزەرلىك كوكبەزەرلىك مىنەزى اناۋ كۇننىڭ وزىندە-اق كورىنىپ قالعان. جىمپيتىدان قىزدى جەڭگە ەسەبىندە ۇيىنە الىپ كەلگەن كىسى الماتىدان اعاسىن شاقىرىپ الۋعا باتىلى جەتپەس پە! ايتقانداي، ادىلبەك سوندا مەنەن الپىس سوم اقشا سۇراپ الدى-اۋ. «ءىنىڭ قارجىسىز كەتتى، اقشا جىبەرمەسە مۇقتاجدانىپ قالار» دەدى. ونىڭ مۇقتاجى جول قاراجاتى بولدى عوي! ەندى نە ىستەۋ كەرەك؟!.
— بالا، جاي ما بۇل ءجۇرىسىڭ؟ وقۋلارىڭ قاشان باستالاتىن ەدى؟ — دەپ سۇرادى ەتىگىن كيىپ جاتىپ.
«نە دەر ەكەن؟.. مەن نە دەيمىن؟» دەگەن تۇيىندەگى جازىلماي، باعانادان بەرى قىرىق ورالىپ تۇرعان كۇيكى سۇراۋلار ساسقالاق الىبەكتىڭ مازاسىن دا كەتىرە باستاپ ەدى. ونىڭ اۋزىنا ماعىناسى دا از، دالەلى دە كۇيكى جاۋاپ ءسوز ىلىگە كەتتى.
— جاي. وقۋ ءبىرىنشى سەنتيابردەن باستالاتىن بولعان سوڭ، ەلگە كەلىپ قايتايىن دەدىم...
— ءىمم... جولدىڭ ءوزى دە ەكى جۇماداي ۋاقىت الادى. سەنتيابرىڭە دە سول شامالى مەزگىل قالدى...
— ءيا، جول ون شاقتى كۇن الىپ قويادى. الىس جەر توي. پىشپەكتەن الماتىعا دەيىن ات-اربامەن ءتورت قونىپ جەتەتىن جەر...
— سولاي، سولاي...
حاكىم ەندى قايتىپ تەكسەرۋ-تەرگەۋ سۇراعىن قويعىسى كەلمەدى. ءبارى بەلگىلى. ءىنىسىنىڭ جايى دا، مىنەزى دە بەلگىلى. قىزعا كەلگەنى ۇركىپ تۇر. الىبەك — ادىلبەك ەمەس. وتە ءشيتى جان. بايقاماي ۇستاساڭ شىتىناپ كەتەرلىك شولمەك سياقتى ادام. جۇقا، وتە نازىك. ونىڭ ۇستىنە جۋاس. تەك بۇلتتان جوعارى شارىقتاپ جۇرەتىن قيال دۇنيەسىنە عانا بەيىم.
— مەنى ورالعا قىزمەتكە اۋىستىردى، — دەدى حاكىم اڭگىمەنى دە، ءادىستى دە باسقا جاققا بۇرىپ. — ۋەزد تاراتىلدى عوي، ونى ەستىگەن شىعارسىڭدار. بۇدان بىلاي اۋدان، كەي جەردە وكرۋگتەر دە بولماق.
— قانداي قىزمەتكە؟
— ...سول زاڭ باقىلاۋ جۇمىسىنا. وبلىستىق پروكۋراتۋراعا. ەكى كۇن بولدى تاعايىندالعانىما. پاتەر الدىم. ەندى ءۇيدى، ءۇي دەگەندە جىمپيتىداعى جەڭگەڭدى الىپ كەلەمىن. ايتقانداي، سەن اۋىلعا باراسىڭ با؟ ۋاقىتىڭ دا از عوي...
— بارا الماسپىن. ەكى-ۇش كۇننەن كەيىن الماتىعا ءجۇرىپ كەتۋىم كەرەك.
— وندا، سەن، مۇمكىن، جەلپىنىپ قايتۋ ءۇشىن... — دەپ سوزىپ، باپتاپ، بۇعان نە دەر ەكەن دەگەندەي سىناپ، ءار ءسوزىن ءبولىپ، ىنىسىنە قاراپ تۇردى دا حاكىم: — مۇمكىن جەڭگەڭدى سەن بارىپ كوشىرىپ اكەلەرسىڭ. بۇگىن كەتسەڭ، كەشكە جەتىپ قوناسىڭ. جولدا ءوزىڭ بىلەسىڭ عوي. مىقتى ات، اربا تاۋىپ قويدىم. ارعى كۇنى قايتىپ كەلەسىڭ... دەدى.
بۇل سوزدەردى باپتاپ تۇرعاندا حاكىمنىڭ ويى باسقا تۇيىنگە تىرەلىپ ەدى. ول قىسقاشا: «مەن بۇل ماسەلەگە ەندى كىرىسپەيىن. ءومىردىڭ ءوز ەركىنە، ءوز بيلىگىنە سالايىن. قالاي ءجۇرىپ، قايدان شىعار — ونى الداعى كۇندەر شەشسىن. ويتكەنى بۇل قالاي ايتقاندا دا ماحاببات... مەن ءوزىم دە...»
حاكىمنىڭ كوز الدىنا مۇنان ون جىل بۇرىنعى مۇكارامامەن ەكەۋىنىڭ ءتاتتى كۇندەرى، ارمان-قيالدارى، سۋ جاعاسىنا تالاي كەلىپ، تالاي جۇگىرگەن شاقتارى ەلەستەپ كەتىپ ەدى. ول جالما-جان الىبەككە:
— ءجۇر، العان پاتەردى كورسەتەيىن، — دەدى.
اعالىق ەتىپ اڭعىرت باسقان قادامىن سوكپەگەنىنە، ونىڭ ءتىپتى مۇقشاعىش ادەتىنەن باس تارتىپ ساپارى جونىندە ءسوز قوزعاماعانىنا، ءۇنىنىڭ جۇمساقتىعىنا، اسا شات نۇرلى جۇزبەن، بۇل اقىلدى اعاسىنىڭ وتە-موتە ءبىر شارىقتاۋ ۇستىندە تۇرعانىنا قۋانىپ كەتىپ الىبەك:
— جاقسى، سارى اعا، جاقسى. مەن ءوزىم بارىپ كوشىرىپ اكەلەيىن مەڭدىقىزدى. كەتەردە اسىعىپ امانداسا الماعانىما وكىنىپ ءجۇر ەدىم. مەن تۇسكەن پاتەرىمە ايتىپ كەتەيىن. ءبىر ساعاتتان كەيىن كەلەم. ادرەس قالاي ەدى؟ — دەدى.
حاكىم ادرەسىن ايتتى. ىنىسىنەن سەن قايدا ءتۇستىڭ دەپ تە سۇرامادى. وعان ءبارى دە انىق سياقتاندى. «باياعى اقمەتشەنىڭ حازىرەتتەرى، سولاردىڭ ابىستايلارىنىڭ ءۇيى عوي قىزىنىڭ توقتاعانى. بۇل بالا دا سوندا شىعار. ايتقانداي، اقمەتشە قالاي قارايدى ەكەن بۇل «نەكەگە؟» اقمەتشە... بۇرىنعى اقمەتشە بولسا ول الداقاشان شەشكەن شىعار بۇل ماسەلەنى. ءاي، ءجۇنىستىڭ بالاسىنا، «قاتال» پروكۋروردىڭ، كوممۋنيست پروكۋروردىڭ ىنىسىنە بەرە قويماس. مەنىڭ كولەڭكەممەن ءجۇرىپ باس پايداسىن ويلايتىن اقمەتشە ەمەس...»
ءبىر ساعاتتان كەيىن اعايىندى جۇنىسوۆتەردىڭ كىشىسى جەڭگەسىن كوشىرىپ اكەلۋگە جىمپيتىعا ءجۇرىپ كەتتى دە، ۇلكەنى ورالدا قالدى.
ال، ەڭ كىشىسى... ادىلبەك «شەگەن قۇدىققا» ەكىنشى رەت بارعاندا، ونداعى قىم-قيعاش تارتىس پەن شىم-شىتىرىق ۋاقيعانىڭ شەت-جاعاسىن كوزىمەن كورىپ، كورمەگەنىن ءوز قۇلاعىمەن ەستىپ قايتقان. ول ۋاقيعالاردىڭ ءبارى باياعى قۇنىسكەرەي مەن كەدەي اعايىنىن ءولتىرىپ، ەلدەن بەزىپ كەتكەن قارشىعانىڭ لاڭىنا بايلانىستى ەدى.
بەسىنشى تاراۋ
1
قۇرماش اتپەن سول ماڭداعى ساي-سالانى شولىپ شىعىپ، جىلقى العان ادامنىڭ ءىزىن كەستى. جازدىگۇنى ءىز كەسۋ قيىن. سوندا دا ول ءشوپسىز تاقىرلاۋ جەرگە تۇسكەن ات تۇياعىنىڭ تاڭباسىن جانە شەتتەگى سارسەن ءۇيىنىڭ الدىنداعى اتتىڭ جاس تاڭداعىن كوردى. سارسەننىڭ ءوزى جولمۇحانمەن بىرگە جىلقىلاردى جانە باسقا مالداردى قايتادان تۇگەندەۋگە كەتكەن. سوندىقتان ول سارسەننىڭ ۇي-ىشىنەن سۇراۋعا باتا الماي، ءبىراق بەيسەۋىت اتتىلىنىڭ بۇل جەرگە توقتاعانىن، شامامەن ونىڭ كەلگەن جاعى قىستاۋ بەت ەكەنىن سەزىپ، اقمەتشەنىڭ مەكەن-جايىن ءتىنتىپ وتۋگە كىرىستى...
شەتكى قورانىڭ بۇرىشىندا جاڭاعى سارسەن ءۇيىنىڭ الدىنداعى جاس تاڭداق تاعى دا پايدا بولدى. قورانىڭ ىرگەسىندەگى ءشوپ شىقپاي تاقىرلانىپ قالعان جەرگە تۇسكەن تۇياق تاڭباسى شىم-شىتىرىق ەكەن. ول ىشىنەن «ات جەر تارپىعان ەكەن» دەپ ويلادى. ەندى اتىنان ءتۇسىپ، ءوزى ات قورانىڭ ىشىنە كىرمەكشى بولىپ ەدى، ونىڭ قاقپا سياقتى ۇلكەن قاراعاي ەسىكتەرىنىڭ شالقاسىنان جاتقانىن جانە ەسىك الدىنداعى ۇزىنشا كيىز دوربانى كوردى. كيىز دوربانىڭ ءبىر جاعى شاڭ-توپىراق تا، ەكىنشى بەتى قارا قۇرىمدانا باستاعان ەكەن. «بۇل نە دوربا؟» دەپ ويلانىپ ۇلگەرگەنشە ونىڭ اۋىز جاعىنا اپ-ايقىن تۇسكەن مىلتىقتىڭ مايلى تاڭباسىن كوردى. كوپ زامان وراۋلى جاتقان زىلدەي ۆينتوۆكا كيىزدى جانشىپ، بەينە ءبىر قاعازعا باسقان موردەي-اق تاپتالعان ايقىن تاڭبا باسقان. ول باسىن شايقادى. «مىناۋ كادىمگى ەلدەگى مىلتىق جاسىرۋشىلاردىڭ قىلىعى» — دەدى ول وزىنە-وزى. «قابىلبايدىڭ ءىنىسى، ايەلى قالامپىردان باسقانى ءبىر شىبىقپەن ايدايتىن بۇزىق بەيسەنعاليدىڭ دا وسىنداي تىققان مىلتىعى بار دەۋشى ەدى. بۇل دا سونداي ەكەن...»
بالا ۇزاق ويلاندى. مۇنىڭ يەسى كىم ەكەنىن تابۋعا تىرىستى. ءبىراق ءوز ويىن ورتاعا سالۋعا، كورگەنى مەن بىلگەنىن تەز جەتكىزۋگە اتىنا مىنە سالا جولمۇحانعا شاپتى...
— سەن اۋىلنايعا جىلقىنىڭ ۇرلانعانىن ايت. ۇرى بار سىردى بىلەتىن وسى جەردىڭ ادامى دە. تۇندە كەلىپ مىلتىعىن الىپ كەتكەن. ءيتىن ەرتىپ كەتكەن. ءوز جىلقىسىن ءوزى قۋىپ كەتكەن دە. ارعى جاعىن وزدەرى تۇسىنەر. ايتپەسە، «اپپاق ساقالدارىڭمەن قولداعى مالعا يە بولا المايسىڭدار» دەپ ۇيالتار. وزدەرى ىزدەپ، وزدەرى تاپسىن... تابا الماسا، ۇستاي الماسا وزدەرى ۇيالسىن. ۇقتىڭ با؟ ءبىزدىڭ مىندەت: قالعان مالدى حاكەڭنىڭ تاپسىر دەگەن جەرىنە جەتكىزىپ تاپسىرۋ، — دەدى، بالاعا جولمۇحان.
قۇرماش اۋدەم جەر شىقپاي-اق توعاي جاقتان ءۇستى سۋ-سۋ بولىپ جەتىپ كەلگەن كوك توبەتتى كوردى، توبەت شوڭقايىپ وتىرا قالدى دا ۇلىدى. توعايعا قاراپ جىلاعان جانداي ۇلىدى.
— قارا باسىڭا كورىنگىر، كەت، جوعال! — دەپ جەكىردى قۇرماش وعان جاقىنداپ كەلىپ. يت ورنىنان جىلجىپ ۇيگە قاراي جونەلە بەردى دە، بۇل ۇزاڭقىراپ شىققان سوڭ تاعى دا زارلاي باستادى. — مىناۋ توعايدان كەلگەن ەكەن. جاماندىعىڭ ءوز باسىڭا كورىنگىر ارام قاتقىر-اي، تۋرا توعايعا قاراپ ۇليدى...
2
بۇرىن ۇستىنە اتشا ءمىنىپ الىپ تىنىم بەرمەيتىن، جاتسا قايتا تۇرعىزىپ ءمىنىپ، ءوزى زەرىككەنشە اۋرەلەيتىن قويباعارىن قارشىعا سوڭعى جىلدارى قاسىنا جۋىتپاي قويعان-دى. قانشاما بۇرىنعى دوستىق شىداتپاي الىستان قيساڭداپ، ومىرىپ-جەمىرىپ جۇرەتىن جاس قوجايىننىڭ قاسى مەن قاباعىن باقسا دا قويباعارعا ءبىر جىلى شىراي بولماي-اق قويدى. كەيدە ءتىپتى اربا استىنان شىعا كەلىپ، بۇرىنعى ادەتىنشە اياق استىنا جىعىلا كەتكەن ءيتتى جاس قوجايىن تەۋىپ قالىپ تا ءجۇردى. ال، ات ەرتتەپ، مىلتىق الىپ اڭعا شىعۋ قامىن كوزدەگەن يەسىنىڭ كۇنى بۇرىن ۇيدەن اۋلاق، جولىن توسىپ، جانامالاي ەرە جونەلگەن ەسكى دوسىن قارشىعا اتپەن قۋىپ سابالاپ، قان قاقساتىپ اربا استىنا تىعادى...
بۇل وزگەرگەن قاتالدىقتى قويباعار بىرتە-بىرتە ۇقتى. ول كوزىنىڭ استىمەن سۇزە قاراپ، كەيدە قاتتى قايعىرىپ كوزىن جۇمىپ قالىپ قايتا اشىپ، مۇڭدى شىرايمەن باسىن جەرگە سالىپ جاتىپ الاتىن اۋىر جاعدايعا دا كوندى.
قويباعار قارشىعاعا ەندى ەرمەيتىن دە بولدى... بارىنە كىنالى اق كۇشىك... اقتابان. جاس قوجايىننىڭ بارلىق ىنتا-ىڭكارلىگى سونىڭ ۇستىندە. كىشكەنە كۇننەن باستاپ-اق ونى بولەك ساپتىاياقتان تاماقتاندىردى. ەجەلگى كونە يتاياققا ونىڭ تۇمسىعىن سۇقتىرىن كورگەن جوق. جانە ءۇش مەزگىل دە ەمەس، ساپتىاياعى جىلى-جۇمساققا تولى...
ويناتقاندا تىزەسىنە سەكىرتەدى، ەكى اياعىنان ۇستاپ الىپ تىك جۇرگىزەدى، جاۋىندا ىرگەگە جاتقىزادى، سۋىقتا سەنەككە كىرگىزەدى. ىستىق كەزدە دە اق كۇشىكتىڭ بابى باسقا. كولەڭكەنىڭ ءتورى سونىكى...
بارىنەن دە قورلىعى: اڭ قۋعاندا الىستان قايىرىپ، تۇلكىنى كولدەنەڭدەپ شاپقان قوجايىننىڭ الدىنا قاراي تىقسىرىپ، سوڭىنان: «جارايسىڭ، قويباعارىم!» دەپ تالاي-تالاي ماداقتاعان لەبىزىنەن ءبىرجولا ماحرۇم قالۋ؛ «قويباعارىم» ورنىنا ەندى اقتابان! اقتابان! ۇيدە دە اقتابان، تۇزدە دە ءاقتابانى بۇگىن دە، مىنە ەكى كۇننەن بەرى كورمەگەن قوجايىنعا جەتى تۇندە تاپ بولىپ، قانجىعالاپ شاۋىپ، جىلقىسىن قايىرىسىپ كەلگەندە كەرى قۋىپ، ۇلكەن سۋدىڭ كەڭ جاعاسىن دا قىزعاندى-اۋ!..
قويباعار قارشىعانىڭ قاھارلى ءجۇزىن كورگەننەن كەيىن ۇيگە قاراي جونەپ بەرگەن ەدى. ءبىراز جەر جورتقاننان كەيىن ول تۇرا قالىپ ارتىنا قارادى. ورمان ىشىنەن شىعىپ بىرگە ەرە مە دەگەن اقتابان جوق. ءبىراز ۋاقىت قاراپ تۇردى دا ەشكىم كورىنبەگەن سوڭ بۇرىلىپ كەلىپ قارا جولعا ءتۇستى. جولمەن بۇلكىلدەپ اۋىلعا تارتتى...
قۇرماشتىڭ ءىز كەسىپ ءجۇرىپ كورگەنى ساسكە تۇستە ورمان جاقتان كەلە جاتقان وسى توبەت ەدى.
توبەت بۇل جات ادامعا جۋىعان جوق. ويتكەنى الىسىراقتا تۇرىپ ءبىر جەكىرىپ الىپ، وزىنە قاراي ۇمتىلا تۇسكەن بۇل ۇشقىر جىگىتتىڭ تايىنباس نيەتىن اپ-انىق سەزدى. سوندىقتان ول جالت بەرىپ، ءوزىنىڭ ۇيرەنشىكتى قورا تورىنە قاراي بۇلكىلدەدى.
بالاعىن ءتۇرىپ العان وڭتايلى جىگىت ونى شاقىرعىشتاپ كورىپ ەدى، ءبىراق قويباعار وعان بۇرىلمادى. بۇرىلاتىن قىلىعى دا جوق. و باستان كوزىن جۇمىپ جاتسا دا سەلت ەتتىرەتىن سۇيىكتى اتىمەن «قويباعار! قويباعار!» — دەپ شاقىرمايدى. بۇل بالا ونى كەلەكە ەتكەندەي: بىردە «مايلىاياق! قاھ! قاھ!» دەپ، بىردە ءبورىباسار، ماھ! ماھ!» دەپ اجۋالايدى.
قويباعار قورا مەن ۇلكەن اق ءۇيدىڭ ورتا شەنىنە بارىپ جاتىپ قالدى. ول ۇزاق جاتتى. ۇيدەن شىققان جانداردى، ۇيگە كىرگەن جانداردى كوزىمەن ءسۇزدى. اتىن اتاماي-اق كوزىمەن شاقىراتىن جۇمساق ءۇندى كادىمگى قارا ساقال ەسكى قوجايىن ەكى كۇننەن بەرى جوق. كوپ ۋاقىتتان بەرى، اربامەن ءجۇرىپ كەتكەن، شاشباۋى سىڭعىرلاپ جۇرەتىن قارا شاشتى قىز قوجا دا ۇشتى-كۇيدى جوعالدى.
ۇيدەن بۇگىن كوبىرەك شىعىپ جۇرگەن جالعىز عانا بايبىشە. ۇزىن كويلەكتى بايبىشە. ول بۇگىن اياعىن اقىرىن باسادى، ۇزاق تۇرىپ دالاعا كوز تىگەدى...
ءبارى وزگەرىپ كەتكەن. قويباعارعا اتىن اتار، اس قۇيار، كوز جىلىلىعىن توگەر جاننىڭ ءبارى الدەقايدا، كوز تاسادا جوعالىپ بارا جاتقانداي كورىندى.
يت ورنىنان تۇرەگەلدى دە جايىڭ بەتكە قاراپ، ىشقىنىپ تۇرىپ، ۇلىپ-ۇلىپ جىبەردى...
3
اۋىل سوۆەت كەڭسەسى قاشىق ەمەس ەدى. قۇرماش قۇيعىتىپ وتىرىپ «ا» دەگەنشە جەتىپ كەلدى. الدىنان شىققان ەكى ادامنىڭ ءبىرى قازاق سياقتى ەمەس: ءجۇزى سارى، مۇرنى ىستىكتەي كىسى ەكەن. ءبىراق ەكەۋىنىڭ دە كيىمى شارۋانىڭ كيىمى: باسىندا ەلتىرى بورىك، ۇستىندە جەڭىل تۇيە ءجۇن شەكپەن. كويلەكتەرىنىڭ جاعالارى دا قازاقى، جالپاق جاعا، قۇرماش مۇنى بىردەن بايقاپ قالدى. ەكەۋىنە قوسا سالەم بەرىپ:
— اسسالاۋماعالايكۇم، اعايلار. مەن «شەگەن قۇدىقتان» كەلدىم. جولمۇحان ناعاشىم جىبەردى... — دەي بەرگەندە، ءجۇزى سارى، مۇرنى ىستىكتەي كىسى:
— ۋاعالەيكۇماسسالام، بالا. نە حابار بار؟ جاي كەلدىڭ بە؟ — دەدى.
قۇرماش اڭ-تاڭ بولىپ نە دەرىن بىلمەي قالدى. «مىنا كىسى... قازاق ەكەن عوي! مەن ورىس پا دەپ ەدىم...» — دەپ كۇبىرلەدى. ونىڭ كۇبىرىن سارى كىسى ەستىپ قالدى.
— قازاق بولعاندا ناعىز قازاقپىن. مولداش دەگەن كىسىنىڭ مەندەي تاعى دا ءتورت بالاسى بار. ءبارىمىزدىڭ دە كوزىمىز كوك، ءجۇزىمىز سارى، مۇرنىمىز ىستىكتەي، ورىس سياقتى قازاقتارمىز. ايتا بەر، ايتا بەر، — دەدى.
قاسىنداعى جۋانداۋ كەلگەن قىزىل شىرايلى قازاق تەرىس اينالىپ كەتتى. ول «مىرس» ەتكەندەي بولدى. «نانايىن با، نانبايىن با؟» دەگەن جانشا قۇرماش سارىعا ءبىر، قىزىل شىرايلىعا ءبىر قاراپ قويىپ:
— سىزدەر اۋىلنايسىزدار ما؟ — دەپ سۇرادى.
— ءيا، اۋىلنايمىز، بالا. ايتا بەر جۇمىسىڭدى. الدە ءبىر تىعىز حابار اكەلدىڭ بە؟ — دەدى سارى.
قۇرماش حال-جايدى، تۇنگى ۋاقيعانى، بۇگىنگى ءوزىنىڭ كورگەن-بىلگەنىن اقتارا باستادى. ول ادەمىلەپ سويلەدى، قالەكەش جىرشىنىڭ ايتاتىن اڭگىمەسىندەي ەتىپ، قاسىنداعى تىڭداۋشىلارى تامسانىپ قالارلىق ەتىپ ايتتى.
— جىلقىنىڭ قۋعان ءىزى دە تۇندەگى ءدۇبىر شىققان توعاي جاققا قاراي جەتەكتەيدى. مەن كوپ جەرگە دەيىن ءىز كەستىم — تاقىر جەرلەرگە ات تۇياعىنىڭ تاڭباسى قاعازعا باسقان موردەي بولىپ جاتىر. ال، يت... كوك توبەت تۋرا جايىققا قاراپ ۇليدى. ءوزى جانە بۇگىن سول جاقتان كەلدى. قاسىنداعى ءبورىباسار قايتقان جوق. مەن بىلسەم: جىلقىنى قاشىپ كەتكەن يەسى قارشىعا قۋىپ اكەتكەن بولۋى كەرەك. ونان باسقا ەشكىم دە ەمەس. نانباساڭىز ونىڭ اتىنىڭ جاس تاڭداعى ات قورانىڭ بۇرىشىندا جاتىر، سارسەننىڭ ءۇيىنىڭ قاسىندا دا جاتىر. سونسوڭ مىنا كيىز قاپتى لاقتىرىپ كەتكەن دە سول، كامىل سول. جاسىرعان مىلتىعىن الىپ تايىپ وتىرعان شىعار...
— بالا، توقتا. جاقسى. ەندىگىسىن مىنا ءبىز ەدەكەڭمەڭ اقىلداسىپ الىپ ىستەيىك. سەن ءتۇسىپ سۋسىن ءىش. كەشكە دەيىن وسىندا بول. كەشكە بىزبەن بىرگە جۇرەسىڭ. ۇشەۋلەپ، تورتەۋلەپ، كوپتەپ تاۋىپ الايىق بالەمدى، — دەدى ىستىك مۇرىن سارى كىسى.
بۇل ششيتوۆ بولاتىن. قۇرماشتىڭ كوزى ونىڭ قازاق ەمەسىن ايىرسا دا تىلىندە ءبىر مۇلتىك جوق بۇل «ادامدى» ورىس دەۋگە باتىلى بارماپ ەدى. ال، «قۇرماشتىڭ سوزىنە قاراعاندا بولعان ۋاقيعانىڭ جەلىسىنەن، مىلتىق سالعان ۇزىنشا كيىز دوربادان جانە باسقا دا ءبىرقاتار بەلگىلەردەن وتكەن ءتۇنى قاشقىن جىگىتتىڭ ورمانعا تۇنەپ شىققانى ايقىن سياقتاندى. جىلقىعا دا شەتتەن جاۋ كەلمەگەنى بەلگىلى. ال، سول قارشىعا جالعىز با؟ جالعىز بولسا ءبىر ءوزى مۇنداي ىستەردى ىستەي الا ما؟ بۇل ءىس قورىقپاي-ۇرىكپەي ەركىن قيمىلداپ جۇرگەن باتىل جاننىڭ ءىسى ەمەس پە؟ سۇيەنىشى جوق جالعىز جىگىت ول قۋىپ كەتكەن جىلقىلاردى قايدا قويماق؟ قارۋ الىپ كەتكەنى... ويىنىڭ قارالىعىن دالەلدەمەي مە؟» مىنە، وسى سۇراقتار ەدى ششيتوۆتىڭ تالداي باستاعانى.
ول كەشكە قاراي اۋىلدىڭ ميليسيونەر ءاجىعاليدى جىبەرىپ، سول ماڭدا جۇرگەن ءوزىنىڭ «جاسىرىن جىگىتىن» شاقىردى. ءسويتىپ قاسىنداگى ۆولكوم حاتشىسى ەدىگەنوۆتى، ءاجىعالي مەن «ءوز جىگىتىن» الىپ، قۇرماشتى قوسشى بالالىققا ەرتىپ، وزىمەن بەسەۋ بولىپ جولمۇحانعا كەلدى.
اياق استىندا بۇعىپ قالعان قۇنىسكەرەيدى اياق استىنان جيناپ العان تورت-بەس كىسىمەن اڭدۋعا كىرىستى. ءبىراق ششيتون ونى ۇستاپ الا قويامىن دەمەدى، ويتكەنى «قۇنىسكەرەيدىڭ وڭاي قولعا تۇسەتىن جاۋ ەمەسىن» ول كوپتەن بىلەتىن. ءىزىن اڭدىپ، جولىن تورىپ، نە وي-پيعىلى بارىن ابدەن اشىپ، تاڭى دا ادام جيناپ وترياد قۇرىپ، جولىن توسىپ، الىسقا شىعانداپ كەتپەۋگە ارەكەت جاساماق ەدى...
4
جولمۇحان ەرمەدى...
كىرىپ كەلگەن ەكى ادامنىڭ ءبىرىن جولمۇحان بۇرىن-سوڭدى كورگەن ەمەس-تى، ال ءتۇسىن تانيتىن قارابايمەن دە سىرلاسىپ سويلەسىپ كورمەگەن. «سارسەندىكىنە بىر-ەكەۋى كىرىپ كەتتى. قوسارلانىپ بۇلار نەعىپ ءجۇر، الدە مەنى جىلقى ۇرلاتتىڭ دەپ تەرگەمەكشى مە؟» — دەپ، پالۋان كەلگەندەردى بىردەن-اق جاراتپاي قالعان. ونىڭ ۇستىنە ءزىلسىز بولسا دا قارابايدىڭ ءازىلى ارالاس اشىق ءسوزى جولمۇحانعا تىكەندەي قادالدى.
— ءاي، جىگىت، سەن قولىڭنان ءىس كەلەتىن مىقتى جانە سەنىمدى ادام دەپ مىنا مال-مۇلىكتىڭ ءبارىن قولىڭا تاپسىرتىپ ەدىك. بەس جىلقى ۇرلانىپ كەتىپتى، بۇل قالاي؟ ونى كىمگە الدىردىڭ؟ بۇيتە بەرسەڭ قويىڭدى الدىرىپ، قوراڭدى بەكىتىپ، سوپايىپ ءبىر ءوزىڭ عانا قالارسىڭ، — دەدى.
ءسويتتى دە ول ادەتىنشە «ە-ە» دەپ تاماعىن قولقىلداتىپ كۇلىپ قويدى. جولمۇحان جەلكەسىن كۇدىرەيتىپ، قاسقىرشا ءبىر قاراپ الدى: «وسى نەمە شىنىمەن مەنى ايىپتاعىسى كەلە مە، الدە سىناۋ ءۇشىن ايتقانى ما؟» كۇلكىسىن توقتاتقاننان كەيىن قاراباي تاعى ءسوز باستادى. ول ەندى ءوز كۇدىگىن تۋرالاپ اشقانداي بولدى.
— جىلقىنى العان قۇنىسكەرەيدىڭ قانقۇمار بالاسى دەيدى عوي. ونى سەن نەگە ايتپايسىڭ، جىگىت. الدە ءبىر ءبۇيىرىڭ بۇرىپ تۇرا ما سونداي دىننەن بەزگەندەرگە؟!
جولمۇحان ەندى جەلكەسىمەن اقىرىن بۇرىلمادى، اسا تەز بۇرىلىپ، ءجۇزىن ادام سەسكەنەرلىك ءبىر بەزەرگەن قالىپقا سالدى. تايپاقتاۋ كەلگەن كەڭ ماڭدايداعى جازىق قاباق جيىرىلا ءتۇستى، كوزى قىزىل تامىرلانىپ، كۇرەڭىتىپ كەتتى. ول قۇلاشتاپ سوعىپ جىبەرۋگە دايىندالعانداي ەكى يىعىن قيعاشتاپ قوزعاپ، وڭ قولىن كوتەرىپ الدى.
— سەن، قاراباي، مەنەن جاسىڭ ۇلكەن، سوندىقتان اۋىزعا كەلگەن ءسوزدى ءبىر جول تەجەپ تۇرمىن. ونىڭ قانداي ءسوز ەكەنىن قازاق اتاۋلىنىڭ ءبارى شامالايدى. «بۇيرەگىڭ بۇرىپ تۇر ما؟» — دەگەن ءسوز نە ءسوز ول؟ ال، بۇرىپ تۇر، سوندا نە ىستەگىڭ كەلەدى؟» — دەسەم نە ايتار ەڭ، ءا؟...
قاراباي ساسىپ قالدى. پالۋاننىڭ ءتۇرى وعان قاتتى اسەر ەتتى.
— سەن بىلەسىڭ. سەن بىلمەيتىن بۇل ماڭدا سىر جوق دەگەنىم. ە-ە-ە...
— ءيا، بىلەمىن. مەن بىلمەيتىن دە، سەن بىلمەيتىن دە سىر جوق بۇل ايماقتا. جىلقىنى قۇنىسكەرەيدىڭ بالاسى العاندا نە ىستەيسىڭ؟
— تاۋىپ، قولعا ءتۇسىرۋ كەرەك.
— كىمدى تاۋىپ قولعا ءتۇسىرىپ جاتىرسىڭ؟ ون جىل بولدى عوي سول قۇنىسكەرەيدىڭ ارتىنا تۇسكەندەرىڭە. نەگە تاۋىپ قولعا تۇسىرمەيسىڭدەر؟
— سەن جىگىت ول ءسوزدى قوي. ونى قولعا ءتۇسىرۋ، تۇسىرمەۋ ەكەۋمىزدىڭ قولىمىزدا ەمەس! سەن الدىمەن مىنا بەس جىلقىنى العاندى ويلا. ول بۇزىق بالانىڭ قايدا جۇرگەنىن ايت. اشۋلانبا. سابىرمەن سويلەسەيىك، ە-ە-ە-ە...
— قۇنىسكەرەيدى قولعا تۇسىرە الماساڭ، ونىڭ بالاسىن دا قولعا تۇسىرە المايسىڭ. الادى. تاعى دا تالاي جىلقىنى الادى. وعان ەشكىم قارسى تۇرا المايدى، — دەپ سالدى جولمۇحان كۇرىلدەڭكىرەپ شىققان جۋان داۋىسىن ءسال باسەڭدەتىپ.
— ە-ە-ە، — دەپ كۇلىپ الدى قاراباي تاعى دا ايەلىن كەلەكە ەتكەندەي. ءبىراق ونىڭ بۇل ادەتىن جولمۇحان جاقسى بىلەتىن. سوندىقتان ونىڭ كۇلكىسىنە نازار سالمادى. — قالايشا تۇسىرەرسىڭ ونى قولعا، مىنا سەندەر جاقتاپ سويلەپ تۇرعاندا!
— جالعىز مەن ەمەس ونى جاقتايتىن، جۇرت جاقتايدى. سوندىقتان قولعا تۇسپەيدى ول. مۇنى ءوزىڭ دە بىلەسىڭ عوي.
— قىزىق ەكەن. شەكتەن شىققان بۇزىقتى جۇرت جاقتايدى دەگەندى ءبىرىنشى رەت ەستىپ تۇرمىن.
— جاقتاماسا نەگە ۇستاپ بەرمەيدى؟ ءبىر ادام كۇشتى مە، مىڭ ادام كۇشتى مە؟ مىڭ ادام كۇشتى. سوندىقتان ەشكىم وعان ەش نارسە ىستەي المايدى.
— ءيا! قىزىق! كەشە عانا كىسى ءولتىرىپ كەتكەن باس كەسەردى جاقتايدى دەۋ وتە قىزىق...
— ءالى دە ولتىرەدى. كوپ ادامدى ءولتىرۋى مۇمكىن.
— جولمۇحان، سەن جۇرتقا ۇرەي سالما. دۇرىس ەمەس ءسوزىڭ. جازىقسىز جاندى ءولتىرىپ قويمايدى، ونى وكىمەت ۇستايدى، — دەدى قاراباي سالماقتى، سابىرلى ۇنمەن.
بۇل جولى ول كۇلەتىن ادەتىن تىيىپ قالدى. از ويلاندى دا جولمۇحان باستاپقى اشۋ قىسقان قالپىن وزگەرتىپ، اقىرىن سويلەدى.
ءقازىر قۇنىسكەرەيدىڭ قايدا جۇرگەنىن بىلەسىڭدەر مە؟ – دەپ سۇرادى جولمۇحان ەندى قادالا قاراپ.
– بىلسەك ۇستامايمىز با؟ بىلمەيمىز. ال، سەن ءوزىڭ شە؟
– بىلمەيتىن جالعىز مىنا وزدەرىڭ. اكىمدەر. باسقا جۇرتتىڭ ءبارى بىلەدى قۇنىسكەرەيدىڭ قايدا جۇرگەنىن. مەن دە بىلەمىن. بىلمەسەم دە شامالايمىن.
– وندا سەن نەگە ايتپايسىڭ؟ — دەدى قاراباي جۇلىپ العانداي.
— ايتپايمىن.
— وندا بۇيرەگىڭ بۇراتىنى شىن عوي...
– اڭگىمە بۇيرەكتە ەمەس، سيراقتا دا ەمەس. مەن بىلەمىن. بىلسەم دە ايتپايمىن. ويتكەنى مەن ەر جىگىتتى سىرتىنان كوزەپ: «انە؟ انە ءجۇر. بارىڭدار! ۇستاڭدار!» دەپ كورسەتەتىن پاسىق ەمەسپىن. باسقالار دا وسىنى ويلايدى. نەگە دەيسىڭ عوي، ويتكەنى قۇنىسكەرەي وزدىگىنەن ەشكىمگە تيىسكەن دە جوق، ەشكىمدى ناقاق ولتىرگەن دە جوق.
جولمۇحان ەندى جاي قالىپپەن ءسوزىنىڭ دالەلدىلىگىنە كوزىن جەتكىزەيىن دەگەن جانشا نىقتاپ، تۇجىرىمداپ سويلەدى.
— مەنسىز دە بىلەسىڭ قازاقتىڭ جايىن. سونىڭ ىشىندە قۇنىسكەرەي سياقتى ناعىز ەر، ايتقانىنان قايتپايتىن تاباندى، جان جولداسقا ادال ادامداردىڭ نە ىستەپ، نە قوياتىنىن، نە ويلايتىنىن! قۇنىسكەرەيدى جۇرت جاقتايدى، ول جازىقسىز، ونى ناقاق جازعىرادى دەگەن تۇسىنىك مەنىڭ ميىما زورلاپ تىققىلاعان تۇسىنىك ەمەس. مۇنىڭ اسىراتىن، جاسىراتىن، دالەلدەيتىن، سۇلۋلايتىن ەشتەڭەسى جوق. بۇل اقيقات جاي. اقيقات ۋاقيعا. سوندىقتان جۇرتتىڭ ءبارىنىڭ ميىنا تەگىس قونعان نارسە. قۇنىسكەرەي كىم ءوزى؟ قۇنىسكەرەي رۋىن الساڭ — ىسىق. بەرگى اتاسىن الساڭ توعىزباي. ءوز اكەسى قوجاحمەت. جايلايتىن جەرى تايسويعان، بۇيرەكتى. اكەسى ءقازىر جەتپىستە. سول جەتپىس جاسىنىڭ ىشىندە وسى وڭىردە ونى وسال ادام دەپ ەشكىم ايتقان جوق. ونىڭ مىقتىلىعى جۇرەكتىلىگىندە، بىلەگىنىڭ كۇشىندە، اقىلىنىڭ مولدىعىندا. ءوزى يمان-شارت پەن اپتيەكتەن اسىپ ءبىلىم سالماقتاستىرعان جان ەمەس. نەمەن كۇن كورەدى؟ «ەر ازىعى مەن ءبورى ازىعى جولدا» دەگەن قاعيدانىڭ ق ۇلى بولعان جان. ءوزى ءالى ءتىرى... ال، ونىڭ ءۇش بالاسىنىڭ ۇشەۋى دە وزىندەي. ونىڭ ىشىندە قۇنىسكەرەي وزگەشە. ول ءىرى، كۇشتى، مەرگەن، اقىلدى، وجەت. قۋعانى اكەسىنىڭ جولى. ويتكەنى كەڭ دالانىڭ ۇرىكپەي، قورىقپاي، قىسىلماي، تارىلماي، تارىقپاي وسكەن تارلان جىگىتى. ونىڭ قولى جارلىعا دا، جاقىبايعا دا، جاقىنعا دا ءتيىپ كورگەن ەمەس. ءبىراق، الامىن دەگەنىن ول اۋزى التى قارىس شورماپ بيلەر مەن مىڭعىرعان بايلاردان دا، اۋزىمەن قۇس تىستەگەن اكىم-قارالاردان دا الىپ كەلدى. جەكسۇرىن اتانۋىمەن اتى شىققان جوق، «جىگىت!» دەگەن سوزبەن شىقتى ونىڭ قۇنىسكەرەي دەگەن اتى. ال، سول جىگىتتى ون سەگىزىنشى جىلى جاڭا وكىمەتتىڭ ءوزى قويدى عوي اۋىلناي ەتىپ.
قولىنان ءىس كەلمەيتىن ادامدى قويا ما وكىمەت؟ مىنا ءوزىڭدى دە قويىپ وتىر عوي باسىنا! ءسويتىپ جۇرت بىلگەن، جۇرت سىيلاعان، ەلگە «جىگىت» اتانعان قۇنىسكەرەيدىڭ ۇيىنە كەلىپ تىعىلدى، سوناۋ ارعى بەتتەگى بوكەيلىكتەن ىعىسقان اتاقتى ايازبايدىڭ ەرعاليى، «ۇستاپ بەر!» دەپ دىكەڭدەگەندەرگە قۇنىسكەرەي نە دەمەك؟ قىرعيدان قاشقان تورعايدى دا پانالاتادى عوي ادام. ۇيىنە كەلگەن ميماندى ۇستاپ بەرگەن زۇلىمدى قاي اتا-بابانىڭ قاعيداسىنان كوردىك! مىنە، باس سالىپ، «قوناعىڭدى باۋىزدايمىن!» دەگەنگە ەر جىگىت كونەر مە! اڭگىمە نامىستان، ادالدىقتان، اتا-بابانىڭ اياق استى ەتپەيتىن عۇرپىنان شىقتى، سونى تاپتايمىن دەگەن ەسەرسوق ميليسيانى دا، قول كوتەرگەن ناشاندىگىن دە، ءتىپتى باستاپ الىپ كەلگەن ۆولاتكوم زيماندى دا جوق ەتۋ ارەكەتىن جاسادى عوي. زيماندى ارينە ولتىرمەدى، قارا سانىنان عانا اتتى. سونان باستاپ قۇنىسكەرەي «باس كەسەر» بولدى. باس كەسەر دەپ جۇرگەن اكىمدەر. ال جۇرت قۇنىسكەرەيدى كىنالى دەپ بىلمەيدى. ونىڭ وڭگەرىپ كەتكەن قوزىسىن، ءمىنىپ كەتكەن ءبىر تايىن ۇرلىق دەپ تە سانامايدى، زورلىق دەپ تە ەسەپتەمەيدى. بۇل دا قازاقتىڭ بايتاق دالاسىنىڭ تەنتەك، تەل ەسكەن ۇلدارىنىڭ ەركەلىگى دەپ بىلەدى. تاپ ءقازىر دە سولاي تۇسىنەدى. سوندىقتان دا ونى ەشكىم: «انە، قۇنىسكەرەي! انا جەردە جاتىر! اناۋ ۇيگە قونادى!» دەپ ايتپايدى. ول نامىس جاقتاۋشى. ەگەردە تاعى دا ونى ۇستايمىن دەسە، ءسوز جوق ول قارۋ جۇمسايدى. مۇمكىن كوپ ادامدى وزىنەن بۇرىن و دۇنيەگە جىبەرىپ تە ۇلگەرەر. وسىنى تۇسىنبەگەندەر عاجاپ توپاس جاندار...
— جولمۇحان، سەن ادىلدىك ايتۋدان اياعىڭدى جازىم باستىڭ بىلەم — مىنا ءسوزىڭ ءدال ەمەس. «ناشاندىگىن دە، ميليسياسىن دا اتىپ تاستادى، اتپاعاندا قايتەدى» دەيسىڭ. بۇل قۇنىسكەرەيدى جاقتاۋ، مۇنىڭ قىلمىسكەردى اقتاۋ بولدى. ناشاندىك مىرزا دەيتىن ادال، ەڭبەكشىنىڭ مۇددەسىن قورعاپ جۇرگەن كوزى اشىق سانالى جىگىت ەدى. سول كەزدە قاپتاپ كەتكەن باۋكەسپە ۇرى، ساۋدەگەر، الىپساتار الداۋشىلاردان مومىن شارۋانى قىزعىشتاي قورىعان ادام. سول مىرزا سياقتى ازاماتتار عوي قانى مەن جانىن قوسا بەرسە دە سوۆەت وكىمەتىنە شاڭ تيگىزبەي كەلگەن. سەن اسىرىپ جىبەردىڭ. ءسىرا ءوزىڭنىڭ دە مىنەزىڭ مەن قۇلقىڭ سونىڭ سىڭارى بولماعاي. حاكىم ءجۇنىسوۆتىڭ «جولمۇحاننىڭ ىستەمەگەنى جوق» دەپ وتىرعانىن تالاي ەستىپ ەدىم. قارعانىڭ كوزىن قارعا شۇقىمايدى دەپ...
— مەن دە سوندايمىن، مەن دە سول قۇنىسكەرەيدىڭ سىڭارىمىن. مۇنى ەشكىمنەن جاسىرىپ كورگەنىم جوق، — دەپ جولمۇحان اتكوم پرەدسەداتەلىنىڭ ءسوزىن ءبولىپ كەتتى. — بىراك مەن ەلدە ءجۇرمىن. ەشكىمگە زۇلىمدىقپەن قول كوتەرىپ كورگەن ەمەسپىن، وزىمە دە قول كوتەرگەن ادام بولعان جوق. ەگەردە انا سياقتى نامىسىما تيسە — مەن دە تاپ سونىڭ ىستەگەنىن ىستەر ەدىم.
— ىستەپسىڭ دە...
— جوق، مەنىڭ ىستەگەنىم باسقا. كەرەك بولسا ونى دا ايتايىن. ەشكىمنەن مۇنى جاسىرىپ كورگەنىم جوق. ون سەگىزىنشى جىلى مەن جيىرما بەستە ەدىم. جۇرت جانشا حاننىڭ ءدۇرجيناسىنا جازىپ جاتىر دەگەن سوڭ، ەڭ بولماسا استىما ات، قولىما ءبىر كوسەۋ تيمەس پە ەكەن دەپ مەن دە كەلىپ جازىلدىم. ات تا ءمىندىم، موينىما كوسەۋ دە ءىلدىم. كوسەۋ بولعاندا قانداي، ءبىر كومەيىنىڭ وزىندە بەس وق قاتار تىعىلاتىن سالا قۇلاش ساباز. ءايت-دىبانى قاقتىق. ايقاي سالىپ قىلىشپەن وڭدى-سولدى شىبىق تۋراۋدى ۇيرەندىك. كازارماسىن باسىمىزعا كوتەرىپ تۇنىمەن دۇرىلدەتىپ شىعاتىن بولدىڭ. نە كەرەك، ەرىككەن جىگىتتەر «قىزىلدار كەلە جاتىر» دەپ شۋ كوتەرىپ، باس سالىپ حان ورداسىنىڭ ءوزىن شاۋىپ الدىق. كەتكەن جۇرت قىزىلدارعا كەتتى، مەن حان قازىناسىن قورجىنعا سالىپ الىپ، ءوز جايىما كەتتىم. ونان جيناعان مەندە مال بولمادى عوي، مال تۇگىل استىمداعى اتىمنىڭ ءوزى دە قۇتايمادى. قوتىرعا شالىنىپ شارۋاسى ءبىتتى. بۇرىنعىداي بولماسا دا، ەل اراسىندا بىردە اتتى، بىردە اتسىز ءجۇرىپ ارەكەت جاسادىق. ءبىراق الگى باندى-ساندى، ۇرى-قارىمەن كۇرەسەمىز دەپ جەك كورگەن جاندار مەنىڭ ەركىن ءجۇرىپ، قولىما ىلىككەن اتقا مىنەتىنىمدى كورە المادى. ۇستىمنەن ۋەزگە شاعىم جاساۋمەن بولدى. ءسويتىپ جۇرگەن كەزدە ساباز حاكەڭ كەزدەسىپ، كادىمگى وسى كۇنگى پروكۋرور حاكىم: «جىگىت، بۇلاي جۇرۋگە بولمايدى. دەنە مىناۋ، كۇش مىناۋ، انا باستىڭ ءىشى ميعا تولى شىعار. بۇرىنعىڭدى مەن ۇمىتايىن، قازىرگىنى سەن ۇمىت. ەل بولىپ الەۋمەت ءىسىن قولعا الىپ جاتقاندا، ءبىر جۇمىستىڭ باسىن ۇستاماۋىڭ ۇيات»، — دەدى. ءسويتتى دە سەنىڭ قولىڭ اناۋ پوچتا ايداۋ. قولىڭدا تورت-بەس ات، تاقىمىڭ استىندا ءوزىڭنىڭ ۇيرەنگەن كوسەۋىڭ، اقىسى ايلىق اقشا، جاتاتىن ءۇيىڭ تاعى بار دەگەننەن كەيىن ەكەۋمىز قول ۇستاسىپ ۋادە بايلاستىق. مىنە، ادام دەپ حاكەڭدى ايت! ول مەنى تانىدى، مەن ونى تانىدىم. سونان بەرى حاكەڭنىڭ ءول دەگەن جەرىندە ولەمىن، ءتىرىل دەگەن جەرىندە تىرىلەمىن. مىنا تاپسىرماسىن دا ورىندايمىن. ال، قۇنىسكەرەيدىڭ بالاسىن دا، ءوزىن دە مەن كورگەنىم جوق، كورگىم دە كەلمەيدى. كورسەم — بىلگىم دە كەلمەيدى، — دەدى.
قاراباي ادامنىڭ مىنەز-قۇلقىن جاقسى بىلەتىن كىسى ەدى. ول جولمۇحاندى ەندى جۇمسارتۋدى ماقۇل كوردى.
— مەن، جولمۇحان، سەنى قۇنىسكەرەيگە تەڭەپ تۇرعانىم جوق. سەنىڭ جايىڭدى مەن دە ەستىگەنمىن. سەن ەر جىگىت بولعان سوڭ، مىنا جەردەگى ءبىر توپ كەدەيلەرگە جاردەمىڭ تيەر دەپ وسى جۇمىستى تاپسىردىق قوي. ال قۇنىسكەرەي جونىندەگى جاڭساق پىكىردى قويا تۇرالىق. ونى ءوزىڭ دە تۇسىنەسىڭ سوڭىنان، — دەدى.
ءبىر بەتكەي وجەت جولمۇحان ومىراۋلاپ، ءوز ويىن اتكوم اعاسىنا تايسالماي ايتسا دا، ءىسى دە، ءسوزى دە قارا شارۋاعا قونىمدى ادامنىڭ مىنا سوزىنە ەندى قايتىپ قارسى جاۋاپ قاتپادى. ءتىپتى ءور كوكىرەكتىككە سالسا دا. «قۇداي اتقان قۇنىسكەرەيدى اقتايتىن دالەل از. ول ءيتتىڭ ىستەمەگەنى بار ما!؟ جانە سول ىستەگەن قىلمىسىنان بەزىپ ەل قاتارىنا قوسىلۋدى ويلاعان ادام ەمەس. اقىل ايتقان حاكىمگە دە، ءتىپتى جازدىگۇنى جانىنا باتىرا سويلەگەن مەنىڭ اششى ءسوزىمدى دە قۇلاعىنا ىلگەن جوق. شىنىندا مىنا باتىراق اتكومنىڭ قىلمىستى دەگەنى جاندى» دەپ ويلادى دا، ءبىراق بۇل ويىن قارابايدىڭ الدىندا مويىنداماي ءوز بەتىمەن كەتتى.
قاراباي ۇيدەن شىعۋعا بەت الدى.
جولمۇحان دا وعان ءازىر شايعا وتىر دەپ ايتپادى. «وسى جالپاق باس جولمۇحاننىڭ سوزىندە شىندىق بار. قۇنىسكەرەيدى جۇرت نەگە ۇستاپ بەرمەيدى؟ ءبارى جيىلسا ءبىر ادامعا قۇدىرەتى كەلمەس پە ەدى؟! ۇستاپ بەرۋ بىلاي تۇرسىڭ، ءتىپتى تەرىس سىلتەيتىندەر كوپ دەسەدى. ول دىننەن بەزگەن. ارقاعا قاراي بەت السا، كەيبىرەۋلەر قۇبىلا بەتتى كورسەتەدى ەكەن. انەۋگۋنى ءبىر جىلقىشىلار: «تۋرا جىمپيتىعا كەتىپ بارا جاتقانىن ءوز كوزىمىزبەن كوردىك» دەپ انت-سۋ ىشكەن. «ءبىر تەنتەك ەل ىشىندە جۇرمەي مە ەكەن؟...» دەگەندى وسى جۇرت تەگىننەن-تەگىن ولەڭگە قوسپاعان دا شىعار» دەپ ويلادى قاراباي اتكوم. ەندى قوسشى كەدەيلەردەن قۇرىلعان ارتەلگە بەت بۇرىپ كەلە جاتىپ، جاڭادان بولىنگەن جەردىڭ شەكاراسىن ول ءوز كوزىمەن بەلگىلەتتىرىپ، ءوز قولىمەن بەرمەكشى بولدى. سونىمەن بىرگە ول ءوزىنىڭ سەنىمدى قوسشىلارىنان جوعالعان جىلقى جايلى دا كورگەن-بىلگەنىن سۇراماق ەدى.
5
قۇنىسكەرەي دە كوپ نارسەنى ەندى عانا ءتۇسىندى.
قالايشا؟ — دەدى قۇنىسكەرەي قاباعىن ءتۇيىپ. — كومسومول حاتشىسى؟
— كومسومول حاتشىسى، اعا. قوعاباي دەيتىن ءبىر قۋ جاق. ولتىرگەنىڭ جاقسى بولدى. «قارا تاياق... وقىمىستى... بورسىقشا سورىپ وتىرعان قاناۋشى... اقمەتشەلەردى جەر اۋدارعان كۇنى قوسشى كەدەيلەر «ۋھ!» دەپ ءبىر كەۋدەسىن كەرە دەم الادى» دەپ انەۋگۇنگى جينالىستا وڭمەنىن سوزا سويلەگەن شەشەندەردىڭ ەڭ ءبىر وشپەندىسى ەدى...
— اكەسىنىڭ اتى كىم؟
— اكەسىنىڭ اتى شىنعالي. ول دا بالاسى سياقتى قۋ جاق بولسا كەرەك، باياعىدا باندىلاردى قۇرتامىن دەپ جۇرگەندە و دۇنيەگە جونەلتىپتى عوي، — دەپ قارشىعا اكەسىنىڭ دە، بالاسىنىڭ دا ولگەنىنە مەيىرى قانعان جانداي نىعىزداپ، ءسوزدىڭ جىگىن جەرىنە جەتكىزە قالاستىردى.
— شىنعاليدىڭ بالاسى؟! پىركارول ەمەس دەيسىڭ بە قازا تاپقان؟
— پىركارولدى قاي قۇداي الۋشى ەدى، جۇرگەن شىعار جۇرتتى ءبىر شىبىقپەن ايداپ.
— سەن قاتەلەسكەن جوقسىڭ با؟
— نە جونىندە، اعا؟
— پىركارول جونىندە...
— جوق، اعا. ايتىپ تۇرمىن عوي، كادىمگى شىنعاليدىڭ قۋ جاق قوعابايى دەپ. شاشى دۋدارداي بولىپ سۇلاپ تۇسكەن ءوزىڭ اتقاندا. سارسەن اعام ايتتى. ول ءبارىن دە ءوز كوزىمەن كورىپ، ءوز قولىمەن ولىگىن ارباعا سالىسقان.
قۇنىسكەرەيدىڭ ءجۇزى الدەنەگە ەلەڭ ەتكەندەي تاڭىرقاعان ءپىشىن كورسەتتى. ۇنەمى تۇنجىر قاباق قاتال ءۇن، جيرىلىڭقى شىرايدان ءبىر ارىلماعان بۇل ءتۇسى سۋىق جاننىڭ قاباعىن كورىپ، كوز شاراسىن كەڭەيتە تۇسكەنىنە قاراپ قارشىعا دا ءوڭىن قۇبىلتا قالدى. ول ءتىپتى قۋانىپ كەتتى. «قوعابايدىڭ ولگەنىنە ريزا ەكەن» دەگەن ءوز بولجالىنا ءتور بەرگەندەي.
— ءيا، اعا. ولگەن سول كومسومول. تالايدىڭ تۇبىنە جەتەر وشپەندىك پيعىلدا ەدى. بىزگە وشتىگى ءوز باسىن جۇتتى...
— بۇل قابارىڭ انىق بولسا پىركارولدىڭ امان قالعانى جاقسى بولدى. زۇلىمدىق ويدان اۋلاق ەر جىگىت... — دەپ ءسوز اياعىن اشپاي بالاعا كەنەت اششى وي تۋعىزدى.
— انىعىنا انىق، اعا. ءبىراق سول پىركارولىڭ دا، ونىڭ ءىنىسى دە، ولگەن قوعاباي دا، ەلدى ەكىگە ءبولىپ جاۋلاستىرۋعا كىرىسكەن ءبىر جاق ادامدار عوي.
— سولايىن سولاي دا شىعار. سوندا دا حاكىمنىڭ ولمەگەنى كەرەك. انا جىگىتتىڭ دە... ونىڭ اكەسىنىڭ دە ولمەگەنى كەرەك ەدى...
قارشىعا وعان اڭ-تاڭ پىشىنمەن قارادى. ول قۇنىسكەرەيدىڭ ون جىل بويى سالماقتاعان، «ەندى وتكەنگە سالاۋات ايتىپ، بارعا تاۋبە قىلارلىق ويىن بولمەدى، جەگىدەي جەگەن اششى ومىرگە ونىڭ بۇگىن وزگەشە ءمان بەرە باستاعانىن جانە ونىڭ سوزىندەگى جۇمساق ءۇندى، جاڭا رايدى تۇسىنە المادى.
قۇنىسكەرەيدىڭ كوز الدىنان تاعى ءبىر سۋرەت ءوتىپ كەتتى. تەز ءوتتى...
تاڭ سارىدە تەرەزە تۇبىنەن دۇرسىلدەپ وتكەن ات دۇبىرىنەن كەيىن: «قۇنىس، ۇيدەمىسىڭ؟» دەگەن تارعىل ءۇن جالعاسا شىقتى. «كىم بار؟». «ەرعالي!» سۋىت ءجۇرىستى بايمۇقان، سول سياقتى جورتۋىلعا تۇسكەن جان! قاي ەرعالي؟ ار جاقتاعى ايازبايدىڭ ەرعاليى ما؟ كىم بولسا دا ات شالدىرىپ، كوز شىرىمىن ىلەر پانا كوزدەگەن جان... «ۇيدەمىن، قۇدايى قوناق بولساڭ!» ەسىكتەن شىعا كەلگەن قۇنىسكەرەيگە وزىندەي سۇستى ەرعالي: «سوڭىندا اڭشىلارى تاقىمداعان بوكەي ءبورىسى اۋلاڭا باسىن سۇقتى. ەر قاسىنا كيىز قاپ ءىلىپتى دەپ ەسىتتىم... باتىردىڭ باس ساعالار شاعى بار. قاشقىن دەپ قاتتايمىسىڭ؟ الدە قۇمدى ەسىپ، جايىقتى كەشىپ جۇرگەن ەركەك ۇل ەدى دەپ داتتايمىسىڭ؟ — دەدى-اۋ سوندا. مەن نە دەرمىن! «ساي قاباعىنداعى قالقيعان قارىس سۇيەم قارا جۋساننىڭ دا ءبىر تورعايلىق كولەڭكەسى بار، اۋلاما باسىڭ سۇقساڭ ار جاعىندا ءتورىم تۇر. ءدامى مەن جاستىعى دايىن. كىر!» دەدىم بىلەم...
جاڭا عانا كوز شىرىمىن ىلۋگە دە مۇرشا بەرمەي، ىلەسە كەلگەن ۇزىن سارى سول شىڭعالي... ەكى ميليسيانىڭ ءبىرى. وڭمەندەگەن سول. «اۋىلناي بولعاندا ۇرى-قارىنى ۇيىڭە پانالاتۋ ءۇشىن بولدىڭ با؟ تەز شىعارىپ بەر بۇزىقتى!» دەپ بۇيىردى. نە امال بار؟ باسپانا ىزدەپ كەلگەن ەرعاليدى ۇستاپ بەرىپ ءجۇزى قارا بولعاننان، — «قوي، شىراق! اۋىلناي بولعاندا» دەپ مەنى ۇيالتىپ قايتەسىڭ. قۇداي قوناعىمدى توقتىشا تومپىلداتىپ، اكىرەڭدەگەندەردىڭ الدىنا وڭگەرتىپ جىبەرۋ ءۇشىن اۋىلناي بولعانىم جوق. نە جالپاق — دالا جالپاق. ىستەرىڭدى مەنىڭ بوساعامنان اتتاپ شىققاننان كەيىن ىستە!» — دەگەندە، ايقايلاپ وزىمە قامشى ءۇيىردى-اۋ بەيشارا! ارعى جاعىن ميليسيا دا، ءوزى دە بىلمەي قالدى... سول شىنعاليدىڭ بالاسى ەكەن عوي، كەشەگى قازا تاپقان! ءبىرى اعاتتىعىمەن قازا تاپتى. ءبىرى بايقاۋسىزدا... ەكەۋى دە جازىقسىز. ەگەس پەن نامىستىڭ... وتكەنگە سالاۋات! حاكىم ءتىرى قالعانى ابىروي، ايتپەسە دوستىققا قاستىق بولار ەدى...
قۇنىسكەرەيدىڭ جادىراي تۇسكەن قاباعىنىڭ قايتا تۇنەرگەنىن بايقاپ، ءبىراق نە ويلاعانىن، نەگە وكىنىپ، نەگە تاۋبە ەتكەنىنە تۇسىنبەي، قارشىعا ءوزىنىڭ ءبىلىپ، كورىپ كەلگەن جايىن ايتىپ بىتىرۋگە كىرىستى.
— اعا، الگى بۇزىق ششيتوۆ جورتىپ جۇرگەن كورىنەدى ءبىزدى ىزدەپ. «ساق بولا كورىڭدەر، توڭىرەكتىڭ ءبارىن تىمىسكىلەپ ءتىنتىپ ءجۇر» دەدى سارسەن اعاي...
— ول كىم ەدى؟..
— ششيتوۆ پا؟
— ءيا.
— گۇپۋ عوي، اعا. قاسىندا قاپتاپ جۇرگەن قارۋلى ادامدارى بولسا كەرەك.
— ششيتوۆ؟.. بۇل فاميليا جوق ەدى كوپتەن بەرى.
— بار، اعا.
قۇنىسكەرەيدىڭ قاباعى قايتادان قارا سۋىق ىزعار توگىپ تۇرعانداي بولدى. ول بار وي، كۇش-قۋاتىن، بارلىق ءجۇز قاھارىن تەك قانا ءبىر نارسەگە، ءبىر ادامعا اۋدارعان سياقتاندى.
— ششيتوۆ سول! قايتادان شىقتى. بايمۇقاننىڭ تۇبىنە جەتكەن... — دەپ، قارشىعاعا بۇرىلماي، اۋىل جاققا قاراپ تۇرىپ، وزىنە-وزى جاۋاپ قايتارعانداي بولدى.
سونسوڭ قارشىعاعا موينىن بۇردى. جۇزىندەگى ىزعاردى جىبىتپەيدى. قىسقا-قىسقا سوزبەن بالاعا بۇيرىق رەتىندە ءتىل قاتتى. قارشىعا تىپىر ەتپەستەن، ەكى كوزى قۇنىسكەرەيدە، قۇلاعىن ونىڭ وكتەم ءۇندى سوزىنە توستى.
— ءبىز كۇن ۇياسىنا كىرە جورتىپ كەتەمىز. ۇزاق جولعا، بۇل جاققا قايتا اينالىپ سوقپاس ساپارعا. ۇعىپ ال. «نەگە؟ قاي جاققا؟» دەپ سۇراما. ءقازىر نيكولايىڭا قايتا بار. ۇستىڭە شاق شينەل، سولدات بورىك جانە سولدات قۇتى تاۋىپ بەرسىن. اقشاسىن تولە. سونسوڭ... بولسا سۋكار، بولماسا — قالاش نان ال. قانت-شايىڭ بار. باسقا ەش نارسە كەرەك ەمەس. سۇراي قالسا: «تەكەگە جۇرەمىن، ادباكات جالدايمىن، پاپامنىڭ ءىسىن قۋامىن» دە. تەز بارىپ قايت! — دەدى.
بالا تەز جۇگىرىپ سۋ جاعاسىنا جەتتى دە، ارعى بەتتەگى جاعادا اۋ جايىپ جۇرگەن بالىقشىلارعا بەركىن كوتەرىپ قول بۇلعادى.
— ميكالاشكا، لوتكا! لوتكا! — دەگەن قارشىعانىڭ اششى، جىڭىشكە داۋسى قوسا شىڭتى.
قارشىعا ميكالاشكانىڭ ارعى بەتتەن قايىعىنا مىنگەنىن قاراپ تۇرعاندا، كەيىندەگى اعاش اراسىنان قۇنىسكەرەي:
— بالا! — دەدى، — قارشىعا سەلت ەتتى، جالت قارادى. — مەن ماقىشتىڭ كۇتىرىنە كەتە بەرەمىن. سوندا كەل، انا قاز مويىندى قالدىرىپ، ەكى اتتى ءوزىم الىپ كەتەم.
— جارايدى، اعا...
6
قارشىعا قايىققا ءمىنىپ ارعى بەتكە جەتىسىمەن، قۇنىسكەرەي ارعىماق بيەنى ۇلكەن قاۋ اعاشتىڭ تۇبىنە بايلاي سالدى دا، ماقىشتان العان ەكى اتتىڭ بىرىنە قورجىنىن ارتتى، بىرىنە-بىرىن قوساقتاپ جەتەگىنە الدى. ءسويتتى دە، اقمەتشە اۋلىنان شىعىپ جاعاعا قۇلايتىن جولدان ءبىر ءبۇيىر تۇرعان شوق ورمانعا بەتتەدى. بۇل شوق ورمان بۇلاردىڭ قوناقتاعان جەرىنەن ەكى-ۇش شاقىرىم جەر وقشاۋ تۇر ەدى. بۇلكىلدەي جەلىپ، سيرەك اعاشتاردى بەتكە قالقالاپ، كولدەنەڭ كوزگە شالىنبايتىن جىقپىل-جىقپىلدى ساعالاي تەز كەلىپ جەتتى. شوق ورماننىڭ توڭىرەگىن كوزبەن شولىپ، اياڭمەن ارالاپ، ەكىنشى ەلسىز شەتىنە كەلدى. ورماننىڭ ىشىندە دە، سىرتىندا دا جان جوعىن بايقادى. سونسوڭ ەكى اتتى قالىڭ قاپىرىقتىڭ ىشىنە كىرگىزىپ، مال ءتىسى تيمەگەن قالىڭ ءشوپتى اينالا وتتارلىق ەتىپ ۇزىن شىلبىرمەن ارقانداي سالدى. ءوز اتىن ەڭ شەتكى اعاشتىڭ تاساسىنا قويدى. سونان سوڭ ورماننان ەكى-ۇش ءجۇز قادامداي جەردەگى قىرقاسىماقتىڭ ەتپەتتەپ كەلىپ ۇستىنە يەك ارتتى دا، مىلتىعىن جانىنا قويىپ الىستاعى جولدى تورىدى. جاتىپ، كوزبەن تورىدى. كولدەنەڭ كوزگە ىلىگەرلىك اڭ مەن قۇستى دا ەسەپسىز جىبەرمەستەي، ەجەلگى ءوزىنىڭ اككى امالىنا باستى.
«ششيتوۆ دەگەنى سۇر مەرگەننىڭ ءبىرى. بۇل مۇنان بىرنەشە جىل بۇرىن بايمۇقاندى قولعا ءتۇسىرىپ ەدى. تۇسىرگەندە... اتىپ ءتۇسىرىپتى دەپ ەدى. ەندى مەنىڭ سوڭىما تۇسكەن سول ەكەن. مەنىڭ وعىم جاڭىلسا ونىڭ باعى. ونىڭ وعى جاڭىلسا... مۇنداي جاعدايدا ۇرىنباي كەتكەن ابزال»، — دەپ ويلادى قۇنىسكەرەي.
ول قارشىعاعا بۇل سىرىن اشقان جوق ەدى. ويى: ەگەر قارشىعانىڭ ءسوزى جاندى بولسا ششيتوۆ بۇل جاعاعا ءبىر سوقپاي قويمايدى. ويتكەنى يت... ەرتەڭگى كەتكەن يت اۋىلعا ءتىلى سالاقتاپ جەتىپ بارسا، ونىڭ قارشىعانىڭ جاتقان جەرىنەن كەلگەنىن ششيتوۆ تۇگىل بالا دا بىلەدى دەپ ويلادى. ال، كەلە قالسا... ءتىپتى قارشىعاعا كەزدەسىپ قالىپ باس سالسا... «وندا كورىپ الارمىن» دەگەندىك ەدى.
ۇزاق وتىردى. اينالا كوز جازباي قاراپ وتىردى. كەي كەز ويعا شومعانداي كوكجيەكتەن كوزىن الماي سازارىپ تا وتىردى.
قۇنىسكەرەيدىڭ سول كەزدە نە ويلاپ، نە قويعانىن كىم ءبىلسىن.
كۇن ەكىندىگە تونگەندە قۇنىسكەرەي كوزبەن قاداعالاپ وتىرعان الىستاعى جول ۇستىندە بولار-بولماس اق توزاڭ بۇرك ەتكەندەي بولدى دا، قايتا باسىلدى. ونىڭ كوزى جولدى جەپ جىبەرگەندەي قادالدى. اق توزاڭ ەكىنشى جەردەن بارىپ بۇرق ەتتى. «جول بويىمەن ىتقىعان قوساياق پا؟» دەپ ويلاعانشا بولماي، جولدىڭ قازبا تابانىمەن بۇلكىلدەپ كەلە جاتقان ءيتتىڭ باسى قىلتىلداپ كورىندى. كوزىن ۋقالاپ الىپ قايتا قاراعان قۇنىسكەرەيدىڭ كوزىنە ەندى ءيتتىڭ تۇتاس بەينەسى ىلىكتى. جولدىڭ قىرىنان ءبىر، تابانىنان ءبىر قىلتىلداپ جورتىپ كەلەدى ەكەن. الىستان كىشى كورىنگەنمەن مۇنىڭ اڭ ەمەس، مىسىق تا ەمەس ەكەنىن قۇنىسكەرەي جاقسى اڭعاردى. ءوزىنىڭ وسى جەردە تورىپ وتىرعانى دا سول قارشىعانىڭ سوڭىنا ەرگەن يتتەن سەسكەنگەندىك قوي.
كوپ كەشىكپەي يت سوڭىنان ارەگىرەكتە، قىرات باسىنان شىعا كەلگەن ءبىر بالانىڭ شىناشاقتاي بەينەسى شالىندى. بالا ءسال توقتاپ، الدىندا كورىنىم جەردە كەتىپ بارا جاتقان ءيتتىڭ سوڭىنان قاراۋىل قاراپ تۇرعان سياقتى. ءدال... قاراۋىل! يت تۇرا قالىپ كەنەت كەرى بۇرىلىپ ەدى، بالا جالما-جان وتىرا قالدى. ءتىپتى كوزدەن عايىپ بولىپ كەتكەن سياقتى ۇشتى-كۇيدى كورىنبەي كەتتى.
...ەلدەگى بالانىڭ ويىنى. يت بالادان اۋلاقتايدى، بالا جاسىرىنىپ قالادى، يت ءارى جۇرسە، بالا تاعى ەرەدى. مۇنداي كورىنىستەر تالاي-تالاي ەزۋ تارتتىرعان بالا مەن ءيتتىڭ ارەكەتى عوي...
«مۇنىڭ سوڭىندا سول ششيتوۆتىڭ جاسىرىنباق ويىنى. بىلەم سىرىڭدى. مەن ءبىراق يت ارقىلى ىزدەنەتىن دالانىڭ تىك قۇلاق قارساعى ەمەس. كورەرمىن... ايلاڭدى... الگى ەسى جوق قارشىعا نەگە كەشىكتى؟ مىنا يت پەن بالا سونىڭ سوڭىنا تۇسكەن يت قۋعىن»، — دەپ ويلادى قۇنىسكەرەي. ول نە دە بولسا مىنا ەلدەن بولەك، ويعا كەلمەيتىن، سۇمدىعى اسقان ءىز كەسۋدىڭ بار شەتىنە شىعارمىن-اق دەپ ەتپەتتەپ جاتىپ قونىشىنان شاقشاسىن سۋىردى. ونى قاعىپ-قاعىپ جىبەردى. ءبىراق سوڭعى كەزدە سيرەك اتسا دا ناسىبايدىڭ سارقىلىپ، تەك قانا شاقشانىڭ قىرىندىسى قالعانىن سەزدى. «شاقشا دا قاعىلا باستادى. وق تا تاپشىلانا باستاپ ەدى، ءبىر ءجونى بولىپ قارشىعا ايتەۋىر ونى قورلاندىرىپ تاستادى. ەندى ءبىر ايالداعاندا ناسىبايدى دا قورلاندىرارمىن، — دەدى ول ىشىنەن، شاقشا تىعىنىن سۇڭگىلەپ-سۇڭگىلەپ جىبەرىپ، بولماشى عانا تىرناققا تۇسكەن ءبىر كەزدەگى قارابۇيرانىڭ جۇقاناسىن ىشقىنا تارتىپ.
«مۇمكىن بۇل قارشىعانىڭ جولداسى شىعار! اڭ اۋلاۋعا، سۋعا تۇسۋگە بىرگە شىعاتىن؟»
ءبىراق بۇل وتە ءالسىز بولجالدى ەكىنشىسى تەز ىسىرىپ جىبەردى.
«...جوق، بۇل سونىڭ ءىسى. اڭدۋشىنىڭ ايلاسى. وسىنشاما جەردەن قارشىعانى جاياۋ قۋىپ كەلەتىن بالا قايدان شىققان. جانە... يت كەيىنگى جاققا بۇرىلىپ قاراعاندا اناۋ جاتا قالدى... يت قايدا بارسا — قارشىعا سوندا دەپ جىبەرگەن...»
ءبىر كەزدە ورماننان شىعا شاپقان ارشىندى ارعىماقتى ادامدى كورە سالا قۇنىسكەرەي:
— ءتۇپۋ، ءيتتىڭ بالاسى! — دەپ جەرگە تۇكىرىپ قالدى. — بايگەگە شاپقانداي كوسىلۋىن قارا! ويىندا دانەڭە جوق، مۇنداي اقىماق بولار ما...
قۇنىسكەرەي ونىڭ قازىقشا قادالىپ اتقا وتىرىسىنا جانە ۇستىنە شينەل، باسىنا شوشاق بورىك كيىپ وزگەرە قالعانىنا قاراپ وتىردى دا، قايتادان قيسايدى. ەتپەتتەپ جاتىپ باقىلادى. بالا تۋرا قىرعا قاراي، كەشەگى ماقىشتىڭ ءورىس تورىندەگى الىستاعى كۇتىرىنە قاراي ات باۋىرىن توسەدى...
كوپ كەشىكپەي ءبىر بۇيىرلەپ، ارت جاعىنان، اتتىلى ادامعا اڭشىنىڭ يتىندەي كوسىلىپ اق توبەت شاپتى، كادىمگى ەرتەڭگى قۇنىسكەرەيدىڭ جەكىرىپ قۋالاتقان قايىڭ قاپتال ءىرى توبەتى.
«تىشقان ىنىنە كىرە الماي ءجۇرىپ قۇيرىعىنا قالجۋىر بايلايدى» دەگەن وسى. بالەكەتتىڭ بالاسىندا دا تورعايدىڭ ميىنداي مي جوق ەكەن. شامام-شاما. انا يت مىنا ۇيالاس ءيتىن ىزدەپ كەلە جاتىر. اناۋ بۇققان بالا مىنا ادىرايعان بالانى تاپپاق. مۇنىڭ ءبارىنىڭ سوڭىندا ەڭ بۇزىق اڭشى...»
«مەن ماقىشتىڭ كۇتىرىنە كەتە بەرەمىن، سەن سوندا كەلەرسىڭ» دەگەن ءسوزدى عانا ۇستاپ قالعان قارشىعا باسقا ەش نارسەنى دە ويلامادى. الىستان ءىز كەسىپ، سىرتتان تورىپ، ونى قولعا تۇسىرۋگە ارەكەت جاساپ جاتقان جاندار بارى ونىڭ ەسىنە دە كەلگەن جوق. ول تەك قانا كۇتىرگە جەتۋگە اسىعىپ، ەسپە ءجۇرىستى ۇشقىر بيەگە تاقىمىن قاداي ءتۇستى. ال، جانامالاي شاۋىپ قاتارلاسا قالعان ءوزىنىڭ اقتابانىن كورگەندە قۋانعاننان:
— ايدا، اقتابان! سىلتە! سەن مەنى جەتى قابات جەردىڭ استىنان دا تاۋىپ الارسىڭ! كەتتىك، كەتتىك! — دەپ ىسقىردى.
اقتابان قۇلاعىن جىميتا ءتۇسىپ، ونىڭ الدىن وراۋعا اسىقتى.
7
بۇل قۇيىنداتقان جاس جىگىتكە ءيتتىڭ سوڭىنان ەرىپ الىستان بۇققان قۇرماش ورنىنان تۇرەگەلىپ قارادى. «انا اۋىلنايلاردىڭ ءىزىن كەسىپ بىرنەشە كۇننەن بەرى قولعا تۇسىرە الماي جۇرگەن سۇرقيا باس كەسەر جىگىت وسى بولدى. ويتكەنى سوڭىنداعى ءبورىباسار، استىنداعى اقمەتشەنىڭ كوك ارعىماعى! مەن بولماسام ءالى دە بىرنەشە كۇن ىزدەر ەدى!» دەپ ءبىر جاعىنان ناساتتانا، ءبىر جاعىنان «ەندى نەگە ۇمتىلمايسىڭدار؟!» دەگەندەي ول كەيىنگى جاققا قارادى. كەيىنگى جاقتا ونى العا قاراي يت سوڭىنان جاياۋ جىبەرىپ، وزدەرى اتتارىمەن ساي ىشىندە ششيتوۆ پەن ءاجىعالي جانە ءبىر قىزمەتكەر تۇر ەدى. اتتىلىنى بۇلار دا كوردى، بۇلار دا مۇنىڭ قارشىعا ەكەنىن بىردەن تانىدى. الايدا، ششيتوۆ قۇنىسكەرەي مەن قارشىعانىڭ قوسىلعان-قوسىلماعانىنا كوزى جەتپەي، ءبىراق «جىلقى ۇرلىعى جالعىز ادامنىڭ ءىسى ەمەس» دەگەنگە توقتاپ، بۇل جىگىتتى ءالى دە ىزدەسىرىپ، ءبىر ۇشىنا شىققانشا ۇستاماۋعا» بەل بايلادى. ول الىستان وسى تاسىلمەن ونىڭ سوڭىنا ەرىپ وتىرۋدى ءاجىعاليعا تاپسىردى.
— جاقىنداماي، الىستان اڭدىرسىڭ. قايدا توقتاپ، قاي جەرگە قوناقتارىن بايقاۋعا تىرىسارسىڭ. مەن سەنەن اۋلاقتاماسپىن، ءجا ماقىشتىڭ اۋلىنان، ءجا كرەپيل مۇشەسى جانتاقتىڭ ۇيىنەن تابىسارمىز، — دەدى ششيتوۆ.
ءاجىعالي بەلدىڭ ۇستىنە شىقپاي، وي بەتپەن قارشىعانىڭ ماڭداي تۇزەگەن جاعىنا ءبىر بۇيىرلەپ جورتا جونەلدى.
ال، الىستان، ورمان بەتتەن وراعىتىپ شىققان قارشىعانى، وعان قاراي جۇگىرگەن اقتاباندى كورىپ قۇرماشتان قوزى كوش جەر الدا كەلە جاتقان كوك توبەت شوڭقيىپ وتىرا قالدى. ول ازدان كەيىن قىڭسىلاي باستادى. قىڭسىلاپ-قىڭسىلاپ الىپ ءبىر كەز جاتا قالدى. جاتا قالدى دا الدەنەگە ءىشى كۇيىپ كەتكەندەي جەر تىرنادى. جەردى الدىڭعى ەكى اياعىمەن كەزەك-كەزەك وستى. سونسوڭ تاعى دا شوڭقيىپ وتىرا قالدى. ول ۇزاق وتىردى.
الىستاپ بارا جاتقان يەسىن، يەسىنەن قول جازدىرا باستاعان اقتاباننىڭ ايدالاعا، الىسقا، اۋىلدان بەتى باسقا جاققا سۋىت جۇرىسپەن جونەپ بەرگەنىن، ونىڭ ەندى كەرى ورالمايتىنىن يت جاقسى سەزدى بىلەم...
شوڭقايىپ وتىرىپ ۇلي باستادى. اينالا قاراپ، ءتورت جاققا تەڭ ۇلىدى. بۇل ومىردەن ءبىرجولا بەزگەندەي ءيتتىڭ زارى قۇرماشقا وزگەشە اسەر ەتتى.
— قارا باسىڭا كورىنسىن، كوك توبەت. باستادىڭ جامان ادەتتى... — دەپ جاسىپ، ول كەرى بۇرىلىپ تۇيە ءجۇن شەكپەندى كوزى كوك «مولداشيەۆكە» قاراي اياڭدادى.
ششيتوۆ قاسىنداعى اسكەري فورمامەن كيىنگەن قارۋلى قىزمەتكەرىن ارعى بەتتەگى ورىس پوسەلكەسىنە جۇمسادى. ونداعى ماقساتى: ۇرلانعان جىلقىنى سول بەتتەن ىزدەتۋ، ەگەردە تابىلسا، ونى جەتكىزىپ بەرگەن ادامداردى اشۋ ەدى. ال، ءيتتىڭ ۇلىعانىنان تۇڭىلگەن قۇرماشقا:
— بالا، سەن اڭعارۋلى، اقىلدى، قولىڭنان ءىس كەلەتىن بالاسىڭ. انا ءاجىعالي سياقتى، ءتىپتى حاكىم سياقتى اكىم بولاسىڭ. تەك وقى. ال، ءقازىر اۋىلعا قايت، — دەدى.
ءوزى دە، قۇرماش تا قىرقادان ءارى كەيىن قاراي ءجۇردى.
بۇل ءتورت ادامنىڭ ءجۇرىس-تۇرىسىن الىستان كورىپ، ءبىراق ەشبىر قيمىل وزگەرىسىن كوزدەن تاسا قىلماي مەيلىنشە سىناپ، تالداپ، بولجاپ جاتقان شوق ورمان تۇبىندەگى قۇنىسكەرەي ءوز قورىتىندىسىن جاسادى. ونىڭ كوزى جەتكەنى: اسكەري فورمالى جايىققا قاراي جۇرگەن ادام ششيتوۆ. اناۋ ورىسكە قاراي قىلت-قىلت جورتقان ميليسيا قازاق، اۋىلعا قاراي كەرى قايتقان — اۋىلناي مەن بالا. يت قۋعان بالا. ەندى، قالاي دا بۇل جەردەن ءبىرجولا كەتۋ قاجەت. ءبارى بەلگىلى. انا قارشىعا كۇتىرگە كۇن باتا جەتەدى. مەنىڭ وندا كەلمەگەنىمدى كورىپ ول كەرى شابادى. ونى سول كەرى شاپقان كەزدە جولدان ءىلىپ الىپ، ءتۇن جورتىپ ەل شەتىنە شىعىپ كەتۋ كەرەك. ال، مىنا ششيتوۆتى شە؟.. جايىققا دا جەتكىزبەي، ارتىمدى دا وراتپاي، ارعى بەتكە دە وتكىزبەي، جانىن جاھاننامعا جىبەرسەم؟! قالىڭ اعاشتى بەتكە ۇستاپ بارعان ادام قامىستىڭ تاساسىندا وتىرعان شۇرەگەيدى اتقانداي قىلجاڭ ەتكىزبەي مە... ول شە؟ ەگەر دە ول بۇزىق تاپ وسىنى ويلاپ، قوعانىڭ تۇبىنەن شىعا كەلگەن قاسقالداقتاي ەتىپ، اياعىن سەرەڭ ەتكىزسەم دەپ بۇعىپ تۇرسا؟!.
8
بيەنىڭ ءبىر ساۋىمىنداي ۋاقىت كۇتىپ وتىرىپ قۇنىسكەرەي ورنىنان تۇرەگەلدى. ول ششيتوۆتى «شۇرەگەي ۇيرەكتەي قىلجاڭ ەتە ءتۇسىرۋ» نيەتىنەن باس تارتتى. «كەشكى مىلتىق دۇنيەنى باسقا كوتەرىپ، ادام تۇگىل مىنا جايىق جاعاسىن تۇتاس سولق ەتكىزەدى. سونسوڭ انا الىستاعى ادامدارى قوسىلىپ ءبورى قۋعان اڭشىلارداي ەلدى بورىكتىرىپ بىتىرەر»، — دەپ ويلادى. ءسويتتى دە ەلگە قايتقان ەكەۋ ۇزاپ، جايىققا كەلگەن باستىق ارعى بەتكە ءوتتى-اۋ دەگەن شامادا اتقا قوندى. ەندى اتتىڭ بەلدىسىن ءمىنىپ، ءوزىنىڭ اقبوزىنا قارشىعا مىنگەن جۇيرىكتى قوساقتادى دا، ۇزىن شىلبىرلاپ ايداپ جونەي بەردى.
ول كەشىكپەي ءونىمدى جورتاقپەن وتىرىپ قارشىعا سوڭىنا الىستان ەرگەن ميليسيا قازاقتى كوزگە ءىلدى. دالانىڭ نەسى كوپ، سايى مەن سالاسى، جازىعى مەن بەلى كوپ. اسىرەسە كەز كەلگەن شوكەنى بەتكە ۇستاپ، كەز كەلگەن جىرانى ەڭبەكتەپ بۇعىپ، جاۋ الماس قامال ورنىنا پايدالانىپ ۇيرەنگەن قۇنىسكەرەيگە ايلاسىن اسىرا ءتۇسسىن دەگەندەي، الدىنان ساي شىعا كەلدى. سايدىڭ ۇزىن ىرعاسى ماقىش كۇتىرىنە ءبىر ءبۇيىر اكەتەرلىك ارقاعا قاراي تارتسا دا قۇنىسكەرەي كوز ۇشىندا كەتىپ بارا جاتقان ميليسيانىڭ و جاق-بۇ جاعىنان شىعار-اق دەپ ءتۇيدى. ءسويتتى دە ول اتتان تۇسە قالىپ ايىلىن قايتادان بەكىتتى. اقبوزدىڭ موينىنان سيپاپ قويدى دا، جۇيرىكتىڭ ساۋىرىنان قاقتى. ءسويتىپ، قاتتى جۇرىسكە تۇسەر الدىنداعى ۇيرەنشىكتى ادەتىن تاقىرارلاپ بولىپ، ساي ىشىندە اتىنا قايتا ءمىندى. ول ەندى شامامەن التى-جەتى شاقىرىم جەرگە تىزگىنىن ىرىكپەستەن شابۋعا بەل بايلادى. جەتەكتەگى ۇزىن شىلبىردان ۇستاعان قوس اتتى الدىنا سالىپ قۋا جونەلدى. ۇزاق شاپتى. شاماسى — شاما، التى-جەتى شاقىرىم جەر شاپقان جان ساي قيعاشتاپ كەتسە دە الگى كوز ۇشىنداعى ادامنىڭ دەڭىنە بارىپ-اق قالارلىق ەدى. بۇل جولى دا ونىڭ كوز ولشەمى مەن وي ولشەمى جاڭساق شىقپادى.
ساي قىرىنا اياق استىنان شىعا كەلگەن ءتۇسى سۋىڭ جورتۋىلشىنى ءاجىعالي كورە سالا كىلت تۇرا قالدى. ساي مەن ەكى ارا مۇشە الىپ قاشقانداي-اق جەر ەكەن. بۇل جەردەن بىرنەشە كۇننەن بەرى سوڭىنا ءتۇسىپ جۇرگەن قاراقشى كەزدەسە قالار دەگەن وي ۇيىقتاسا تۇسىنە دە كىرمەگەن نارسە ەدى. ءا، دەگەندە ول قوساقتاپ الدىنا سالىپ ايداعان ءبىرى ەرسىز، ءبىرى جۇك ارتقان ەكى اتتى، قاسىنداعى ەڭگەزەردەي قۇنىسكەرەيدى دالانىڭ كوشىپ جۇرەتىن «ديۋ-پەرىسىندەي» كوردى. ول نە دەرىن بىلمەي قوزعالماي قاتىپ قالدى. مۇمكىن بۇل بىرنەشە سەكۋندتىك ۋاقىت قانا شىعار، الايدا ءاجىعاليعا ۇزاق كورىندى. ونىڭ ۇستىنە توقتاپ قالىپ، قىر كورسەتكەندەي كولدەنەڭدەي تۇسكەن ءىرى اتتىڭ ۇستىندەگى ءىرى قارا ءداۋ پەرىدەن دە ايباتتى سياقتانىپ كەتتى. ءىسى دە سونداي...
— ءتۇس اتىڭنان؟ ءتۇس! — دەگەن جەر-كوكتى دۇڭك ەتكىزگەندەي وجار داۋىس ونى تۋرا تۇيگىشتەپ جاتقانداي اسەر ەتتى.
نە تۇسەرىن، نە تۇسپەسىن، نە قارۋ جۇمساپ قارسى امال جاسارىن بىلمەي دەل-سال بولىپ قالعان ءاجىعاليدىڭ كوزى اتتان قارعىپ ءتۇسىپ جۇرەلەپ وتىرا قالعان قۇنىسكەرەيدىڭ قولىنداعى شولاق مىلتىقتى كوردى. سويقان ءجۇرىستى، سويقان ءىستى، سويقان داۋىستى ادامنىڭ قۇنىسكەرەي ەكەنىنە، قولىنداعى ونىڭ ايگىلى شولاق مىلتىعى ەكەنىنە جانە ونىڭ كوزىنە ىلىككەننىڭ امان قالمايتىنىنا ءاجىعاليدىڭ بىردە-بىر كۇمانى قالعان جوق ەدى. سوندا دا بۇل پىسىق جىگىتتىڭ پىسىق ويى ينەنىڭ جاسۋىنداي بولماشى ۇمىتكە جارماستى: «وعى جەتپەس.:. مىلتىق شولاق قوي... ۇشقىر ات... اناۋ قايتادان اتقا ءمىنىپ، جەتەگىمەن شاتاسىپ... قۇتىلىپ ۇلگىرەرمىن...»
ءاجىعالي اتىن تەبىنىپ قالدى دا، يت كورگەن قويانداي جالت ەتىپ قاشا جونەلدى...
ارعى جاعىن ءاجىعالي ويلاپ،، سالالاپ جاتۋعا بولمادى... اتتىڭ باسىنان ىلگەرى ۇشىپ كەتكەندە «شارت» ەتكەن مىلتىق داۋسى ەستىلدى دە قۇلاعى تاس ءبىتىپ قالدى...
— تۇر! كەت بىلاي! لاقتىر قارۋىڭدى! — دەپ جەكە-جەكە جەكىرگەن وكتەم داۋىس ونى ورنىنان توقپاقتاپ تۇرعىزعانداي اسەر ەتتى.
ول جۇرە كەلىپ، «كورمەيسىڭ بە، مىلتىق ەردىڭ قاسىندا عوي» دەگەن ادامشا اتىنا قاراپ ەدى، جاڭا عانا «قاراقشىنىڭ قولىنان سىتىلىپ كەتەر» دەگەن ات ارتقى اياعىن سەرپىپ جاتىر ەكەن. اينالاسى قان-قان، جەر-دۇنيەنىڭ ءبارى شاڭ-توپىراق.
— بىلاي شىق! تاستا قارۋىڭدى! — دەپ اقىردى قۇنىسكەرەي شولاق مىلتىعىن كەزەنگەن كۇيى.
ءاجىعالي شەتكەرى شىعا بەردى، بەلىندەگى ناگاندى بەلدىگىمەن قوسا جەرگە تاستادى.
نە ىستەمەك، نە امال جاساماق؟ ناگاننىڭ قابىن اشىپ ۇلگەرگەنشە انا اتى سياقتى تەڭكيتە سالادى... قولداسىپ قايرات قىلۋعا، بۇل ەڭگەزەردەي ۇزىن قارانىڭ انا تەرەكتەي قولمەن، كىشىگىرىم توقپاقتاي جۇدىرىعى تونسە؟..
ءاجىعالي اشىق ءجۇزدى، ءازىل-قالجىڭعا شەبەر جانە ونىڭ ۇستىنە اپىرىپ-جاپىرىپ جۇرەتىن ءور كەۋدەلى دە ەدى. وسى مىنەزىنە قاراي ونى جۇرت «تەنتەك ميليسيا» دەپ كەتكەن.
ول قۇنىسكەرەيدىڭ ىسىنە، تۇرىنە، جەكىرىسىنە تاڭ قالعانداي قاراپ تۇردى دا، جەردەگى جاتقان ناگاندى الىپ، وزىنە قاراي كەلە جاتقان بۇل ەلدەن بولەك جانعا:
— ايتسا، ايتقانداي جىگىت ەكەنسىڭ! ساعان دا ءسوز جوق، سورپاعا دا ءسوز جوق؟ ەڭ بولماسا: «داۋمەن جارالاسا ءتۇسىپ ەدىم، و دا سىلىكتى، مەن دە سىلىكتىم. كۇشىمە ريزا بولىپ كەتىپ: «جارايسىڭ. سەنى دە قازاقتىڭ ءبىر مىقتى قاتىنى دۇنيەگە شىعارعان ەكەن. مىنا قارۋىڭدى ءوزىڭ ال دەپ لاقتىرىپ تاستادى»، — دەيىن، ناگانىمدى الماي-اق قوي» — دەدى.
قۇنىسكەرەي وعان بورىشە جەلكەسىنەن قاراپ تۇردى دا، باسىن شايقاپ:
— مىنا تارسىلداعىڭمەن قوسا انا كوسەۋىڭدى دە موينىڭا تاق. سونسوڭ... — ول ناگاننىڭ كومەيىندەگى بار وعىن جانە ات استىندا قالعان ۆينتوۆكانىڭ پاتروندارىن سۋىرىپ الىپ قالتاسىنا سالدى. — اناۋ جايىق جاعاسىندا قالعان قاي بۇزىق؟ — دەپ سۇرادى.
ءاجىعالي جاسىرمادى.
— جايىق جاعاسىنا كەتكەن ورىس جىگىت، تەرگەۋشى. بالامەن بىرگە ەلگە قاراي كەرى قايتقان گپۋ ناچالنيگى، — دەدى.
قۇنىسكەرەي از ويلاندى دا:
— ناشاندىككە سالەم ايت: ەندى كەزدەسسە وعان دەگەن وق جاڭىلمايدى. بار! — دەدى.
ءسويتتى دە تەز اتىنا ءمىنىپ، كەلگەن قالپىندا اقبوز بەن جيرەندى الدىنا سالىپ جورتا جونەلدى.
جاياۋ قالسا دا ءاجىعالي ولمەگەنىنە قۋاندى. ول ەندى كورگەن يت قورلىقتى، ءارى قارۋ جۇمساي الماي، ءارى قارا جاياۋ قالۋ ماسقارالىعىن، وزىنشە، كادىمگى ءاجىعاليشا دالەلدەۋدى تەز تاپتى: «اتىم وققا ۇشسا دا بانديتكە الدىرمادىم. اتتەڭ وعىم تاۋسىلىپ قور بولدىم. ايتپەگەندە...» — دەرمىن دەپ ەلگە قاراي اياڭدادى.
ول ششيتوۆقا ءتۇن ورتاسىنا تاياۋ كەزدەستى. ال، بۇل كەزدە كەشكى الا كولەڭدى بەتكە ۇستاپ ءتورت اتتى كەزەك-كەزەك بەلىن سۋىتىپ جونەپ بەرگەن قۇنىسكەرەي مەن قارشىعا قىرىق شاقىرىم جەر قاشىقتاپ كەتىپ ەدى. ولار ەلسىزگە بەت العان.
التىنشى تاراۋ
1
اقمەتشە تەرگەۋ ۇستىندە.
ورتا بويلى، اش ءوڭدى، سولعىن جۇزىندە كوزى جىلى شىراي توگىپ تۇرعان تەرگەۋشىنى كورگەندە اقمەتشە: «قاتال جان بولماس، اقىل-ويدان دا قۇر جىگىت ەمەس»، — دەگەن توپشىلاۋ جاسادى دا، ءبىرىنشى لەبىزدەن كەيىن-اق «سولاي» دەپ ءتۇيدى.
ول تەك وزىنە قويىلعان سۇراقتارعا تاسقا تاڭبا باسقانداي، ارتىعى دا، كەمى دە جوق ەتىپ جاۋاپ قاتۋعا تىرىستى، ءسوزى ءدال، پىكىرى دالەلدى بولۋدى كوزدەدى. قارسى سۇراق قويماي سابىرلى قالىپ ساقتادى.
— ءسىز ەشقانداي پارتيامەن دە شۇعىلدانبادىم دەدىڭىز. بۇل قالاي، حالقىنا قىزمەت ەتەم دەگەن ازامات الەۋمەتتىك قوزعالىستان قاقاس قالا الا ما؟ — دەپ ەدى تەرگەۋشى، اقمەتشە ويلانباستان، ىلەسە:
— دۇرىس ايتاسىز، ازامات تەرگەۋشى. الەۋمەتتىك قوزعالىستىڭ ءتۇپ تىرەگى شارۋاشىلىقتى كوركەيتۋدە: مەن سول كوركەيۋگە ءتيىستى شارۋاشىلىقتىڭ باقتاشىسى بولىپ كەلەمىن، — دەدى.
— قىزىق تەوريا...
— قايدان بىلەيىن، تەوريا ما، الدە پراكتيكا ما بيلەپ العان. الدە مال باققان اتام قازاقتىڭ مۇرا ەسەبىندە اتادان بالاعا ءۇنسىز ۋاسيەتتەپ كەتكەن مال قۇمارلىعى ما، ايتەۋىر مال تۇقىمىن اسىلداندىرۋ دەگەن ماماندىقتىڭ تاجىريبەسى ۋىسىنان شىعارماي ءجۇر.
— سوندا سانا-سەزىم، ساياسات، مادەنيەت دەگەندەردىڭ ءتۇپ قازىعى شارۋاشىلىقتىڭ كوركەيۋىندە دەمەكسىز بە؟
— مەنىڭ تۇسىنىگىمدى ءسىز جاقسى ۇقتىڭىز. ءدال سولاي دەگەن پىكىردەمىن.
تەرگەۋشى ويلانىپ قالدى. «مىناۋ بارىپ تۇرعان ماتەرياليست قوي»... — دەپ اقمەتشەنىڭ تۋرا قاراعاندا تايمايتىن، ءبىراق بەزەرگەن ءپىشىن كورسەتىپ وزگەنى بەزدىرمەيتىن جۇمساق قاراستى شىرايىن سىناپ وتىردى دا:
— اۋىل شارۋاشىلىعىنداعى مامانداردىڭ كوبى عىلىمي تاجىريبەگە سۇيەنۋدى جاقتايدى. بۇل پايدالى ءداستۇر. سونىمەن بۇرىنعى جاۋاپتارىڭىزعا قوسار-الار وزگەرىستەرىڭىز بولسا، ايتىڭىز، — دەدى.
اقمەتشە ىلكى بەرگەن جاۋابىن نىقتاي ءتۇستى.
— ازامات تەرگەۋشى، مەن انەۋگۇنگى ءسوزىمدى قايتا ايتقىم كەلەدى، ويتكەنى وعان قوسارىم بولسا دا، ونى وزگەرتەر شامام جوق، نەگە دەسەڭىز وندا بولعان ۋاقيعانى سول قالپىندا تولىق سيپاتتاعانمەن، ول كەزدەگى ءومىر تىلەگى ەرىكتى قالاي بيلەسە، سوعان ساي ارەكەت ىستەلگەنىن بۇرماي بەينەلەگەنمىن. «ادام باسى اللانىڭ دوبى» دەيتىن قازاق حالقىندا ەسكىدەن كەلە جاتقان ۇعىم بار، مۇنى ءبىز ءومىر وزگەرىسىنە، قوعام قۇرىلىسىنىڭ دامۋ تارتىبىنە اقىلمەن ولشەي وتىرىپ قولدانساق: ادامنىڭ، جەكە ادامنىڭ ەركى ءوز بيلىگىندە ەمەس، الەۋمەت ءومىرىنىڭ اعىس-ارناسىنىڭ بيلىگىندە دەگەن ءسوز عوي. «اللا» دەگەن ءسوز: جاراتۋشى، وزگەرتۋشى، تابيعي قۇبىلىس كۇشى دەگەن ماعىنادا عوي. ءوزىڭىز ادىلدىگىن ايتىڭىز: بوستاندىق، تەڭدىك دەيتىن ەجەلدەن ىڭكار ۇعىمعا كوزى اشىق ازاماتتار تەگىس جارماستى، ءبىراق ونى اركىم ءار ءتۇرلى ۇقتى، ونىڭ قولعا كەلەر جولىن ءار ءتۇرلى ادىسپەن ىزدەدى. مىنە، سول ءتۇرلى-تۇرلى ۇعىمدى قولداعان سان قيلى توپتاردىڭ قاتارىندا زامان اعىسىمەن ءبىز دە اقتىق، ياكي مەن دە سەڭدەي تەڭسەلىپ، تاسقىندى اعىستىڭ قۇشاعىندا كەتە باردىم. قايدان شىعارىن، قايدا توقتارىن، قالاي اياق تىرەرىن ساياسات باسىنداعى جاندار سەزدى. ال، ءبىز ياكي مەن، ءوزىمنىڭ مىقتاپ ۇستاعان شارۋاشىلىق سالاسىنداعى تاجىريبەمدى جۇرگىزۋمەن بولدىم، سونىڭ، ياكي مال تۇقىمىن اسىلداندىرۋدىڭ پايدالى جاعىن زەرتتەۋمەن بولدىم. اكىمدىككە جولاعانىم جوق. ونىڭ ورنىنا جۇرىسكە ءتوزىمدى، كوزگە كورىكتى، شارۋاعا پايدالى قۇندى مال شىعارۋ جولى مەنىڭ قولىمدى دا بوساتىپ كورگەن ەمەس، ويىمدى دا باسقا نارسەگە بولمەدى، ءالى دە سول ارەكەت ۇستىندە ەڭبەكتەنۋدەمىن. مۇنى اۋىل ايماعى عانا ەمەس، بولىس قول استى، بولماسا ۋەزد قاراماعىنداعى حالىق تەگىسكە جاقىن بىلسە كەرەك. ويتكەنى ول تاجىريبە جۇرت كوزىندە ىستەلىپ كەلە جاتقان تاجىريبە. سونسوڭ مۇنداي ىستەر قاي ەلدە، قاي جەردە بولماسىن زەرتتەۋشى سەلەكسيونەردىڭ ءبىر عانا ايى ەمەس، جىلى دا ەمەس، ءبۇتىن ءومىرىن تۇتاس ۋىسىنان شىعارمايتىن، ينەمەن قۇدىق قازعانداي قيىن جۇمىس. سىزگە مۇنى ءتۇسىندىرۋدىڭ ماعان قاجەتى جوق. ويتكەنى ءبىلىمدى ازاماتتارعا ەسى كەتكەن جان عانا ەجىكتەيمىن دەپ اۋرە-سارساڭ بولاتىنى دا دالەلدى كەرەكسىتپەيدى، — دەدى.
— ا، قۇنىسكەرەي جونىندە؟..
— مەن ايتتىم عوي، ازامات تەرگەۋشى، ونى ارقانداۋلى اتتاي مەنىڭ توڭىرەگىمە شىر اينالدىرىپ جىبەرمەي جۇرگەن — بالا. مۇنىڭ تاريحى سىزگە ابدەن ءمالىم، — دەپ ىلە جونەلدى اقمەتشە تەرگەۋشىنىڭ الدىن وراپ. — ول كىسىنىڭ قايدا جۇرەتىنى، نە ىستەيتىنى تەرگەۋ ورىندارىنا ايقىن شىعار، ءبىراق ماعان قاراڭعى. ونىڭ مەندە، مەنىڭ وندا ءىسىم بولىپ كورگەن ەمەس. ايىندا، جىلىندا توڭىرەكتەپ كەلىپ كورىنەر-كورىنبەس ءبىر ەلەس بەرەدى دە جوق بولادى. ايتا كەتەتىن ءبىر جاي: وسى كۇنگە دەيىن اكىمدەردەن ءبىر ادام: «ءسىز قۇنىسكەرەيدى بىلەسىز بە؟» — دەپ سۇراپ كورگەن ەمەس. سوندىقتان: «سونداي ادامنىڭ ماعان سونداي جەگجاتتىعى بار ەدى»، — دەپ مەن جاق سالسام... كەلىسى دە كەلمەس، جۇرت نانباس تا ەدى. بۇل جەكە باستىڭ، ۇي-ىشىلىك سىردىڭ باسقا ەشكىمگە كەرەكسىز زاتتىڭ ءبىر قۇپياسى عوي.
اقمەتشە سويلەگەن سايىن، ويعا سياتىن نارسەنىڭ ءبارىن تاسقا تاڭبا باسقانداي ەتىپ دالەلدەگەن سايىن، تەرگەۋشى نازارى جاۋاپكەردىڭ اقىلدىلىعىنا اۋا بەردى. «وسى ءبىرىن-بىرى جالالاپ، رەتى كەلگەن شاقتا قارسىلاسىن ءبىرجولا جىعىپ الۋعا ۇيرەنگەن قازاق، ءالى باياعى ەسكى ادەتىنە باسىپ جۇرمەسىن. مىناۋ ءتۇبى پايدالى مامان بولۋى داۋسىز»، — دەگەن قورىتىندىعا كەلدى.
— سىزدەي وقىعان مامان ازاماتتار جاڭانى تەز قولداۋى كەرەك قوي، — دەپ قالدى ول، «سوۆەت زاڭى — قارالاۋ ەمەس، تاربيەلەۋ» دەگەن تۇپ-تىرەككە سۇيەنىپ.
— ءسىز ءادىل ايتاسىز. قولداۋى كەرەك... وقىعان ازاماتتار جاڭانى مىقتاپ قولداۋى كەرەك. الايدا، مەن كوپ نارسەگە تۇسىنبەيمىن، — دەدى اقمەتشە اقىرىنداپ قانا، جۇپ-جۇمساق ۇنمەن. — ادام ءتۇرلى. ونىڭ سانا-سەزىمى دە ءتۇرلى: ياكي اركىمنىڭ ۇعىمى، پىكىرى، دۇنيە تانۋى ءار ساتىدا ەمەس پە؟ مىسالى مال باققان شارۋانىڭ وزىنشە كوزقاراسى بار. بولماسا بۇرىن داۋلەتتى بولعان ادام مەن جالشى بولعان ادامنىڭ ويى، ۇعىمى، ماقساتى باسقا-باسقا. بۇلار وكىمەت تارتىبىنە دە ءار ءتۇرلى كوزبەن قاراۋعا ءتيىس. ال، سولاردىڭ ءبارى تەپ-تەگىس سوۆەت وكىمەتىن قابىلداي سالادى دەۋ قيىن، ءبىراق قابىلداۋى كەرەك دەپ ويلايمىن. بۇل ءۇشىن سول وكىمەتتىڭ ارتىقشىلىعىن كوزىمەن كورىپ، قولىمەن ۇستاۋى قاجەت شىعار، ال بۇعان ءبىراز ۋاقىت كەرەك بولادى عوي دەپ تۇسىنەمىن. بىردەن كوممۋنيست بولىپ تۋعان، ءاپ دەگەننەن سوۆەتشىل بولاتىندار دا بار بولار، الايدا ۋاقىت — باستى شارت سياقتى.
— ءوزىڭىز شە؟ ءوز باسىڭىز؟ — دەدى كۇلىمسىرەپ، ارىقشا تەرگەۋشى. — كوممۋنيست پارتياسىنا تىلەكتەس بولۋ جولى ۇزاق جول دەپ ويلايسىز با؟
— ءوزىم جۇرتتان وزگە جان ەمەن. ۇيرەنۋگە ۇزاق ۋاقىت، تاجىريبە الارلىق ۇيرەنەرلىك مەرزىم كەرەك. مەن: «كوممۋنيست بولعىم كەلەدى» دەسەم، سەنبەۋشىلەر دە تابىلار، بىردەن مۇنداي ۇلكەن يدەياعا كوشۋ، ءبىز سياقتى جاسى بار، ويلانۋدى، سالىستىرۋدى قالايتىن ءومىر تاجىريبەسى بار جاندارعا وڭايعا دا تۇسپەس. بۇل ۇزاق جول دەپ بولجايمىن...
مۇنان كەيىن ەكەۋى دە ۇندەمەي ءبىراز وتىرىستى. اقمەتشە ساقالىن اقىرىنداپ سيپاپ قويىپ، تەرگەۋشىنىڭ جۇزىندەگى جىلى قۇبىلىستى، ۇنىندەگى جۇمساقتىقتى، ءتىپتى «كوممۋنيست پارتياسىنا تىلەكتەس بولۋ جولى ۇزاق جول دەپ ويلايسىز با؟» دەگەندەگى ەزۋ تارتقانى — جاقسىلىق نىشانى دەپ ءتۇسىندى. ول قاتەلەسكەن جوق ەدى. كوپتى كورگەن، ادامنىڭ ىشكى قۇبىلىسىن سىرتقى وزگەرىسىنەن اڭعارىپ ۇيرەنگەن بۇل تاجىريبەلى ادام الدىنداعى جاننىڭ قىبىر-قيمىلىنا دەيىن بەزبەنگە سالىپ وتىرعان. ورتالىققا جازعان قورىتىندىسىندا تەرگەۋشى: «بۇرىنعى پراۆيتەل، ءبىراق كوپ جىل بويى سەلەكسيونەرلىك ىسكە اۋىسقان تاجىريبەلى عالىم. اسىل مال تۇقىمىن شىعارعان (تۇيە مەن جىلقى تۇقىمىن). الاشوردانىڭ باتىس ۋالاياتىنا اتامان مارتىنوۆتىڭ بەرگەن قارۋ-جاراعىن جەتكىزگەن دەگەن ايىبى 1920 جىلى قازاق دالاسىنداعى بۋرجۋازيالىق ۇلتشىلدارعا بەرگەن وكىمەت كەشىرىمىنە جاتقان، ءقازىر قازاقستان ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ «اۋىلدى سوۆەتتەندىرۋ جايلى» دەگەن قاۋلىسى بويىنشا ەسەپكە الىنعان 700 باي-بەكتەردىڭ ءبىرى ەسەپتەلەدى»، — دەپ جازعان. وعان جاۋاپ تا كەلگەن ەدى. بۇدان وزگە قوسىمشا جازا بەلگىلەنبەگەنىنە تەرگەۋشى دە ىشتەي ريزا ەدى. ويتكەنى «700 ءۇي» قازاقستاننىڭ ءوز ىشىندە عانا ورىن وزگەرتپەك، ال، «اسا ءقاۋىپتى» دەگەندەرگە «وزگەشە شارا» قولدانىلماق قوي. نەگە ەكەنى بەلگىسىز، بۇل تەرگەۋشى اقمەتشەنىڭ «700»-گە عانا ىلىككەنىن قالاپ ەدى.
— قازاقستان وكىمەتىنىڭ شەشىمى بويىنشا ءسىز رەسپۋبليكانىڭ باسقا ءبىر وبلىسىندا ماماندىعىڭىز بويىنشا قىزمەت ىستەيسىز، — دەدى.
اقمەتشە سەلت ەتتى، ءبىراق قوزعالا ءتۇسىپ بۇل توسىن سەزىمدى تەرگەۋشى كوزىنە شالدىرمادى. بۇل شەشىمگە ول قاتتى ريزا بولسا دا، ىشكى قۇبىلىسىن بىلدىرمەي، دەل-سالداۋ ۇنمەن:
— ول باراتىن وبلىسقا قاي شامادا جۇرگىزبەكسىز؟ — دەپ سۇرادى.
— ونى ءوزىمىز الدىن الا حابارلايمىز، ۇي-ىشىڭىزبەن، ياكي قىزىڭىزبەن دايىندىق ءىسىن اقىلداسۋعا بىزدەن رۇقسات، — دەدى تەرگەۋشى.
— مۇنىڭىزعا كوپ راقمەت، ازامات تەرگەۋشى، — دەپ اقمەتشە باسىن ءيدى.
اقمەتشەنىڭ شامالاۋىنشا حاكىم ءجۇنىسوۆ، تاعى باسقا تەرگەۋ ورىندارىنىڭ ىسىنە قانىق قىزمەتكەرلەرى ون سەگىزىنشى جىلعى الاش وكىمەتىنە قارۋ جەتكىزۋ جانە ون جىل بويىنا قۇنىسكەرەيگە استىرتىن تىلەكتەستىگى ءۇشىن ەڭ كەمى ون جىل لاگەر بەرگىزەر-اق دەپ قورقىپ ەدى. ءقازىر «وسى قاۋىپتەن ساقتاپ قالعان ءبىر ءتاڭىرىنىڭ ءوزى» دەپ ءبىلدى. ول ىشتەي: «راحمانى كوپ راقمەت! اللا، قۇدىرەتىڭە ريزامىن!» — دەدى. سونسوڭ كامەراعا الىپ كەتۋگە كەلگەن باقىلاۋشىنى كورىپ.
— ازامات تەرگەۋشى! ادىلدىك پەن ادامگەرشىلىكتى ەجەلدەن ەتەك-جەڭى كەڭ ورىس حالقىنان عانا كۇتۋشى ەدىم. ءسىز سول حالىقتىڭ قارا قىلدى قاق جارعان ۇلى ەكەنسىز. مەنىڭ حالىق يگىلىگىنە ارناعان عىلىمي تاجىريبەمدى سوزا بەرۋگە مۇمكىندىك بەرگەنىڭىز ءۇشىن تاعى دا مىڭ دا ءبىر راقمەت، — دەدى.
تەرگەۋشى ۇندەمەدى. ول تەك اقمەتشە شىعىپ كەتكەننەن كەيىن:
— كورىپ جۇرگەن كوپ جانداردىڭ ىشىندەگى ءارى ءبىلىمدى، ءارى وي تەرەڭدىگى وزگەشە ادام ەكەن، — دەپ باسىن شايقادى.
2
الىبەك جەڭگەسىن كوشىرىپ اكەلۋگە جىمپيتىعا كەتكەن كۇنى اياق استىنان ءبارى وزگەرىپ كەتتى.
ءبىر جاعىنان اعاسىنىڭ رەنجىمەگەنىنە قاتتى ريزا بولىپ، ەكىنشىدەن، و باستان گۇلجيھانمەن ەكەۋىنىڭ قوسىلۋىنا تىلەكتەس مەڭدىقىزدىڭ كەلۋىنە وتە-موتە قۋانىپ كەتىپ، الىبەك قىزعا:
— جولى بولار جىگىتتىڭ جەڭگەسى الدىنان شىعادى، مەڭدىقىزدار وسىندا كەلەدى، ءوزىم بارىپ كوشىرىپ اكەلەمىن. ساعان دا، ماعان دا اقىلىن ايتىپ جانى قالمايتىن جەڭگە بۇل ساپارىمنىڭ ءساتتى اياقتالۋىنا جاردەمدەسەدى. گۇلجيھان، بۇل قۋانىشىمدى سەن دە قۇپتايسىڭ عوي؟! — دەپ، الىبەك ءتۇنى بويى شىرماعان كۇدىكتى ويلاردى ءبىرجولا سەرپىپ تاستاعانداي بولدى.
ول قىزدى قۇشاقتاپ ءسۇيىپ، بارىنە دە بەرىك بولۋعا، قايعىرماۋعا، الداعى باقىتتى كۇندەردى جارقىن بەينەمەن قارسى الۋعا، اۋىر كەزدىڭ اۋىر مەحناتىن ەرلىكپەن جەڭۋگە دەم بەرگەندەي، ەڭ ءتاتتى، ەڭ كىرشىكسىز سوزدەرىن لەكىلدەتە باستاپ ەدى. قىز دا وعان تومەن قاراپ مۇڭايا تۇسسە دە، قارسى جاۋاپ قاتپاپ ەدى.
— جولىڭ بولسىن، بارىپ قايت. امان-ەسەن مەڭدىقىزدى الىپ كەل، تىلەكتەس عازيز جان عوي، — دەدى دە قويدى.
الىبەك ونى تاعى دا قۇشتارلانا ءسۇيىپ، ات-اربا دايىنداپ پاتەرىندە كۇتكەن اعاسىنا اسىعىپ ەدى.
ال، بۇل جاستىق ومىرىندەگى ەڭ ءبىر ءساتتى ساعاتتان كەيىن، تۇسكە تاياۋ قىزى جاتقان ءوزىنىڭ ورالداعى ەسكى پاتەرىنە اقمەتشە جەتىپ كەلدى. قىزىنىڭ دا قۋانىشى قوينىنا سىيماي كەتتى، قىزدان كەيىن كوپ زامان دامدەس بولعان ابىستايدىڭ دا توبەسى كوككە جەتكەندەي بولدى.
— ادامعا قاستىق ەتپەيتىن، ىزگى تىلەكتى جانداردى ءبىر اللانىڭ ءوزى قولدايدى. مىنە، ەندى قۇتىلدىڭىز كىرىپتارلىقتان، قايىرى بولسىن، اقمەتشە ابزي. قۇداي عۇمىر بەرسىن. گۇلجيھاننىڭ قىزىعىن كورسەتسىن، — دەدى ايەل باتا قىلىپ.
ءسويتتى دە، اقمەتشەنىڭ حال-جايىن تىنىققاننان كەيىن سۇراۋ ءۇشىن، ايەل ونىڭ ءازىر مونشاعا ءتۇسىپ جۋىنۋىن، تازا كيىم كيىپ، ءشاي ءىشىپ، ءۇي تاماعىن جەۋىن، ءسويتىپ «راحاتلانۋىن» قامسىز ەتتى.
اقمەتشە ابىستايعا العىس ايتىپ، ايتقانىن ورىنداپ بۇرىنعى تىرشىلىگىن قايتا قولعا الا باستادى. ول وتىرا قالىپ حات جازدى، ونى كونۆەرتكە سالىپ جانە تەلەگرامم تەكستىن جازدى.
— گۇلجيھان، — دەدى ادەتىنشە ساقالىن جۇمساق ساۋساعىمەن ءبىر سيپاپ ءوتىپ. — ءومىر ۇزاق، جول قيىن. ونىڭ ۇزاقتىعىنا دا، قيىندىعىنا دا ادام كونەدى. كونبەسكە شاراسى دا جوق. سونىمەن بىرگە ەر قادامىن اڭداپ بيسۋعا، ءاربىر ءىسىن ويلاپ ىستەۋگە، اقىلعا سالىپ ىستەۋگە ءتيىستى. مەن مىنا كىرىپتارلىقتا وتىرعان كۇندەرىمدە كوپ نارسەنى قايتا قاراپ، قايتادان زامان ىڭعايىمەن ارەكەت ەتۋگە بەل بايلادىم. الدىمەن سەنىڭ وقۋىڭ جايلى. بۇگىن سەن ساراتوۆقا ءجۇرىپ كەت. پوەزبەن جەتى-سەگىز ساعاتتىق جول. مەن ءقازىر سەنى قارسىلاپ الىڭىز دەپ سونداعى تىلەكتەس، بىلەتىن ادامعا تەلەگرامم سوعامىن. قارسىلاسا جاقسى، ەگەردە ءبىر سەبەپتەرمەن قارسىلاي الماي قالسا، وندا مىنا ادرەسپەن سول كىسىنىڭ ۇيىنە بار. ول كىسى اۋىل شارۋاشىلىق ينستيتۋتىنىڭ پروفەسسورى تۋلايكوۆ دەيتىن كىسى. مەنىڭ حاتىمدى تاپسىر. وعان سەنى ساراتوۆتىڭ مەديسينالىق ينستيتۋتىنا تۇسىرۋگە، سوندا وقۋعا جاردەمدەسىڭىز دەپ سۇرادىم. عالىم ادام. مەنىڭ سىرلاسىپ جۇرگەن، اقىلداسىپ جۇرگەن ادامىم. ول قولدان كەلگەنىن اياماس دەپ ويلايمىن. ال، ءوزىمدى بۇگىن-ەرتەڭ جەتىسۋعا جۇرگىزەدى. مىنا ورالدان، ورال گۋبەرناسىنان جەتپىس شاقتى ادامدى جەر اۋدارۋعا قاۋلى شىقتى. سونىڭ ءبىرى مەن. ءبىزدى جيناپ، قىزىل ۆاگونگە وتىرعىزىپ، اسكەري كونۆويمەن جەتكىزبەكشى. سوندىقتان مەنى ازىرگە ءبارىبىر سەنەن بولەك اكەتەدى. بۇعان سەن قايعىرما، ەگەردە وقۋعا تۇسەتىن بولساڭ، وندا ساراتوۆتا قالا بەر... قىس كانيكۋلعا كەلەرسىڭ. مەن ورنالاسقاننان كەيىن حال-جايىمدى ايتىپ تۋلايكوۆتىڭ ادرەسىنە حات جازارمىن. ءتۇسىندىڭ عوي، گۇلجيھان؟!
گۇلجيھان ەكى كوزىن اكەسىنەن الماي تىڭداپ ەدى، باسىن يزەدى دە، مىرس ەتتى...
— جىلاما. سەن جىلاساڭ، سەنىڭ جىلاعانىڭدى كورىپ مەنىڭ كوڭىلىم بوساسا، كولدەنەڭ كورگەن ادامدار نە دەر!
قىز قويا قويدى. ول، ءتىپتى ءتۇسى قۋقىلدانىپ، ءوزىن-وزى ۋىستاپ قىسىپ العانداي، تۇيىلە قالدى. ونىڭ ءۇنى دە بەرىك شىقتى.
— پاپا، مەن ءبارىن دە ورىندايمىن. قام جەمە، — دەدى.
باسقا ەش نارسە ايتپادى. تۇستەن كەيىن «شەگەن قۇدىقتان» اكەلگەن ساندىقشانى اشىپ، اقمەتشە بىرەر ءجۇز سوم اقشا الدى دا اۋزىن قايتا بەكىتتى... اقشاسىن قىزىنا ۇستاتتى.
— پروفەسسوردىڭ ءۇيى تاپ وسى پاتەردەي سەنىمدى. كەرەگىنشە جۇمساي بەر... كەرەك كەزدە ماعان دا اۋدارارسىڭ.
ساندىقشا سالعان چەموداندى قولىنا الىپ، گۇلجيھان پوەزعا ءمىنىپ ساراتوۆقا ءجۇرىپ تە كەتتى...
3
كەشكە ىمىرت جابىلا ابىستايدىڭ قاراعاي قاقپاسىنا اربالى ادام كەلىپ تىرەلدى دە، ىزىنشە قىزىل ناردىڭ «ماڭق» ەتكەن ماڭعاز داۋىسى ىلەسە شىقتى. اسپالى شامدى جاقتىرماي قارا كولەڭكەلەۋ بولمەدە اقمەتشە ويعا شومىپ وتىر ەدى، نار داۋسىنان ول سەلك ەتە ءتۇستى دە، ورنىنان قالاي تۇرىپ كەتكەنىن ءوزى دە بىلمەي قالدى. جالما-جان تەرەزەگە ۇمتىلدى. بۇل بولمەنىڭ تەرەزەلەرى اۋلانىڭ ىشىنە قارايتىن ەدى، ال، بيىك قاقپانىڭ سىرتىنداعى نار كوزگە تۇسە قويمادى، تەك قانا اۋلادا جۇرگەن ابىستايدىڭ:
— ەي، اللا، تۇيەمەن كەلگەن الگى مالاي ما الدە، — دەگەن داۋسى ەستىلدى جانە ونىڭ قاقپاعا قاراي جۇرگەن قاراسىنى ەلەستەدى.
ءسوز بار ما! نار داۋسى! كادىمگى قىزىل ناردىڭ. ونىڭ اتاقتى قىزىل نارىنىڭ. جازدىگۇنى قۇنىسكەرەي جەگىپ، وسى جاققا كەلىپ ەدى وسىنداي نارمەن. جەگىپ جۇرگەن تورت-بەس ناردىڭ بىر-بىرىنەن ايىرماسى بار ما؟ ءبارى قىزىل. ءبارى باۋىرىنان جاراعان. ءبارىنىڭ داۋسى دا بىردەي. ءبىر قاراعاندا وزدەرىن دە، داۋسىن دا ەشكىم ايىرا الارلىق ەمەس. جالعىز عانا ءوزى ايىرادى. ورتانشى نار. ۇشەۋى دە ءبىر ارۋانادان تاراعان. كىشىسىنەن ورتانشىسى قوڭىرلاۋ، ورتانشىسىنان ۇلكەنى قوڭىرقاي. ال داۋسى: كىشىسىنىڭ داۋسى نازىگىرەك. ءوزىنىڭ شىعارعان اسىل تۇقىمى عوي.
اقمەتشەنىڭ جۇرەگى شىمىرلاپ كەتكەندەي بولدى دا، ازدان كەيىن ءجيى-جيى سوعا باستادى. ول مۇنى سەزىپ قانا قويعان جوق، جۇرەكتىڭ سوققان دىبىسىن قۇلاعى دا شالدى.
ادەت كۇشتى. قانشاما تولقىسا دا، جاي قالىپتا قالسا دا، ايتار ءسوز دەستەلەنە باستاعاندا ونىڭ ساۋساقتارى، ەرىكسىز، سۇلۋ قارا ساقالدى ءبىر ءسۇزىپ وتەدى. ال، بۇل جولى سۇزبەدى دە، سيپامادى دا. ساۋساقتار ساقالعا جەتەر-جەتپەستە الدەنەنى جۇلقىپ قالعانداي بولدى. ءوزى شوشىپ كەتتى، ونىڭ ويىنا: «ساقالىمدى جۇلىپ المادىم با؟» — دەگەن جامان ىرىم ساپ ەتتى. جوق! سابىرلى اقمەتشە، بۇل جولى دا، ۇشقىر سەزىمگە جول بەرمەدى. ول كەرى شەگىندى...
— اقمەتشە ابزي، گۇلجيھاننىڭ ەلگە جىبەرگەن الگى مالايى... ادىلبەك كەلدى، — دەپ ابىستاي جالما-جان شام جاقتى.
— بىلەم، ابىستاي. گۇلجيھان ايتقان. ناردىڭ داۋسىنان تانىدىم... راقمەت. شام جاققانىڭىز جاقسى بولدى. ءۇيدىڭ ءىشى قاراڭعى تارتىپ ەدى...
ءبىراق، شام جارىعى ونىڭ جۇزىندەگى وزگەرىستى بىردەن بايقاتقانداي ەدى. اباقتىدا از وتىرسا دا ونىڭ ءوڭى كورەر كوزگە سولعىن تارتقان-دى. ال ءقازىر قاراقوڭىر اشاڭ ءجۇز قۋقىلدانىپ جۇرە بەرىپ ەدى. ول تەز ويىن دا، بويىن دا جيناپ الدى. بوستىق، السىزدىك، كەرەك كەزدە وي مەن قيمىلدى شىرمايتىن دارمەنسىزدىك ونىمەن ۇزاق جولداس بولىپ كورمەگەن، ءتىپتى مۇنداي نارسەلەر ونىڭ سۇيەگىنە بىتپەگەن دە شىعار!
ويدا جوق جەردەن اقمەتشەنىڭ جۇرەگىن تولقىتىپ جىبەرگەن، كوپ جىل بويى باعىپ-قاعىپ وسىرگەن مالدىڭ تاتتىلىگىن كەنەتتەن كوڭىلگە قۇيعان، كوپ سۋرەتتەردى كوز الدىنا الىپ كەلگەن، كۇرت قوپارىلعان ءومىرىن كولدەنەڭ تارتقان نار داۋسىنىڭ اششى اسەرىن تەز جەڭدى، ويلى سوزگە، كەلگەن جىگىتتىڭ سىر-سيپاتىنا كوشىپ كەتتى.
— شامالاۋىمشا، بۇل كەلگەن جاس جىگىت ادامشىلىعى مول، ءجون-جوسىقتى جاقسى بىلەتىن بالا. اكەسى مارقۇم اقىلدى، قايراتتى، قاتارىنىڭ الدى بولعان كىسى ەدى. بايتوللاعا بارىپ تاۋاپ قىلعان ىزگى جان ەدى، — دەدى ول ايەلگە كەلگەن ادىلبەكتى سىرتتان تانىستىرىپ.
— كوردىم. جاقسى مالاي. گۇلجيھان دا تانىستىرعان... مىنە، ءوزى دە كەلدى. جوعارى شىق، مالاي... ادىلبەك، جوعارى شىق. اقمەتشە ابزي — مىنا كىسى. سىزگە جيەن بولا ما؟ گۇلجيھاننىڭ ءاتيىسى؟ — دەدى ول ەسىكتەن كىرە باستاعان ادىلبەكتى قارسىلاپ.
— ۋا، جوعارى شىق، جوعارى شىق، كىشكەنە ناعاشى، — دەدى اقمەتشە بەينە ءبىر ەش نارسە كەزدەسپەگەن، ەشبىر جامانشىلىق، قيىنشىلىقتى كورمەگەن جانشا كۇلىمسىرەپ.
— اسسالاۋماعالايكۇم! — دەپ ادىلبەك اياڭداڭقىراپ كەلىپ اقمەتشەگە كورىستى دە، ونىڭ العان سالەمىن، ايتقان سوزدەرىن، تۇرىسىن، قوزعالىسىن، ءجۇز الپەتىن ويىنا مىقتاپ ءتۇيىپ الايىن دەگەن ادامشا قاراپ، ولشەپ تۇرىپ قالدى. الايدا امانداسۋدان ءارى ءبىرىن-بىرى بۇرىن كورمەگەن بۇل ەكەۋىنىڭ ءسوزى ورلەي المادى. ەل جايىن سۇراۋعا اقمەتشەگە ءارى اۋىر، ءارى كەلىسسىز كورىندى، ال تۇرمەدەن قالاي بوسانعانىن سۇراۋ ادىلبەكتىڭ ويىنشا ورىنسىز نارسە ەدى. دەگەنمەن ادىلبەك ازدان كەيىن ءسوز تاپتى.
— ەرتە-اق كەلىپ ەدىم. مۇنانايعا اكەلگەن مالداردى تەز جايعاستىرسام دا بەرەكەسىز ءبىر جاندارعا كەزدەسىپ، كەشكە دەيىن قاعاز-ماعاز دەگەن پالەسىمەن اينالىپ قالدىم، — دەدى.
«مالداردى تەز جايعاستىرسام دا» دەگەن ءسوز اقمەتشەگە تۇسىنىكتى ءسوز. جانە «جايعاستىرعانىنا» ىشتەي ريزا بولىپ قالسا دا، بۇعان دا ول جاۋاپ ءسوز قايتارا قويمادى.
— گۇلجيھان كورىنبەيدى، ءبىر جاققا شىعىپ كەتتى مە؟ — دەدى تاعى دا ادىلبەك.
وعان تۋرا جاۋاپ بەرمەي اقمەتشە:
— گۇلجيھاننىڭ ءقازىر جۇمىسى دا، جۇمىستان باسقا ماماندىق الۋ ماسەلەسى دە ءبىر باسىنا جەتىپ جاتىر... ءيا، شەشەڭ دەنى ساۋ ما، ادىلبەك؟ قارتايعان دا شىعار ول كىسى؟ — دەدى.
— ساۋ، اقا. قارتايادى عوي، جاسى كەلىپ قالدى... ءوز دەنساۋلىعىڭىز قالاي؟
— جاقسى، ازىرگە.
— جۋىنىپ، تاماق ءىشىڭىز، — دەدى ابىستاي ادىلبەككە. — اقمەتشە ابزي، ءشاي دايىندادىم.
ايەل بولمەدەن شىعىپ كەتىسىمەن ادىلبەك قوينى-قونىشىنان اقشا سۋىرا باستادى: بەشپەتىنىڭ ىشكى قالتاسىنان، شالبارىنىڭ جانە جەڭىل قارا ەتىگىنىڭ قونىشىنان ءۇش تۇيدەك تەكشەلەگەن چەرۆونەستاردى ءبىر جەرگە قوسىپ، قىرتىسىن جازىپ، باپتاپ، ازداپ تاراشتاي ءتۇسىپ، سونسوڭ ءسال ويلانىپ الىپ:
— ءۇش مىڭ جەتى ءجۇز قىرىق بەس سوم، اقا. گۇلجيھاننىڭ تاپسىرماسىن ءتاڭىر جارىلقاعىر الگى جولمۇحان پالۋان جارىم-جارتىلاپ ورىنداپ قويعان ەكەن. قالعان ءتورت بيە مەن جەتى ناردى بۇگىن مۇناناي بازارىنا الىپ كەلىپ ساتتىم. «قاعازى جوق» دەپ وسىنداعى ساۋداگەر اسان شاتاق شىعارىپ، ءبىراق مەنىڭ حاكىم ءجۇنىسوۆتىڭ ءىنىسى ەكەنىمدى بىلگەن سوڭ اۋزىن جاپتى. ساناپ الىڭىز. ساتىلماعان تەك مىنا جەگىپ كەلگەن نار مەن اياعى اڭساپ قالعان ءبىر كوك بيە. بيەنى ۇيگە تاستاپ كەتتىم. سوڭىنان ونى دا بىرەۋگە سوعىمعا وتكىزەمىن، — دەدى.
4
اقشا جايىپ تاستاي بەرۋدى سۇيمەيدى، مۇنى ادىلبەك جاقسى بىلەدى. كىمگە كىم سەنگەن! مال — كوز قۇرتى، اقشا ونان دا جامان... وعان كوز تىكپەيتىن، ونى تەكشەلەپ قالتاعا سالىپ، سونسوڭ سىرتىنان باسىپ-باسىپ قويىپ، مۇرتىن سيپامايتىن جان بار ما!
اقمەتشە بىردەن ۇمتىلمادى، ول ويلانىپ، اقشاعا قاراپ از تۇردى دا، قولىن ۇسىنباس بۇرىن:
— شىراعىم، مۇنىڭ... ەرلىك. مۇنداي زاماندا... جاقىنعا قول بەرۋ، ونىڭ مال-مۇلكىن جيناستىرىپ، ونى شاشاۋ شىعارماي ساقتاپ قالۋ كوپ ادامنىڭ قولىنان كەلە بەرمەيدى. بۇل شىن ەرلىك. ۇلكەن ادامشىلىق. باسقا نە دەيىن مەن، شىراعىم! — دەدى. سونسوڭ ول اقشانى ادىلبەكتىڭ قولىنان الىپ، كەرەۋەتتىڭ ۇستىنە قويدى. جاسىرمادى. سانامادى دا. مۇنداي سابىرلىلىعىنا قايران قالىپ، ادىلبەك وعان جاۋاپ قايىرۋدى ۇمىتىپ كەتتى.
— اقا، بۇل ەرلىك ەمەس. مۇنداي وپ-وڭاي عانا ىستەي سالاتىن، دايىن مالدى ساتىپ اقشاسىن الا قوياتىن نارسە ەرلىك بولسا، جۇرت شەتىنەن باتىر اتانباي ما! گۇلجيھان جۇمسادى، مەن باردىم. جاقىنعا جاقىندىق ءىس ىستەۋ بورىش قوي، — دەدى.
اقمەتشە وعان نازار سالماي تومەن قاراپ تۇرىپ ءسوزىن تىڭدادى.
— شىراعىم، جولدان شارشاپ كەلدىڭ، تىنىق. ۇيقىڭدى قاندىر. ەلىڭدە دە ىستەيتىن شارۋاڭ بار شىعار. ال، گۇلجيھان جيەنىڭ... ساراتوۆقا ءجۇرىپ كەتتى. سوندا وقۋعا ورنالاسپاق ەدى. سەندەرگە وقۋ كەرەك... ماماندىق وقۋدى كەزدەۋ كەرەك، — دەدى.
— مۇندا ەندى قايتىپ كەلمەي مە گۇلجيھان؟ — دەدى ادىلبەك شوشىپ كەتكەندەي.
— «ادامنىڭ باسى — اللانىڭ دوبى» دەيتىن جۇكەڭ ناعاشىم. تالاي كەلەر دە ورالعا... بالكىم كەزدەسەرسىڭدەر دە، كىم بىلەدى. ەگەر دە گۇلجيھان...
اقمەتشە ويلانىپ قالدى. ونىڭ ايتار ءسوزى كورىنە ءتىل ۇشىندا قالعانداي بولدى... «گۇلجيھان تاعى دا» «شەگەن قۇدىققا» جۇرەر بولسا، سەن جاردەمدەسەرسىڭ. ول جەردە ۇلكەن بايلىق قازىناسى قالدى قىزىمنىڭ»، — دەمەكشى ەدى ول. ءبىراق، بۇل جولى ايتا الماي بوگەلىپ قالدى. مۇنىڭ ورنىنا:
— ...حات-حابار بەرە قالسا، كەرەك جەردە كومەگىڭدى اياماسسىڭ، — دەدى.
مۇنان كەيىن ول سىرتقا قاراي بەت الدى.
ادىلبەك ايتار ءسوزىن ۇلگەرىپ ايتا الماي قالدى. ءبىراق ول «ەرتەڭ تاعى سويلەسەرمىز» دەگەن ۇمىتكە يەك سۇيەدى. ويتپەسە اشا ءتۇسۋ كەرەك ەدى: «حات-حابار بەرە قالسا، كەرەك جەردە كومەگىڭدى اياماسسىڭ» دەگەن نە ءسوز؟ قانداي كومەك كەرەك؟ حات-حاباردى قايدان جىبەرەدى گۇلجيھان؟ «بالكىم كەزدەسەرسىڭدەر»، — دەيدى. جۇمباق. ءبارى جۇمباق! «سەندەرگە وقۋ كەرەك! ماماندىق وقۋدى كوزدەۋ كەرەك!» ارينە، ۇلكەن وقىمىستى بولساڭ... اقمەتشەدەي مامان بولساڭ...
ادىلبەك اۋلا ىشىندە، ءوزى جەگىپ كەلگەن كوك اربانىڭ ۇستىندە، اۋىلداعىداي جۇمساق كوك ءشوپتىڭ ۇستىندە جاتىپ ۇزدىك-ۇزدىك ويلاردىڭ اراسىنا سۇڭگىپ بارا جاتقانداي بولدى. ول ۇيىقتاپ كەتتى...
5
قاتتى ۇيقىدا جاتقان ادىلبەكتى اقمەتشە وياتتى. كۇن ساسكە ءتۇس بولىپ قالعان.
— ادىلبەك، تۇر، شىراعىم. مەن جۇرەيىن دەپ جاتىرمىن...
كوزىن اشىپ، قايدا جاتقانىن ەسىنە تۇسىرۋگە تىرىسقان ادىلبەكتىڭ ەڭ الدىمەن كورگەنى قارۋلى ميليسيونەر بولدى. نە ەكەنىن، تاعى نە بولىپ قالعانىن تۇسىنە الماي، اقمەتشە مەن ميليسيونەرگە كەزەك قاراعان جاس جىگىتكە اقمەتشە ەندى تۇسىندىرە باستادى.
— مىنا كىسى ءبىزدى جەتىسۋعا اپارىپ تاستايتىن جىگىتتەردىڭ ءبىرى. ءقازىر تەز تەمىر جول ستانسياسىنا جەتۋ كەرەك. سەن تۇيە جەگىپ اپارىپ تاستاساڭ قالاي بولار ەكەن، جيەن؟
— جاقسى. اقا. جاقسى. اپارماعاندا... — دەپ ادىلبەك ساسقالاقتاپ، بەتىن دە جۋماستان لاپاس استىنداعى ءشوپ جەپ تۇرعان تۇيەسىن جەگە باستادى.
بۇل اربا ازىرلەگەنشە ۇيدەن قوس چەمودانىن، بۋعان كورپە-جاستىعىن كوتەرىپ اقمەتشە دە، ابىستاي دا شىعىپ كەلە جاتىر ەكەن. ادىلبەك جالما-جان اقمەتشەنىڭ قولىنداعى جۇكتى ارباعا سالدى، ابىستايعا جاردەمدەستى.
— بۇل قالاي بولدى، اقا؟ اپىرىم-اي، كۇتپەگەن جەردەن... مەن بۇلاي بولادى دەپ ويلاعان جوق ەدىم...
بالانىڭ سوزىنە اقمەتشە بىردەن جاۋاپ قايتارمادى. ول جۇگىن ارباعا سالعان سوڭ، ابىستايمەن قول الىسىپ قوشتاستى دا ارباعا ءمىندى. ميليسيونەرگە:
— وتىرىڭىز، وتىرىڭىز، مىنا جەر جايلىراق شىعار، — دەپ اربانىڭ جۇكسىز، قالىڭ ەتىپ ءشوپ سالعان الدىڭعى جاعىن كورسەتتى. ءسويتتى دە؛ — ال شىراق، ادىلبەك، كانە ءمىن. وسى كوشەمەن تارتا بەر. باعزالدى بىلەسىڭ عوي قاي جاقتا ەكەنىن؟ — دەدى.
اربا جۇرە بەرگەندە:
— اكمەتشە ابزي، حاپا بولماڭىز، جۇگىڭىزدى سوڭىنان ءوزىم جىبەرەمىن. بالكىم گۇلجيھان دا كەلىپ ۇلگىرەر، — دەدى قولىن كوتەرىپ بۇلعاي تۇسكەن ابىستاي...
— اقاڭ اقىلدى عوي. اقاڭ قايدا جۇرسە دە ءبىر باسىنىڭ قور بولماۋىن كوزدەر. مەن وعان يمانداي سەنەم. انا سورلى، نادان، ساسىق بايلاردى ايتسايشى قابىل سياقتى. مالدان وزگە ۇيىندە جيھازى دا جوق... ال، اقاڭنىڭ قۇدايعا شۇكىر ساندىقشاسى... — دەپ قالدى جاس جىگىت بايقاماي.
ول ابىستايمەن قىز جونىندە اشىڭقىراپ اقىلداسقىسى كەلىپ ەدى، ءبىراق ابىستاي تەرەڭ سىر ايتا المادى. ادىلبەك:
— گۇلجيھان كەلسە ماعان تەز حابار ەتسىن، ابىستاي. مۇنداعى زاتتارىن ورنالاستىرۋعا كومەكتەسەتىن ادام كەرەك قوي، — دەدى.
— كىم ءبىلسىن، كەلەر-كەلمەسىن. ءايبىرى ءبىزدا تۇرا بەرەدى. ابزي حابار ەتسە وزىنە جىبەرەمىز.
گۇلجيھاننىڭ كەلەر-كەلمەسىن، اقمەتشەنىڭ ەندى قايتىپ ورالار-ورالماسىن، ارينە ەشبىر ادام ءبىلۋى مۇمكىن ەمەس، مۇنى ادىلبەك الداقاشان سەزگەن. سوندا دا ءۇمىت دۇنيەسى، وكىنىشتى كوز جازىپ قالۋ ونى تەبىرەندىرە بەردى.
كۇزدىڭ كۇنىندەي تۇنەرىپ ادىلبەك نارىن جەكتى دە، ابىستايمەن قوشتاسىپ شىعۋعا ۇيگە كىردى.
— ابىستاي، مەن كەلەسى جۇمادا قالاعا كەلەتىن شارۋام بار، كورگەنشە ساۋ تۇرىڭىز. گۇلجيھاننىڭ حابارىن ءسىز ارقىلى الارمىن، حوش! — دەدى.
— حوش، حوش، ادىلبەك!
ۇيدەن شىعا بەرگەندە قاقپادان كىرىپ كەلە جاتقان الىبەكتى كورىپ، ول باسپالداقتىڭ ۇستىندە قوزعالماي تۇردى دا قالدى.
الىبەك! كادىمگى الىبەك! كۇلىپ كەلە جاتىر! ويىندا ەش نارسە دە جوق، ءماز-مايرام ادامنىڭ كەيپى بار.
— ءادىل، سەن دە كەلىپ قالدىڭ با؟ ءۇي ءىشى امان با؟
ول ءىنىسىن قۇشاقتاماقشى بولىپ ۇمتىلا ءتۇسىپ ەدى، ادىلبەك كەرى شەگىنىپ قاباعىن قارس جاپتى.
— مۇنى نە دەيدى؟ توي وتكەن سوڭ... داڭعىرا! — دەي مە؟!.
— ءادىل... نە دەيسىڭ؟ قانداي توي وتكەن سوڭ؟..
ءىنىسىنىڭ تۇنەرگەن جۇزىنەن جانە وڭمەنىنەن يتەرمەلەگەندەي، بۇل سۋىق لەپتى سوزىنەن ول ءبىر سۇمدىقتىڭ بولىپ قالعانىن سەزە باستادى. ەجەلدەن ءبىر-بىرىنىڭ كوز قاراسىنان دا نە ويلاعانىن ۇعىسا قوياتىن ەگىز قوزىداي تەل وسكەن بۇل ەكەۋى ءسال ۋاقىت تۇسىنىسە الماعان جانشا بوگەلىپ قالدى. سونسوڭ بۇرىننان ەركىن سويلەپ، بيلەپ-توستەۋگە بەيىم وسكەن كىشىسى اعاسىنا اششى ءتىلىن قاداي سويلەدى.
— قانداي توي وتكەن سوڭ، دەپ سۇرايسىڭ با؟ قانداي توي بولۋشى ەدى سەنىكىنەن باسقا! سەنىڭ تويىڭدى تويلاپ بولىپ، باتاسىن وقىپ، داستارقانىن، مىنە جيناپ، جۇرگەلى جاتىرمىن...
— سەن دۇرىستاپ ءجونىڭدى ايت... قاشان كەلدىڭ ەلدەن؟ گۇلجيھان ۇيدە مە؟ ەندى قاي جاققا جۇرگەلى جاتىرسىڭ؟
ادىلبەك تە اعاسىنىڭ ءقازىر عانا الماتىدان كەلىپ تۇرماعانىن ەندى بايقادى.
— ءوزىڭ قاشان كەلىپ ەدىڭ؟
— ەكى كۇن بولدى.
— ەكى كۇننەن بەرى قايدا ءجۇرسىڭ؟
— جىمپيتىعا بارىپ مەڭدىقىزدى كوشىرىپ كەلدىم.
— سولاي دە! مەڭدىقىزدار دا وسىندا كەلدى مە! وندا ەكەۋىڭدى دە جيەن اتاڭ كۇتە المادى. بۇگىن جۇرگىزىپ جىبەردى... جۇرە قويعان ءجون. ازىرشە ۆوكزالدان كەتە قويماعان شىعار...
الىبەك ەسىك الدىنداعى زابەل تاقتاعا وتىرا كەتتى...
ادىلبەك ونىڭ مۇشكىل حالىن كورىپ اياعانداي بولدى. «الىستان ىزدەپ كەلۋىن كەلگەن، ءبىراق باياعى ءبوز سولپىق قالپىندا اۋزىن اشىپ بوسقا جۇرگەن عوي. كەلگەننەن سوڭ قالىڭدىعىمەن سويلەسىپ اڭگىمەنى ءبىر جەرگە تۇيمەي مە ەكەن. ە، دارمەنسىز «بەيشارا-اي!.. بۇل گۇلجيھانمەن سويلەسە دە الماي قالعان شىعار...»
— كەلگەنىڭە ەكى كۇن بولسا، گۇلجيھاندى كورىپ سويلەسكەن شىعارسىڭ. ول ساعان وقۋعا جۇرەتىنىن ايتقان جوق پا ەدى؟
— جوق.
— قايدا وقيتىنىن؟
— جوق.
— وندا ەندەشە ەش نارسەنىڭ دە باسىن اشا الماعانسىڭ. ءاي، ءوزىم دە سولاي دەپ شامالاپ ەدىم.
— دۇرىستاپ ايتسايشى، قايداعى وقۋ؟ اكەسىمەن بىرگە كەتكەن جوق پا؟
— وقۋعا جۇرەتىنىن ايتپاسا، باسقاسىن ەستىگەن شىعارسىڭ؟
— سەنىڭ قالاي اكەلگەنىڭدى، «شەگەن قۇدىققا» بارعاندارىڭدى، اكەسىنىڭ تۇتقىندا ەكەنىن ءبارىن دە ايتتى. باسقا اڭگىمەنى اقاڭنىڭ الدىندا سەن كەلگەن سوڭ ايتپاقشى بولىپ ۇيعارىپ ەدىك...
— الماتىعا الىپ كەتۋدى مە؟
— ەگەردە اقاڭ ماقۇل تاپسا...
ادىلبەك ءسال ويلاندى دا باسىن شايقادى. سونسوڭ اعاسىنا وكپە ارتقانداي قىنجىلىپ سويلەدى.
— مەنەن ءبىلىمىڭ ارتىق. كورگەنىڭ كوپ. ءبىراق ەبىڭ جوق. باتىلدىعىڭ دا... جوق. ەكەۋمىزگە قاتىندى انا حاكىم ءجۇنىسوۆ الىپ بەرمەيدى. ويتكەنى ونىڭ ۇعىمىنشا بۇل وتكەن زاماننىڭ سالتى: قالىڭ مال بەرۋ، قۇدا ءتۇسۋ، كەلىنشەكتى كورۋ، ۇزاتىپ اكەلۋ، جيھازىن تۇگەندەۋ... وسى سياقتى تولىپ جاتقان ەسكى سالت بىزگە لايىق ەمەس دەسەدى. ول ءوز سالتىمەن ءجۇرسىن. وعان قارسىلىق جوق. ال، سەن ءوزىڭنىڭ جاقسى كورگەن ادامىڭدى الۋعا قاقىڭ بار عوي. ەلدە «سۇيدىم-كۇيدىم» دەپ جاتىر عوي كومسومولدار. سەن نەگە سولاي ەتپەيسىڭ؟ الداقاشان الماتىعا الىپ كەتەتىن قىز ەدى. كوزدەن تاسا بولعان سوڭ اكەسى دە، سەنىڭ مىقتى اعاڭ دا اڭگىمەنى قىسقارتاتىن ەدى. وسىنىڭ ءبىرى جوق. ىسىڭە جىنىم كەلىپ، باردىم دا قىزدى اناۋ-مىناۋىنا قاراماي الىپ كەلدىم. «اكەمە جولىقتىر»، — دەدى، — اكەسىنە جولىقتىردىم. «ەلگە الىپ بار» دەدى، — ەلىنە الىپ باردىم. ءتىپتى اكەسىنە دە، وزىنە دە جەتكەندەي جاسىرعان قازىناسىن قازىپ اكەلىپ بەردىم، مالىن اقشالاپ اكەسىنىڭ قالتاسىنا سالدىم. وسىنىڭ ءبارىن رەتتەگەندە، سەنىڭ كەلىپ الىپ، كەلىنشەگىڭدى قولىنان ۇستاپ الىپ جەتەكتەپ جۇرمەي، جىمپيتىعا جونەلگەنىڭ نە؟ حاكىم ءجۇنىسوۆ سەمياسىن كوشىرە الماي قالار دەپ قورىقتىڭ با؟ قۇدىرەتتى پروكۋرور ءبىر ميليسيانى جىبەرسە، مەڭدىقىزدى الدىنا سالىپ الديلەپ تە كەلەر. قىزىق جىگىتسىڭ. ەندى مىناۋ: گۇلجيھان ساراتوۆقا وقۋعا كەتكەن. اقمەتشەنى پويىزعا مىنگىزىپ اپاراتىن جەرىنە الىپ كەتتى. مەنىڭ بايقاۋىمشا... تۋرا سولاي دەۋ قيىن... ءبىراق، مەنىڭ كوڭىلىم قارا قاشىپ تۇر: سەنى اعاڭ دا الداعان بولا ما دەيمىن. ول ۋاقىت وزدىرىپ، سەنى اناۋ-مىناۋمەن اينالدىرۋ ساياساتىن قولدانباعاي!
— الداعانى ما سوندا مەنى؟
— كىم بىلەدى؟.. باسىندا-اق اعاڭ سەنىڭ بۇل قىزعا ۇيلەنۋىڭە كونگەن جوق. بۇل جونىندە ماعان جەلكەسىن كۇجىرەيتتى. ايەلىنە دە ۇرىسقان شىعار. ءبىراق، «مەن دە ءجۇنىستىڭ بالاسىمىن» دەدىم، «اكەمنىڭ قوسقان، باتا قىلعان ءىسىن ورىنداۋ بورىشىم» دەدىم. شاۋىپ الاتىن كىسى جوق مەنى بۇل ءۇشىن. وسىعان قاراعاندا جانە ءوزى ايداپ جىبەرگەن كىسىنىڭ قىزىن قالاي دا الدىرماۋعا تىرىسپاسا! «الدادى» دەپ كىنالاۋعا دا كوپ دالەل كەرەك، ارينە... ال، اقاڭ: «گۇلجيھانعا دا، ساعان دا ماماندىق وقۋىن وقۋ كەرەك» دەدى. ونىڭ اقىلى — اقىل-اق. گۇلجيھان اكەسى سياقتى ءبىلىم السا — كەرەگى سول عوي. سوندىقتان الدىن الا بولجايتىن اقاڭ زار ەڭىرەتىپ قىزىن كونۆويمەن ايداتپاي، ءوز بەتىمەن ءجۇرىپ ىسىلسىن دەپ وقۋعا اتتاندىرعان شىعار. قانداي وقۋعا كىرەتىنىن، ادرەسى قالاي ەكەنىن مەن بىلمەيمىن، ويتكەنى بۇل جونىندە مەنىمەن اقىلداسقان جوق. مەن تۇگىل سەنىمەن دە اقىلداسا قويماس ەدى... جالعىز-اق كەشە اقاڭنىڭ: «گۇلجيھان قايدا؟» — دەپ سۇراعانىمدا: «ونىڭ جۇمىسى كوپ قوي، شىراعىم. وقۋعا ورنالاسۋ وڭاي ءىس ەمەس، ورنالاسا قالسا جوعارى دارەجەلى ءبىلىم الىپ شىعۋ ونان دا قيىن. تاۋەكەل دەپ ساراتوۆقا جىبەردىم»، — دەدى دە قويدى. ال، مىنا ابىستاي بۇگىن «گۇلجيھان ەندى قايتىپ ورالعا كەلە قويماس!» — دەگەندى ايتادى. ەندى نە ىستەيسىڭ؟
كوڭىلى كوتەرىلىپ شالقىماعان كەزدە الىبەك اۋزىن اشپايتىن ەدى. ىشىنە سىيماي اقتارعان ءىنىسىنىڭ بار ءۇمىتتى ءبىر-اق ۇزەرلىك، وزەك ورتەرلىك ءسوزى ونى جانىشىپ، ەزىپ جىبەرگەندەي بولدى. باسى بىردەن تومەن سالبىراپ كەتتى. كوز الدىنا قاپ-قارا تۇمان قاپتاپ كەتكەندەي، بار دۇنيە قاراۋىتىپ جۇرە بەردى. نە دەمەك؟ نە ايتپاق؟ «راقمەت، ءادىلجان، ءبارىن دە ورىنداعان ەكەنسىڭ، ءبىراق ءوزىم وقساتپادىم!» — دەمەك پە!.. ول تەك قانا:
— ءوزىم دە بىلمەيمىن ەندى نە ىستەرىمدى. ماعان ەندى ەش نارسە دە قالعان جوق... الماتىعا قايتۋ عانا قالدى... — دەپ كۇبىرلەدى.
— الماتىعا قايتۋ قيىن جۇمىس بولماس... انا جالعىز كەتكەن گۇلجيھاندى تاۋىپ الۋ قيىن بولار. ءبىراق ءوزىڭ قايرات كورسەتپەسەڭ، سەن ءۇشىن باسقالاردىڭ باسى اۋىرا قويماس... — دەپ جىگەر بەرگەندەي بولدى ادىلبەك.
ول ءىنىسىنىڭ بۇل سوزىنە قۇلاق قويمادى.
— قوش! مەن اۋىلعا كەتتىم. جۇمىس كوپ. مامام جالعىز. مەڭدىقىزعا دا سالەم! ءبىرىمىز قىزىن ىزدەپ كەلىپ، ءبىرىمىز پويىزعا شىعارىپ سالىپ اقمەتشەنىڭ سوڭىنان جۇرگەنىمىزدى كورسە، اعاڭ تاعى رەنجىر. مەن ولارعا سوقپاي-اق ءجۇرىپ كەتتىم، — دەدى ادىلبەك وعان.
جەتىنشى تاراۋ
1
قوسشى كەدەيلەر جينالىسا قالدى.
اۋدان باسشىسى تۇگىل، اۋىلناي شاقىرىپ جاتىر دەسە دە ۇيمەلەي تۇسەتىن حالىق، بۇل جولى ەركەك-ايەلى، بالا-شاعاسى قالماي كەلدى. اسىرەسە، «اقمەتشەنىڭ ۇيىنە جينالسىن!» دەگەن سوزگە وزگەشە ءمان بەرگەندەي. ءوزارا اڭگىمە الدىمەن ءۇي توڭىرەگىندە بولدى.
— شىركىن-اي، اقاڭ دا ءۇيدى سالدىرا بىلگەن-اۋ. ءاستى-ۇستى تەگىس قاراعاي، جارى كۇيگەن كىرپىش، ءىشى تەكەدەگى باي نوعايدىڭ ۇيىندەي ادەمى. سەيىل، سەن بىلەسىڭ عوي، وسى ۇيگە قانشا قارجى جۇمسادى ەكەن اقاڭ؟ — دەدى جاڭاباي دەيتىن ورتا جاسقا كەلگەن پىسىق شارۋا.
ەتى ءتىرى، ءجون-جوسىق بىلەتىن، سوزگە دە شەبەر سەيىل تامسانا ءتۇستى.
— ءسىز، قانشا قارجى شىعاردى ەكەن دەيسىز، ال، مەن وسى ۇيگە كىم قوجايىن بولىپ قالار ەكەن دەپ، سونى ويلاپ وتىرمىن.
— ونى قاراباي اتكوم ايتار. ول بىلەدى عوي. جينالىس اشاتىن سول كىسىنىڭ ءوزى دەسەدى. ۇيدەن باسقا جەگەتىن كولىك، تولىپ جاتقان قۇرال-سايمان دا بار.
— قاراباي اتكوم كەلسە، تاعى ءبىر جاڭالىق اكەلگەن شىعار. بىرىگىپ جەر جىرتىڭدار دەمەسە؟
— بىرىگىپ جىرت دەۋىن دەر... سوندا قالاي بولعانى، باس باسىمىزعا دەستەلەپ ءبولىپ الىپ جىرتامىز با؟ الدە اۋەلى جىرتىپ الىپ، سوڭىنان بىردەي ەتىپ بولىسەر مە ەكەنبىز؟
— سەن دە قىزىق سويلەيسىڭ، جاكە، ارتەل ءبولۋ دەگەندى مەن بىلاي تۇسىنەمىن: اناۋ ميۋالى سايدان ارعى جوندى تۇتاسىنان جىرتامىز. قارىزعا العان تۇقىمدى سەبەمىز. شىققان ەگىندى ورىپ-جيناپ الامىز. سونسوڭ باستىرامىز. قانشا استىق تۇسەدى، سونى قانشا ءۇي بولسا سونشاعا بولەمىز. ەلۋ پۇتتان تيە مە، ءجۇز پۇتتان تيە مە، بەلگىلى بولادى. ەگىن ءبىر جەرگە الا، ءبىر جەرگە قۇلا شىعۋى مۇمكىن. سەن ءبولىپ الىپ جىرتقان جەرىڭنەن ەكى ءجۇز پۇت استىق جيناسام، وندا تەگىستىك، تەڭدىك قايسى؟ باياعى بىرەۋ باي، بىرەۋ كەدەي بولىپ شىعادى ونىڭ ءتۇبى...
جاكەڭ ويلانىڭقىراپ وتىردى دا، كورشىسىنىڭ بۇل بىرلەستىك ارەكەتىنەن ءمىن تاپتى.
— سەيىل، سەن ارينە كوپ بىلەسىڭ. ءسوزىڭنىڭ ماعىنالى بولۋى سول بىزدەن كوپ بىلگەندىكتەن. سونىمەن بىرگە، مەن سەنىڭ ءسوزىڭدى ميعا ولاي سالىپ، بۇلاي سالىپ توڭكەرىستىرىپ كورگەنىمدە، ءبىر جەرى ءشۇبا تۋعىزادى. ول ءشۇبا تۋعىزاتىن جەرى مىناۋ: ايتالىق، ءقازىر مىنا ون جەتى قوسشى مۇشەسى بولىپ بىرلەستىك قۇردىق. انا مۇقامەتشين مالىنان تيگەن سەگىز تۇيەنى، ەكى تەمىر ساباندى، ءۇش تىرمانى جانە باسقا قامىت، سايمان، اربا بۇرگەندەردى ورتاعا سالىپ بىرلەستىك مۇلكى ەتتىك.
ەرتەڭ جەر جىرتتىق. سەنىڭ ايتقانىڭداي: وردىڭ، جينادىق، باستىردىق، ۇشىردىق، سونسوڭ بولىستىك. ايتالىق جەتپىس-سەكسەن پۇتتان استىق ءتيدى، ون جەتى ۇيگە.
سوندا سەن ايەلىڭ مەن ەكەۋىڭ جۇمىس ىستەدىڭدەر. مەن ەكى بالاممەن بىرگە باسى-قاسىندا بولىپ ەڭبەك ەتتىم. ال انا تۇرماعامبەت ءبىر ءوزى عانا جۇمىس ىستەيدى. ويتكەنى ايەلى دىمكەس، جۇمىسقا جارامايدى. ءۇي شارۋاسىنىڭ وزىنە دە زورعا دەپ جارايدى. كوكىرەك اۋرۋ، ءىلميىپ اياعىن ارەڭ باسادى. سوندا دەيمىن-اۋ، تۇرماعامبەت تە جەتپىس-سەكسەن پۇت، سەن دە ايەلىڭ مەن ەكەۋىڭە جەتپىس-سەكسەن پۇت، ءۇش كىسىنىڭ ەڭبەگىنە مەن دە جەتپىس-سەكسەن پۇت الامىن با؟ مۇنىڭ قاي جەرى تەگىستىك، تەڭدىك؟ مەن دە تۇسىنبەيمىن...
ءوزارا اڭگىمە قاراباي كىرىپ كەلگەننەن كەيىن سۋ سەپكەندەي بولدى.
— اقاڭنىڭ ورنىنا وتىرار ما ەكەن؟ — دەپ بىرەۋ كۇڭك ەتىپ ەدى، جۇرت وعان جاۋاپ بەرمەي، ەسىكتەن كىرگەن قاراباي كوزەيەۆكە قاراي قالىستى.
قاراباي وتىرمادى. ءبىرى ساكىگە، ءبىرى ورىندىقتارعا، ال، كوپشىلىگى جۇرەسىنەن ەدەندە وتىرعان ادامداردىڭ ءبىر شەتىن الا ول تەرەزە الدىنا قاراي ءوتىپ كەتتى. اقمەتشەنىڭ ۇلكەن قارا ستولىنىڭ جانىنا توقتاپ، كەلگەن كۇيى وتىرعاندارمەن تۇرەگەلىپ تۇرىپ لەبىز قاتىستى.
— امان-ەسەن بولارسىڭدار، اعايىندار؟!...
— شۇكىر، قارەكە!
— شۇكىر، ازىرگە...
— ءوزىڭىز دە امان-ساۋ ءجۇرسىز بە؟
— ...ال، اعايىندار، — دەدى ول، جۇرت سابىر تۇتا باستاعان كەزدە. — مەن سىزدەرمەن شارۋاشىلىڭ جونىندە اڭگىمەلەسەيىن دەپ كەلدىم. مىنە، ەندى ءبارى كوپتىكى — مىنا ءۇي دە، انا جىلقىلار دا، كەشە عانا وزدەرىڭ ءبىر جەرگە جيناقتاعان قامىت پەن دوعالار، تۇيەنىڭ ءيىن اعاشتارى، كوك اربالار مەن دۇرەجكەلەر، ەكى تەمىر سابان، ەكى تەمىر تىرما، ەكى ءشوپ ماشيناسى، تاعى دا تولىپ جاتقان تىرناۋىش، ايىر سياقتى ۇساق قۇرالدار. ال، وسىلاردى قوجايىننىڭ بەرىك قولى بولماسا جوعالتىپ الامىز. بۇگىن تۇندە بىرنەشە جىلقى ۇرلانىپ كەتتى. ەرتەڭ قانشا جىلقى جوعالاتىنى ءمالىمسىز. قۇرال-سايمان دا سول سياقتى. مەنىڭ ويىمشا: ارتەل بولىپ كۇش بىرىكتىرىپ جەر جىرتامىز دەپ «ءاۋ» دەسكەن قوسشى مۇشەلەرىنىڭ ءبىرىن باستىڭ، ءبىرىن ونىڭ ورىنباسارى، ءبىرىن ەسەپشىسى ەتىپ قويعان ماقۇل. سوندا قۇرال-سايمانعا دا، مال مەن مۇلىككە دە جاۋاپتى، بارلىق ىسكە دە جاۋاپتى وزدەرىڭنىڭ ادامدارىڭ بولادى. بۇعان قالاي قارايسىڭدار؟
— اتالى ءسوز، — دەدى جاڭاباي. — وتە ءادىل ءسوز. ءوز ىشىمىزدەن باستىق كەرەك.
— مەن دە جاكەڭنىڭ ءسوزىن قولدايمىن. قارەكەڭ ءدال ايتتى. جاۋاپكەرشىلىك بولماسا بەرەكە بولمايدى. مىسالى، مىنا ءوزىمىز وتىرعان ءۇي كۇتىم بولماسا، بىرەۋ يە بولماسا، ەرتەڭ-اق ەسىك-تەرەزەسى ۇڭىرەيىپ، بۇرىشى قۇلاپ، سىلاعى ءتۇسىپ، ىستەن شىعادى. مال مەن قۇرال-سايمان دا تاپ سونداي. كورىنگەننىڭ قولىندا كەتۋى مۇمكىن.
— دۇرىس-اق.
— دۇرىس.
— وندا قانە باسقارۋشىعا كىمدى كومەكشى، ياكي ورىنباسار ەتۋىمىز كەرەك؟
— جولمۇحانعا ورىنباسار، مەن مىنا سەيىل بولسا دەيمىن. سەيىلدىڭ قولىنان ورىنباسارلىق قانا ەمەس، ونان دا ۇلكەن، ونان دا زور ىستەردى ىستەۋ كەلەدى. ءبارىڭىز دە بىلەسىز، قوسشى كەدەيدىڭ ءسوزىن سويلەپ، جەرىن ءبولىسىپ، شابىندىق-ەگىستىك ماسەلەسىن باسقارىسىپ كەلە جاتقان وسى سەيىل عوي، — دەدى جاڭاباي.
وتىرعاندار شۋلاپ:
— دۇرىس.
— دۇرىس! — دەستى.
سەيىلدى ون جەتى ءۇي كەدەيدىڭ شارۋاشىلىعىن كۇيتتەيتىن باسقارۋشى جولمۇحانعا ورىنباسار ەتۋدى ماقۇلداستى.
مۇنان كەيىن قاراباي:
— اعايىندار-اۋ، وسى جىل بويى الگى قۇدايدان بەزگەن قۇنىسكەرەيدى قولعا تۇسىرە الماي يت-اۋرەگە ءتۇسىپ كەلدىك. اقىرى ول قانىشەر كومسومول حاتشىسىن اتىپ كەتتى. اقمەتشەنىڭ بۇگىنگى جوق بولىپ شىققان التى-جەتى جىلقىسىن قۋىپ كەتكەن دە سول. وسىنى قالاي ەتەمىز؟ ون جىل بويى قولعا تۇسپەي كەلگەن سەبەبى: ونى بايلار قولدادى، بيلەر دەمەدى، حازىرەت پەن مولدالار باتاگويى بولدى. ال، سول سوعىلعاندى ءبىز نەگە كورمەيمىز؟ كورسەك نەگە ونى حابارلامايمىز؟ حابارلاۋ عانا ەمەس، كوپ بولىپ سونى نەگە قولعا تۇسىرمەيمىز؟ الدە ول كەشەگى اقمەتشەدەن ارتىق پا؟ بۇل قالاي ءوزى؟ تۇندە وسى اۋىلعا بالاسى كەلىپ كەتكەن دەسەدى. ونىڭ كەلگەنىنە سوڭىنا ەرىپ كەتكەن ءيتى ايعاق. يت قانا ەمەس، باسقا دا دالەلدەر مول...
جۇرت تومەن قاراپ وتىردى دا، ازدان كەيىن عانا سەرپىلدى. قارابايدىڭ ءسوزى كىنالاعانداي اسەر ەتىپ، بارىنە دە ۇلكەن اۋىر وي سالدى.
— راس، — دەدى سەيىل. — نەگە حابارلامايمىز، نەگە ايتپايمىز، نەگە ۇستامايمىز؟ الدە ونى ۇستاۋعا ءبىزدىڭ ايلا-امالىمىز جەتپەي مە، كوپ بولىپ جابىلساق ءالىمىز جەتپەي مە؟
— قىرىپ كەتەدى...
— قويشى، جاكە. «قىرىپ كەتەدى، قىرىپ كەتەدى» دەپ ۇرەيلەنە بەرۋدىڭ ءوزى كەسىر.
— ويباي-اۋ، ۇسىنعانى قاتە كەتىپ كورمەگەن سۇر مەرگەن عوي.
— مەرگەندىگى راس، ءبىراق ونىڭ مەرگەندىگى ەمەس قول بوگەيتىن. ايايتىندار بار، — دەپ سەيىل سارسەنگە قاراپ ەدى، جۇرت سونىڭ كوزىن باعىپ وتىرعانداي، تەپ-تەگىس سارسەنگە باقتى.
سارسەننىڭ اقمەتشەگە باسقادان جاقىن ەكەنىن جانە تۇندە كەلگەن سۋىت ءجۇرىستى اتتىلى ونىڭ ەسىگىنىڭ الدىنا توقتاعانى ات زاڭداعانىنان بەلگىلى بولعانىن قاراباي دا ەستىپ كەلگەن. ادەتىنشە ءبىر جوتكىرىپ الىپ، ول:
— سەن، قوسشى كەدەي، باي تۋىسقانىڭا بۇرۋىڭدى قوي. وعان سەنىڭ جانىڭ اشىعانمەن، ونىڭ سەنى جارىلقاعانى شامالى.
— «ە-ھە-ھە»، — دەدى اتكوم اعاسى. — اقمەتشە ساعان جانى اشىسا مىنا دۇنيەنىڭ ءبىرقاتارىن ءبولىپ بەرەر ەدى عوي باياعىدان بەرى.
تومەن قاراپ وتىرعان سارسەن جالما-جان باسىن كوتەرىپ الىپ:
— ءبارى قاتە، قارەكە. مەن ەشكىمدى كورگەنىم دە جوق، ەشكىمگە جانىم دا اشىعان ەمەس. جۇرت تەك «وسى جاقىن اعايىنى» دەپ جورامالمەن ايتادى، نە دەپ قارعان دەسەڭ دە قارعانا الام. كورمەگەنىمە، بىلمەگەنىمە انت بەر دەسەڭىز، انت تا بەرە الامىن...
— جارايدى، جارايدى. انت تا بەرمە، جانىڭ دا اشىماسىن. كورسەڭ كوردىم دە، كورمەسەڭ كورمەدىم دە. مۇنان بىلاي قاراي وسىلاي بولسىن، كەلىستىك قوي؟
— ساداعاڭ كەتەيىن، قارەكە. نە ايتساڭ سونى ىستەيىن. تەك كۇيدىرە كورمەڭىز...
— وسى سارسەننىڭ وزىنە بەرسەڭدەر قايتەدى ەسەپ-قيساپ جۇمىسىن؟ مالدىڭ دا، دۇنيەنىڭ دە، ۇي-كۇيدىڭ جايىن دا ءوزى جاقسى بىلەدى عوي. سولاي ەمەس پە، ءا؟
— تاپ وسى دۇرىس ەكەن!
— وسىلاي بولسىن!
— تابىلعان اقىل. ونىڭ ءوزى ەسەپشى بولادى مال-مۇلىككە.
وسىنداي تۇيىنگە كەلىپ جانە اقمەتشەنىڭ ۇلكەن ءۇيىن «ورتاق ءۇي — كەڭسە» ەسەبىندە تۇرسىن دەپ ماقۇلداستى. سارسەن وعان باس-كوز بولادى دەستى. ءبىراق ۇيدى-ۇيىنە تاراپ بارا جاتىپ جاكەڭ مەن سەيىل ءوزارا شىنىن ايتىستى:
— «جانىڭ اشىماسىن» دەيدى-اۋ. سوندا دا بىرەۋدىڭ مۇلكىن يەمدەنۋ كۇپىرشىلىك سياقتى اۋىر كورىنەدى.
— ماعان دا سولاي كورىنەدى. ءتىپتى «بۇلىنگەن ەلدەن بۇلدىرگى الما» دەپ، وسىنىڭ ءوزى بۇيىرسا بولار ەدى...
2
ءبىر سوزىندە گۋبچەكانىڭ باسشىسى ءازىل-قالجىڭى ارالاس ششيتوۆقا:
— قوجاحمەتوۆ سەندەردى ويىنشىققا اينالدىرىپ جىبەرمەسىن. جاسىرىنباق ويناعان بالا سياقتى: «مەن مۇندامىن» دەپ حابارلايدى، سەندەر وعان شاۋىپ باراسىڭدار، ءبىراق ول جەردەن ونىڭ ءوزى تۇگىل ءىزىن دە تاپپاي قالاسىڭدار، — دەپ كۇلگەن.
ششيتوۆ وعان ءوزىنىڭ كوزى جەتكەن، ءبىراق بىردەن اۋىزىنا تۇسە قويماعان: «قازاق دالاسى دا، قازاق اۋىلى دا تەك جاسىرىنباق ويناۋعا جاراتىلعان. سۇڭگىپ كەتسەڭ قۇمىنان شىعا المايسىڭ، كىرىپ كەتسەڭ ورىستەگى مال مەن مالشىنىڭ اراسىندا قۇمنان دا جامان مالتىعاسىڭ. ونىڭ جۇرەتىن جەرىن، جاتاتىن جەرىن ءدال ايتاتىن ءبىر كەزەۋشى بولسايشى! «ويباي، ول بۇل جاققا كەلمەيدى!»، «ول جەم جاعىندا!»، «ول ساعىزدىڭ بويىندا...»، «ول تايسويعان بەتتە!» — دەيدى. بولماسا: «استاعپىراللا، ول پالەنى ايتا كورمەڭىز. بەتىن اۋلاق قىلسىن!»، «ونى قۇداي كورسەتپەسىن!» — دەپ ازار دا بەزەر بولادى»، دەگەن شىن سەبەپتەردى ايتپادى، مۇنداي بەلگىلى دالەلدەردى العا سالۋدى ءجون كورمەدى. ول تەك قانا:
— تەگىس سول بالەكەتتىڭ سوڭىندا ءجۇرمىز، — دەدى.
ءاجىعالي كەشكە دەيىن ءبىر حابار بەرمەي، تۇندەلەتىپ اۋىل سوۆەتكە جەتكەندە ششيتوۆ ونىڭ ءبىر سولەكەت ۋاقيعاعا كەزدەسكەنىن بايانداماي-اق ءبىلدى.
— قالاي كەتكەنىن بايقادىڭ با؟ تەك سونى ايتشى، — دەدى.
— اتىمدى اتىپ ءولتىردى. ءوزىم ءبىر... وعىم دارىماسا دا زارە-قۇتىن الدىم، سايدى بەتكە ۇستاپ جونەي بەرگەندە وقتى جاۋدىرىپ بەردىم. ءبىراق ءبورى توبەسىنەن كەتتى. ول — سايدا، مەن — قىردا، ول — زىتىپ بارادى، مەن — اتسىز قارا جاياۋ. تەك جۇگىرىپ اتىپ قۋىپ كەلەمىن. ءار جەردەن ءبىر قىلت ەتكەن ساي ىشىندەگى ادامعا وق داري قويا ما!.. — دەپ اعىزا جونەلگەن ءاجىعاليدى زورعا توقتاتىپ ەدى.
ششيتوۆ ءاجىعالي ءسوزىنىڭ ءدامدى ءتۇيىرىن ارشىپ جاتپادى.
— ۆاسيا ەكەۋىڭ تۋرا قوجاقمەتتىڭ ۇيىنە جەتىڭدەر. سەن باستايسىڭ. بىلەسىڭ عوي جۇرەر جولدى؟ باسقاسىن ۆاسيانىڭ ءوزى بىلەدى. تەز سۋسىندا دا ءجۇرىپ كەت، — دەپ بۇيىردى...
قۇنىسكەرەيدىڭ بايلاۋلى ءتۇپ قازىعى بولىپ كەلگەن ۇيىنە تەز جەتۋگە سەرىگىمەن ءاجىعالي قايتا اتتاندى.
ەل اراسىمەن اسىقپاي جەتەتىن بۇل ۇزاق جولعا ششيتوۆ تا شىقتى.
جالعىز بۇلار عانا ەمەس، تاپ سول كۇنى ورالدان دا اسكەر ءبولىمىن باسقاراتىن سمىشليايەۆ جىبەرگەن كىشكەنە وترياد جىمپيتىدان قاراتوبەگە بەت تۇزەگەن.
ششيتوۆتىڭ ويى — قۇنىسكەرەيدىڭ ءبىر مىقتى قازىعى اقمەتشەنى جەر اۋدارعاننان كەيىن جانە اينالىپ سوعاتىن باس سەبەپتىڭ ءبىرى قارشىعا سوڭىنان ەرگەن سوڭ بۇل جاققا ول ەندى قايتىپ ورالمايدى. گۋريەۆ پەن ورال: بىرىگىپ سوڭىنا تۇسكەنىن سەزگەن بۇل ەكى باسكەسەر ەندى ءۇي-ىشىن دە جەتەكتەپ كەتەر. سوندىقتان قاتىنى مەن بالاسىن اكەسىنە قوسا قولعا ۇستاي تۇرۋ كەرەك... — دەگەندىك ەدى.
3
ەكىنشى كۇنى، — دۇرىسى ەكىنشى ءتۇنى، — قوس اتتاپ تىنباي جورتىپ، اتتارى دا، وزدەرى دە سالىعىپ، قۇنىسكەرەي كۇن ۇياسىنان كوتەرىلە بەرگەن شاقتا كىشكەنە قاراسۋعا يەك سۇيەدى. بۇل — ەلى وتە سيرەك، ءبىر بۇيىردە «ءتۇن قاتىپ، ءتۇس قاشىپ» شارشاپ، تالىپ جەتكەندە جان سايا تابار جەر ەدى. ءتۇبى شۇڭعىل كىشكەنە قاراسۋ كوگىندە بۇلتى تۇراقسىز اڭىزاق جىلداردا دا سۋى سارقىلىپ قالماي، ال جاۋىندى جازدا توڭىرەگىنەن قۇسى مەن اڭى ارىلمايتىن قىزىل قۇماق سارى قاسقا دالانىڭ وڭاشا جاتقان حاۋىز-كاۋسارى. بۇرىن دا مۇندا كەزبە-جورتۋىلشى الدەنەشە رەت ايالداعان. ات بەلىن كوتەرىپ، بار ازىق سارقىلعانشا جانعا سابىر، تانگە تىنىس بەpiپ، كەلەسى اسۋعا دايىندالعان. بۇگىن دە سول مۇنان بىرنەشە جىل بۇرىنعى ادەتىنە كوشىپ قاراسۋدىڭ ارقا جاق بەتىندەگى قاشىق شىققان قارا جىڭعىلعا قاڭتارىپ ات باسىن بايلادى؛ ءوزى بوركىن، شەكپەنىن شەشىپ، سىلكىپ، تەپسەڭدەۋ جەرگە قويىپ، ءۇستىن شولاق مىلتىقپەن باستىردى. ۇزاق ۋاقىت جۇرەسىنەن وتىرىپ سۋ جاعاسىندا بەتى-قولىن جۋدى...
قارشىعا دا ونىڭ ىستەگەنىن بۇلجىتپاي تاكىرارلادى. ول سۋ جاعاسىنا جەتكەندە ارعى جاق بەتتەگى ەرتەڭگى ورگەن اڭدى كورىپ:
— اعا، كيىك! — دەپ ەلەۋرەي ءتۇسىپ ەدى، ءبىراق قۇنىسكەرەي وعان كوزىن دە سالماي:
— اتىڭدى قاڭتار، جۋىن! — دەپ قىسقا عانا بۇيرىق بەردى.
جۋىنىپ، جايلاسىپ بولعاننان كەيىن كەشەگىدەي جايداق اۋقات — پىسكەن ەت پەن قاتا باستاعان قالاش جەستى. ورىس قالاسىنان اكەلگەن سولدات قۇتىمەن قارشىعا تۇنىقتان سۋ الىپ ءشول باستى.
— بالا، — دەدى قۇنىسكەرەي ءبىرازدان كەيىن، توسەگەن تۇيە ءجۇن شەكپەنىنە قيسايىپ جاتىپ، — مىنا قىردىڭ استىندا ءبىزدىڭ ءۇي قالدى...
سوزىلا ءتۇسىپ قۇنىسكەرەي موينىن بۇرعان جاققا قاراپ ەدى، ءبىراق قارشىعا ەشبىر قىردى دا، قىر بەينەسىن كوزگە ىلىكتىرەرلىك ەشبىر بەلگى بەلدەردى دە كورە المادى. ءسويتتى دە اڭ-تاڭ بولىپ، موينىن كەرى بۇرىپ، ەندى اسىقپاي شاقشاسىن قاعا باستاعان «اعاسىنان» كوز الماي جاس جىگىت تە تىندى.
— ...ول قىر بۇل جەردەن كوزگە كورىنەتىن قىر ەمەس، ءبىر كۇن ۇزاعىنان جورتىپ جەتەتىن جەردە. وسى جەردە ءبىراز ايالداعاننان كەيىن سول ۇيگە سوعامىز. ءۇي بارىن بىلەسىڭ بە؟
— جوق، — دەدى قارشىعا جۇلىپ العانداي تاڭىرقاپ.
— ءبىراق تاڭىرقاۋمەن بىرگە ونىڭ جۇزىنە قۋانىش لەبى جۇگىرگەندەي بولدى. ول ءۇش كۇننەن بەرى وتە از ءتىل قاتىپ، بۇگىن عانا ۇزاق سوزگە بەت العان قاتال «اعانىڭ» لەبىزىن شاتتىق شىرايمەن، اسا ءبىر ريزالىق نيەتپەن تىڭدادى، ونىڭ وزىنە قاراي ەنتەلەي ءتۇستى.
— ...سول ۇيگە بارامىز. وندا جاسى جەتپىس بەسكە كەلگەن اتاڭ بار. قوجاقمەت دەگەن كىسى. ءىنىڭ بار... ەكى جاستا. اتى كەنجەعالي. اتاڭ كەنجەتاي دەيدى. سەنى... — قۇنىسكەرەي ءمۇدىرىپ قالدى. تاعى دا ناسىباي يىسكەپ، شامىرقانعانداي كوزىن جۇمىپ وتىردى دا، قايتا اشىپ، بالانىڭ بەتىنە قارادى.
— سەنى اتاڭ كورگەن جوق. كورگەننەن كەيىن نە دەيتىنىن ءوزى بىلەدى. قارشاتاي دەر مە، قارشىعاجان دەر مە، الدە باسقا ءبىر ات قويار ما، بىلمەيمىن. ەكىنشى شەشەڭ بار...
— ول ءۇي مۇنان قانشا جەردە؟
— ول ءۇي قانشا جەردە دەيسىڭ بە؟ ءبىرتالاي جەر. ايتتىم عوي ءبىر كۇندىك دەپ. جاقسى اتقا ءبىر كۇندىك... — ول اتتارعا قاراپ وتىردى دا، ءسوزىن سوزدى. — مىنا اتتارمەن ءبىر كۇندىك. جايىقتان ەكى كۇن، ەكى ءتۇن اسىپ، ەكى ءجۇز ەلۋ شاقىرىمداي جەر قاشىقتادىڭ. سوعان قاراي ەسەپتەي بەر. انا قۇبىلا بەت تايسويعان قۇمى، مىنا جاق بۇيرەكتى. سول تايسويعاندا، ەسپە قۇمنىڭ ىرگەسىندە. سولاردى الىپ شىعىپ ارال دالاسىنا، ونان ءارى قاراقالپاق دەگەن ەلگە اسامىز. سول جاققا بارعان سوڭ سەن — وقۋىڭ كەرەك. ساعان انا ۇستىڭە كيىپ كەلگەن سۇر شينەل جاراسادى ەكەن، بالكىم شينەلدىلەردىڭ وقۋىن وقىپ بىتىرەرسىڭ؟..
قارشىعا ۇندەمەدى. ول تەك قۇنىسكەرەيدىڭ ايتقان ءاربىر سوزدەرىندە ەرەكشە ماعىنا بارداي قادالا تىڭدادى، اسا زەيىن قويعان ءپىشىن كورسەتتى.
— ...سەنى اقمەتشە وقىتتى، بىلەمىن. ءبىراق اسا وقىمادىڭ. كوپ وقۋىڭ كەرەك. انا، الگى... — دەپ ءبىراز بوگەلىپ الىپ، قۇنىسكەرەي قارشىعانىڭ ويىن كوز استىمەن سىناپ ءوتتى. بالانىڭ شىن ىقىلاسىمەن تىڭداپ وتىرعانىن كوردى. — ...الگى پىركارول قاتارلى كوپ ءبىلىپ شىعۋ ماقسات — الىس ماقسات...
— قاراقالپاق، الىس پا، اعا؟ — دەدى قارشىعا.
— الىس!
— ول جەرگە قۋعىنشى بارا قويماس، ءا؟
— سولاي دەپ ويلايمىن. سوندا دا ايلا-امالسىز ءىس بىتپەس. بارىنە دە تاپقىرلىق كەرەك.
— جارايدى. قاراقالپاققا بارعان سوڭ وقۋعا كىرەمىن.
قۇنىسكەرەي بەتىن ەكىنشى جاققا بۇرىپ، ەندى سول جاق شىنتاعىنا سۇيەندى.
اقتابان سۋ جاعاسىندا الدەنەنى اڭدىعانداي باسىن جەرگە سالىپ جاتىر ەدى، ءبىر كەزدە وقشا اتىلىپ ورنىنان تۇرا سالا قىرعا قاراي شابا جونەلدى دە، قوس شاعىل شوكەسىنەن اسا ءتۇسىپ جەمىنە باس سالدى، ىلەسە «شىر» ەتكەن دىبىس شىقتى، يت مىسىقتاي زورماندى باسىن ەزە سىلكىپ-سىلكىپ جىبەرىپ جەرگە تاستاي بەردى. قايتا باس سالىپ قايتا سىلىكتى...
تۇرا جۇگىرگەن قارشىعا ونىڭ قاسىنا بارعاندا ول قىزىل قۇماق شولەيتتىڭ جالپاق دەنەلى قوڭدى اڭىن جۇمىستاپ تا تاستاپ ەدى...
— ۇلكەن بە ەكەن؟ — دەپ سۇرادى قايتىپ كەلگەن قارشىعادان قۇنىسكەرەي.
— ەركەك مىسىقتاي.
— ءوز تاماعىن ءوزى اسىرادى ءيتىڭ...
— اقىلدى حايۋان. كۇشىك كۇنىنەن وزىمە ۇيرەنگەن.
— ءبىراق ءبىزدى الگى ششيتوۆتىڭ قولىنا تۋرا تۇسىرە دە جازدادى.
— ولار ءىزىمىزدىڭ قايدا اسقانىن دا بىلمەي قالعان شىعار!
— ساسپا. تالاي كەزدەسەر...
سەگىزىنشى تاراۋ
الىبەك تاعى اسىقتى...
ەندى ونى الماتىسىنا جەتۋ، كوزگە تۇسپەي جاتىپ الۋ، وقۋدان وزگەنىڭ بارىنەن بەزۋ، ارتىق ۋاقىتىن تەك قانا ولەڭگە ءبولىپ، بارلىق شەردى ەندى قاعازعا عانا توگۋ ارمانى الىپ ۇشتى...
ول اعاسىنىڭ:
سەنى ەلەككە دەيىن ات-اربامەن اپارىپ پوەزعا مىنگىزىپ جىبەرەمىن، — دەگەنىنە بىردەن كوندى.
كوڭىلىندە: «ساراتوۆ ارقىلى كەلسەم بالكىم گۇلجيھان كەزدەسەر، — دەگەن ءبىر ءۇمىت جارق ەتكەندەي بولدى دا، ىزىنشە قايتا ءسوندى. — نە ءۇي ادرەسى جوق، نە كىرەر مەكتەبىن دە بىلمەيمىن. كىمنەن سۇراپ، قاي جەردەن ىزدەمەكپىن؟» — دەدى ول وزىنە-وزى.
جانە ساراتوۆ جولى ۇزاق جول، پوكروۆسكىدەن ءتۇسىپ پارومعا ءمىنۋ، ونان قايتادان پوەزعا وتىرۋ، رتيششيەۆو مەن كينەل، تاعى سونداي، ءبىر ءتۇسىپ، ءبىر ءمىنۋ، سارعايىپ پوەزد كۇتۋ... ۇزاق، ءبۇل جول وتە ۇزاق...
...سونسوڭ... اقىلداسار جاقياعا، قۇشاقتاسىپ جاتىپ سىر ايتىسار ورازالىعا جەتۋ. ولار نە دەر؟! ءۇمىتتىڭ ۇزىلگەن جەرى وسى ما؟.. جوق! ءتىرى جۇرسەم گۇلجيھاندى تاۋىپ الامىن! جىل ءوتسىن. مەيلى ونان دا كوپ ۋاقىت ءوتسىن. قالايدا مەن تابامىن! سۇيگەن جاردى تابامىن!
...ۋاعدالاسىپ ەدىك قوي. «پاپام الدىندا اقىلداسارمىز»... دەپ ەدى عوي. ءبىراق بۇعان دا كەسە كولدەنەڭ تۇردى. ويلاماعان سەبەپ...
كوكتەم كەزىندەگىدەي تاعى دا اربادا ءۇش ادام. تاعى دا اعايىندى قوس ءجۇنىسوۆ قاتار وتىر. ءبىراق قاستارىندا سۇلەيمەن جوق. كوڭىل اشار سۇلەيمەننىڭ جەلعابىز لەبىزى دە جوق. ەرىكسىز ەزۋ تارتتىراتىن اڭگىمەسى تاعى جوق...
اتتار دا الىپ ۇشپايدى. قوڭىر بۇلكىلمەن عانا كەلەدى. جەر باسپايتىن قاراكوكتەر ەمەس. جول دا باسقا. وندا دىمقىل توزاڭى كوتەرىلە ءتۇسىپ قايتا شوگىپ جاتاتىن كوكتەم جولى ەدى. بەتتى جەلپىگەن سامال، كۇزەن بەل قىراتتى قۇشاقتاعان ساعىم، مۇرىندى قىتىقتاعان جۋسان ءيىسى «ءجۇر، ءجۇر» دەپ تۇرعانداي. جانە الدا گۇلجيھان...
ءقازىر تەرەكتىدەن شىڭعىرلاۋعا اساتىن شاڭدى قارا جول بۇدىرى مول، سوقپاعى ءجيى، مازاسىز تاقىر تابان. اينالا جۇدەۋ: كوكتەمگى دالاپتاي قىردىڭ ءوڭى سولعىنداپ بوزقوڭىر دالاعا اينالعان. قوشقىل بەلدەردى دە بوز جۋساننىڭ ءبىر ءوزى قىمتاپ، بەزگەك بەت شىتىرمەن ادىپتەپ قويعانداي. قىراتتان قۇلاعان كوكجيەك جىلعالاردىڭ جاعالاۋى دا انت-سۋ ىشكەندەي قۋقىل. ساي قاباعىنداعى كوك كوبەلەكتەردىڭ دۋماندى بازارى الداقاشان كەيىن قالدى...
بارىنەن دە اۋىرى — گۇلجيھان كەيىن قالدى.
اربا ۇستىندە تومەن، جەرگە ءۇڭىلىپ كەلە جاتقان الىبەك سول قولداعى جايىق بەتكە قاراپ ەدى: الىستان كورىنگەن جاعا، جاعالاۋدى كومكەرگەن جال ورمان، ونان ارعى قالا، ءبارى دە ءارى قاراي قاشىپ بارا جاتقان سياقتى. ول جالما-جان باسىن كوتەرىپ الدى. ءبارى ارىلەپ بارا جاتىر: ورمان دا، سۋ دا، قالا دا. جالعىز-اق ماكاروۆتىڭ تيىرمەندەرى ادىرايعان كۇيىندە «قوش ايتىسىپ» قول بۇلعاپ تۇرعانداي.
الىبەك تاعى ۇندەمەي قالدى. «...نە ايتار؟! اعا جولى — داڭعىل! اعا كوڭىلى شارىقتاپ كەلەدى. اعا! ەلگە دە اعا! ءسوزىن جۇرت تىڭدايدى. ءبىلىمدى اعا، باسشى اعا! ولكەسىنە دە ريزا! وزىنە دە ريزا!»
«...وزىنە دە ريزا! ويتكەنى ءبىلىمدى. شارىقتاپ كەلەدى. ويتكەنى، كوڭىلى وسىڭكى. ال، مەن... مەن نەگە شارىقتامايمىن؟ ويتكەنى، جولىم اينالا شىرعال. دەگەنىمە جەتۋ — قولعا ىلىكپەيتىن عانا ارمان! شىرعال ەمەي نەمەنە، جازدىگۇنى: «جاقسى ات ءمىنىپ، جاقسى كيىنگەن جاس جىگىت قارا سيراق كەدەي بالاسىمەن سويلەسە مە؟ ول قاراشا ۇيگە ات باسىن تىرەر مە، الدىندا سەگىز قانات اق وردا تۇرعاندا؟ — دەپ كەكەتتى قوعاباي. — مەن جاقسى ات مىنسەم، جاقسى كيىنسەم، الىستا وقىسام، بۇل قىلمىس پا؟ الدە تەگى جاتتىڭ قىزى دا جات پا؟...»
— بالا، نە ويلاپ كەلەسىڭ؟ ەلىڭدى، جەرىڭدى قايتكەندە كوركەيەدى دەپ، ۇلكەن ءبىلىم الىپ، سول ءبىلىمىڭدى حالقىمنىڭ قايتكەندە كادەسىنە اسىرامىن دەپ كەلە جاتىرسىڭ با؟
الىبەك بۇل جولى دا تەك:
— ءىم-م، — دەپ قانا تىندى.
بۇل «ءىمنىڭ» ماقۇلداۋ دا، ماقۇلداماۋ دا ەمەس ەكەنىن حاكىم جاقسى سەزدى. ايتەۋىر ءبىر ءارى-سارى جاۋاپتىق ءۇن.
— اناۋ الدىمىزداعى اق سىرتتىڭ ارعى جاعى شىڭعىرلاۋ وزەنى. بۇل كادىمگى اۋزىمەن قۇس تىستەگەن بايماعامبەت سۇلتاننىڭ باسىن جۇتقان سۋ. اتىشۋلى سۇلتان-پراۆيتەل جونىندەگى اڭىزدى ەستىپ پە ەدىڭ؟ — دەدى اعاسى.
اڭىز دەگەن سوزگە قۇلاعى ەلەڭ ەتە ءتۇستى دە، ءبىراق ءالى دە سامارقاۋلاۋ ۇنمەن:
— جوق، ەستىگەنىم جوق، — دەدى ءىنىسى.
— ەستىمەسەڭ تىڭدا! — حاكىم كوتەرىلە ءتۇسىپ، فاەتوننىڭ ارقاسىنا سۇيەنىڭكىرەي وتىردى. — «ايشۋاقوۆ سۇلتان قۇدايعا قارسى اسىلىق ءسوز ايتقان، سول ءۇشىن ونىڭ ءتاڭىرى جازاسىن بەرگەن، دەيدى جۇرت. بۇل سوزدە ۇلكەن سىر بار. ومىردە بولعان ۋاقيعاعا حالىق ءوز ماعىناسىن بەرەدى، ءبىراق كەي كەزدە استارلاپ بەرەدى. ويلاڭقىراساڭ: «ءتاڭىرى جازاسىن بەرگەن» دەگەن ءسوز: كۇناكار جان سازايىن تارتادى، وزىنەن دە زور كۇشتىڭ الدىندا جازاسىن تارتادى»، — دەگەندىك. ول زور كۇش — حالىق؛ حالىق قالاماعان نارسەنىڭ ءبارى — ايىپ. «گۇناھي» دەگەن ءسوزدىڭ ءوزى قازاقشا «ايىپ» دەگەن ءسوز عوي. شەتتەن كىرگەن «گۇناھي، كۇناكار» دەيتىن سوزدەر...
الىبەك قۇلاعىن توسا قالدى. اعاسى ونىڭ بار ىنتاسى اڭىز تىڭداۋعا اۋعانىن جاقسى سەزدى.
— ...ماعىناسى زور سۇلۋ اڭىزدار تولىپ جاتىر. سونىڭ ەڭ ءبىر ادەمىسى... قالاي دەۋگە بولادى: باس جۇتپان قازالى جايعا قۇرىلعان اڭىز...
— تراگيچەسكيي.
— ...سولاي. تراگيچەسكيي ۋاقيعاعا قۇرىلعان بۇل اڭىز سول سۇلتاننىڭ ءولىمى جايلى.
جازعىتۇرىم سۇلتان پەتەربوردان ەلىنە قايتىپ كەلە جاتىر ەكەن دەيدى. قاسىندا قىرىق جىگىت نوكەرى بولسا كەرەك. رەسەيدىڭ ورماندى، وزەندى جەرىنىڭ بارىنەن ءوتىپ ەلىنە جەتكەندە شىڭعىرلاۋ تاسىپ جاتىر ەكەن.
شىڭعىرلاۋ تاسىعانمەن جايىق ەمەس،
بىزدەرگە ولەڭ ايتۋ لايىق ەمەس... —
دەپ كادىمگى جالعىز قىزى زاۋرەشتى جوقتاعاندا، مەدەتحاننىڭ ولەڭگە قوسقان شىڭعىرلاۋى. تاسىعاندا وتكەل بەرمەيتىن جايىقتاي بولماسا دا، ۇستىنەن تىركەسىپ سەڭ ءجۇرىپ، ەندەپ كەمەرىنەن اسىپ شالقىپ كەتكەن سۋ تورەنىڭ جولىن بوگەگەن. «مەنىڭ جولىما كەسە كولدەنەڭ تۇراتىن نە كۇش بار؟!» دەپ، مەنمەنسىگەن سۇلتاننىڭ كەۋدەسىنە نان ءپىسىپ كەلە جاتقان سياقتى. ويتكەنى شارۋانى جەر مەن سۋىنا يە ەتىپ، قارانى حان ۇلىنا تەڭگەرەمىن دەپ حان جاڭگىر مەن پاتشا وكىمەتىنە قارسى شىققان ەڭىرەگەن ەر ماحامبەت وتەمىس ۇلىنىڭ باسىن كەسىپ العانى ءۇشىن پاتشا اعزامنىڭ ءوز قولىنان گەنەرال-مايور اتاعىن الىپ، يىعىنا وقالى پوگون تاعىپ، ۇستىنە سارىالا شەكپەن كيىپ قايتقان ساپارى ەكەن. قۇدىرەتتى گەنەرال-پراۆيتەل سۇلتاننىڭ «ءتۇۋ!» دەسە تۇكىرىگى جەرگە تۇسپەيتىن كەزى، جۇرگەن جەرىن دۇبىرلەتىپ، كۇيمەگە ءمىنىپ قوڭىراۋلاتىپ، كولدەنەڭ كوك اتتىعا جولىن كەستىرمەي، «جەر ءامىرشىسى ءبىر ءوزىم» دەپ كەلە مە قالاي! الايدا دالا وزەنىنىڭ بۋىرقانىپ، ۇيدەي سەڭدەردى شوپاق قۇرلى كورمەي ءۇيىرىپ اكەتىپ جاتقانىن كورگەن نوكەرى:
— بايەكە سۇلتان، سۋدىڭ ءتۇسى سۋىق، قارقىنى قاتتى ەكەن. وسى بەتكە ءبىر كۇن ايالداپ، تاسقىن باسەڭدەگەن سوڭ وتسەك قايتەر؟ — دەسە:
— سۋدىڭ قارقىنىنان بايماعامبەت سۇلتاننىڭ قارقىنى كەم بولعانى ما؟ مىنىڭدەر قايىققا، سالىڭدار سۋعا ەسكەكتەرىڭدى، تارتىڭدار تۋرا ارعى بەتكە! — دەپ بۇيىرىپتى.
ءوزى قايىققا الدىمەن سەكىرىپ مىنگەن. حان قاھارلى پراۆيتەل زاھارى! سارىالا شەندى گەنەرال سۇلتاننىڭ بۇيرىعىن ەكى ەتۋ قايدا! جىگىتتەرى ەسكەككە قول قويعان...
حاكىم تاماعىن كەنەپ، ىنىسىنە كوز قۇيرىعىن تاستادى. سۇلۋ سوزگە ەلىكپە جىگىتتىڭ بار نازارى اڭگىمەدە ەكەن. «تۇنەرگەن بۇلت ىدىراپ، قاباعى جادىراي باستادى» دەپ ويلادى اعاسى. ال، ءىنىسى: «قالاي سۋرەتتەيدى! بۇل دا بايماعامبەت سۇلتانشا كوڭىلى اسپانداپ كەلەدى ەكەن. ايتپەسە، «كوڭىل شالقىماعان جەردە ءسوز دە شالقىمايدى» دەۋشى ەدى ءبىزدىڭ جاقيا...» دەپ ويلادى. ول، كورەر كوزگە سەرپىلە ءتۇستى، اڭگىمەنىڭ اياعىن تىڭداۋعا قۇشتارلاندى.
... — ەندەپ كەتكەن سۋدىڭ ەن ورتاسىنان ءولدىم-تالدىم دەپ تەڭسەلىپ، ىرعالىپ، اۋناقشىپ، تولقىپ جەتە بەرگەن قايىقتى ورتانىڭ سارقىراماسى ءۇيىرىپ الادى دا كەتەدى... ءوزىمىز دە تالاي كورگەنبىز ونداي اعىستى، قايىقتىڭ قايىعى، قايىقشىنىڭ قايىقشىسى الىپ وتەدى ونداي جەردەن. اسىرەسە، كوكتەمگى مۇز ءجۇرىپ، سارى الا سۋدى تۇبىمەن قوتارىپ ساپىرىلىستىرىپ جاتقان كەزدە زارەڭدى تاس توبەڭنەن شىعارادى. سۋ دەگەن ءتىلسىز جاۋدىڭ ءبىرى عوي، — دەپ حاكىم قالاي اسەر ەتكەنىن بايقاۋ ءۇشىن ىنىسىنە تاعى دا بۇرىلىپ قارادى. تۇنجىراپ كەلە جاتقان ستۋدەنتتىڭ ول بۇرىنعىدان دا جادىراي تۇسكەنىن كوردى. — ...ءسويتىپ، سارقىرامانىڭ زىكىر سالدىرارلىق، سۇيرەي جونەلگەن ارناسىنان ەسكەكشىلەرى الىپ شىعا الماسا كەرەك. جانە ونىڭ ۇستىنە قايىقتىڭ ءبىر باسى باتا باستاپتى دەيدى. «سالماقتىڭ اۋىرى قايىقتىڭ ارتىنا ءتۇستى مە؟!» دەپ سۇلتان باسىنا جىلجيدى، باسىنا جىلجىسا — ەندى تۇمسىعى باتادى. قايتا كەرى جىلجىسا — قايىق بوكسەسى سۋعا كومىلەدى. جىگىتتەرىندە زارە قالماسا كەرەك. «يا، اللالاپ!» ەسە تۇسەدى. تەڭسەلگەن جاقتان ەكىنشى جاققا قيسايىپ، «ءاۋپىرىم!» دەپ، سۋعا باتىپ باراتقان باسىنان قايىقتىڭ ەكىنشى باسىنا ىعىسا جونەلەدى. نە كەرەك ءىس قيىندىققا ۇشىرايدى. سۋعا كەتۋ ءقاۋپى ازىرەيىلدەي-اق تونەدى. «جىگىتتەر، مەنىڭ سالماعىم باستى بىلەم، مەن تۇسەيىن!» دەپ بايماعامبەت سۇلتان بەلىنە جىبەك بەلبەۋدى شارت بۋىنىپ، ەكىنشى ۇشىن ەكى مىقتى جىگىتكە ۇستاتىپ سۋعا سەكىرەدى. اتانداي ءىرى جانە سەمىز سۇلتان سۋعا «كۇمپ» ەتكەننەن كەيىن قايىقتىڭ باسى شورشىپ شىعا كەلەدى. ءبىراق «كۇمپ» ەتكەن بايماعامبەتتىڭ جىبەك بەلبەۋىنىڭ ۇشى عانا ەكى جىگىتتىڭ قولىندا قالسا كەرەك، قورعاسىنداي باتقان سۇلتاندى وپپا سارقىراما تاستاي باتىرىپ، اكەتكەن شۇڭعىما تۇبىنەن ەندى قايتىپ شىعارماي قويعان...
الىبەك باسىن شايقادى.
— قالعاندارى نە عىپتى؟
— ...قالعاندارى امان شىققان. اسقانعا توسقان! مەيماناسى اسىپ اسىلىق ءسوز ايتقان ايشۋاقوۆ تورەنى سۋ جۇتقان دەسەدى حالىق. ءبىراق، حالىقتىڭ كومەيىندە ول كەزدە ايتىلماي قالعان ءسوز بار ەكەن...
— ءيا؟
— ...ول: «بايماعامبەتتى حالىق قارعىسى اتتى! حالقىنىڭ سۇيەر ۇلى ماحامبەتتىڭ باسىن كەستىرىپ، پاتشادان بارىپ جاندارال شەنىن الدى! باتىردىڭ قانىن توكتىرىپ سارى الا شەكپەن كيدى! اقتىق — وشپەيدى، قارالىق — اعارمايدى!» دەگەن وسى شىعار...
— سەن، بالا، جابىقپا! — دەدى ارى-بەرىدەن كەيىن حاكىم الىبەككە بەلگىلى ءوزىنىڭ بايسالدى ۇنىمەن. — ومىردە ءبارى دە كەزدەسەدى: قايعىرۋ دا، قامىعۋ دا. ءتىپتى تارىعۋ دا كەزدەسەدى. ءبىراق سونىڭ ءبارى ۋاقىتشا نارسە...
«مىناۋ ءبىزدىڭ جاقيادان دا وتكەن فيلوسوف قوي، — دەدى ىشىنەن الىبەك اعاسىن كەكەتىپ. — وز باسىنا تۇسپەگەننەن كەيىن ءبارى دە وپ-وڭاي، ءبارى دە ۋاقىتشا كورىنەدى... ول قۇلاعىن تۇرە ءتۇستى، ءوزى شالقايىڭقىراپ فاەتوننىڭ ارقالىعىنا سۇيەنە وتىردى.
— ءيا، نە ايتپاق ەدىڭىز «ءبارى ۋاقىتشا» دەپ؟
— ...الەۋمەتتىك ۋاقيعالار دا ۋاقىتشا، جەكە باسقا كەزدەسەتىن جايلار دا ۋاقىتشا. ءتىپتى ماحاببات جايى دا... ونىڭ ورتەپ جىبەرگەندەي وتتى جالىنى دا ۋاقىتشا. ساعاتتاپ ۋاقىت وتكەننەن كەيىن، كۇندەر جىلجىعاننان كەيىن ونىڭ جالىنى دا باسەڭدەپ سالقىندايدى...
الىبەك باسىن شايقادى.
— ولاي بولماعان كۇندە ءومىردىڭ ءمانى دە بولماس ەدى...
— ءوزىڭىزدىڭ باسىڭىزعا تۇسپەگەننەن كەيىن ءبارى ءجاي انشەيىن، وتكىنشى نارسە سياقتى بولىپ كورىنەدى، — دەپ سالدى الىبەك اپتىعا سويلەپ.
— ءبارىمىزدىڭ باسىمىزدا دا بولدى. ءبىراق، ونى قايتەسىڭ ەجىكتەپ. ال، گۇلجيھان جونىندە ءالى... ۋاقىت بار عوي. وقۋىڭدى بىتىرگەنشە ول قايدا بارار دەيسىڭ؟!
مۇنان كەيىن الىبەك تە ۇندەمەدى، اعاسى دا ىشتەن تىنىپ ۇزاق وتىردى. سونسوڭ ول ىنىسىنە اقىل ايتتى.
— سەن، بالا، جابىقپا. ءومىر الدا. سەندەر ءبىلىم السىن دەپ جاڭا زامان مەكتەپ ەسىگىن اشتى. بۇرىن جاڭاشا وقىتاتىن باستاۋىش مەكتەبى دە قولمەن ساناعانداي قازاقستان جوعارى دارەجەلى وقۋ ورنىنا يە بولدى. اتا-بابا ارمان ەتكەن ۋنيۆەرسيتەتىن سەندەر ءۇشىن اشىپ وتىر. سونى ءبىتىرىپ ەرتەڭ ەلگە كەلگەندە تانىماستاي وزگەرىستەر بولادى. بىلەسىڭ بە، انا اقمەتشە، دابىل، قۋانايلاردى نەگە جەر اۋدارىپ جاتقانىمىزدى؟
— باي، بەكزات بولعان سوڭ شىعار.
— تەك قانا ول ەمەس. قاناۋدى جويۋ ءۇشىن. بايلىققا ءبىر ادام عانا ەمەس، بار ادام يە بولۋ ءۇشىن. جەر اۋدارىلاتىن ەڭ ءىرى قاناۋشىلاردىڭ سانى ورال گۋبەرناسىندا جەتپىس-اق ادام. ياكي جەتپىس سەميا. ال، بارلىق حالىقتىڭ سانى بۇل ولكەدەگى ءۇش ءجۇز ەلۋ مىڭ. مۇنىڭ ىشىنەن مال باعىپ، ەگىن ەگىپ كۇن كورۋشى ءجۇز مىڭ ءۇي. ەرتەڭ وسى ءجۇز مىڭ ۇيگە بارلىق شابىندىق، ەگىستىك جەردى، بالىعى بار وزەندەر مەن كولدەردى بەرىپ، قولىندا بار قۇرال-سايماندارىنا قوسىمشا كووپەراتيۆ ارقىلى تىرشىلىككە كەرەكتى ماشينا بىتكەندى جەتكىزۋگە تىرىسامىز. سوندا ەڭبەگىمەن ەلدى — ەل، جەردى — جەر ەتىپ وتىرعان حالىق بايلىققا ءوزىن دە قارىق قىلادى، بالاسىن دا وقىتادى، مەكتەبىن دە سالادى، دارىگەرلەرىن دە شىعارادى؛ ۇستىنە كيەتىن كيىم، استىنا مىنەتىن ماشينا، قولىنا الاتىن قۇرال جاساپ وتىرعان جۇمىسشى تابىن دا استىقپەن، ەتپەن قامسىز ەتەدى. سوندا ءجۇز مىڭ ءۇيدىڭ قاباعى جارق ەتپەي مە؟ ال، اناۋ جەتپىس ءۇي يەسى پە ىستەمەك؟ بارعان جەرىندە ولار دا سول ءوز ەڭبەگىمەن ءوز تاماعىن اسىراۋعا ءتيىس. مىنا ۇيرەنگەن جەرىندە — قوجا بولىپ قالعان — ءبىرى قوي باعىپ، ءبىرى جەر جىرتىپ، «سوپ-سوپتاپ سوقانىڭ سوڭىندا جۇرسە، باسقالار كوزدەرىنە شۇقىپ كورسەتەر دەگەندىك. بۇل: ويلاي كەلسەڭ — ءزابىر ەمەس، ادامشىلىق. اقمەتشەلەر بارعان اۋداننىڭ ءبىر شارۋاشىلىعىندا جالاقى الىپ قىزمەت ىستەسىن، ءبىر باسىنىڭ قامى ءۇشىن دۇنيە-مۇلىك جيعانشا كوپ ءۇشىن، قاۋىم ءۇشىن ءبىلىمىن جۇمساسىن دەگەندىك...
بۇل سوزدەر الىبەككە جاڭا ۇعىم بەرگەندەي قاتتى اسەر ەتتى. تۇسىنىكتى. ورىندى. اسا دالەلدى سياقتى...
— وسىلاي، الىبەكجان! سەن وقۋىڭ كەرەك، كوپ ءبىلىپ، كوپ كورۋىڭ كەرەك. سەن سەزىمتال جىگىتسىڭ. سەزىمتالدىق جاقسى. ءبىراق ءبىر عانا جۇرەكتىڭ جەتەگىمەن كەتە بەرۋ — اقىلعا تەڭدىك بەرمەۋ دەگەن ءسوز. ۇدايى نارسەنىڭ تەك جارقىراعان ادەمى جاعىن، جۇرەككە قونىمدى جاعىن عانا قولداي بەرسەڭ اقىل ءوز پراۆوسىنان ايرىلىپ قالىپ، بار بيلىكتى جۇرەك قانا قولىنا ۇستاي كەتپەي مە؟ سولاي ەمەس پە؟ بار نارسەگە دە ادىلدىك كەرەك. ادامنىڭ ميى مەن جۇرەگىن بىرىنە-بىرىن ۇستەم قىلىپ قويساڭ قيانات بولماي ما؟
حاكىم كۇلىپ ءىنىسىن قۇشاقتاي ءتۇستى. ءىنىسى وعان قارسى قيمىل جاسامادى، قايتا اعاسىنا باسىن سۇيەگەندەي جاقىنداتا بەردى. ءبىرىنىڭ سۇيگىسى، ءبىرىنىڭ سۇيدىرگىسى كەلگەندەي وتە ىستىق، تۋىسقاندىق سەزىم بيلەپ كەتتى دە، ءبىراق ەستيار اعا توقتاپ قالدى. سونسوڭ كەنەت قۇشاعىن جازىپ جىبەردى. ال، ءىنىسى ءوزىن-وزى ىشتەي سارالاي باستادى. «وسى مەنى سەزىمتال... نارسەنىڭ تەك جۇرەككە قونىمدى جاعىن كورەدى دەيدى. جاقيا دا «سۋرەتتەگەن نارسەڭنىڭ ىشكى سىرىن اشپايسىڭ» دەپ سىنايدى. مىنا حاكىم دە سول پىكىردى ايتىپ سالدى: «جۇرەگىڭنىڭ جەتەگىندە كەتە بەرەسىڭ»، — دەيدى. سولاي دا شىعار. ءبىراق بۇعان مەن كىنالىمىن بە؟ سۇلۋ قىزدى سۇيسەم... سۇلۋ جەرىمدى سۇيسەم... سۇلۋ ادامدى جاقسى كورسەم... سۇلۋ سوزگە باس يسەم... سۇلۋ ءجۇرىستى... سۇلۋ ءىستى... تەك قانا سۇلۋلىقتى قالاسام... مەن نەعىلام بۇعان...» دەگەن وعان ءبىر ەلجىرەۋ پايدا بولدى. ول ۇزاق ۋاقىت ءۇن قاتپاي بوزارىپ وتىرىپ قالدى.
بۇل بىرىنە-بىرى سىرت ءپىشىنى اسا ۇقساس اعايىندى ەكى پەندەنىڭ ءبىرى — مي، ءبىرى — جۇرەك سياقتى ەدى. مي اقىل عوي. ال جۇرەككە تۇتاس بيلىك بەرگەن جان نە بولار؟
توعىزىنشى تاراۋ
1
الماتىعا جەتكەنشە، ءتىپتى سوۆناركوم ۇيىنە كىرگەنشە حاكىم قاتتى اسىعىپ ەدى — ونىڭ بار نيەتى قالاي دا حال-جايدى وراز يسايەۆقا اقتارۋ، قالتقىسىز اقتارۋ بولاتىن. باردى — بار دەۋ، جوقتى — جوق دەۋ ەدى. «بار بالە اۋىلداعى كۇرت وزگەرىستى كوزىمەن كورمەي سىرتتان توپشىلاۋدا. شارۋانىڭ ارتەلگە كىرگەندە قانشا كولىگى بار ەدى، قانشا دەسە جەر جىرتۋعا شاماسى كەلەتىن، بار eگic قالاي شىقتى، قالاي ورىلىپ، قالاي جينالدى، مىنە وسىنى بىلمەي جانە وتكەن قىستا ءشوپ جەتپەي، ونىڭ ۇستىنە قىس ۇزاپ كەتىپ، بار مالدىڭ شىعىنعا ۇشىراعانىن بىلمەي استىق پەن ات دايىندىعىن جۇرگىزۋگە بولا ما؟..»
مىنە، وسى ەدى حاكىمنىڭ سۇراماعى، كادىمگى ءوزىنىڭ تار كەزەڭدەردە بىرگە جورتقان ادال جولداسىنا، العىر جولداسىنا، حالىق قادىر تۇتقان ۇلكەن دوسقا...
سوۆناركوم پرەدسەداتەلىنىڭ الدىڭعى بولمەسىنە كىرىپ كەلگەندە، كادىمگى وزىنە تانىس، وتە تانىس، ءبىراق كوپتەن كورمەگەن باشماكوۆ — دەمبەلشە، نىق دەنەلى، شىقشىتتى، دوڭگەلەك ءجۇزدى، قورعاسىنداي اۋىر، ءدۇرس-دۇرس سويلەيتىن باشماكوۆ: «با!» دەپ كوزىن ادىرايتا قالدى.
بۇل قاراس، بۇل كەزدەسۋ حاكىمنىڭ جۇرەگىنە مۇڭدى سەزىم قۇيىپ جىبەردى، ول قۋانۋ ورنىنا جولداسى الدىندا قايعىلى جايىنىڭ قاسىرەتتى قۇشاعىنا قايتادان ەنگەندەي بولدى، ويتكەنى كىناسىزدەن كىناسىز، ايىپتى جانداي، پارتيالىق ءىسىن قورعاۋعا، الەۋمەتتىك ابىرويلى ورنىن اقتاپ الۋعا شاعىنىپ كەلگەنى تاپ وسى ساتتە وعان ولىممەن تەڭ كورىندى. اسىرەسە، مىنا، قورعاسىن قۇيعان ساقاداي، قاراۋعا دا، وتىرىسقا دا سالماقتى، جۇزىنەن ءومىر وتى شارپىپ تۇرعان، ءوزىنىڭ ورنىقتى قالپىندا نىق وتىرعان سوۆناركوم پرەدسەداتەلىنىڭ كومەكشىسى، بۇرىنعى چاپايەۆ سولداتى قاتتى اسەر ەتتى. «مىنا ءبىزدى كوردىڭ بە، وراز ەكەۋمىزدى، ءبىر كەزدە سوۆەت وكىمەتىن قانىمىزدى توگىپ ورناتىسىپ ەدىك، ەندى بۇگىن سول وكىمەتتىڭ باسشىلىق قىزمەتىندەمىز» — دەگەندەي كورىندى. «سەن نەعىپ ءجۇرسىڭ، ءجۇزىڭ سولىپ، قانىڭ قاشىپ، ىرەڭىڭ ءۇرپى-تۇرپى؟» — دەپ تاڭدانعانداي...
— ورالدان كەلدىڭ بە، ءجۇنىسوۆ؟ — دەپ باشماكوۆ حاكىمنىڭ وڭ قولىن قوس ۋىستاپ قىستى.
ءيا، ەلدەن... الىستان... پوەزدان تۇسكەن بويىم...
— كورىنىپ تۇر وڭىڭنەن دە، گيمناستەركەڭنىڭ ۇيپالاق تۇرىنەن دە. ۇيىقتاماعان ادامداي، كوزىڭ كىرتيىپ كەتكەن. ءجاي... كومانديروۆكامەن بە؟
ناعىز قيىن جاۋاپ جاڭا عانا كيلىككەندەي.
— شارۋا بولماسا كەلەم بە؟
— وتىر، وتىر، — دەدى ۆاسيليي باشماكوۆ ورىندىق ۇسىنىپ.
— ارينە، قاۋىرت جۇمىس بولماسا مۇندا كەلمەيسىڭدەر عوي.
حاكىمنىڭ تۇيىلە جاۋاپ بەرگەنىن سەزىپ جانە ولكەلىك پروكۋراتۋراعا سوقپاي سوۆناركومعا تۋرا كەلگەنىن «پوەزدان تۇسكەن بويىم» دەگەن سوزىنەن بايقاپ، باشماكوۆ اڭگىمەنى باسقا جاققا بۇردى.
— جۇمىس اۋىرلاپ كەتتى عوي، حاكىم ءجۇنىسوۆيچ. جالعىز وبلىس پەن اۋداندا عانا ەمەس، كرايدىڭ وزىندە تاۋلىگىنە ون بەس، ون التى ساعات قىزمەت ىستەيمىز. وراز جانزاكوۆيچ كرايكومدا. ماجىلىستە وتىر. كەشىكپەي كەلىپ قالار. جولىعاسىڭ عوي؟
— البەتتە.
— باياعىدا كورەر تاڭدى كوزىڭمەن اتىرىپ ءجۇرىپ كەلىپ، ايالداماستان قىم-قيعاش ىسكە كىرىسىپ كەتىپ، ات ءۇستى سۋسىنداپ، تاعى ىلگەرى اسا بەرەتىن ۋاقىت ءقازىر ويىنشىق سياقتى كورىنەدى. ەرتەدە ات ۇستىندە، كەشتە ات ۇستىندە، جانىڭ مۇرنىڭ ۇشىندا جۇرگەن شاقتا «اتتەڭ جىلى توسەك، الاڭسىز ۇيىقتايتىن ءۇي» دەپ ارماندايتىن ەدىك. تاپ ونداي بولماعانمەن ءقازىر دە تاڭ اتقانشا وتىراتىن شاقتار بولادى. وبلىستا، اۋداندا جۇمىس اۋىر شىعار؟..
– مەنىڭ جايىمدى ەستىگەن عوي... جۇمسارتىپ كوڭىلىمدى اۋلاماقشى» دەپ ويلادى دا حاكىم:
– ءيا، ول كۇندەگى جۇمىس ەرتەگى سياقتى بولىپ بارا جاتىر، — دەي سالدى.
حاكىم دە، باشماكوۆ تا ويلانىپ قالدى. حاكىم: «مەنىڭ حال-جايىمدى كىمنەن ءبىلدى ەكەن؟» دەپ ءارتۇرلى ويعا كەتتى دە، ءبىراق «بىلسە دە، بىلمەسە دە ءوزىم ايتۋعا ءتيىسپىن. ءبارىبىر ورازعا بايان ەتەم عوي»، — دەپ قورىتتى. ال، باشماكوۆ اشىق سويلەستى.
— حاكىم ءجۇنىسوۆيچ، ءبارى دە ويلاعانىمىزداي شەشىلەدى، — دەپ باشماكوۆ ونىڭ اۋىر ويىن، ءدال ۇستىنەن باسقانداي ومىرىپ جىبەردى. — ەسىڭدە مە ءبىزدىڭ لبيششەنسك تۇزاعىنان قۇدىرەتتىڭ كۇشىمەن قۇتىلعانىمىز؟ قۇدىرەت دەگەنىمىز ءبىزدىڭ قايسارلىعىمىز عوي. وعان قوسىمشا: ءبىزدى قۇتقارعان تىلەكتەس ادامدار — ەل ادامدارى. فايزوللا قايدا ءقازىر؟ ءبىزدى شالقار جاعاسىندا جاسىرىپ قويىپ، جەتى كۇن اسىراپ، كۇتىپ، ات-كولىك تاۋىپ، ورالعا جونەلتكەن فايزوللا مەن ونىڭ اعاسى عوي...
حاكىمنىڭ كوڭىلى سەرگيىن دەدى. وتكەندى ەسكە ءتۇسىرىپ، قيلى كۇندەردىڭ اششى-تۇششى ۋاقيعاسىن بولىسەتىن ەسكى جولداسقا بەلگىلى داڭقتى تاريحتى تاعى ءبىر قوزعاپ وتكىسى كەلدى مە، ايتەۋىر باشماكوۆ ون توعىزىنشى جىلدىڭ اۋىر كۇزىن كوز الدىنا كەلتىردى. بەرگى بەتتەگى موماقان قازاق اۋىلدارىن، ونىڭ فايزوللا سياقتى اقجارقىن جاس جىگىتتەرىن دارىپتەي باستادى. وزىنە تانىس اڭگىمە بولسا دا حاكىم ونى تىڭداي بەردى. اششى ويعا تۇششى اڭگىمە ارالاستى.
2
سالماقپەن باپتاپ، شەبەر سويلەيتىن سەكرەتار بيۋرودا بۇل جولى دا ۇتىمدى سويلەدى. دالەلدەۋدى كەرەكسىتپەيتىن نارسەلەردى دە سيپاتتى سوزبەن جيەكتەپ، سيفرمەن كومكەردى.
— ...قاراعاندى سياقتى مول كومىر بەرەتىن ءۇشىنشى كوچەگاركا جاسالدى. بۇل ءىرى كوچەگاركا ءبىرىنشى بەسجىلدىقتى ءۇش جىلدا ورىنداۋ ۇستىندە. ءومىر جۇيكەسىندەي تۇركسيب جولى ارقانىڭ كاسىپورىندارىنا استىق بەرەتىن وڭتۇستىك اۋداندار مەن رەسپۋبليكالارعا قول ۇستاتتى. بالقاش پەن قوڭىرات مىس قازانى عانا بولىپ قويماق ەمەس، قازاقستاننىڭ پرولەتاريات تۋىن تىككەن ايگىلى وشاعى، سان جاستى، سان باتىراكتى زاۆود ءتىلىن بىلەتىن، زاۆود ونەرىن يگەرگەن مامان ەتىپ شىعارماق.
اۋىل شارۋاشىلىعى ەسكى اتامزامانعى ءونىمسىز ۇساق جانە تۇراقسىز قالىپتان ماشينەلەنگەن، كوپ قولدان قۇرالعان، كوپ جەرلى، كوپ ءونىمدى، كوپ سالالى كۇشتى شارۋاشىلىق تۇرىنە اينالدى... الايدا، بۇرىن كورمەگەن بۇل جاڭا جولدان باس تارتاتىندار دا از ەمەس. اسىرەسە، «كىم كىمدى جەڭبەك؟» دەيتىن تاپ كۇرەسىنىڭ جانىپ تۇرعان شاعىندا ارتەل جولىن جامانداپ، ۇركىتەتىن سۇمداردىڭ جەتەگىندە كەتكەندەر دە تولىپ جاتىر... بۇل قيىنشىلىق ۋاقىتشا كەزدەسەتىن، كەزدەسىپ تە وتىرعان اسۋ قيىنشىلىعى. بۇعان بوي بەرمەۋ باستى بورىش، باستى مىندەت...
وسىنداي ۇتىمدى، سەنىمدى سوزبەن سەكرەتار تىڭداۋشىلارىن ۋىسىنا مىقتاپ قىسىپ، تىپىر ەتكىزبەيتىن حالگە جەتكىزدى دە، ءماجىلىس باسقارىپ وتىرعان يسايەۆقا «مەن بولدىم» دەگەن يشارا بەرىپ، تەرەزە الدىنا وقشاۋ تۇرىپ قالدى.
وراز:
— ەندىگى اڭگىمە مەكەنىنەن ىعىسقان حالىقتى ورىن جايىنا قايتارۋ، تەرىس باعىتتا جۇرگەندەرىن تۇسىنىك-ناسيحات ارقىلى سوۆەت جولىنىڭ دۇرىستىعىنا كوزىن جەتكىزۋ. ايتپەگەن كۇندە مۇنان دا اۋىر كۇيزەلىسكە ۇشىراۋى داۋسىز، — دەپ تۇجىردى...
3
كورگەنشە اسىعىپ، كابينەتىندە تاعاتسىز كۇتىپ، ارمانسىز اڭگىمەلەسۋگە قۇمارتقان حاكىمنىڭ «بار ءىسىن» سوۆناركوم پرەدسەداتەلى ءبىر سوزبەن ءبىتىردى. ول ءتىپتى حاكىم ماسەلەسىن الدەقاشان وزىمەن ويلاسىپ شەشىپ-پىشىپ قويعانداي:
— ءيا، دەن ساۋ، حاكىم. اقتوبەگە جۇرەسىڭ، سوندا يۆانوۆپەن بىرگە ىستەۋگە. جۇمىسقا تاعايىنداۋ قاۋلىسى سوڭىنان بارادى. ءقازىر بار كۇش، بار جىگەر، بار اقىلىڭدى كوشكەن ەلدى اتا قونىسقا قايتارۋعا جۇمسا. جۇدەگەن ەلگە جاردەم بەرۋ تەز ۇيىمداستىرىلسىن. بىزدىكىنە سوققان جوقسىڭ با؟ — دەدى تۇرەگەلىپ كورىسكەن حاكىمنىڭ قولىن الىپ جاتىپ.
ورنىنان الىنۋ، پارتيادان شىعارىلۋ، قىنجىلۋ، تارىعۋ، كۇنى-تۇنى وي كەمىرىپ، «بۇل قالاي بولدى؟» دەپ شەشىلمەيتىن سۇراقتىڭ شىرماۋىندا اۋعا ورالعان سازانداي بۇلقىنۋ قاسىرەتى كەزدەسپەگەن نارسەدەي-اق... حاكىم بوگەلىپ قالدى. ازدان كەيىن عانا ول ورازدىڭ بارلىق اياق استىنان جۇكتەگەن مىندەتىنىڭ ىشىنەن ءبولىپ الىپ:
– بىزدىكىنە سوققان جوقسىڭ با؟» دەيسىڭ. مەن ءبىر ساياحاتتا جۇرگەن جانداي! ساراعا امانداسۋ كەرەك ەدى الدىمەن. ءبىراق، جۇرت: «جۇراعات ىزدەپ ءجۇر» دەمەسىن دەپ، زاڭدى جولمەن كەلدىم. ءوزىم پوەزدان تۇسكەن بويىم، ديقاندار مەيمانحاناسىنا ءتۇستىم، — دەدى حاكىم ورازدىڭ وتىر دەگەن يشاراتىنا قاراماستان تۇرعان بويى جاۋاپ قاتىپ.
— يۋريستەر سولاي، زاڭ جولىمەن جۇرەدى.
وراز ەندى كۇلە سويلەپ، ازىلدەي باستادى دا، ءبىراق حاكىمنىڭ جولدان توزاڭ تارتقان ءجۇزى سۇرلانا تۇسكەنىن كورىپ، ءۇنىن وزگەرتە قويدى.
— وقاسى جوق. سارامەن كەيىن سويلەسەرسىڭ، ەكىنشى كەلگەندە. وبلىستان كەلگەن بويىم دە.
— وبلىستان ەمەس. ماسكەۋدەن.
— ءا، ماسكەۋدەن! ماسكەۋگە بارعانىڭ وتە جاقسى بولعان. سولستەن تەلەگرامما كەلدى. مىقتى تەلەگرامما. بۇل قادامىڭ جاقسى قادام. اقىلمەن ىستەلگەن...
— باسقا نە ىستەمەكپىز. شىندىقتى بۇركەي بەرەمىز بە؟
— حال-جايدى اۋىزشا ءتۇسىندىردىڭ بە؟
— اۋىزشا دا. قاعازشا دا. وبلىستا بولعان زاڭسىزدىقتى وداق پروكۋرورىنا مالىمدەدىم. ال، اۋىل شارۋاشىلىعىنداعى سوراقى ىستەردى ياروسلاۆسكيي مەن ءسولستىڭ اتىنا جازدىم. جاسىراتىنى جوق، باردى — بار، جوقتى — جوق، — دەدىم.
— سەنىڭ سولاي ەتەتىنىڭە كۇماندانبايمىن. ال، انا قارتپەن تىك كەتكەنىڭ...
وراز ءسوز اياعىن جۇتتى، حاكىم مۇنى «ادەپ ساقتايدى عوي» دەپ ءتۇسىندى. ول، قىسقاشا حابارلادى دا، ءسوز اياعىندا:
— ەل تابانىندا قاداۋ-قاداۋ ءار جەردە بىردى-ەكىلى ءۇي عانا قالدى. كوپشىلىك سامار مەن سارتاۋ وبلىستارىنا جانە ارعى بەت استراحان وبلىسىنا اۋىپ كەتتى. ەلدى جۇتاعان ۇستىنە جۇتاماسىن دەپ وسى ءۇش وبلىستىڭ اكىمشىلىك ورىندارىنا ءوتىنىش جاسادىم: جۇتقا ۇشىراپ جاتىرمىز. استىق ىزدەپ ساعالاعان قازاق شارۋالارىن سوۆحوز توڭىرەگىنە ورنالاستىرا تۇرىڭىز. ءبارىمىز دە رسفسر قاراماعىندامىز، — دەدىم. سامار مەن سارتاۋ جاردەمدەسىپ جاتىر. ال، وسى ءىستى «تەرىس» دەپ وبلىس باسشىلارى كىنا تاعادى. ءسىرا، كرايكومنىڭ ءبىرىنشى سەكرەتارىنا: «ءجۇنىسوۆ كوشپەندىلىككە جول اشتى» دەسە كەرەك. «سەنى سوتتاۋ از» دەدى ماعان «قارتىڭىز».
وراز حاكىم ءسوزىن ويلانىپ تىڭدادى.
— جاقسى، اڭگىمە وسىمەن اياقتالسىن. جاڭاعى تاپسىرمانى سوۆناركوم تاپسىرماسى دەپ ءتۇسىن.
— وبكوم قاۋلىسى قالاي بولادى؟
— سولس توقتا دەسە، وعان باعىنبايتىن كىم بار؟ وزگەرەدى عوي ول قاۋلى. بۇعان قارايلاۋدىڭ كەرەگى جوق. بارىنە دە ۋاقىت كەرەك. ءبارى دە وزگەرەدى. تۇسىنىكتى عوي؟
— جارايدى، — دەدى حاكىم، باسقا سوزگە جول تاپپاي. — وندا ەرتەڭ اقتوبەگە جۇرۋگە تۋرا كەلەدى.
وراز ءسال بوگەلىپ، الدەنەنى ەسەپتەگەندەي قاباعىن شىتىپ تۇردى دا:
— ابزالى بۇگىن. تاپ ءقازىر ءجۇرىپ كەتۋىڭ كەرەك. ويتكەنى جۇمىس قاۋىرت، — سوۆناركوم پرەدسەداتەلى جاردەمشىسىنە: — جولداس باشماكوۆ مىنا جۇنىسوۆكە پوەزد بيلەتىن تەز اپەرسىن، سىرسوۆقا ايتشى، — دەدى. سونسوڭ ازدان كەيىن حاكىمگە! — استاناعا كەلگەنىڭدى اسا اشكەرەلەي بەرگەنىڭ ءجون بولماس. زاڭدى دا، ساياساتتى دا، باسقاسىن دا مەنەن كەم بىلمەيسىڭ عوي. قانە! — دەپ حاكىمگە قولىن بەردى...
— باشماكوۆ، ءبىز ساكەن سەيفۋللينگە كىرىپ شىعامىز. سەن ءۇيىن بىلەسىڭ عوي؟
— بىلەمىن، ۋراز دجانزاكوۆيچ.
— بىلسەڭ، كەتتىك.
سوۆناركوم پرەدسەداتەلى ۇكىمەت ۇيىنە تاياۋ جەردەگى كارل ماركس كوشەسىندە تۇراتىن ساكەن سەيفۋلليننىڭ ۇيىنە كەتتى. اسىعىس اياڭداعان پرەدسەداتەلدىڭ سوڭىنان باشماكوۆ بالاشا قورباڭدادى.
ونىنشى تاراۋ
1
سىرت قاراۋعا تاكاببار دەرلىك، كەربەز ءپىشىندى، ءارى كەلبەتتى، ءتىپتى ءبىر قاراعاندا وزىنەن كىشى ادامعا يىلمەيتىن ادام سياقتى، ايبارلى ساكەن كوپ جەردە بوتا مىنەزدى جان: ءازىل-قالجىڭعا دا بەيىم كوز قۇيرىعى ءجيى-جيى جۇمساق شىرايعا كوشە بەرەدى.
بۇگىن ول ءدارىس سوڭىنان قاۋمالاعان ستۋدەنتتەرىنە كىلت قاباق قاتىپ الدى دا:
— ءجۇنىسوۆ، بەرىرەك كەل. سەن بۇگىن نەگە قاشقاقتاپ شەتكەرى تۇرسىڭ؟ قاباعىڭ دا قالىڭداي تۇسكەن بە قالاي؟ الدە ءبىر نارسەگە سەن دە رەنجىپ قالدىڭ با؟ — دەدى ۇستاز اقىن.
ءسويتتى دە ءوزىنىڭ بايقاماي «سەن دە رەنجىپ قالدىڭ با؟» دەگەن سوزىنە باسىن شايقادى. «اڭداماي سويلەگەن اۋىرماي ولەدى» دەيدى قازەكەڭ. تاۋىپ ايتقان. بۇگىنگى ءوز قاباق شىتقانىمدى اۋىزدان شىعارىپ الدىم...
الىبەك بۇل ءسوزدىڭ استارى بارىن اڭداعان دا جوق. ءوزىنىڭ ءتۇيىلىپ تۇرعانىن سەزىپ، كۇتپەگەن جەردەن ونىڭ سەبەبىن سۇراعان ۇلكەن ادامنان قىسىلىپ قالدى، جاۋاپ تا تابا الماي ساستى. نە دەمەك؟ نە دەمەك؟ مەنى كومسومول كوميتەتىنىڭ بيۋروسى تەزگە سالماق دەمەك پە؟ الدە، ءبارىن مويىنداپ: وزىمدە دە كىنا كوپ، جايىما جۇرمەي سارى ۋايىمعا سالىنۋ نەگە كەرەك ەدى؟ ونىمەن قويماي مۇنى — جەكە باسىمنىڭ مۇڭىن ولەڭمەن شاعىنعانىم تەرىس ەدى دەمەك پە؟ مىنە، ەندى يلەيتىن تەرىدەي مالماعا سالىپ مالشىلاپ-مالشىلاپ العالى جاتىر، دەپ شاعىنباق پا؟ ول:
— ساكەن اعا، ءجاي انشەيىن. ەش نارسەگە دە رەنجىگەنىم جوق، — دەپ مىڭگىرلەدى...
جولداسىنىڭ جاسىرعانىن قوشتاماعان «فيلوسوف» اشىپ ايتۋعا كىرىستى.
— ءدال بايقادىڭىز، ساكەن اعا. قاباعى قاتىڭقى، ونىڭ سەبەبى بار. سەبەپسىز وزگەرىس جوق. ەسكى سىنىپ، جاڭا ءبورتىپ كەلە جاتقان زاماندا نازىك سەزىممەن تۇك سەزبەس كونتەرى بولىپ قالعان توپاس ويلار دا الىسا تۇسپەك قوي، ساكەن اعا. الىبەكتىڭ «كۇيرەك» ولەڭىن بيۋرودا كۇيرەتپەكشى. ارينە، ءوزىمىزدىڭ كومسومول كوميتەتىنىڭ تەزىمەن تۇزەتپەك... سىن كىرىپ كەلمەسە، تورگە شىعىپ كەتكەن ءمىن ىعىسا قويا ما! وسى جاي الىبەك تۇگىل مەنىڭ دە كون قاباعىمدى تىرجيتا باستادى.
ساكەن قۇلاعىن تىگە قالعان ەدى، مىنا جاستار اراسىندا فيلوسوف اتانعان جىگىتتىڭ سوزىنە ەكىۇشتى سەزىممەن قاباعىن شىتا باستادى.
— سولاي ما ەدى؟ مەنى دە شاقىرىپ ەدى كومسومول. وسى جونىندە بولدى عوي. ءىمم! سىن كىرىپ كەلمەسە تورگە شىعىپ كەتكەن ءمىن ىعىسا ما دەيسىڭ؟ بۇل ءبىر اتالى ءسوز ەكەن. وسى كۇنى «سىن تۇزەلمەي، ءمىن تۇزەلمەس» دەگەندى ايتۋشىلار دا بار. بۇل قازاقتىڭ: «جىبەكتى تۇتە الماعان ءجۇن قىلادى، قاتىندى كۇتە الماعان كۇڭ قىلادى» دەگەن دانالىعىنا سايكەس... — دەپ ساكەن ءسوزىنىڭ اياعىن جۇتىپ قالعانداي كىلت توقتاپ، الدەنەگە قاباعى قاتۋلانا قالدى.
ول از ويلانىپ ءسوز ساپتاعانداي بولدى. سونسوڭ تاماعىن بولماشى عانا بىلدىرمەي كەنەپ:
— جىگىتتەر! — دەدى كەلىستى ءجۇز، اقىلدى كوزگە لايىق ادەمى قوڭىر ۇنمەن: — جاڭگىر حاندى بىلەسىڭدەر عوي. قازاقتىڭ سوڭعى حاندارىنىڭ ءبىرى باتىس قازاقستاندا داۋىرلەگەن. سول جاڭگىردىڭ ون ەكى ءبيىنىڭ ءبىرى ەر يساتاي باسقالاردان موينى وزىق قالپىن ات ۇستىندە دە ساقتايدى ەكەن. اتى دا وزىنە ساي اتاقتى اقتابان دەيتىن ات بولعان. اياڭى جەلىسكە بەرگىسىز، جەلىسى — شاپقان اتتى العا سالمايتىن جانۋار ەكەن. سوندىقتان ءاردايىم ۇستىندەگى باتىر دەنەلى، نارتتاي كورىكتى، اسىل تۋعان يەسى باسقالاردان وق بويى ىلگەرى وتىرادى ەكەن دەسەدى. ءبىر كۇنى حان بارلىق نوكەرىمەن، ون ەكى بيىمەن ات ۇستىندە كەلە جاتسا، قاسىنداعى ءتىلى اششى جانە يساتايعا ءوش ءبىر ءبيى: «تاقسىر، جەز قارعىلى قىزىل تازى سياقتى، وسى يساتاي الدىمىزعا تۇسە بەرەتىنى نەسى؟ تىم بولماسا حان الدىنا شىعىپ كولبەڭدەي بەرۋىن قويماي ما؟» — دەپتى. يساتايدىڭ الدىنا شىعا بەرۋى حانعا دا ۇنامايتىن «قىلىق» بولسا كەرەك. جاڭگىر: — «ءاي، يساتاي، بەرى كەل! جەز قارعىلى تازى سياقتى وسى سەن نەگە العا شىعا بەرەسىڭ؟» — دەپتى-مىس. سوندا يساتاي: — «سوزىڭىزگە قۇلدىق، الديار، تاۋىپ ايتتىڭىز، تاپ سونداي. ءبىراق قىسىلماڭىز، الدىڭىزدا جەز قارعىلى تازىداي مەن كەلە جاتسام، سوڭىڭىزدا جالباڭ-جۇلباڭ شاۋىپ، و جاعىڭىزعا ءبىر، بۇ جاعىڭىزعا ءبىر شىعىپ، ارسالاڭداپ، جالبارىنىپ ون ءبىر توبەتىڭىز كەلە جاتسا، ءسىزدى قاي قۇداي الار دەپ قورقاسىز؟» — دەگەن ەكەن. سول سياقتى، قاي كەزدە دە، قانداي جاعداي بولسا دا، بىرەۋدىڭ شاشباۋىن كوتەرىپ، ارسالاڭداپ شابا بەرۋدەن اۋلاق بولىڭدار.
فيلوسوف جاقيا باسىن شايقادى. باسقالارى اۋزىن اشىپ ىرجيا كۇلىستى. ال، الىبەك تۇنجىر قالپىندا قالدى. ءدارىس ۇستىندە دە، مىنا جايباراقات اڭگىمە كەزىندە دە جۇزىنەن رەنجۋ كەتپەگەن شاكىرتىن باقىلاپ، سىناپ تۇرعان ساكەنگە بۇل قاتتى وي سالدى. الگىدە عانا كوز قۇيرىعى كۇلكى شىرايىن توگىپ تۇرعان اقىن ءوزى دە تەز تۇنجىر قالىپقا كوشتى.
«كۇيرەك ولەڭىن بيۋرودا قارايدى... كۇيرەكتىك ارينە، ءبىزدىڭ قاھارماندىق زامانعا ساي سەزىم ەمەس. الايدا، الىبەكتىڭ كۇيرەكتىگى بولىپ جاتقان ناشار ىستەردىڭ، اسىرا سىلتەۋشىلىكتىڭ سالدارىنان تۋعان اۋىر جاعدايلاردىڭ اسەرى. الىبەك مۇنى كوزىمەن كورىپ كەلدى. ءبىر عانا كورگەن جوق، بىرنەشە رەت ەلگە شىقتى. ءبىر اۋدانعا عانا بارىپ قايتقان جوق، الدەنەشە اۋداننىڭ سيپاتىن وزىمە اڭگىمەلەپ بەردى. سوراقى ىستەر، قايعىلى حالدەرگە سوقتىقتىراتىن، سوقتىرىپ تا جاتقان جايلار مول... دەپ ويلادى اقىن كومسومول بيۋروسىنىڭ ماجىلىسىندە وتىرىپ. ول ءبىرىنشى ماسەلەرگە اسا زەيىن قويىپ تىڭدامادى، ال، الىبەك ماسەلەسىنە كەلگەندە قاباعىن ءتۇيىپ جيناقتالا ءتۇستى.
بىزدە جەتىستىك كوپ، اۋىر كاسىپورىندارىن قۇردىق، قاراعاندىمىز ءۇشىنشى كومىر كوچەگارىنا اينالدى. بالقاشىمىز مىس قازانى بولدى. ەمبامىز نەفتى بايلىعىن شالقىتسا، وسكەمەنىمىز تەمىر رۋداسىن اقتارىپ جاتىر. تولىپ جاتقان زاۆودتارىمىز بەن فابريكالارىمىز ءتۇتىنىن بۋداقتاتتى. ەندى وسىعان ساي اۋىل شارۋاشىلىعى كوللەكتيۆتىك جولعا تۇسە باستادى، — دەيدى سەكرەتار جولداس.
سولقىلداتا سوعىلسىن،
بەسجىلدىقتىڭ بالعاسى.
ارقىراسىن اساۋداي،
ءوندىرىستىڭ ارناسى، —
دەپ جاس اقىن، ەكپىندى اقىن تايىر جاروكوۆ جاڭا زاماننىڭ جارقىن بەينەسىمەن جوعارى ورلەگەن قايسار قارقىنىن سۋرەتتەسە، ءبىزدىڭ مىنا الدارىڭىزدا وتىرعان الىبەك ءجۇنىسوۆ كۇيرەكتىك، جىلاۋىقتىڭ، سارىۋايىمشىلدىققا سالىنادى. الدىڭعى جىلى كانپەسكەلەنگەن شىنجىر بالاق، شۇبار ءتوس، اقمەتشەنىڭ قىزىنا عاشىق بولىپ، ءبىراق كومسومول كوميتەتى سوگىس بەرگەننەن كەيىن ودان بەزىپ، بەزگەنمەن مۇڭايىپ، تۇنجىراپ، اسپان جەرگە تۇسكەندەي، جەر توڭكەرىلىپ كەتكەندەي زارىعىپ جازعان «قاپ-قارا بۇلت كوكتى قاپتاپ كەلەدى» دەگەن سۇراپىل ولەڭىندە:
جەردە تولى، كوكتە تولى جاي وعى،
ماحاببات پەن جىرعا تيمەس قاي وعى؟! —
دەپ دۇنيەنىڭ ءبارىن جاي وعىنا سۇلاتتىرىپ ەدى. ەندى بۇگىن:
قاسىرەتسىز ءتاتتى ۇيقى،
كوپ زامان ماعان بولدى جات.
تولار-اق سولعان ءتان سيقى،
جان بۇعاۋدان بولسا ازات، —
دەيدى. بۇل قالاي؟ ءتاتتى ۇيقىدان ايرىلعان كىم؟ جانى بۇعاۋداعى ادام قايسى؟ بۇل ارينە، مەنىڭ ويىمشا جاقسى سارىن ەمەس. بۇل وسى كۇنگى ومىرىمىزگە قارسى كەتكەن سارىن، بۇل ىشتەي تۋلاعان نارازىلىق. بۇل ونان دا زور... مىنە، سىزدەردىڭ پىكىرلەرىڭىزدى ەسىتەلىك دەپ ورتاعا سالعان ماسەلە وسى، — دەدى ناقىسبەك.
ناقىسبەك قاداپ، نىقتاپ سويلەيتىن جاس بولعانمەن، سول ايتىپ تۇرعان سوزىنە ءوزى كۇلىپ تۇرعانداي ءجۇزى كارسىز، ءسوزى ءزارسىز جۇمساق مىنەزدى ەدى. ءقازىر دە كومسومول كوميتەتىنىڭ حاتشىسى ساياسي ءمان بەرىپ، ۇلكەن ايىپقا قاراي توندىرگەن سوزىنەن كەيىن الىبەككە ادەتىنشە ەزۋ تارتتى، بۇل جاي قادالا قاراپ، تۇيىلە تىڭداپ وتىرعان بيۋرو مۇشەلەرى مەن وقىتۋشىلار اتىنان قاتىناستىرعان ساكەننىڭ الدىندا كەشىرىم سۇراعانداي اسەر ەتتى. «ەركە بالاسىن اكەسى اقىرىن عانا قۇلاعىنان تارتىپ قويۋشى ەدى، مىنا جىگىتتىڭ دە قاتتى ءسوزى جاي قۇلاق تارتۋ بولدى» دەپ ويلادى اقىن. ءبىراق ىلەسە ءسوز العان ءبىر بيۋرو مۇشەسى كومسومول سەكرەتارىنىڭ مەڭزەگەن شەگەسىن بالعالاي ءتۇستى.
— ءقازىر سالت-سانا مايدانى كۇيرەكتىكتى، سولقىلداقتىقتى، زارىعۋ مەن تورىعۋدى كوتەرمەيدى، ويتكەنى تاپ تارتىسى شيەلەنىسكەن شاقتا بىزگە قايىسپاس قايراتكەر كەرەك. قاھارمان ىسكە قاھارماندارشا قيمىلدايتىن بولات جاندار كەرەك. ءبىز بولات جانداردى دايىندايمىز، دايىنداپ تا جاتىرمىز. الداعى كۇندە دايىنداي بەرمەكپىز دە. نەگە دەسەڭىز شيەلەنىسكەن تاپ تارتىسى ءبىر كۇندە، بولماسا ءبىر ايدا، ءتىپتى ءبىر جىلدا بىتە قوياتىن تارتىس ەمەس، ول ۇزاق تارتىس. ال، وسىعان وراي ءبىزدىڭ ەرتەڭ ينستيتۋت ءبىتىرىپ شىعىپ، كەلەشەكتە قۇرىشتاي بەرىك، الماستاي وتكىر، تابانى مۇزعا تايمايتىن بۋىرشىنداي تاباندى جاڭا ۇرپاقتى تاربيەلەيتىن بولاشاق ۋچيتەلىمىز، بولاشاق ۇستاز نە جازىپ وتىر؟ ناقىسبەك سۇراقتى ءدال قويدى. «جانى بۇعاۋداعى ادام قايسى؟ » مەن تۋرا ايتار ەدىم: بۇل سول جازعان اقىننىڭ ءوزى! جانى بۇعاۋداعى ادام عانا وسىنى ايتادى. دەمەك، ءبۇل، الگى ءىلياس جانسۇگىروۆ ايتقان «ەسكىلىكتىڭ توبەسىن قاشاپ جاتقان زاماندا، باي-قۇلاققا شابۋىل جاساپ جاتقان زاماندا» سول توبەسى قاشالعان، قامالىنا شابۋىل جاسالعان توپتىڭ سارىنى، سونىڭ زارى، سونىڭ كۇيىگى. مۇنداي جانداردان... — بۇل بورانوۆ دەگەن ستۋدەنت ەدى.
— ...ىرگەنى كوش اۋلاق جەرگە سالعان زاڭدى، — دەپ ءىلىپ اكەتتى وعان جالعاس وتىرعان سارى، بورانبەكوۆ دەيتىن، — مۇنداي زياندى سارىنمەن دە، سارىن يەسىمەن دە الدىن الا قوشتاسقان ءجون...
بۇل بورانبەكوۆ پەن بورانوۆتى وقۋشىلار ءبىر ءجۇرىپ، بىرگە تۇرعانىنا قاراپ جانە ەكەۋى دە مىنبەگە قوسارلانا قالاتىنىن ەسەپتەپ، «قوس سارى» دەپ اتاپ كەتكەن-دى.
جۇرت تىم-تىرىس بولا قالدى، ساكەن باسىن كوتەرىپ الدى، قاباعىن قاتتى ءتۇيىپ ەكى جاعىنا كەزەك قارادى دا، ۋىزداي جاس جانداردىڭ قالتقىسىز ويىن، كىرشىكسىز سەزىمىن تۋرا اقتارىپ جاتقانىن كورىپ ەلجىرەي ءتۇستى؛ قايماقشي باستادى. ءبىراق تىم ەلجىرەۋدەن دە اۋلاق، قاتال سوزدەن دە قاشىپ، قوڭىر ۇنمەن:
– جىگىتتەر، مەنى ماجىلىستەرىڭىزگە شاقىرعاندارىڭىزعا كوپ راقمەت! بۇل كىشكەنە ءماجىلىسىڭىز ۇلكەن جينالىسقا تاتىرلىق. ريزا بولىپ وتىرمىن. ءبىلىم جاعىنان دا، ساياسي تاربيە الۋ جاعىنان دا، ىسكە قۇمارلىق، بولاشاققا ىنتىقتىق جاعىنان دا جاقسى بوي كورسەتىپ قالعانسىزدار. ءپىسىپ، جەتىلىپ قالعانسىزدار. دوس سۇيىنەتىن، دۇشپان كۇيىنەتىن دارەجەگە جەتكەنسىزدەر. قاتتى ريزامىن! — دەدى.
اتى اڭىزعا اينالىپ كەتكەن اتاقتى ريەۆوليۋسيونەر، ونىڭ ۇستىنە وزدەرى قويعان «قىزىل سۇڭقارلار» مەن جاستانىپ جاتىپ وقيتىن «تار جول، تايعاق كەشۋدىڭ» اۆتورى داڭقتى ساكەننىڭ اۋزىنا قىلقانداي جاس جىگىتتەر قادالا قاراپ قالدى. بىرەۋلەرى اقىننىڭ ماقتاۋ سوزىنە قودىرايا ءتۇستى؛ ال، كەيبىرى «ءبىزدىڭ مىنا «قوس سارى بەلسەندىنىڭ» پىكىرىن قوستار ما ەكەن، قوستاماس پا ەكەن؟!» دەپ كۇدىكپەن كۇتتى. كەيىنىرەكتە وتىرعان جاقيا فيلوسوف قالاي بولعاندا دا ءوزىنىڭ بىرەر ءسوز ايتىپ قالارىن سەزىپ قاس-قاباعىن كەرە ءتۇستى، «سەن جاسىما!» دەگەندەي قاسىنداعى الىبەكتىڭ جۇزىنە سالماقپەن كوز تاستاپ، ۇيرەنىسكەن شىرايمەن دەم بەرەتىندىگىن سەزدىردى. الىبەككە باسقالارى دا كوز قۇيرىعىن قيعاشتاۋى، ءبارى دە «نە بولار ەكەن؟» دەگەن ىشتەي تۇيىلىسكە كەپتەلىپ، «ايىپتى» جاس اقىندى دا، ايبارلى ۇلكەن ۇستاز اقىندى دا سىناعانداي بولدى.
ءبىرىنشى قاتتى ريزالىق بىلدىرگەن سوزىنەن كەيىن تالاپتى جاستارىنا كەزەك-كەزەك، ءارقايسىسىنا جەكە-جەكە باعا بەرەرلىك پىشىنمەن اسىقپاي سىندى كوز تاستاپ ساكەن مۇرتىن سيپادى، سول جاق ميىعىن سۇلۋلاپ شيىرىپ قويدى. بار كوز، بار قۇلاق وزىنە تىگىلگەنىن سەزدى، ءبىر اۋىز سوزىنە ءبىر ستۋدەنتتىڭ تاعدىرى ءبىرجولا بايلانىستى ەكەنىن ابدەن ۇقتى...
— سەن بالا، جاقسى سويلەيسىڭ. ءسوز ونەرىنە بەيىم جىگىتسىڭ. مۇنى مەن سوڭعى كەزدە بايقاپ ءجۇرمىن، — دەدى سەكرەتارعا ىلەسە، ءبىرىنشى قاتتى سويلەگەن بورانوۆقا. سونسوڭ ول الدەنەگە ويلانىپ قالعانداي كىدىرىستەي ءتۇستى دە، اسا جاي، جۇمساق ۇنمەن ءسوزىن اياقتادى. — سەندەر ءارقايسىڭ ارتۇرلىسىڭدەر. ءبىرىڭىز جاقسى سويلەيتىن شەشەن بولساڭىز، ەندى ءبىرىڭىز ساباققا العىر، عىلىمعا بەيىم شىعارسىز. ال، ىشتەرىڭىزدە مۇمكىن سۋرەتشىلىك ونەرگە قۇمار، قۇمار عانا ەمەس، سالىپ جۇرگەندەر دە بولار. ماعان وسىلاي كورىنەسىڭدەر. ال، مەن كوبىرەك بىلەتىن مىنا جاڭاعى وزدەرىڭ سىناعان جىگىت، مىقتاپ سىناعان جولداسىڭىز ولەڭشى. ولەڭشى بولعاندا اناۋ-مىناۋ ەمەس؛ ءبىر اۋىز ولەڭ شىعارا سالۋ، ونى جانە جۇرت الدىندا ايتا سالۋ كوپ ادامنىڭ قولىنان كەلەدى. ءبىراق ونىڭ ءبارى اقىن ەمەس، جاي ولەڭشى عانا. ءجۇنىسوۆ ناعىز اقىن. اقىن بولۋ، سۋرەتشى بولۋ ءار نارسەنى، ءار قۇبىلىستى كورگىش، ادامنىڭ قاسىرەت-قايعىسىنا جانى اشىعىش، بىرەۋدىڭ مۇڭىن مۇڭداسقىش، ءجا بولماسا شاتتىعىنا قوسىلا شاتتانعىش جانداردىڭ ەنشىسىنە تيگەن دارىن. شىن دارىن سيرەك كەزدەسەدى. ونداي دارىندى قولداۋ، دەمەۋ جولداستارىنىڭ مىندەتى، مىنا سەندەردىڭ بورىشتارىڭ. جەل سوعىپ جەرگە تۇقىرتىپ كەتكەن جاس اعاشتارىن قايتا كوتەرىپ، ماپەلەپ، تىرەك قويىپ ءتۇزۋ ءوسىرىپ جاتقان ادامداردى تالاي كوردىم. ال، سەندەردىڭ مىنا الدارىڭدا وتىرعان جولداستارىڭ ونداي قيسايىپ، بۇگىلىپ قالعان جوق، ونى دەمەپ جىبەرۋ كەرەك. تاربيەلەۋ دەپ وسىنى ايتادى، تابانى مۇزعا تايمايتىن بولاشاق كۇرەسكەر ۇرپاق شىعارۋ دەگەن وسىلاي بولماي ما؟ تالاپتى جاس بالاپاننىڭ كوپتەپ قاناتىن بەرىك قاقتىرۋ ەمەس پە بۇل، جىگىتتەر؟!
— سولاي ساكەن اعا، تۋرا ايتاسىز. ال، ءجۇنىسوۆ ءوزىڭ نە دەيسىڭ؟ — دەپ ەدى ناقىسبەك...
ءبىرىنشى قاتتى ريزالىق بىلدىرگەن سوزىنەن كەيىن تالاپتى جاستارىنا كەزەك-كەزەك، ءارقايسىسىنا جەكە-جەكە باعا بەرەرلىك پىشىنمەن اسىقپاي سىندى كوز تاستاپ ساكەن مۇرتىن سيپادى، سول جاق ميىعىن سۇلۋلاپ شيىرىپ قويدى.
ساكەن، بۇلاردىڭ شەشىم-قارارىنا ارالاسپايىن دەگەن ويمەن ناقىسبەكتەن رۇقسات سۇراپ كەتتى.
ال، ساكەن كەتكەننەن كەيىن ىلكى قاتتى سويلەگەن سارى جىگىت:
— اڭگىمەنى اشىق ايتۋ كەرەك. ءجۇنىسوۆ قاتەسىن موينىنا الا ما، الماي ما؟ سونى ايتسىن، — دەدى.
فيلوسوف:
— الدى عوي، جارقىنىم. مىنا قينالىپ وتىرعانى مويىنداعانى ەمەس پە؟ جۇزىنەن دە كورىنىپ تۇر عوي، ايتپەسە قايعىرا ما. ءبارىن دە مويىنداپ تۇر عوي. «مەن كىنالىمىن» دەپ ايقايلاتۋ ادام تابيعاتىنا كەلىسپەيدى، — دەدى.
— جاقسى، جاقسى. ال، شەشىم... ءجۇنىسوۆ سەن دە شىعا تۇر. ءبارىبىر ايتارىڭ جوق... — دەدى ناقىسبەك.
ءجۇنىسوۆ شىعىپ كەتتى.
– ساكەن اعانىڭ اقىل ءسوزىن نەگىزگە الامىز. سولاي عوي، جىگىتتەر. ايتپەگەندە مۇنداي بىلقىلداقتى...
– قۋىپ شىعۋ كەرەك، — دەدى بورانوۆ سەكرەتار ءسوزىن اياقتاپ.
— ...قۋىپ شىعۋعا بولادى... قۋىپ شىعۋ قاشپاس، ازىرگە سىنعا سالايىق. بۇگىن ولكەلىك كومسومول كوميتەتى ءۇش كومسومول سۇرادى: قىزىلوردا اۋداندىق كوميتەتىنە كومەك بەرۋگە. سوندا جىبەرەمىز. كۇرىش دايىنداۋ ناۋقانىنا. بۇعان قالاي قارايسىڭدار؟
— ۇزىلدى-كەسىلدى ەسكەرتۋ جاسالسىن: ەگەر دە كۇرىش دايىنداۋ ناۋقانىندا جاقسى ىستەپ قايتساڭ ءبىزدىڭ قاتارىمىزداسىڭ. ال، ولاي بولماعان كۇندە، كىنا وزىڭدە — دەپ قادادى بورانوۆ.
— باسقا پىكىر؟
— باسقا پىكىر جوق.
— وندا وسى توقتامعا كەلەمىز. قانە، قارسى بار ما؟ جوق؟
2
اۋلادا جۇرگەن ايەلدەن اقىننىڭ ۇيدە بار-جوعىن سۇرادى دا، وراز ءوزى ەسىك قاقتى. ەسىكتى اقىننىڭ ءوزى اشتى. كۇتپەگەن قوناق...
امانداسىپ تور كورسەتكەن ءۇي يەسىنە ول ءتىل قاتا قويماي، كىدىرىستەپ قالدى. لەبىز كۇتتى.
ورازعا تىك قاراپ وتىردى دا ساكەن قاباعىن شىتا باستادى. سوۆناركوم پرەدسەداتەلى اقىننىڭ مىنەزىن دە جاقسى بىلەتىن. ءجيى اڭگىمەلەسىپ جۇرمەسە دە، بۇرىننان كەيبىر مىنەز-قۇلىقتارىنا دا قانىق ەدى. كەلىسپەگەن شاقتا، اۋىر ءسوز ايتاردا عانا اقىن قاباعىن شىتادى. مۇنى ول مۇنان سەگىز-توعىز جىل بۇرىن ورىنبوردا بايقاعان. ويلاعان ويىن تۋرا جايىپ سالاتىن، جاراتپاعان نارسەسىن بەتكە ايتاتىن ەجەلگى بويعا سىڭگەن ادەتى...
ساكەن قاباعىن شىتا ءتۇستى.
— ...جاسىڭ كىشى بولسا دا، ورنىڭ ۇلكەن. سوندىقتان كەيدە سوۆناركومدىعىڭىزعا «ءسىز» كەرەك. بۇل لەنين سوۆناركومى، سونىڭ ءبىر تارماعى. مەنىڭ ايتارىم دا سول جونىندە: كوزدەگەن ماقسات بىرەۋ، ءبىراق سول ماقساتقا جەتكىزەر جولدىڭ بۇدىرى كوپ. بۇدىرعا سوقتىرماي، كوشتى ىركىس-تىركىسسىز جۇرگىزەتىن جاناشىر باسشى جوق. مىنا كوز الدىمىزدا جۇرگىزىلىپ جاتقان اسىرا سىلتەۋدىڭ جايىن ءوزىڭ تۇسىنەسىڭ.
وراز باسىن كوتەرمەي ءبىراز وتىردى. ءسوزىن ءبىتىرسىن دەگەندەي اقىننىڭ جۇزىنە قاراماستان وتىردى. ءبىراق ساكەن توقتاپ ەندى جاۋاپ كۇتىپ ەدى. ويىنداعى ىركىلگەننىڭ، ءبارى ايتىلماسا دا، ەڭ اششى ءسوزدىڭ باسى توبە كورسەتتى. «قالايدا بۇل كەلۋى ءمانى بار كەلۋ — ءجا تىڭداۋ ءۇشىن، ءجا تىڭداتۋ ءۇشىن باسقان قادام» دەپ ويلادى اقىن.
ول ەندى شالقايىڭقىراپ وتىردى، جاڭا عانا شىتىلا تۇسكەن قاباق ەندى جازىلا باستادى. باتىر ءمۇسىن، سۇلۋ كەلبەت. ساكەننىڭ قاراسى ءمولدىر، اعى كىرشىكسىز ۇلكەن وتكىر كوز جانارىنان قارسى وتىرعان سوزگە شەشەن، قاتارىنىڭ بارىنەن موينى وزىق، از جىلدىڭ ىشىندە اتاعى تەز جايىلعان باسشىعا: «نە بار اياناتىن. وزىڭنەن باسقا كىم بار قيمىلدايتىن. ەل سەنگەن جىگىت سەن ەمەس پە ەڭ؟!» دەگەن دەم ۇشقىنداعانداي بولدى. ال ۇزىنشا كەلگەن اققۇبا بەتىندە دوعالى قاسى كومكەرە ءتۇسىپ، كوبىنە كوپ جۇمساق شىراي شاشاتىن. ورازدىڭ كوزى بۇل جولى اقىنعا جالت ەتكەندەي بولدى دا، كەنەت كىتاپ پولكاسىنا اۋدى: اقىننىڭ اتاقتى «تار جولىنا» كىدىرىستەدى، ونان ءارى تۇرعان «كليم سامگيننىڭ ومىرىنە» كوشتى، قاتارىنداعى تاعى ءبىر كىتاپقا ءتۇستى.
— تار ۋاقىت! تار جىل! اۋىر شاق، ساكە! ءبىراق مۇنان دا تايعاق كەشۋدى باستان كەشىرگەن ەل ىركىلمەي، ىركىلسە دە ەرلىگىن، توزىمدىلىگىن، قايسارلىعىن جوعالتپاي وتەدى. ءسىز بەن ءبىز قولدان كەلگەنىن تارتىنباي جۇمساۋعا دايىنبىز عوي. بۇعان ەشكىمنىڭ شاگى بولماسقا ءتيىس. ايتقانىڭىز قالتقىسىز شىندىق. سول شىندىقتى انا سياقتى كوركەم تىلمەن بەزەلىنەر-اق.
ساكەن ءبىر مينۋتتەي ءۇنسىز وتىردى، ول ءسوزىنىڭ ورازعا اسەر ەتكەنىنە كۇماندانعان جوق. ويتكەنى ىشتەي جاقسى، كورەتىن، ءتىپتى ماقتاۋدى اسا سۇيمەيتىن اقىن، ءار جەردە اڭگىمە بولعان شاقتا، ءىسى مەن سوزىنە، مىنەزى مەن ءجۇرىس تۇرىسىنا اسا بيىك باعا بەرەتىن بۇل ءىرى قايراتكەر تاعى ءقازىر نە ويلاپ وتىر ەكەن دەپ وعان تۇرا باعىپ ەدى. وراز دا ونىڭ سىناپ وتىرعانىن ابدەن سەزدى، ءبىراق ول! ءالى دە ايتىڭقىراسىن دەگەندەي قۇلاق توسىپ وتىرعان شاكىرت شىراي كورسەتتى.
— كەشەگى كرايكوم پلەنۋمىندا كوپ ءسوز بولدى. قاتىناسپاساق تا وقىدىق. ءبىراز ماسەلەنى اڭگىمە ەتتىڭىز... «ساكەن پيونەرلەرگە قاجىمۇقانداي پالۋان بول دەپ ۇگىتتەيدى» دەپ ىلىك تاعادى. مۇنداي دارمەنسىزدىك، ناداندىق جانايداردان شىقپاسا كەرەك ەدى. بۇل ءسوز ونىڭ اۋزىنا سالىنعان ءسوز. «قوسشى بالالارىنا» ساكەن پرولەتاريات جازۋشىسى ما، ەمەس پە دەگەننەن وزگە شەشەتىن پروبلەما قالماپ پا؟ ەل قامىن قامداپ بولىپ، ەندى ساكەننىڭ قامىن قامداماق پا؟ ۇساق ماسەلە. ۇساق قانا ەمەس، جەكسۇرىندىققا سوقتىراتىن كەپ. ساكەننىڭ كىم ەكەنىن ساكەننىڭ حالقى مەن ءوزى بىلەدى. بايان ءانشىنى ماداقتاسا — حالقىنىڭ ءان مەن كۇيىن ماداقتاعانى. «قاجىمۇقانداي پالۋان بول» دەسە، ەل ابىرويىن اسپانداتاتىن جۇرتتان اسقان ونەر يەسى بول، تايىنبايتىن جۇرەكتى بول، جىعىلمايتىن بىلەكتى بول، قاجىمايتىن جىگەرلى بول، دەگەنى.
«ادەبيەتتە سىن بولماي كەلدى، سوندىقتان پرولەتاريات ىسىنە زيانىن تيگىزەتىن پىكىرلەر باسىم» دەيدى. ءبۇل دا الدىمەن مەن جونىندە، مەنىڭ شىعارمالارىم جونىندە ايتقانى. Meن سول سىنشىل جانايدارعا: پرولەتاريات ىسىنە ۇلكەن كىنارات كەلتىرەتىن، اۋىل شارۋاشىلىق سالاسىنداعى تەرىس ءىستى نەگە سىنامايسىڭدار؟ مال باسى كەمۋىن، مالمەن ارەكەت ەتەتىن شارۋانىڭ توزعىنداۋ سەبەبىن نەگە ايتپايسىڭدار، نەگە سىنامايسىڭدار؟ — دەگەن سۇراق قويار ەدىم.
— ساكە، ءبارى شىندىق...
ساكەن ەندى قوناق جايلىققا كوشتى.
— كەشىرەرسىز، وراز. ماعان بۇل جونىندە سىزدەرگە بارىپ پىكىرلەسۋ كەرەك ەدى، ءوزىڭىز كەلگەننەن كەيىن «وتىرىڭىز، تورگە وزىڭىز» دەۋدىڭ ورنىنا الەۋمەتتىك جۇمىستى اڭگىمەلەپ كەتتىك. ءبىزدىڭ ۇيدەگى... گۇلباھرام! ۇيدەمىسىڭ؟ شاي ازىرلەت! — دەدى ەكىنشى بولمەنىڭ ەسىگىنە ءتونىپ.
— جوق، جوق، ساكەن. ءبىز، مىنا باشماكوۆ ەكەۋمىز ءسىزدىڭ حال-جايىڭىزدى بىلە شىعايىق دەپ قانا كەلدىك. جانە ادام جىبەرتىپ شاقىرتۋدان كورى... قولىڭىز تيسە، بىزگە، ماعان ەرتەڭ كىرىپ شىقساڭىز قالاي بولار؟ — دەدى وراز كەتۋگە ىڭعايلانىپ.
— البەتتە بولادى. ءوزىڭىز كەلمەي باشماكوۆتى جىبەرسەڭىز دە بولاتىن ەدى...
— ساكە، ءجۇنىس دەيتىن حالىق ءداستۇرىن قولدايتىن، سوزگە ۇستا كىسىنىڭ ايتقان ءبىر ءسوزى ءقازىر اۋزىما ءتۇسىپ كەتتى.
...وكشە ءىزى الىستان، ءبىراق مىنگەنى تاي، ءبىر جاس بالا، اۋىل سىرتىندا دالاعا كوز ءشۇيىپ تۇرعان قارتقا جەتىپ كەلىپ: — اسسالاۋماعالەيكۇم، اتا! — دەپ سالەم بەرىپتى. جاپ-جاس بالا بولعاننان كەيىن، مۇنىمەن نە سويلەسەم دەپ ويلاپ، قاريا: — ۋاعالەيكۋماسسالام، — دەپ جۇرە سالەم الىپتى. ۇلكەن ادام توقتاماي، ەلەپ ءجون سۇراسپاسىن كورىپ، بالا: — اتا، قاي ۇلىسسىڭ؟ — دەيدى. ۇلكەننىڭ سۇرار ءجونىن وزىنەن سۇراعانعا اڭ-تاڭ بولىپ ءبىراق بالانىڭ پىسىقتىعىن بايقاپ: — تانا ەدىم، شىراعىم، — دەيدى نەمكەتتىلەۋ تۇرمەن.
— تانانىڭ قايسىسىز؟ — دەپ تاقىمدايدى بالا. — ءتايت، سەن كۇشىك تانانىڭ قايسىسىن ءبىلۋشى ەدىڭ؟ — دەپ قالىپتى اقساقال. — مەن بىلمەيتىن تانا بار ما ەدى، التى اۋىل المامبەتبىسىڭ، بولماسا جەتى اۋىل جيەمبەتبىسىڭ؟ الدە قارعىس اتقان قارامانبىسىڭ، ب ا ق دارىعان الامانبىسىڭ؟ — دەپ شۇبىرتا جونەلەدى بالا. قارت توقتاي قالىپ: — ءاي-اي، سەن بالا... قالاي-قالاي جىكتەيسىڭ ءوزى، — دەپ تۇرا قالادى دا، — الگى داتتىڭ الدى داۋىل، ارتى ءورت ءبىر كۇشىگى بار دەپ ەدى، سەن سول بولىپ جۇرمەگەيسىڭ ءوزى، — دەيدى قادالا قاراپ. سوندا بالا: — مەنىڭ ىزدەپ كەلە جاتقان اتام ءسىز بولماعاي... — سەن كىمدى ىزدەپ كەلە جاتىر ەدىڭ؟ — دەگەندە: — ماعان مالايسارى دەگەن دانا كەرەك ەدى، دەپ بالا دا جاس بۇركىتشە شۇيىلە تۇسەدى. — مەن سول مالايسارىڭمىن... — تايدان دومالاپ ءتۇسىپ بالا قورجىنىن قولتىقتاي تىزەسىن بۇگىپ: — اتا، باتاڭىزدى بەرىڭىز، مەن سول ءۇشىن كەلە جاتىر ەدىم، — دەگەن ەكەن جاس سىرىم...
سول ءجۇنىس كاريا ايتقان قازاق ءداستۇرىنىڭ كۇشتىلىگى ەسكە تۇسكەن. ارينە، مەن سىرىم ەمەسپىن، ءسىز مالايسارى ەمەسسىز. الايدا داناسىنا تىزە بۇگۋ اتا ءداستۇرىمىز عوي دەپ ويلادىم... ازىرگە قوش تۇرىڭىز، ەرتەڭ كورىسەمىز عوي، — دەپ وراز باس ءيىپ شىعىپ كەتتى.
ساكەن اڭ-تاڭ پىشىندە قالدى. ونى تاڭداندىرعان مىنا اتاقتى جاستىڭ سوزگە دە، داستۇرگە دە ۇستالىعى ەدى. «وسىنداي اقىلدى قازاقتار مولىراق بولسا!..» — دەدى ول ىشىنەن.
3
ساكەن كىرىپ كەلگەندە وراز بەن مىرزاعۇل ورىندارىنان تۇرا كەلىپ ەسىككە قاراي ءجۇردى. مىرزاعۇل اقىن قولىن بۇرىن الاتىن جەردە-اق ەدى، ءبىراق ول ءبىر ادىم كەرى شەگىنىپ، ورازعا جول بەرىپ تۇرىپ قالدى. اتاقتى ادام مەن ايگىلى ۇكىمەت باسشىسى الدىمەن امانداسۋ كەرەك. سول ءۇشىن بۇل ادەت-سالتقا شەبەر، كورگەندى جىگىت باسىن ءيىپ قانا جىلى شىرايمەن ەكەۋىنىڭ قول الىسۋىن كۇتتى. وراز ۇزىن كابينەتتىڭ تورىنەن ماڭعاز اياڭداعان ساكەنگە تەز جەتتى، بەلگىلى جارقىن ءجۇزى مەن ۇشقىر ءسوزىن الا جەتتى.
— ساكە، جوعارىلاڭىز. — «جاسى ۇلكەندى سىيلاماس زامان، ورنىما وتىرىپ الىپ شىرەنۋىن كوردىڭ بە» دەي كورمەڭىز. وزىڭىزدەن ۇيرەنگەن: كەرەك جەرىندە شالقاقتايتىن دا ادەتىمىز بار. ءىنى اعاعا قاراپ وسپەي مە، ءا! — دەپ كۇلدى ول ساكەننىڭ سامارقاۋلاۋ بەرگەن قۋاتتى قولىن قوس قولداپ قىسىپ جاتىپ.
ساكەن قارسى جاۋاپتاي قويمادى. كوزى كۇلىپ، قاباعىن شىتىپ تۇراتىن ءوزىنىڭ ىشتەي ريزا قالپىمەن شالقايىپ تۇرىپ، سوۆناركوم پرەدسەداتەلىنىڭ قولىن قىسىپ امانداستى دا، كەيىندە تۇرعان مىرزاعۇلعا قول بەردى.
— دەنساۋلىعىڭىز قالاي، ساكە؟ تاۋ ەتەگى ادەمى بولعانمەن قيت ەتسە جاۋىپ كەتەتىن قۇبىلمالى تابيعاتى مازاسىز بولىپ تۇرعان جوق پا؟
— دەن ساۋ، تاماق توق. تاۋ ەتەگى ادەمى. وسىنى، ەلدىڭ بارىنە تەگىس... — ساكەن ءسال ءمۇدىرىپ قالدى دا، — تەگىس تىلەسەك، — دەپ ورازدىڭ مەڭزەگەن جۇمساق كرەسلوسىنا وتىردى. وراز جاۋاپ قاتپاي تومەن قاراعان كۇيى ونىڭ وڭ جاعىنا بارىپ وتىردى. ساكەن ءسوزدىڭ ءدال تيگەنىن سەزدى دە ەندىگى ءزىلدى باسقا جاققا تاستاپ، ارتىندا تۇرعان اتانيازوۆقا:
— مىرزاعۇل، وتىر، تۋرا ايتاتىن جىگىت ەدىڭ، كارى رايكومعا جاقپاي قالىپ جۇرگەن جوقسىڭ با؟ — دەدى.
ساكەننىڭ بۇل ەكى لەبىزىنىڭ ەكەۋى دە ورازعا وسپاقتاۋدى كەرەكسىتپەيتىن سوزدەر. «ەلدىڭ بارىنە وسىنى تىلەسەك» دەگەنى «تەگىس توقتىق تىلەسەك» دەگەنى. سوۆناركوم پرەدسەداتەلىنىڭ كوپتەن بەرى جاتپاي-تۇرماي ويلاپ، ەل مەن ەكى اراعا اتاقتى اقىننىڭ ءسوزىن دانەكەر ەتۋگە قام جاساپ جاتقانى وسى «تەگىس تىلەك» ءۇشىن عوي...
مىرزاعۇل:
— قايتەر دەيسىز، ساكەن-اعا. جەكە باس بىردە جاعار، بىردە جاقپاس، — دەدى دە قويدى.
اڭگىمەنىڭ ارعى جاعىنا مىرزاعۇل بارمادى. بۇعان وراز دا دەستە بەرە قويمادى. ول ساكەنگە تۋرا قاراماي وتىرىپ:
— قيىن كەزەڭ، ساكە. حالىققا قيىن كەزەڭ. مۇنى سىزدەن جاسىرمايتىنىمىزدى بىلەسىز عوي. اڭگىمە كارى رايكومعا دا تيەدى، كارى ەمەسىمىز دە ورتاقپىز بۇل كۇيزەلىسكە. الايدا وسىنىڭ قايتكەندە جەڭىل جولىن، سۇرىنگەن ۇستىنە سۇرىنە بەرمەي، ەندىگى جەردە سۇرىنبەۋ جولىن تابامىز با دەپ ىزدەنىپ وتىرمىز. ورتالىققا ماعلۇمدادىق. اششى جايدى اششى تۇرىندە ماعلۇمدادىق. الدىن الا ىستەيتىن شارالار بەلگىلەندى. كەيىنگىسىن تاعى كورەرمىز، — دەدى.
ورازدىڭ بۇل ءسوزى ساكەنگە ايىپتى ادامنىڭ سوزىندەي ەستىلدى.
— وراز، سەنىڭ العىر جىگىت ەكەنىڭدى، ريەۆوليۋسياعا دا ادال قىزمەت ىستەي الاتىنىڭدى مەن و باستان بىلەمىن. بۇل قيىنشىلىققا ءبارىڭىزدىڭ، ءبارىمىزدىڭ كىنالى ەكەنىمىزدى دە بىلەمىن. ەندىگى جەردە: قايتسە حالىقتى شىعىننان امان ساقتاپ قالۋعا بولادى. وسىعان مەملەكەت قايراتكەرى ەسەبىندە كىرىسۋىڭ كەرەك. سەن كىرىسۋىڭ كەرەك. مەن دە، وزگە دە، حالىق تا سەنەن وسىنى كۇتەدى. سەنى بىلەدى. ساعان سەنەدى، ساعان كوزىن تىگەدى.
«كىرىسىپ جاتىرمىز، ساكە... كۇيزەلگەندەرگە، جالاڭاشتارعا كومەك ۇيىمداستىردىق... ال مەنەن وزگەشە ءۇمىت كۇتكەنىڭىزگە راقمەت»، دەپ ايتپاقشى بولدى دا، وراز توقتاپ قالدى. «قيمىلىڭدى سىناپ، نە ويلاپ وتىرعانىڭدى بىردەن سەزەتىن وتكىر ويلى جانعا اۋىل سىرتىندا كولبەڭدەگەن بوزبالاداي كورىنەرمىن» دەپ ويلادى سوۆناركوم پرەدسەداتەلى.. ول ەندى ىسكە تىكە كىرىسە سويلەدى.
— انەۋگۇنگى اڭگىمە قيىنعا اينالدى، ساكە. ءسىز ءبىر سوزىڭىزدە «بۇلىك شىعارعان جاندار دا ەستى جىگىتتەر شىعار» دەپ ەدىڭىز جانە «ولارمەن ءوزارا قازاقشىلاپ سويلەسۋگە بولماي ما» دەپ قالدىڭىز. بۇل مەنىڭ دە ويىما كەلىپ جۇرگەن ءۇمىت بولاتىن. سونى اقىلداسۋ نيەتى ەدى مەنىڭ سىزبەن سويلەسكەنىم. ەندى مىنە، ءسىز ماقۇلداساڭىز، ءبىزدىڭ ءوتىنىشىمىز: سولارعا بارىپ ءبىر اۋىز ءسوز ايتساڭىز. اداسقاندارىنا ارتى ءجون بولار جاعىن الدىنا تارتساڭىز. كوبى بەيكۇنا شارۋا...
ساكەن ويلانبادى:
— ە، ونىڭ سويلەسپەيتىن نەسى بار، — دەدى.
وراز قوشتاي كەتتى.
— كوپتەن كوپ راقمەت، ساكە. وندا ءبىز ءسىزدىڭ تەز ءجۇرۋىڭىزدى قامدايىق.
— بۇل ءۇشىن ماعان راقمەت ايتۋلارىڭ ارتىق. مەنىڭ ءوز بورىشىم بۇل. ەلمەن جۇزبە-جۇز سويلەسۋگە بۇرىنىراق بارۋىم كەرەك ەدى. ولاردىڭ ءسوزىن مەن تىڭداسام، مەنىڭ ءسوزىمدى ولار تىڭداسا — مۇنان ارتىق باقىت بار ما؟ — دەدى اقىن.
— ساكە، سىزبەن بىرگە مىنا مىرزاعۇل جۇرەدى. مەن دە سول وبلىستا بولامىن. اقتوبەدە.
— جاقسى، جارايدى.
— وندا، مىرزاعۇل، قاشان دەيسىز ساكەڭە ساپار ساعاتى؟ — دەپ وراز اتانيازوۆقا باقتى. شولعىش كوزى ەندى عانا جارق ەتە قالدى.
— مەن ءوزىم ءسىزدى بارىپ الىپ شىعامىن. جول كەرەگى جونىندە ەشبىر قام جەمەيسىز. تەك كيىمىڭىزدى رەتتەسەڭىز بولدى. ماشينا ۇستىندە ۇزاعىراق بولامىز، — دەدى مىرزاعۇل ورنىنان تۇرىپ...
4
...ۇلكەن دالانىڭ ۇلكەن اقىنى وتاربامەن كەلە جاتتى.
كادىمگى ءوزىنىڭ ءبىر كەزدە ءومىر جۇرىسىنە تەڭەگەن وتارباسى. ءبىراق تا ءقازىر اقىن تۇيىق كەلەدى. جۇمساق ۆاگون، قاتتى ءجۇرىس ويدى ورگە شالقىتا بەرمەيدى. قايتا ونى مازاسىز تەربەتكەندەي.
«ۇيىقتاتپادى، پوەزد شاپقان سايىن ويلاتتى... ءتۇپسىز مۇحيت وي تۇبىنە بويلاتتى. بوسقان ەلدەي، تاسقان سەلدەي، ويىم كەرنەي، مىس قازانداي باستا ميدى قايناتتى» دەپ كۇبىرلەيدى.
«...بوسقان ەلدەي... بوسقان ەلدەي... باستا مي قاينايدى.
...دالا. شەتسىز دالا. شەكسىز دالا. ءبىر شەتى مەن ءبىر شەتى اتپەن جۇرسەڭ التى ايشىلىق جول». بۇل شالقار دالانىڭ شالقاق كەۋدەسىنە اتام زاماننان بەرى جوڭكىلگەن ەل جاڭا عانا تابان تىرەپ، بوسۋدان سايابىر تارتىپ ەدى. جۇگەن-قۇرىق تيمەگەن باس اساۋ ەل ورنىعا ءتۇسىپ ەدى.
باسىپ جاتقان قارا تۇنەك تە سەرپىلگەن. جەلى ۋلەگەن سارىارقا دا شاتتانا تۇسكەن. ءبىراق... قيمىل باياۋ، ونەرى ولقى، ءونىمى شاعىن ومىردەن ەكسپرەسس سىندى زۋلاعان تۇرمىسقا ىلەسە كەتۋ وڭاي تيە مە؟
— ساكەن اعا، جەلدىڭ ەتىنە تۇرماڭىز. مىنا جابىق تەرەزە الدىنا كەلىڭىز، — دەدى مىرزاعۇل، ساكەننىڭ دالاعا قاراپ ءتۇيىلىپ تۇرعانىن، وتە-موتە اۋىر ويعا كەتكەنىن سەزىپ.
— باستىعى كىم ەكەن؟ ءاتى-جونى بەلگىلى مە؟ — دەدى ساكەن كىلت موينىن بۇرىپ.
اقىننىڭ كىم جونىندە، نە جونىندە سۇراعانىن اتانيازوۆ موشقاعان جوق. ءبارى بەلگىلى.
— باستىعى قارا جانە ىسقاق دەيتىن اعايىندى جىگىتتەر كورىنەدى. رۋى ءالىم. ونىڭ ىشىندە قاراساقال بولسا كەرەك. داۋلەتتى بولعان ادامدار. ەڭ ءقاۋىپتىسى: سولاردىڭ ماڭىندا، اش ارىستان ءتارىزدى ادام بار دەسەدى. ونىڭ اتى قۇنىسكەرەي. بۇل ون شاقتى جىلدان بەرى جورتۋىلعا ءتۇسىپ، بىلگەنىن ىستەپ كەلە جاتقان جان. وكىمەت ورىنى قولعا تۇسىرە الماي كەلگەن ادام. ءوزى مەرگەن. قارسىلىق جاسايتىنداردىڭ توپ باستاۋشىسى سول بولا ما دەگەن بولجال بار...
ساكەن ويلانىپ قالدى.
— قۇنىسكەرەي! بۇل مەنىڭ ەستىگەن ەسىمىم سياقتى. باياعىدا جىمپيتىعا بارعاندا ەسىتتىم عوي دەيمىن. ول قۇدايدان بەزگەندى ۇستاماپ پا ەدى؟
— جوق، ساكە!
— شاماسى قانشا ەكەن؟ قولىن ايتام.
— قارۋلى توبى بولسا — شاعىن شىعار. ال ولارعا ەرىپ اداسىپ جۇرگەندەر نايزا، قىلىش، ءشيتى مىلتىق، كوبى بالتا، ايىر كوتەرگەن جاندار دەيدى. ونىڭ بارىنەن دە قيىنى بالا-شاعالى مال مەن جانى شۇبىرىپ جۇرگەن سورلىلار عوي.
ساكەن ەندى دالاعا قاراماي، اتانيازوۆتىڭ جانىندا تۇرعان ەكى جىگىتكە كوز تىكتى. بۇل ەكەۋى اسكەري كيىمدى، ۇلكەن شەندى، ىشكى ىستەر كوميسسارياتىنىڭ باسشى قىزمەتكەرلەرى ەدى.
«ول قولعا ءتىرى تۇسپەيدى. ءولىپ تۇسكەنشە... تالاي قىزمەتكەردىڭ باسىن جۇتار»، دەپ ايتپاقشى بولدى دا، دوڭگەلەك ءجۇزدى كىشكەنە قارا جىگىت اتانيازوۆقا كوز تىكتى. ال، ونىڭ بۇل كوزقاراسى «بۇلىنشىلىك جونىندە دە، بۇلىنشىلىكتى باستاپ جۇرگەن جاندار حاقىندا دا كوپ سويلەۋگە بولمايدى. بۇل وتە قۇپيا ءىس. ال ايتۋعا بولاتىن جايدى ءسىز ەپتەپ باياندارسىز» دەگەن يشارا بولسا كەرەك.
ساكەننىڭ نارازى ءپىشىنىن كورىپ جانە ونىڭ تىك سويلەرىن سەزگەن مىرزاعۇل:
— ساكەن، اعا، تاپ تارتىسى كۇشەيگەن كەزىندە، ەل ەلدەن، اسىرەسە قازاق سياقتى ەتەك-جەڭى كەڭ حالىقتىڭ اراسىنان ءتۇرلى-تۇرلى ادامدار شىعاتىنىن مەن ايتپاي دا بىلەسىز. تورعايدا ءابدىعاپار الەك سالسا، جەتىسۋدا سادىربەك باس كوتەرىپ قاشعار اسىپ كەتتى. قۇنىسكەرەي دە سولاردىڭ سىڭارى، قۇدايدان بەزگەن ءبىر الاياق، — دەدى.
— ءوزى سول ون ءبىر، ون ەكى جىلدان بەرى قۇمدا ءجۇر مە ەكەن؟
ساكەن سۇراعىنا مىرزاعۇل قىسقا-قىسقا جاۋاپ قاتتى دا تىندى. سونسوڭ:
— بۇل ادامنىڭ بار تاريحىن بىلەتىن جىگىت ءقازىر الدىمىزدان شىعادى، ساكە، — دەدى اتانيازوۆ، اقىننىڭ قاشقىن جونىندە كوبىرەك قانعىسى كەلگەنىن سەزىپ.
— ول كىم؟
— ول جىگىت سول قۇنىسكەرەيدى باستان-اياق بىلەتىن ادام. ءايلا-تاسىلىن دە، قايدا جۇرگەنىن دە، قالاي ەتىپ جاتقانىن دا سىزگە باياندايدى.
— اتى كىم؟
— اتى حاكىم، فاميلياسى ءجۇنىسوۆ.
— ءجۇنىسوۆ؟
— ءيا، ءجۇنىسوۆ، پروكۋرور. كوپ ۋاقىتتان بەرى زاڭ قىزمەتىندە ەدى. جاقىندا سونى باسقا قىزمەتكە اۋىستىردى... كرايكوم سەكرەتارى... دەپ ءسوز اياعىن جۇتتى.
— ءجۇنىسوۆ! ءبىزدىڭ ستۋدەنت ءجۇنىسوۆتىڭ اعاسى ەمەس پە؟
— بار، ءىنىسى بار وقىپ جۇرگەن.
— مەن ول جىگىتتى دە بىلەمىن عوي. جىمپيتىدا جيىرماسىنشى جىلدىڭ باسىندا چك-دا ىستەگەن جىگىت. وراز بەن ەكەۋىن...
ساكەن ارعى جاعىن اياقتاماي ويلانىپ قالدى. ول ەندى ءوزى كەشە عانا كورگەن شاكىرتى الىبەكتى كوز الدىنا كەلتىردى. ونىڭ ەل ىشىندەگى سويقان ءىستى جىر ەتكەنىن... ءبىر اتتىڭ جايىن بايان ەتكەنىن... ءبارىن ويىنا تىزە باستادى... Aت... اساۋ تۇلپار... كادىمگى قۇس قانات ات. التى ايشىلىق جولدى از كۇندە التى باساتىن ات. كەشەگى ءوز تۇلپارى... اقىننىڭ ەرنى جىبىر ەتتى.
سان قيىن ىستە مەنى سىناعان ەڭ...
ساكەننىڭ قاباعى قاتتى تۇيىلە قالدى. ول تەز كۋپەسىنە كىرىپ كەتتى. ءبىرىنشى جولدىڭ جالعاسى ەندى اۋىزدان قاعازعا كوشتى:
جان قيار سەرىگىڭ بوپ ۇناعان ەم،
جانىڭا-اپ كەيبىر تۇندە «قاناتىم» دەپ،
قۇشاقتاپ تالاي مەنى سىلاعان ەڭ.
اتانيازوۆ تا، قوس قارا جىگىت تە ونىڭ كۋپەسىنە كىرە المادى. پوەزد تەربەتىپ، اقىن تەبىرەنىپ وتىردى.
كوپ جەردە كوز ايالدار شوكە جوق؛ ءۇستى شاڭىلتاق، قاتقان تۋلاق ءتارىزدى، ءارى تۇكسىز تىرىسقان، قىرتىس-قىرتىس كوك الا جەر. وقتا-تەكتە، كەزدەسەتىن جيەگى كوگەرىستى شولاق جىلعالار دا قاڭسىپ قالعان، اينالا جىلان جالاعانداي.
ەڭسەسى تۇسكەن قارا قوتىر. مۇعاجارعا قاراپ ساكەن كەنەت كۇرسىنىپ قالدى. الىستا، كوز ۇشىندا ءبىر قارا كورىنەدى. قارا — كامىل ات. ات ەكەنى جاڭا عانا ۇستىنەن ادام تۇسكەننەن بايقالىپ ەدى. اقىن كوزى تالعانشا قاراپ، اتتىڭ اياقتى زورعا باسىپ، ءبىر ءجۇرىپ، ءبىر تۇرعانىن انىق كوردى. ادامى دا اسا قارۋلى بولماسا كەرەك، وتىرىپ-وتىرىپ سۇيرەگەندەي اتىن ىلگەرى جىلجىتادى، ءوزى دە قارىس اتتام جەر جىلجيدى. «السىزدەردىڭ ءبىرى عوي. قايتكەندە دە اتى بار. قالقيسا دا — ات. اتى جوقتار؟..»
قۇلازىعان ايدالانىڭ ەكىنشى بەتىندە، تەلەگراف اعاشىنىڭ قۋقىل تىزبەگى شۇباتىلعان جاقتا جەتىم ستانسياسىنىڭ توڭىرەگىن ساعالاعان، ەربيگەن، سۇرەڭسىز سۋرەتتەرگە دە كوز ءتۇسىپ كەتتى...
دالانىڭ جىپ-جىلماعاي پاناسىز بەتى بۇگىن وزگەشە ىزعىرىق، بۇرىسكەن جان يەسىن جەرگە ءبىرجولا بۇقتىرايىن دەگەندەي قارا جەل ازىناي قالعان. توڭ جابا باستاعان جەردىڭ قۇپ-قۋاڭ كوسە بەتىندە ىزعىعان تۇراقسىز جەل قانداي مازاسىز. الماتىنىڭ شۋاق كۇنىنە كوبەڭسىپ قالعان قۇلاق-مۇرىندى قارىپ العانداي جالايدى...
ءوڭسىز دالا. قاجىعان ادام. قۇر تۋلاق. قالجىراعان ات... ات پەن ادام سۋرەتى اقىن كوزىن بۇلدىراتىپ جىبەردى. قىزىل ات... قىزىل ات... دەي بەردى ونىڭ ەرىنى.
ون ءبىرىنشى تاراۋ
1
ونىڭ شاكىرتىنىڭ ازابى...
كۇز كۇنى.
ءتۇن ۇزاق.
ويدان وي. ۇزىك-ۇزىك ويلار. شەتى دە جوق، شەگى دە جوق — بىرىنەن سوڭ ءبىرى تىزبەكتەلە بەرەدى. جانە بىرىنەن سوڭ ءبىرى وزەكتى ورتەي تۇسەدى. اراسىندا تولاس-تولاس ەزۋ تارتتىراتىندارى دا بار. ءبىراق ونىڭ ىزىنشە كۇرسىندىرەتىنى ءازىر تۇر.
«...كويلەگىم مەن بەشپەتىمدى قولتىعىما قىسا، تەرەزەدەن سىرتقا دىك ەتتىم-اۋ! ءا، سەن بە، شىراق! سەن!.. سەن!» — دەدى-اۋ سوندا ايتان وتاعاسى! ارتىما قاراماستان قاشىپ بارا جاتقاندا...
الىبەكتىڭ ەزۋى ەرىكسىز جىبىرلاعانداي بولدى.
ول قاراڭعى ءۇيدىڭ توبەسىنە كوزى تالعانشا قاراپ جاتىر ەدى. ىزىنشە جىبىرلاعان ەرنى جىمقىرىلا ءتۇستى.
«...ۇيات بولدى. ۇيات. ءولىم. ولىمنەن دە جامان. نە دەپ قالدى ەكەن سوندا انا ۇلكەن كىسى؟!.
...ول ول ما! — دەپ جىبىر ەتىپ ەدى الىبەكتىڭ ەرنى تاعى دا، جۇرەگى تۋلاپ قويا بەردى. بەينە ءبىر قاتتى-قاتتى جۇگىرىپ كەلىپ تۇرا قالعانداعى دۇرسىلدەيتىندەي. قاراڭعى ءۇيدىڭ ىشىندەگى قاتار جاتقان قوجايىنعا ەستىلگەندەي، ءتىپتى ونىڭ ارعى جاعىنداعى كەلىنشەككە، ارەگىرەكتەگى قىز قۇلاعىنا شالىنارلىق، تارسىلداپ كەتتى. « — قايدا قالدى! نە حالدە! سورلى جان! مەنىڭ ءتاڭىرى قوسقان گۇلجيھانىم! قايتىپ كەلەر مە، سول «شەگەن قۇدىقتىڭ» تۇبىندە قول ۇستاسىپ تۇرىپ، ءبۇتىن الەمدى ءبىر قاۋىزعا سىيعىزعان البىرت شاعىم! باقىتتى شاعىم! شالقىعان، تاسىعان شاعىم! سۇلۋدىڭ قولىنان ۇستاپ، كوزىنە تەلمىرگەن شاعىم! قۇشاقتاپ، قىسىپ، قانباي سۇيگەن شاعىم!»
كۇزگى ءتۇن. قىسقا بولسا دا ۇزاق. كوز ىلمەگەن جانعا ۇزاق. ويدان وي. ۇزدىك-ۇزدىك ويلار. شەتى دە جوق، شەگى دە جوق بىرىنەن سوڭ ءبىرى تىزبەكتەلە بەرەدى. جانە بىرىنەن سوڭ ءبىرى وزەكتى ورتەي تۇسەدى...
الىبەكتىڭ جاتقان ءۇيى كىشكەنەبايدىڭ ءۇيى. كادىمگى تەرەڭوزەك ستانسياسىنىڭ باسىنداعى قاراجانوۆ كىشكەنەباي. مۇندا ول كەشە عانا كەلگەن. كۇرىش دايىنداۋ ناۋقانى سۇيرەپ كەلگەن. ويدا جوق جەردەن كەلدى. ءوزى تىلەگەن جوق ەدى، «جاڭا ءومىردى كوزىمەن كورىپ، قولىمەن جاساسسىن، كۇيرەك اقىن! سارى ۋايىمعا بەيىم بايشىل يدەولوگياعا ۇرىنعان نەمە!» دەپ جىبەردى.
اقمەشىت. قىزىلوردا. الىبەك قىزىلوردادان مۇنان ءۇش جىل بۇرىن كەتكەن ەدى. وندا قىزىلوردا استانا بولاتىن. بەلگىلى قازاق ازاماتتارىنىڭ ءبارى سوندا بولاتىن. ءقازىر ءبارى الماتىدا.
وسى ساپار قىزىلورداعا از توقتادى. ءبىر-اق كۇن. اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ سەكرەتارى مۋسين دەگەن كىسى ەكەن. «الماتىدان كەلگەن جىگىتتەردىڭ ءبىرىن جالاعاشقا، ءبىرىن تەرەڭوزەككە، ءبىرىن شيەلىگە جىبەرىڭدەر» دەپ رايكوم كومسومولعا تاپسىردى. ءوزى سويلەسكەن دە جوق. ءجاي-مانىستى ءتۇسىندىرىپ تە جاتپادى. «باستى ماسەلە — كۇرىش. كۇرىشتىڭ ءتۇيىرىن قالدىرماي جيناپ، باستىرىپ، دايىنداۋ پۋنكتىنە وتكىزسەڭدەر، بار العىس ءبىر وزدەرىڭدىكى. ۇگىت جۇمىسىنىڭ ولشەۋىشى وسى»، — دەدى بوزاڭداۋ سارى ءوڭدى سەكرەتار. الىبەك ۇلەسىنە تەرەڭوزەك تيگەن-دى...
كىشكەنەباي جۇك قويماسىندا جۇمىس ىستەيتىن كىسى. جاسى قىرىققا تاياۋ بولسا كەرەك. شوشاقتاۋ يەگىندە ءبىر ءتۇيىر ساقالى بار، بەت-اۋزى ءبىر ۋىس ادام. مۇرنى جۇزىنە لايىق — شوشاق. كوزى كىشكەنە ۇياسىنا جاسىرىنىڭقىراپ، سۇم نيەتپەن عانا قاراپ تۇرعان سياقتى. ءبىرىنشى كورگەندە الىبەك ىشىنەن «قىزىق كىسى ەكەن» دەپ قويدى.
«قىزىڭ كىسىنىڭ» ارىقشا دەنەسىنە، شىرىلداۋىق داۋىسىنا قاراپ ول: «جانىم-اۋ، وسى كىسىنى قايدا كوردىم؟» دەپ كوپ ويلانىپ ەدى. ءبىراق قازاڭ دالاسىندا كىشكەنەبايلار از با، تابا المادى. ول باياعىدا تاڭقىبايدى دا ءبىر رەت قانا كورىپ ەدى، «شەگەن قۇدىقتاعى» اقمەتشەنىكىنە ات باسىن تىرەگەندە. ول كەزدە ات ۇستىندە ونىمەن سىر الىسقانداي سويلەسىپ تە ۇلگەرگەن جوق-تى. ەسىندە ءبىر سيپاتىن انىقتاپ قالدىرا الماعان. بالكىم ونىڭ «ءبىر كورگەن كىسىسى» سول دا شىعار. ويتكەنى كىشكەنەبايدىڭ تاڭقىبايعا سىرت ءپىشىنى ۇقساس كەلگەن ەكەن.
كىشكەنەبايدىڭ بوي جەتىپ قالعان قىزى دا وزىنە ۇقساس. تالدىرماش دەنەلى، مۇنىڭ دا بەت-جۇزى ءبىر ۋىس قانا قوڭىرشا قىز. ال ايەلى اقسارى، سۇلۋ ءجۇزدى، نۇرىن توگىپ تۇرعان ادەمى قوي كوزدى، وتە-موتە سۇيكىمدى مۇرىندى، دەنەسى تىپ-تىك، بۇرىمى توگىلگەن، كورۋگە كوز كەرەك ادام ەكەن. «مىنا قىز بۇرىنعى ايەلىنەن. مىنا كىسى ەكىنشى ايەلى. جاسى وزىنەن جيىرما جاس كىشى شىعار-اق؟» — دەپ ءبىر قويدى كۇندىز الىبەك. جانە ول ءوزىنىڭ فيلوسوفياسىنا سالىپ: «ءومىردىڭ شاتقال جولى جاس پەن كارىنى دە، سۇلۋ مەن اجارسىزدى دا، دەنى ساپ-ساۋ جان مەن ءعارىپتى دە قوساقتاي بەرەدى. مىنا سۇلۋ دا سونىڭ ءبىرى عوي»، — دەپ ءتۇيدى. ءبىراق كىشكەنەباي دا ءبىر ايەلگە ەر بولارلىق بىلەم. قاراۋعا ءبىر مال جيناعىش ادام سياقتى كورىنەدى.
كىشكەنەبايدىڭ ءۇيى ءبىر بولمەلى دەرلىك شىم ءۇي. ەكىنشى جاعى قازان جاق. ەدەنى جەر، تەرەزەلەرى كوزدەي-كوزدەي، شي قامىسپەن جاۋىپ، توبەسىن اق بالشىقپەن مايلاپ تاستاپتى. تۇندە جوعارى قاراپ كوزىن اشىپ جاتقان الىبەككە توبە بوز بۋالدىر بولىپ كورىنەدى. ول بۇرىشقا تاياۋ جاتىر، قاتارلاس كىشكەنەباي، ونىڭ ارعى جاعىندا سۇلۋ كەلىنشەك، ارەگىرەكتە قوڭىرشا كەلگەن، جاڭاعى ايتقان شۇڭكيگەن قىز.
قوجايىن دا، ايەل دە، قىز دا ۇيىقتاپ جاتىر. ەلدىڭ بەيقام ۇيقىسى. ءتاتتى ۇيقى. ءۇي يەسىنىڭ عانا وقتا-تەكتە قورىلى ەستىلەدى، باسقاسى دىبىسسىز، كەيدە تىنىستاعان مۇكى دىبىس قانا قۇلاققا شالىنادى. ءبىرقالىپتى، ىركىسى جوق راقات تىنىس، راقات ۇيقى. وزەك جەگەن ويدان اۋلاڭ، تىنىش ۇيقى...
قاسىرەتسىز ءتاتتى ۇيقى،
كوپ زامان ماعان بولدى جات.
تولار-اق سولعان ءتان سيقى،
جان بۇعاۋدان بولسا ازات؟!
ولەڭ ورنەكتەپ، توگىلىپ كەتەدى. ءىشتى كەرنەگەن وي ءۇنى ەرىكسىز ەرىندى جىبىرلاتادى. الىبەك تۇرىپ ولەڭ جازىپ تاستاماق بولىپ باسىن كوتەرىپ الدى دا قايتا جاتا قالدى. ءۇي يەسى ويانىپ كەتەر دەپ قىسىلدى. جانە شام قايدا؟ ونى جاعاتىن سىرىڭكە قايدان تابىلار؟ ءبۇتىن ءۇي ءىشى دۇرلىكپەي مە، تۇرەگەلىپ جان-جاعىن قارمانىپ جۇرسە!
ول اۋزىنان بۇرىنىراق ەرىكسىز شىققان ءبىر اۋىز ولەڭىن ءقازىر ىشىنەن تاعى دا قايتالاي بەرەدى. تاعى دا ويلانادى. «جان بۇعاۋدان بولسا ازات!» مەنى جينالىسقا سالعانى دا وسى ولەڭ ءۇشىن. مۇنان باسقا ولەڭ دە بار، الدەقايدا بۋالدىر ولەڭ. تابيعات ۇرەيىن وزىنە بەيىمدەپ ايتا سالعان جولدار. جالعىز-اق اياعىنداعى:
جاي وعىنان تەك ماحاببات ولەدى...
دەگەنى بولماسا!
ول جاتاقحانادا اۋىزعا ىلىنگەن، دوسى ماقتاپ، قاسى بوقتاعان ولەڭىن، ونىڭ قالاي جازىلعانىن ەسكە ءتۇسىردى.
ويدان وي... ءوڭى مە، ءتۇسى مە؟
2
...الاي-تۇلەي بوران. جەل ۇيدەي اتاندى جىققانداي، ىسقىرىپ سوعادى. بەت باقتىرمايتىن ۇسكىرىككە قاراي الماي قينالىپ، بۋلىعىپ، نە ىستەۋگە بىلمەي ساسقان كەزدە كەنەت تىنىسى كەڭەيىپ جۇرە بەرەدى. الىبەك ويانىپ كەتتى.
ول ءسال ۋاقىت قايدا جاتقانىن بىلمەي اڭ-تاڭ، كوزىن ماڭدايشادان الماي جاتىپ ەدى، ەسىك اشىق ەكەن. سىرتتان كىرگەن جەل مۇزداي. كادىمگى كۇزدىڭ سالقىن جەلى، كورپەدەن شىعىپ جاتقان تىزەنى توڭدىرىپ بارادى. جاڭا عانا ەسىنە ءتۇستى: شوقشا ساقالدى كىشكەنە كىسىنىڭ ءۇيى ەكەن عوي جاتقان جەرى. سونىڭ ءتورى. ەدەن. جەر توسەك. قالىڭ كورپە، ۇلكەن جاستىق. جاڭاعى ۇسكىرىك بوران كوز الدىندا تۇرعانداي اسەر ەتتى دە باسىن شايقادى. «ءتۇس دەگەن قىزىق. ەسىكتەن كىرگەن جەل بوران بولىپ اسەر ەتەدى ۇيقى قۇشاعىنداعى تانگە. عاجاپ!»
ول ويىن اياقتاماي، ۇيگە كىرىپ كەلە جاتقان ايەلدى كوردى. ءبىر قولتىق قۋراي كوتەرىپ كەلەدى. توردە جاتقان جىگىتتىڭ ويانىپ كەتكەنىن كورىپ، ول ەسىكتى اسىعا جاپتى دا جالت قارادى. كەشىرىم سۇراعانداي قاراس. كوزدەرى جايناي تۇسكەن.
«قانداي ادەمى جان! شولپان سياقتى...»
— جەڭگەي... جوق، جەڭگەي دەۋگە تىم جاسسىز، زامانداس دەۋ لايىق بولار. ۋاقىت قانشا ەكەن؟ — دەپ قالدى الىبەك ءتىل قاعىسىپ.
ايەل قىزارىپ كەتتى.
— تىم جاسسىز دەيسىز. مەن جاس ەمەسپىن. جەڭگەي دەگەنىڭىز دۇرىس...
— اۋىز بارمايدى ولاي دەۋگە، — دەپ الىبەك، بىرەۋ ەستىپ قالدى ما دەپ ەسىككە قارادى. — ۋاقىت قانشا ەكەن؟
— ساعاتىڭىز بار ەمەس پە؟ بىزدىكىندە ساعات بولمايدى.
— بار بولعىر تۇرىپ قالىپتى، — دەپ الىبەك وتىرىك ايتتى دا، جاستىق استىنداعى ساعاتتىڭ قۇلاعىن بۇراعان بولدى؛ ول سترەلكاسىن دا قوزعاپ اينالدىرا ءتۇستى دە قايتادان بۇرىنعى ورنىنا كەلتىردى. ساعات توعىزدان اسىپ بارادى بىلەم...
ايەل ءسال بوگەلىپ قالدى دا، قازان جاققا قاراي جىلجي ءتۇستى. تاعى دا ءتىل قاتىپ سويلەسە ءتۇسۋدى ءىشى جەك كورمەسە دە، الىبەك بوتەن ۇيدە تەر الدىندا جاتىپ سويلەسۋدىڭ لايىق ەمەسىن ەندى عانا بىلگەندەي، ورنىنان ۇشىپ تۇرەگەلىپ كيىنە باستادى.
— ساعات توعىزدان اسىپ كەتكەن بولۋى كەرەك، — دەپ كۇبىرلەدى ول تاعى دا بىلمەگەنسىپ.
قازان جاقتا قايناتقان سۋدى ساماۋرىنعا باقىراشتاپ قۇيعان دىبىس شىقتى. «ەرى جۇمىسقا كەتكەن عوي. الىستا ىستەي مە ەكەن؟» دەپ ويلاپ تا ۇلگەرمەدى، ەسىكتەن شىعىپ كەلە جاتقاندا كىشكەنەباي قارسى ۇشىرادى. الىبەك الدەنەگە سەلت ەتىپ، ساسىپ قالدى. ءبىراق ەكەۋى دە ءۇن قاتپاي ءبىرى ءارى — سىرتقا شىعىپ، ءبىرى بەpi — ۇيگە كىرىپ كەتتى.
ەكى-ۇش مينۋتتەن كەيىن قايتىپ كىرگەن قوناققا قۇمان-شىلاپشىن قويىپ جۋىندىرۋعا قولعا سۋ قۇيا باستاعان ايەلدىڭ بەتىنە ول قاراي المادى. الدەنەگە قۋىستانىپ:
— ءوزىم دە جۋىناتىن ەدىم عوي، جەڭگەي... — دەي بەردى. ال ءوزى بۇرىنعىدان الدەقايدا تەز جۋىندى. سۋدى اقىرىن اعىزىپ، جايلاپ جۋىناتىن، مۇقيات ءسۇرتىنىپ، اسىقپاي تاراناتىن. ايناعا قاراپ شاشتى، جاعانى ءمىنسىز قالىپقا تۇسىرەتىن ادەت ۇشتى-كۇيدى جوعالىپ كەتكەندەي. قيمىلدىڭ ءبارى قۇيىن سوققانداي، الدەنەگە اسىعىپ، الدەنەدەن قىسىلىپ، كۇنالى ادامداي بولدى.
الىبەك بۇل كۇرت وزگەرىپ كەتكەن قالپىن ءوزى جاقسى سەزسە دە، ونىڭ مانىسىنە وي جىبەرە قويعان جوق-تى. سۇلۋ كەلىنشەكتىڭ جاس جانعا وزگەشە اسەر ەتكەن، ونىڭ ۇستىنە قاس قىلعانداي ەرىنىڭ ساقا ادام ەكەنى، الدەبىر قىزعانىش وتىن تۇتاتا باستاعانداي بولدى. ءبىراق ىزىنشە ءبىر كورگەن جانعا قۇمارتا ءتۇسىپ، جارامسىز ويعا كيلىككەنى ونى قىلمىس ىستەگەنمەن بىردەي حالگە سالدى. اسىرەسە، ايەلدىڭ قىزارا جاۋاپ بەرگەنى، جوق جەردەن «تىم جاسسىز» دەپ قالىپ «انا وتاعاسى تەڭ ەمەس قوي» دەگەندەي ايەلگە وي سالعانى ونى قوبالجىتىپ جىبەردى. «مەنىڭ نە شارۋام بار ەدى، سونشا!..» دەپ قىسىلدى ول. وسى ويدىڭ ءوزى-اق ونى جارامسىز ءىس ىستەتكەندەي ەتتى.
«وسى ماعان نە بولدى؟ — دەدى ول ىشىنەن ءسۇرتىنىپ جاتىپ، — ءالىن بىلمەگەن الەك دەپ، ءبىر رەت وكىنىش شوگىرى وكشەگە كىرمەپ پە ەدى؟! قايدا جۇرسەم سۇلۋ كەلىنشەك، قايدا بارسام ول سۇلۋدىڭ ەكى كوزى مەندە... سورلىلاردىڭ ءوزى سۇتتەي جاس، ەرلەرى قاسقا ءتىس بولىپ قالعان بىردەڭە. ونىڭ ۇستىنە اجار-كورىككە دە جۇتاپ جۇرگەن بىرەۋلەر. ءبىرى — جۋان، ونىڭ ۇستىنە اراقتى سۋداي ءسىمىرىپ بارجيىپ وتىراتىن ەدى؛ ال مىناۋ بايعۇس شۇڭكيگەن ءبىر ەشكى تۇياق...»
ويىم قۇلاعىنا شالىنىپ قالدى ما دەپ قىمسىنعان جانشا الىبەك كىشكەنەبايعا كوزىنىڭ استىمەن قاراپ ەدى، ءۇي يەسى ونىڭ قيمىل-قوزعالىسىن، بەت-قۇبىلىسىن سىناپ تۇر ەكەن. مۇنى ول كىشكەنەبايدىڭ كوزدەرىن قىسا تۇسكەنىنەن جانە قاباعىنىڭ تۇيىلە قالعانىنان بايقادى. ونىڭ ۇستىنە ءوزى بار شاعىن دەنەسىن شۇبەرەككە تۇيگەندەي، الدەنەگە قۇلاعىن توسىپ، اياعىن بىلدىرمەي باسىپ، بەينە ءبىر بۇققان مىسىققا ۇساپ قالعان.
«توبا، مىناۋ ءبىر بالەنى سەزبەسە نەتتى. ءبىراق، مەن قانداي جاقپاس ءىس جاسادىم؟ ايەلىمەن ءتىل قاتىسقانىما شۇيىلمەسە؟ بوتەن ءسوز ايتقانىم جوق قوي...»
الىبەكتىڭ ويىنا تاعى دا جىمپيتىداعى ايتان اقباسوۆتىڭ تۇندە ۇيىنەن قاشىپ شىققاندا قۋا ءتۇسىپ جۇدىرىق تۇيگەنى، جۇدىرىقتان دا جامان سوزبەن تىلدەگەنى تۇسە قالدى. ول سول كۇنگى ماسقارا وقيعانى بۇلجىتپاي كوز الدىنا كەلتىردى، بەتى شىمىرلاپ كەتتى. قۇلاعىنا ايتاننىڭ ءسوزى ءقازىر دە ەستىلىپ تۇرعانداي بولدى...
— مىرزا، قالاي، ۇيقى قاندى ما؟ — دەپ كىشكەنەباي كەنەتتەن كوزىن شۇيە قالدى. ءبىر جاقسىسى — ءۇي يەسىنىڭ سوزىندە كەكەسىن ءۇن قۇلاققا شالىنبادى. ءبىراق «مىرزا» دەگەن ءسوز الىبەككە ەرسى ەستىلدى. «بۇل كۇندە «مىرزا» دەگەن ءسوزدىڭ ايتىلمايتىنىن تۇسىنبەي مە ەكەن، الدە جوري ايتىپ تۇر ما، كەكەتىپ. ۇنىندە كەكەتىپ-مۇقاتۋ جوق سياقتى».
— وتاعاسى... — دەپ توقتاي قالدى الىبەك. ول نە دەرىن بىلمەي كىشكەنەبايعا تىكە قارادى. «اۋزىما قۇداي سالدى ما بۇل ءسوزدى؟ باياعى شولپان ەرىن «وتاعاسى» دەۋشى ەدى؟» ول جالما-جان ءمۇدىرىپ قالعان سەبەبىن سەزدىرمەۋگە تىرىستى.
— بىزدە وتاعاسى دەيدى وزىنەن ۇلكەن كىسىنى. ءسىز مۇنى كوڭىلىڭىزگە الماڭىز...
— بىزدە دە سولاي دەيدى. ونىڭ ەشبىر ەرسىلىگى جوق.
— ولاي بولسا ءتىپتى جاقسى. بۇرىن كورمەگەن جەر، كورمەگەن ءۇي بولعان سوڭ ىڭىردە كوز ىلىنبەي، كەيىن تۇك سەزبەستەن ۇزاق ۇيىقتاپ قالىپپىن. ءسىز ءبىر بارىپ قايتتىڭىز با؟
كىشكەنەباي كوزىن قاباعىمەن قوسا ءتۇيدى.
— ۇيىقتاعان جاقسى. ۇيىقتاي العان ادامعا ەرتە جاتىپ، كەش تۇرعاننان ارتىق نە بار؟.. ول تاماعىن كەنەپ، كەلەسى ءسوزدىڭ ەتەك-جەڭىن تۇرگەندەي بولدى.
«مەنىڭ كوپ ۇيىقتاعانىمدى سوگىپ تۇر» دەدى الىبەك ىشىنەن.
— ...قالادا سولاي شىعار. ال، ءبىز ەلدەگى ادامبىز. ۇيقىمىز قاشقالى كوپ بولدى.
— ءسىز تەمىر جولدا ىستەيسىز بە؟ — دەدى الىبەك.
ونىڭ اۋزىنا كەنەت تەمىر جول ءتۇستى. ستانسيا باسىندا تۇرعاننان كەيىن تەمىرجولشى شىعار دەگەن بولجال كەلدى.
— ءيا، ەرىكسىز تەمىرجولشى بولدىق.
— قالايشا وتاعاسى؟ تەمىر جولدا ىستەۋ پايدالى ەمەس پە؟ «ەرىكسىز تەمىرجولشى بولدىق» دەگەنىڭىزگە تۇسىنبەي قالدىم.
— تۇسىنەرسىڭ، شىراعىم. بىزدەن ارتىق تۇسىنەرسىڭ. تۇسىنبەسەڭ كۇرىش جيناۋعا كەلمەس ەڭ.
الىبەك نە دەرىن بىلمەدى. مىنا كىشكەنە كىسىنىڭ سوزىنەن الدەنەنى جەك كورۋ وتى جالىنداپ تۇرعانىن سەزدى. ول ۇندەمەدى. اڭگىمە الىبەكتىڭ جاڭاعى كۇدىك العان نارسەسىنەن تەرەڭىرەك ەكەنى بايقالىپ قالدى. «كۇرىش جيناۋعا كەلمەس ەڭ» دەيدى. بۇل قالاي؟ كۇرىش جيناۋعا نارازى ءۇن. نەگە، بۇل كىسى كۇرىش ەكپەيتىن ادام ەمەس پە؟ كۇرىش جيناۋعا نەگە قاستەرىن تىگەدى؟..
بۇدان كەيىن ءسوز ەرىكسىز دوعارىلدى. ءىزالى اداممەن سويلەسۋگە ونىڭ باتىلى بارمادى. اسىرەسە، كۇدىكتەنگەنى: سوڭعى ەكى جىلدىڭ ىشىندەگى كەيبىر اۋىلدا بولىپ جاتقان تۇسىنىكسىز ىستەردىڭ جايىنا كوشسە وعان ايتار ءسوز شامالى. ال، مىنا ادامنىڭ «كۇرىش جيناۋعا كەلمەس ەڭ» دەگەنى سول شاتاق ءىس قوي. ءوزىن سىناۋعا جىبەرگەن كۇرىش ناۋقانى ەمەس پە؟ بۇل جەردە جينايتىن كۇرىش بار ما، جوق پا، ونى انىقتاعان الىبەك جوق. «بەرىلگەن جوسپاردى ورىنداماي جاتىر، سوعان جاستار كۇش سالۋى كەرەك» دەگەن نۇسقاۋدان وزگە قولعا ۇستار دەرەك جوق.
3
اقمەت قىزىق ادام. قىرمان باسىنا كەلگەندە، بەينە ءبىر جولىنداعى اتتى دا، اربانى دا، ءتىپتى ادامدى دا اتىمەن باستىرىپ، تاپاپ، جاپىرىپ كەتەردەي ۇمتىلادى. توپتانىپ تۇرعاندارعا اتىن تەبىنە ءتۇسىپ، ارالارىنا ەكپىندەپ ەنەدى. اسىرەسە، داۋىسى زارەڭدى زىرك ەتتىرگەندەي «ءدۇرس» ەتىپ، سونسوڭ كۇجىلدەپ شىعادى، ءوزى دە جالىن كۇدىرەيتكەن بورىدەي ايبات شەگە باستايدى. الدى اشىق ارتى سالبىر ەسكى تۇلكى تۇماقتى قودىرايتا ءتۇسىپ، جەلكەلىگىن جىمىرىپ، قۇلاق تۇسىن قوقىرايتا قويادى. ال، تۇيەدەن تۇسكەندەي وجار ءسوزى مەن جۋان ءۇنى:
— ءوي، سەندەردىڭ ىستەرىڭ ونبەي كەتتى عوي، قوڭىز ەكەش قوڭىز دا العان جۇگىن دومالاتىپ، اۋدارىپ، سۇيرەپ، ءا دەگەنشە اۋدەم جەرگە اپارىپ تاستايدى. ال، سەندەر قورباڭ-قورباڭ ەتىپ جۇمىستارىڭ ونبەيدى، — دەگەندە نازىك ءۇندى دىبىستارى دا اۋىز تولتىرارلىق كۇمبىرگە اينالىپ كەتەدى.
ءبىراق قىرمان باسىنداعى ۇلكەندى-كىشىلى قىبىرلاعان جاندار اقمەتكە جول بەرگەندەي اقىرىن ىعىسىپ، سىپايى عانا امانداسىپ، كۇندەگى قالپىنشا باستىرعان ءداننىڭ سابانىن تىرناۋىشتاپ شەتكە ىسىرىپ، اعاش كۇرەكپەن قاۋىزدى كۇرىشتى اسىقپاي كۇرەپ، باپتاپ جيناستىرىپ جاتادى. ءبىرىنشى رەت كورگەندە دە وسى قالىپ ەدى، ال، بۇگىن اقمەتپەن ەكىنشى رەت كەلگەندە دە الىبەك سول بەلگىلى ءسوز، بەلگىلى ەكپىن، بەلگىلى ءۇن ەسىتتى. جۇرتتىڭ قيمىلى دا سول بەلگىلى قالپىندا ەدى. نەبىر اقمەتكە نارازىلىق قاباق قاتقان، بولماسا ونىڭ سوزىنە قارسى جاۋاپ بەرگەن ءجا «ولاي، جانە «بۇلاي» دەگەن جان كورىنبەيدى. جۇرتتىڭ قيمىلى مەن تۇرىندە نە ءبىر سەسكەنۋ، نە ءبىر قوستاۋ، بولماسا قارسى جاۋاپتاۋ بولعان ەمەس. جالعىز قىرمان باسى ەمەس، سالىق تولەۋ جونىندە دە سويلەسكەن جاندار تاپ وسى جايباراقات قالىپ كورسەتە بەرەدى. «بۇل قالاي» دەپ ويلانىپ، ءارتۇرلى ويعا كەتتى دە، الىبەك باستىرعان كۇرىشتىڭ قىرمان شەتىندەگى جوندانىپ، قوبىراپ جاتقان ساباعىنا كوز تىكتى. ول، كوپپەن سويلەسىپ كۇجىلدەپ تۇرعان ءزارسىز اقمەتكە ىشىنەن ريزا بولسا دا، جۇرت الدىندا بەلگىسىز ءبىر قولايسىزدىق سەزگەندەي بولدى. بىلە تۇرا كۇجىلدەگەن بولادى. ونى جۇرت قۇلاعىنا دا ىلمەيدى... بۇل قالاي، مۇنى تىڭداماي ما؟.. الدە باسقا ءبىر سەبەبى بار ما؟... ول جوندانىپ جاتقان كۇرىش سابانىنىڭ ىرگەسىن اياعىمەن ىسىرىپ ەدى، الىبەكتىڭ كوزى جەرگە شاشىلىپ جاتقان كۇرىشكە ءتۇستى. ول: «شاماسى سابان استىندا شاشىلعان ءدان قالعان عوي» دەپ ويلادى دا، ەندى سابان اراسىنان بىرنەشە ساباق سۋىرىپ ەدى، تولعان ءدان... كادىمگى كۇرىش ءدانى، ءورىلىپ تۇر. از عانا ات اياعىنا ەزىلگەن باس جاعى داننەن تازا دا، ساعاسى باسىلماعان، توقپاقتاي داندەر سول كۇيمەن قالعان.
— شىراق، بەرى كەل، — دەپ قاسىنا ءتونىپ، الدەنەگە الىسقا كوز تىككەن اقمەتكە، الىبەك ءجاي عانا:
— اقا، مىنا سابان استى دا، كۇرىش ساباعى دا دانگە تولىپ، شالا باسىلعان با قالاي؟ — دەپ سۇرادى.
الىبەك مۇنى سىبىرلاعانداي اقىرىن ايتتى. — جۇمىستى شالا ىستەپ جاتقانىن بەتىنە باسقانداي بولارمىن، ەڭبەكشى حالىقتىڭ كوڭىلىنە كەلەر دەپ ويلادى. مۇنىڭ بۇل ءسوزىن اقمەت قۇلاعىنا دا ىلمەدى.
— پاي، شىركىن، وسى كەز قىرعاۋىلدىڭ مايدان جاتىپ قالعان كەزى. كوردىڭ بە اناۋ شەڭگەلدىڭ ارعى تۇبىنەن بىرەۋى «دىر» ەتىپ كوتەرىلدى دە، قايتا قوندى. ەرتەڭ اماندىق بولسا ەكەۋمىز قىرعاۋىل اتۋعا شىعايىقشى. توڭعان شىعارسىڭ، ءجۇر قاراعىم، قايتالىق. قاراڭعى ءتۇسىپ كەتسە... اۋىل ءبىرتالاي جەر، كوردىڭ عوي كوپ جەر ءجۇرىپ كەلگەنىمىزدى، — دەپ قىرمان شەتىندە بايلاۋسىز تۇرعان اتىنا قاراي ءجۇردى.
الىبەك تە ونىڭ سوڭىنان ەردى.
— تەزدەتىڭدەر، بىتىرىڭدەر انا مايالارىڭدى باستىرىپ. قار جاۋىپ كەتسە قيىن بولادى! — دەپ كۇجىلدەدى اقمەت جۇرە بۇيرىق بەرىپ.
اۋدەم جەر شىققان سوڭ-اق، الىبەك جاڭاعى ءسوزىن قايتالاپ، «كۇرىشتى شالا باسىپ جاتىر ەكەن» دەي بەرىپ ەدى، اقمەت ونىڭ جۇزىنە تىكتەپ ءبىر قاراپ الدى دا جاۋاپ قاتپادى.
«قىزىق ادام» دەيدى ىشىنەن الىبەك: ونىڭ مىنەزى دە قىزىق كورىندى وعان، ءوزى دە قىزىق كورىنەدى. ويتكەنى جۇرت ءسوز جوق، اقمەتتى جاقسى كورەدى، ءسوزىن تىڭدايدى، ايتقانىن ىستەيدى. اۋىل سوۆەت باستىعى كوبىنەسە اۋدان مەن ەكى ارادا، الىستاعى اۋىلداردا بولادى، ال اقمەت باستىق بولماسا دا، ستانسيا ماڭىندا كولحوز — اۋىلداردىڭ باس كوتەرەرى ەسەپتى. الىبەكتى وسى جەرگە كەلگەننەن بەرى وسى اقمەت ەرتىپ «ناۋقاندى» باسقارىسىپ ءجۇر. اۋىلدىق باسشىلار ءبولىپ جۇپتاپ قويعان. كورۋگە دە كوز تولارلىق ادام: پالۋان دەنەلى، ءىرى ءجۇزدى، ۇزىن بويلى. جاسى قىرىقتىڭ ۇستىندە، كارى ەمەس. ءبىراق اياق باسۋى نىق، شابان ءجۇرىستى، سالماقتى جان. وسىعان قاراپ الىبەك ونى اسا ۇلكەن سانايدى، كوپتى كورگەن تاجىريبەلى، ءوز جۇمىسىن بىلەتىن، باسقاعا اقىل بەرە الاتىن، وقىماسا دا وقىعانعا بەرگىسىز قازاق دەپ باعالايدى. ءبىراق، كەيبىر مىنەزى اۋجارلاۋ سياقتى، سىرت قاراۋعا قاۋقيعان دەنەسى دە سونى دالەلدەپ تۇرعانداي-اۋ. «قىزىق كىسى»، — دەيدى ول ىشىنەن.
— جاس كەزىڭىزدە پالۋان بولعان جوقسىز با، اقا؟ — دەپ قالدى ول، اتتارى بۇلكىلدەن اياڭعا تۇسكەن ءبىر شاقتا.
— جوق، — دەدى اقمەت، كىلت جاۋاپتاپ. — بەلدەسىپ كورگەن ادام ەمەسپىن. ال، كوكپار تارتۋدا «تەكەمدى» تاقىمىمنان جۇلدىرعان جوقپىن-اۋ دەيمىن. نەگە سۇرادىڭ؟
— ءجاي، كوزىمە پالۋان ادام سياقتى كورىنىپ كەتتىڭىز.
— ونى اركىم دە ايتا بەرەدى. قۇدەكەڭ وي بەرمەسە دە بوي بەرگەن.
الىبەك توقتاپ قالدى دا، ويلانىپ جاۋاپ قاتتى.
— قاتتى جەرگە قاق تۇرار دەمەي مە قازاق، بويى بار ادام، ويعا دا جارلى بولماسقا ءتيىس.
— قاتتى جەرگە قاق تۇرار. قايراتتى ەرگە مال تۇرار، — دەيدى اياعىن قوسساق. ال، مەندە قايرات بولعان شىعار، ءبىراق ءبىر ات، ءبىر سيىردان وزگە تۇياق توقىراپ كورگەن ەمەس، ىنىشەگىم. وسىعان قاراعاندا مەنىڭ ءبىتىمىم بۇل ماتەلدى اقتامايدى.
«جوق، سەن اقىلدى قازاقسىڭ، — دەدى ىشىنەن الىبەك. — اقىلسىز كىسى مۇنداي بولمايدى».
— اقا، وسى ءسىز ايتىڭىزشى، مىنا قوسىمشا... ۇستەمە جوسپاردى ارتەل ورىنداي الا ما؟ ويتكەنى باستىرىپ جاتقان كۇرىشتەرىڭىز كەلەسى جىلعى تۇقىمدارىڭىزعا دا جەتپەيدى عوي. الدە تۇقىمدى باسقا جاقتان الاسىزدار ما؟
اقمەت تاعى دا باعاناعىداي، الىبەكتىڭ جۇزىنە تىكتەپ قاراپ الدى دا، اتىن تەبىنىپ قالىپ:
— ىنىشەگىم، قاراڭعى ءتۇسىپ كەتەر، كانە جۇرىڭكىرەيىك، — دەدى.
«جاۋاپ بەرگىسى كەلمەيدى. ءبارىن بىلەدى. ءبىراق ىشىنە جيعان سىرىن ايتۋعا ماعان سەنبەيدى» — دەپ ءتۇيدى الىبەك. — بۇل قالاي؟ قالايى جوق. بۇل ۇستەمە جوسپاردى دا قۇپتاماعان كىسىنىڭ امالى. ماعان «استىق جوق» دەپ ايتا المايدى، ويتكەنى اۋىلدىڭ باسقا باسشىلارى اۋدان الدىندا جاقسى ات الۋ ءۇشىن تاعى دا ەكى مىڭ پۇت كۇرىش بەرەمىز دەپ كەلگەن. ولارعا قارسى اقمەتتىڭ جالعىز ءوزى ايقاي سالىپ شىعۋعا شاماسى كەلە مە؟ بۇل تاپ وسىلاي بولۋعا ءتيىس. اشىق جاۋاپ بەرمەي، الدارقاتىپ، باسقا اڭگىمەگە بۇرا بەرۋى دە وسىدان شىعار. كامىل وسىدان. جاڭا سابان استىنداعى كۇرىشتى كورسەتكەندە دە ۇندەمەي قالدى. مۇنى كورسە دە كورمەدى، بىلسە دە بىلمەدى.»
— ىنىشەگىم، سەن تۇقىمدى باسقا جاقتان الاسىڭدار ما دەپ سۇرادىڭ، مۇنى اۋدان بىلەر، ويتكەنى تۇقىمعا دەگەن كۇرىشتى دە جوسپاردىڭ ەسەبىندە قازىنا قويماسىنا توكتىردى عوي. ءقازىر بىزدىكىنە ءتۇسىپ ءشاي ىشەسىڭ بە، الدە جاتقان پاتەرىڭە تۋرا كەتەسىڭ بە؟ — دەدى اقمەت.
ونىڭ ۇنىندە ءجا قوستاعان، ءجا اۋدان باسشىلارىن سوگەرلىك قاتاڭ دىبىس قۇلاققا شالىنبادى، بۇل جايباراقات ءۇن «بىزدىكىنە ءتۇسىپ ءشاي ىشەسىڭ بە؟ دەگەنىن دە سىپايىگەرشىلىك رەتىندە ايتىلعان سوزگە اينالدىرىپ جىبەردى. الىبەك قىزىل ىڭىردەن ءوز پاتەرىنە قايتىپ، قاباعى سالىنعان كىشكەنەبايدى كورۋگە قۇمار-اق ەمەس-تى، اسىرەسە، ونىمەن ءتىل قاتىسىپ، جۇيەلى اڭگىمەگە كوشۋ ءۇمىتسىز نارسە. ال، اقمەت...
الىبەك ءشاي جونىندە جاۋاپ قايتارماستان كەنەت اقمەت پەن كىشكەنەبايدى سالىستىرا باستادى. كىشكەنەباي تۇيىق، اڭگىمەگە اسا ءۇيىر ەمەس. ونىڭ ورنىنا شارت مىنەزدى اشۋلى ادامنىڭ قالپىن كورسەتە بەرەدى. ال، ءۇي ىشىندەگى قۇلقىنان، سوزىنەن، قيمىلىنان دۇنيەقور جاننىڭ بەينەسىن تانىعان. جەرگە تۇسكەن قيسىق شەگەنى دە تاستاماي قالتاسىنا سالا كەلەتىن كىسى كورىندى. مۇنى الىبەك الدىڭعى كۇنى بايقاپ قالدى. جۇمىستان قايتىپ كەلىپ قالتاسىنان تات باسقان قوس شىعىرشىق، تاعانىڭ شەگەسى ءتارىزدى ۇساق تەمىرلەردى الىپ، قوبديشاعا توعىتتى. مۇنان وزگە دە ءۇي توڭىرەگىنەن ۇزىلگەن قايىس بەلبەۋدىڭ بولشەگىن، سىنىعىن، ايىردىڭ ۇڭعىسىن جيناپ سەنەكتىڭ بۇرىشىنا تىققىشتاپ جاتقانىن كورگەن. اسىرەسە، جۇرتقا ريزا ەمەس، ءتىپتى ءوش پەندەنىڭ سيقى بار.
مىنا اقمەت شە؟ اقمەت الدىمەن اڭعال-ساڭعال دەنەسىنە لايىق مىنەزى دە ءارى ادامعا ءۇيىر؛ سوزگە دە ۇتىمدى جانە اڭگىمەلەسكىش. ءوزى ايتقانداي، «ءبىر ات، ءبىر سيىردان وزگە تۇياق توقىراپ كورگەن ەمەس» دەگەنى قالتقىسىز شىندىق بىلەم. مال جينار ادام، دۇنيەقور بۇلاي كەلمەيدى. مۇنىڭ ءبارى جۇرت ءۇشىن، جۇرت ءوزى ءۇشىن جارالعانداي. سوندىقتان دا ونىڭ ۇيىنە كەلمەيتىن جان از: داستارقان جايۋلى، ءشاي قايناۋلى، بارىن جايىپ سالاتىن بايبىشەسىنىڭ دە قاباعى شايداي اشىق. ءوزى بوگەتشى بولا تۇرىپ، باسقا جۇمىسقا مۇرشاسى دا از اقمەتتىڭ سوۆەت جۇمىسىن قولداپ ات ۇستىنەن تۇسپەيتىنى دە سول حالىقشىل اشىق جان بولعانىنىڭ ايعاعى شىعار. ءبىر قاراعاندا تۋرا باتىر كەلبەتتى. باتىر اڭعىرت، باي سالعىرت. وسى نە دەگەن ءسوز؟ بۇل ەلگە پانا بولۋدان باسقانى بىلمەيتىن، ءوزىن ويلامايتىن، كۇشىن، بارىن باسقاعا جۇمسايتىن قالتقىسىز اڭعىرتتىق پا؟ مىنا اقمەت تە وتكەن زامانداردا ءومىر سۇرسە، ءسوز جوق، سول «اڭعىرت باتىر» بولار ەدى. مۇمكىن، بۇل قازاقتىڭ ەلىنە، جەرىنە ساي كەڭ مىنەز، اشىق باۋىر، جەل جاعىنا پانا بولۋمەن كەلگەن اسىل سويىنىڭ التىن داستۇرىنەن قالعان ءبىر تاراۋ بولار. سوندا باتىر بىلەكتى، اشىق مىنەزدى، ارىستان جۇرەكتى ەر قازاقتىڭ بۇگىنگى ۇرپاقتارى «بۇقپانتايلىققا» بەت بۇرعانى ما؟ الىپ كەلبەتتى اقاڭ كۇرىشتىڭ شالا باسىلعانىن بۇركەمەلەپ كۇن كورمەك پە؟ بۇل: «جۇرت ءدانسىز، ءنارسىز قالماسىن دەگەن جاسىرىن باتىرلىعى ما؟..» قالاي بولعاندا دا كىشكەنەباي دا، اقمەت تە ادام. بىرەۋى ءبىزدىڭ ءبىر مالدى ەكەۋ ەتەم دەپ تىرىساتىن بەكەي سياقتى. ال، اقاڭ «باتىر كەلبەتتى پالۋان شايدوللا مەن كادىمگى كوپشىل سۇلەيمەننىڭ قوسپا ءتۇرى سياقتى»، – دەپ ويلادى الىبەك.
– اقا، جەڭگەيدىڭ شايى ءازىر-اق شىعار، سىزدىكىنە بارايىق.
— ماقۇل، ىنىشەگىم. جەڭگەڭ شايى ءاردايىم دايىن.
4
رايكوم سەكرەتارىنىڭ كابينەتىنە كىرەر جەردە:
— مۋسين اعاي كرايعا ءجۇرىپ كەتتى، ورنىندا اقمامبەتوۆا اپاي قالدى، — دەدى كىشكەنە قارا قىز.
الىبەك ىشتەي «ۋھ!..» دەدى. قانشاما باتىل تۇردە، بەتكە-كوزگە سابالاعانداي، اۋىر شىندىقتى ايتۋ، ءتىپتى ادامنىڭ اۋزى بارمايتىن، «جوق كۇرىشتى بار دەپ، تاعى دا قوسىمشا جوسپار قابىلداپ، اۋىلدىق سوۆەت پەن جەرگىلىكتى پارتيا ۇيىمى الداپ وتىر» دەپ ءبىرىنشى سەكرەتارعا شاعۋ وڭاي دا ەمەس ەدى. بۇل «سەنىڭ ءوزىڭ وسىنى كورمەي نە ءبىتىرىپ وتىرسىڭ؟» دەپ ايىپتاۋمەن تەڭ. بۇعان اۋداندى باسقارىپ وتىرعان بەدەلدى پارتيا قىزمەتكەرىنە بۇل وپ-وڭاي دا تيمەس ەدى. سوندىقتان ءمۋسيننىڭ كرايعا كەتكەنى الىبەككە تىنىس سياقتاندى. ونىڭ ءىشى بۇل اڭگىمەنىڭ كەشىككەنىن تىلەدى. ال، سەكرەتاردىڭ ورنىندا قالعان ايەلمەن سويلەسۋ الدەقايدا جەڭىل، ونىڭ قارسى جاۋاپ قاتۋى دا ەكىتالاي سياقتاندى.
ال، ول كابينەتكە كىرىپ كەلگەندە نە دەرىن، ءسوزدى نەدەن باستارىن بىلمەي قالدى. ءتىپتى، بۇل «ءوڭىم بە، ءتۇسىم بە؟» دەگەن كۇدىك پايدا بولعانداي، بەلگىسىز ءبىر السىزدىك ءون بويىن تۇتاس بيلەپ الدى. ونىڭ اياعى دا تالتىرەكتەپ كەتتى...
الىبەككە قاراي ستولدىڭ ارعى جاعىنان شولپان تۇرەگەلىپ ەدى. كادىمگى شولپان! و، ءتاڭىرى، باياعى وتاعاسىنىڭ: «سەن! سەن بە! سەن!» دەگەنى بويدى شىمىركەندىرگەندەي اسەر ەتىپ، وتكەندى وكىنىش ويمەن شولىپ وتكىزگەن، كادىمگى ءۇش جىل بۇرىن جىمپيتىدا بولعان وعاش ۋاقيعانى تەرەڭوزەكتە، كىشكەنەبايدىڭ ۇيىندە كوز ىلمەي جاتقاندا ەرىكسىز ەسكە تۇسىرگەن شولپانى.
ايەلدىڭ قىزىلوردادا ەكەنىن الىبەك، ارينە بىلمەيتىن. ءتىپتى ونىڭ وقۋعا كەتكەنىن دە ەستىمەگەن. مۇندا پارتيا قىزمەتىندە جۇرگەنى، ەڭ قىزىعى شولپاننىڭ فاميلياسى اقمامبەتوۆا ەكەنى دە الىبەكتىڭ ويىندا جوق ەدى.
شولپان دا قىزارىپ كەتتى. ءبىراق ول ءوز بويىن تەز بيلەپ الدى. الىبەكتىڭ قاسىنا اۋداندىق كومسومول كوميتەتىنىڭ سەكرەتارى ەرە كەلگەنى ونىڭ بۇل ۇلكەن قىزمەتتەگى ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىگىن بىردەن ەسكە ءتۇسىردى. جاستىق شاقتىڭ ۇشقالاق سەزىمىنە جول بەرمەدى.
— الىبەك!.. قاي جاقتان كەلىپ قالدىڭ؟ ءيا، جوعارىلا. بىلاي قاراي ءوت. سەن ءبىزدىڭ اۋدانعا كەلەدى دەگەن ادامنىڭ ءوڭى تۇگىل تۇسىنە دە كىرەر نارسە ەمەس... قىزىق ۋاقيعا! — دەدى.
— ءيا، ويعا كەلمەگەن نارسە... مۇندا ءسىزدىڭ بارىڭىزدى مەن دە بىلگەن جوق ەدىم! — ىلكى السىزدىك ەندى باتىل سەزىمگە ورىن بەردى. ءوزىن قارسىلاپ، اياعىن قاداپ باسقان سۇيكىمدى شولپانعا الىبەك تە ۇمتىلا ءتۇستى. ول جالما-جان قولىن بەردى دە، شولپاننىڭ كوزىنە قادالا قالدى. بۇرىنعى وت شاشقان سيقىرلى كوزدى ازداپ مۇڭ شالعانداي، جۇزدەگى قىزعىلت شىراي قاراقوڭىر تارتقان. ال، ءوزى اناعۇرلىم تارازىلانا تۇسكەن، ءتىپتى الىبەككە جۇدەۋ كورىنىپ كەتتى...
— مۇندا ەكەنىڭىزدى بىلگەن جوق ەدىم دەيسىڭ بە، الىبەك؟ مۇمكىن سولاي شىعار. ال، «ءسىز» دەپ سويلەۋىڭە جول بولسىن، الدە مەن قارتايىپ قالىپپىن با؟ بۇرىن شولپان دەمەۋشى مە ەدىڭ، ءا؟
— شولپان... ساسىپ، نە دەرىمدى بىلمەي جاتىرمىن. ءتىپتى ويلاماعان جەردەن الدىمنان شىقتىڭ...
الىبەكتىڭ قاسىنداعى اۋداندىق كومسومول كوميتەتى سەكرەتارىنىڭ بۇل كۇتپەگەن كەزدەسۋگە تاڭدانعانداي كوز قيمىلىن قايشىلاي تۇسكەنىن بايقاپ، شولپان ءجاي-مانىستى تۇسىندىرە باستادى.
— ءبىز الىبەكپەن ءبىر جەردە، ءبىر ەلدە تۋىپ-وسكەن اعايىن ادامدارمىز، باسىبەكوۆ. كورمەگەنىمىزگە ءۇش جىلدان ارتىق ۋاقىت ءوتىپ كەتكەن ەدى. بۇل الماتىعا وقۋعا، مەن قىزىلورداعا كۋرسكە كەلگەنمىن. وسىعان سان جىلدار ءوتىپ كەتكەن سياقتى. كۇتپەگەن جەردەن توسىن كورىسىپ قالدىق، — دەدى.
— كورىپ تۇرمىن، شولپان اپاي. ءىنىڭىزدى تاۋىپ بەرگەن ەكەنمىن. مۋسين جولداسقا ەرتىپ كەلىپ ەدىم. بۇل جىگىت كرايكومولدىڭ جىبەرگەن ۋاكىلى. تەرەڭوزەكتە كۇرىش ماسەلەسىمەن ءجۇر...
— ءىمم. راقمەت ەرتىپ كەلگەنىڭە. اعايىنىمدى تاپقانىما توبەم كوككە جەتكەندەي بولىپ قالدىم.
«اعايىن... ارينە، اعايىنبىز. اسىرەسە، سىرىمىزدى بىلمەيتىن قىزىلوردادا باسقا نە دەمەكپىز...» دەپ ويلادى الىبەك.
ەندى الىبەك تە جازىلا ءتۇستى. ىلكى كەلىسسىز قىسىلىس تارقاي باستاعانداي بولدى.
— ءومىردىڭ ءوزى وسى سياقتى توسىن كەزدەسۋمەن قىزىق ەمەس پە، شولپان؟ قىزىلورداعا دا، تەرەڭوزەككە دە ويلاماعان جەردەن ساپار شەكتىم. ءبىراق بۇل قالادا بۇرىن بولدىم عوي، ۇيرەنگەن جەر. ال، ءوزىڭ قاشان كەلىپ ەدىڭ؟
— سول جىلى... سول جىلى دەپ الگى سەن كەلىپ كەتەتىن جىلدى ايتقانىم عوي. كۋرسقا كەلىپ، ونى بىتىرگەن سوڭ وسىندا رايكومدا قالىپ قويدىم.
— ۇي-ىشىڭمەن بە؟
— ۇي-ىشىممەن. وتاعاسى جانە كىشكەنە قىزىممەن... گۇلباھراممەن ۇشەۋمىز دە.
«وتاعاسى» دەگەن ءسوز الىبەككە تاعى دا، جالاڭ اياق ءجۇرىپ اڭداماي باسىپ كەتكەن مۇزداي اسەر ەتىپ، ونىڭ دەنەسى تۇرشىگە ءتۇستى. ساسقانىنان:
— ءىمم... ول كىسى دە وسىندا قىزمەتتە مە؟ — دەپ سۇراي سالدى.
— وسىندا. تەمىر جولدا ىستەيدى.
— تەمىر جولدا؟ استاعپىراللا! سول كىسى سياقتى ءبىر ادامدى بۇگىن تەرەڭوزەكتە كورىپ قالدىم. بۇل ول كىسىدەي سەمىز ەمەس. مەن اسىعىپ ءجۇرىپ كەتتىم دە، انىقتاپ ايىرا المادىم...
— تەرەڭوزەككە كەتكەن. كورگەنىڭ سول، تاپ ءبىزدىڭ وتاعاسى. سەمىز ەمەس بۇرىنعىداي! سىردىڭ كۇنى جەپ، جۇدەگەن جانە قارايىپ تا كەتكەن.
الىبەك تاڭ-تاماشا قالدى. ول كىسى سول وتاعاسى بولسا، وندا ءبىزدىڭ كىشكەنەباي سونىڭ قاراماعىندا بولماعاي؟ قىزىل ۆاگوننان جۇك ءتۇسىرىپ، ونى سكلادقا ارقالاپ تاسىپ ءجۇر. «وتاعاسى» ونى ازىلدەپ قويادى: — «كوتەر قىپشاق كوتەر!» — دەپ. قىزىق...
— ايتەكەڭ قايدان سەمىرسىن، ءبۇتىن تەمىر جول بويىنىڭ رابكوبىن جۇماسىنا ءبىر رەت كورمەسە كوڭىلى كونشىمەيدى. كەشە شيەلىدە ءجۇر ەدى، بۇگىن تەرەڭوزەككە بارعان عوي، — دەدى باسىبەكوۆ.
— ماعان ايتاتىن ءسوزىڭ بار ما ەدى؟ — دەپ شولپان باسىبەكوۆكە قاراپ ەدى، رايكومول سەكرەتارى:
— جوق مىنا ءجۇنىسوۆ جولداس مۋسينمەن سويلەسەمىن دەگەننەن كەيىن... — دەپ ءمۇدىرىپ قالدى.
— نە ءجايلى؟
— سول كۇرىش ناۋقانى جونىندە، شولپان اپاي. بۇل كىسى تەرەڭوزەكتە دايىندىق جۇمىسىنا جاردەمدەسىپ جاتىر.
— مۋسين جولداستى سول ناۋقان جونىندە كرايعا شاقىرىپ كەتتى. ءبىرقاتار ماسەلەنىڭ باسىن اشىپ قايتپاقشى.
— مۇنان كەيىن اڭگىمە دوعارىلا باستادى. «مۋسينگە ايتاتىن ءسوزدى شولپانعا ايتىپ قايتەم؟ جانە باسىن اشىپ كەلەتىن ماسەلەسى دە سول ناۋقان شىعار. اۋداندىق پارتيا كوميتەتى سەكرەتارىنىڭ ءوزى شەشسىن قوسىمشا جوسپارىن» دەپ ويلادى الىبەك.
— مۋسين اعاي كرايدان ورالسىن. كۇرىش جونىندە تەك قانا سەكرەتاردىڭ ءوزى شەشەدى بارلىق ماسەلەنى، — دەدى شولپان. — ال، بىزدىكىنە بارامىز، ءشاي ىشەمىز، الىبەك. سەن دە بىرگە بولاسىڭ، رايكومول جولداس.
الىبەك تە، باسىبەكوۆ تە جاۋاپ قايتارمادى. جۇمىستا دا، ۇيدە دە بيلەپ-توستەپ جۇرە بەرەتىن شولپان ەكەۋىن مويىن بۇرعىزباستان ۇيىنە الىپ كەتتى.
وزىنە قارسى ۇيدەن جۇگىرىپ شىققان كىشكەنە قىزدى شولپان قۋىرشاقتاي جەپ-جەڭىل اسپانداتا كوتەرىپ الىپ:
— مىنە، الىبەك، ءبىزدىڭ كىشكەنە گۇلىمىز. كىمگە ۇقسايدى؟ وتاعاسىعا ما، ماعان با؟ — دەپ سۇرادى، الدەنەگە وزگەرە تۇسكەن ءبىر نازىك ۇنمەن.
ءبىرىنشى قاراعاندا گۇل شولپان سياقتى: ۇلكەن كوزدى، قاراقوڭىر شاشتى، جاس بالاعا ساي — مونتيعان عانا دوڭگەلەك ءجۇزى دە شولپاننىڭ جۇزىندەي وزگەشە سۇيكىمدى. ءبىراق... الىبەك بالادان كوزىن باسقا بۇردى، سەن قالاي دەپ ويلايسىڭ؟ — دەگەن جانشا باسىبەكوۆكە باقتى. باسىبەكوۆ مۇدىرمەستەن جاۋاپ قاتتى.
— شولپان اپايعا ۇقسايدى. مىنا اعاسى سىزدەن دە اۋماعان گۇلباھرام، قاراڭىزشى: ماڭدايى، مۇرنى، ەرنى، ءتىپتى ءوڭى دە اققۇبا، ءبارى وزدەرىڭىزدىڭ تۇقىمىڭىزعا تارتقان، — دەدى.
باسىبەكوۆ قالتقىسىز پىشىندەدى — ول شولپان مەن الىبەك ءبىرى اپا، ءبىرى ءىنى دەپ ۇقتى. ال، الىبەك قىزارىپ كەتتى. ونىڭ ويى الدە نەبىر سىيار-سىيماس، بولجالدان تىس، وعاش نارسەلەرگە كەتتى. ءبىراق ول جاۋاپ قاتپادى. سىرىن دا، ويىن دا، وزگەرە قالعان ءوڭىن دە باسىبەكوۆتەن تاسالاپ، ءوزى كىرگەن بولمەنىڭ ءىشىن تىنتكىلەپ، اڭگىمەنى باسقاعا بۇرۋعا جانتالاستى.
— ءۇيىڭىز جاقسى ەكەن، شولپان. پاتەرىڭىزدى ايتامىن...
— بۇل وتاعاسىنىڭ تاپقان ءۇيى. پاتەر ەمەس، الىبەك.
— وسى ءۇيدى قانشاعا ساتىپ الدى ايتەكەڭ؟ — دەپ سۇرادى باسىبەكوۆ.
شولپان ازداپ ويلانا ءتۇستى دە، ءازىل-قالجىڭعا اۋدارىپ:
— ساۋدا-ساتتىق، جابدىقتاۋ سالاسىندا جۇمىس ىستەيتىن ادامداردىڭ شەبەر كەلەتىنىن بىلەسىز عوي. ءبىزدىڭ وتاعاسى دا بۇل جاعىنا وتە جەتىك. از تولەپ، قىمبات نارسەنى قولعا تۇسىرگىش، — دەپ كۇلدى.
— جىگىت، ايتەكەڭ.
گۇلباھرام دا، ءۇي دە، ايتان دا، ءۇش جىل ىشىندە بۇرىنعىدان كوپ وزگەرگەن. شولپان دا الىبەككە وزگەشە وي سالدى. ول الدىمەن جاقياشا ءتۇيدى. «ءومىر — باقشا. باقشادا وسكەن گۇل مەن الما ادام اتانى دا جولدان تايدىرعان. نەگە ءومىر ەرىكسىز ۇمتىلدىرادى؟ نەگە المانى جەۋگە، گۇلدى يىسكەۋگە قۇمار ادام؟ كارى دە، جاس تا گۇلگە ءبىر قاراماي، الماعا ءبىر ۇمتىلماي جاي وتە المايدى. شولپان الما. نەسى بار. جەدىم!.. بۇعان شولپان ايىپتى ما؟ جوق! مەن ايىپتىمىن با؟ الدە ءومىر ايىپتى ما؟ جوق! ەشكىم دە ايىپتى ەمەس! ەندەشە، جاقيانىڭ فيلوسوفياسى دۇرىس. ادام ەركى ءومىردىڭ ءوز بيلىگىندە. ويتكەنى ادام ويىن ءومىر ءوزى قالىپتاستىرادى. ءسوز دە، قۇلىق تا، مىنەز دە، ءىس تە — ءومىردىڭ ءوز جەتەگىندە. سەزىم دە سولاي. جاراتىلىستىڭ قالاۋى! ءبارى دە سونىڭ قولىندا»...
— ايتەكەڭ وتاعاسى دا، سەن دە شولپان، وزگەرگەن ەكەنسىزدەر. وڭدەرىڭىز قوقىرايعان. بويلارىڭىز تارازىلانعان... وتاعاسىنى ءتىپتى جاقسى بىلەتىن ادامدار دا تانىرلىق ەمەس، دەنەسى جۇزىكتىڭ كوزىنەن وتەرلىك، جاس جىگىت سياقتى. ءتىپتى وزگەرىپ كەتكەن.
— وزگەرگەنبىز. مىقتاپ وزگەرگەنبىز. تەك قانا گۇلىمىز وزگەرگەن جوق ناعاشىسى سياقتى...
الىبەك تاعى دا قىزارىپ كەتتى. ونىڭ قۇلاعىنا «ناعاشىسى سياقتى» دەگەن ءسوز الگىندەگى ءوزىنىڭ وعاش ويىن قىتىقتاي تۇسكەندەي بولدى. «شىنىمەن گۇل...» ول كومەيدىڭ ارعى تورىندەگى ءسوزدى دە اياقتاماي، سوعان قوسىمشا دالەل قاراستىردى.
— گۇلباھرامنان باسقا بالالارىڭىز جوق پا؟
شولپاننىڭ جۇزىنە الدە نەبىر بەلگىسىز سەزىمنىڭ كولەڭكەسى جۇگىرگەندەي بولدى: قاباعى شىتىناي ءتۇستى دە قايتا جازىلدى، سوعان قوسىلا كوز جيەكتەرى دە ءبىر ءسات كۇلىمدەي بەرىپ ەدى، ءبىراق ىزىنشە بۇل دا جوعالىپ كەتتى. ايەل سۇپ-سۇر بولىپ ءۇنسىز تۇرىپ قالدى. ەكى كوزىن اينەكتەن المادى. الىبەك تومەن قارادى. الدەنەگە جازىقتى جانشا ول شولپاندى، شولپاننىڭ بار ءومىرىن، ءۇيىن، تۇرمىسىن، قارسى الدىندا تۇرعان ونىڭ ءمۇلايىم قالپىن قاتتى اياپ كەتتى. بۇل قالىپ وعان سۇيىكتى جان ۇمىتسىزدىك پەن ءتاتتى ومىردەن ەرىكسىز قول ءۇزىپ بارا جاتقانداي كورىندى. ەكەۋى دە ءۇنسىز قالدى.
اۋداندىق كومسومول كوميتەتىنىڭ سەكرەتارى ەكەۋىنە كەزەك قارادى. ول ەش نارسەگە تۇسىنبەدى. ونىڭ كوزىنە بۇل ەكى جاننىڭ جۇرتتان بولەك جاستىق شاعى ەلەستەي قالمادى. ول ەكەۋىنە عانا، وزدەرىنە عانا ءمالىم شاق ەدى عوي.
5
— شولپان اپاي، مەن قايتا بەرەيىن. كۇتىپ وتىرعان ادامدار بار شىعار كەڭسەدە. ءقازىر جۇمىس قاۋىرت، — دەپ ەدى باسىبەكوۆ، شولپان وعان بۇيىرعانداي:
— جوق قاراعىم. كۇندە كورىپ جۇرسەك تە، بىزدىكىنەن ءدام تاتىپ كورگەن جوقسىڭ. مىنا زامانداسىڭمەن بىرگە بولاسىڭ، ءشاي ىشەسىڭ، — دەدى.
— ەندەشە، مەن شايعا دەيىن كەڭسەگە كىرىپ شىعايىن. تاسبوگەتتەن كەلگەن كومسومولدار بار ەدى، ولارعا بەرەر تاپسىرمامدى تۇسىندىرەيىن.
— كەشىكپە، شاي قايناپ جاتىر.
...باسىبەكوۆتىڭ شىعىپ كەتكەنى الىبەككە قيىن جاعداي تۋعىزدى: شولپانمەن بەتپە-بەت قالعاندا نە دەر؟ اڭگىمەنى نەدەن باستار؟ بۇرىنعى ەسسىز قۇمارلىق تاعى دا الدەنەگە جەتەكتەمەك پە؟ ول كەز ءبىر باسقا، قازىرگى جاعداي ءبىر باسقا. ءبىر اۋداننىڭ بەلگىلى شولپانى، جۇرت اقىل سۇرايتىن باسشى شولپانى! مىنا ءۇي-جاي... كومسومول باسشىسى جانىندا وتىرسا اڭگىمە دە جالپى الەۋمەت جۇمىسى توڭىرەگىندە بولار ەدى...
الدەنەگە تۇيىلە قالعان الىبەكتىڭ قوڭىرقاي قاباعىن شولپان ەرىكسىز جازىپ جىبەردى. ول شاي جابدىعىن ۇيىندە جۇرگەن وقۋشى قىزعا تاپسىرىپ، ءوزى الىبەكتىڭ قاسىنا وتىردى. باياعى جايدارى قالپى، باياعى ىركىلمەي سويلەيتىن سۇيىكتى مىنەزى. ءسوزدىڭ ارا-اراسىندا مۇقامداپ قوياتىن كوتەرىڭكى ءۇنى، سويلەپ وتىرىپ قاباعىن كەرە تۋرا قارايتىنى، سول كەزدە جانارىنداعى جىگەرلى ۇشقىنعا بوي تاسالاعان ىنتىقتىڭ يشاراسى — ءبارى سول قالپىندا، ءبارى ءۇيىرىپ، ءبارى ەرىكسىز بيلەپ اكەتكەندەي اسەر ەتتى.
الىبەك، ەلگە قاشاننان بەرى بارعان جوقسىڭ؟ ەلدىڭ حال-جايىنان نە حابارىڭ بار؟ مەن مىنە، ءۇش جارىم جىل بولدى وسى قىزىلوردادان قوزعالماعانىما. دەمالىستى دا وسىندا وتكىزەمىن، گۇلدىڭ قاسىندا... شىركىن، اڭقاتىعا بارىپ ءبىر شومىلىپ قايتار ما ەدى. باياعى باشەكەڭ كولىنىڭ شالعىندى جاعاسىن، ارعى بەتتەگى دۋماندى جايلاۋدى، جاعالىق وينايتىن كەڭسۋاتتى، اقسۇيسك اتاتىن جالعانسايدىڭ بويىن ءبىر كورىپ وتسەم، ءبىر اۋناپ ماۋقىمدى باسسام، جالاڭ اياق جۇگىرسەم، كولىنىڭ بورىعىن تارتسام، قىرىنىڭ جۋسانىن جۇلىپ يىسكەسەم، ارمانىم بولماس ەدى! اتتەڭ قول بوسامايدى، قول بوساسا، باسقا ءبىر سەبەپ كولدەنەڭ تۇرا قالادى. تىرشىلىكتىڭ ابىگەرلى ازابى، بىتەر ەمەس. — شولپان تەرەزەگە جالت قارادى، سىرتتا جۇگىرگەن بالانىڭ توبەسى كورىندى. ايدار شاشىنا قوسا تۇيگەن قىزعىلت لەنتاسى كۇن كوزىنە وڭىپ اقشىل تارتا باستاعان ەكەن، اعاراڭداپ الىبەكتىڭ كوزىنە دە ايقىن شالىندى. الىبەك جۇرەگى تاعى دا الدەنەگە ءدىر ەتە ءتۇستى.
— ...گۇلجان عوي لاق قۋىپ جۇرگەن. وتاعاسى... اكەسى ءبىر ەمەس، ەكى لاق ساتىپ اپەردى، سول ەكەۋىمەن بالاشا وينايدى... شولپان ەندى بۇرىلىپ الىبەككە قاراپ ەدى، الىبەك مۇڭايىپ قالعان ەكەن، — نەمەنە ءبىر جەرىڭ اۋىرىپ وتىرعان جوق پا الىبەك، ءتۇسىڭ وزگەرىپ كەتتى؟
الىبەك قاباعىن شىتتى. ءسويتتى دە، جالما-جان شولپانعا قاراماستان تەرەزەگە، ونان دا ءارى الدەقايدا كەز تىگىپ، شولپاننىڭ ەلدى-جەردى، جاس شاقتى اڭساعان جۇرەك تەبىرەنتەتىن ساعىنىشتى، الىستا قالعان ىستىق كەزدەردى كوكسەگەن سوزىنە جاۋاپ قاتتى. ول ىركىلمەدى، ءسوز ساپتاپ جاتپادى، كەشە عانا كورىپ كەلگەن، كوز الدىندا وتكەن اششى ۋاقيعالاردى تىزە باستادى.
— شولپان، ەلدە بولعانىما ءبىر ايداي عانا ۋاقىت ءوتتى. الىبەك «ماماڭمەن قوشتاس» دەپ تەلەگرامما بەرگەننەن كەيىن ەلگە جول شەكتىم. ءبىراق، اسىل انانىڭ ءجۇزىن اقتىق رەت كورە المادىم، قابىرىنا عانا باس ءيدىم...
الىبەكتىڭ داۋىسى وزگەرىپ كەتتى.
— شەشەم قايتىس بولدى ما؟ — دەپ شولپان ونىڭ بىلەگىنەن ۇستاي الدى.
— بۇگىن قىرىق كۇن...
شولپان بەتىن سيپاپ، كۇبىرلەپ ىشتەي «تيە بەرسىن» ايتتى دا:
— ويپىرماي، اسىل انا دەسە، اسىل انا ەدى. يماندى بولسىن!.. ءومىر دەگەن سول... كەشە عانا، ءتىپتى جاڭا عانا سەنى كورگەندە شەشەم كوز الدىما كەلىپ ەدى. «شولپان قاراعىم» دەيتىن ءۇنى دە ءالى قۇلاعىمدا تۇرعانداي. ماعان «قاراعىمنان» وزگە ءسوز ايتپاۋشى ەدى. تۋعان شەشەمنەن دە لەبىزى ىستىق ەدى... — دەپ ونىڭ دا ءۇنى وزگەرىپ كەتتى.
— مامام جايىندا كەيىن ايتارمىن، الدىمەن ەل تۋرالى، — دەپ الىبەك ءالى دە شولپاننىڭ جۇزىنە قاراي الماي، الدەنەگە ايىپتى جانشا قىسىلىپ، ىشتەي تۇيىلگەن كۇيى، ءسوزىن قايتادان باستادى. — ...جالاڭ اياق جۇگىرسەم... سۋىنىڭ بورىعىن تارتسام... قىرىنىڭ جۋسانىن جۇلىپ يىسكەسەم... دەيسىڭ، شولپان. مەن دە سولاي ويلاۋشى ەم. جاعالىق ويناعان سۋىما، اسىق اتقان تاقىرىما اڭساپ جەتۋشى ەم. دۋماندى جايلاۋ ءقازىر قۋ دالا، سۋعا شومىلاتىن كەڭ سۋات قۇلازىپ جاتىر. جەر بار — ەل جوق؛ شابىن بار — مال جوق؛ اۋدان بار — حالىق جوق. قوس اڭقاتىنىڭ ارالىعىن جايلايتىن ءۇش ءجۇز بارقىننان جەتى ءۇي عانا قالعان؛ القاكول مەن ەسەنگە سىيماي جاتاتىن قالىڭ توقسابادان، بالىقشىنىڭ قوسىنداي، ءار جەردە ءبىر ءۇي شوشايىپ بارماقپەن سانارلىقتاي تۇر؛ قاشارسويعانداعى قۇلدار مەن ساسىقكولدەگى ولجاورىس — بۇكىلەر دە سونداي. نە كەرەك، كەشىپ كەتكەن ەلدىڭ كۇزگى ورنىنا قاراپ تۇرىپ، جۇرەكتى شىمشىلاتا اڭىراتقان تاتتىمبەتتىڭ «سارىجايلاۋىن» كوزىممەن كورىپ قايتقانداي بولدىم. مەنىڭ بارار الدىمدا قىرىق ءۇي ءبىر تۇندە كوتەرىلىپ، ونى اۋدان اكىمدەرى كۇشپەن توقتاتپاق بولىپ ارەكەت جاساعان ەكەن. بارباستاۋدىڭ سىرتىندا قالىڭ كوش ات-كولىگىن دوعارىپ اربالارعا القا-قوتان ءيىرىپ، وزدەرى ورتاسىنا كىرىپ الىپ، كىجىڭدەگەن شولاق بەلسەندىلەردى تۇمسىققا سوعىپ، ارالارىنا ەنگىزبەپتى، مىلتىعىن كەزەنگەن ەسەرسوق ميليسيالارعا كەۋدەسىن اشىپ قارسى شىققاندار دا بولعان. نە كەرەك اۋداننىڭ ءالى كەلمەي جوڭكىگەن جۇرتتى وبلىسقا ايتىپ، قايتارتپاقشى بولعان ەكەن، حاكىمنىڭ ءوزى بارىپ، باسسىزدىق ىستەگەن ميليسيا قىزمەتكەرلەرى مەن «ايداپ كەل» بەلسەندىلەردى قاماۋعا العان. ال، كۇنگورىس ىزدەگەن ەلدى توپتاپ ەت كومبيناتى مەن تەرى زاۆودىنا، تەمىر جول بويىنداعى قۇرىلىستارعا ورنالاستىرىپتى، — دەيدى. ونان بۇرىنعى ىشكى رەسەيگە اسىپ كەتكەندەرىن حاكىم سامار مەن سارىتاۋ اكىمدەرىمەن كەلىسىپ، ەگىستى سوۆحوز توڭىرەكتەرىنە جۇمىسشى ەتىپ الدىرعان كورىنەدى. ءبىراق حاكىمنىڭ وزىنە قارسى: «ەلدى كوشپەندىلىككە ۇيرەتەسىڭ» دەپ جالا جاپقان با قالاي، ايتەۋىر اقبۇلاققا شاقىرىپ الىپ، «پارتيا مەن ۇكىمەتتىڭ جولىنا قارسىسىڭ» — دەپ ورىنان الىپ، سوتقا بەرگەن. مۇنى ماعان قارت كوممۋنيست اسان ەڭىرەپ وتىرىپ جىرلاپ بەردى. ءوزى اراق ءىشىپ كەتكەن. «ەلدەن ايرىلىپ، مولا كۇزەتىپ قالدىم» دەپ كەمسەڭدەيدى...
— ويپىرماي، مىناۋ سۇمدىق ەكەن! مەن تاپ مۇنداي دەپ ەستىگەن جوق ەدىم. «ەگىن شىقپاي قالىپتى، ارتەلدەردىڭ حالى ناشار، ونىڭ ۇستىنە بەلسەندىلەر قىرىپ بارادى» دەگەن اسىرا سىلتەۋلەردىڭ ىلاڭى عانا ەمىس-ەمىس قۇلاعىما كەلىپ ەدى...
مامامدى قولىمنان جەرلەپ قايتتىم. سول ءوزىمىزدىڭ ەكى ءۇي، اسان مەن سۇلەيمەن جانە ساعادا قالعان وتەۋلى مەن مۇقىش كەلىن جەرلەسكەن. مەن بارعان سوڭ جەتىسىنە دە سولار كەلىپ بەت سيپاستى. جالعىز قاشارىن سويىپ ادىلبەك باتا وقىتتى...
شولپان سازارىپ قالدى.
ونىڭ كوز الدىنان ەرتەڭگى ساعىممەن كوتەرىلىپ جەردەن جوعارى كولبەپ جاتقان شالقار كولىنىڭ اينا بەتى، كولگە قۇيعان قوس اڭقاتىنىڭ كوك-جاسىل قۇراقپەن كومكەرىلگەن يرەك لەنتاسى... تاعى-تاعى بۇلدىر سۋرەتتەر شۇباپ ءوتتى...
— ءسىزدىڭ ۇيدە جالعىز... ادىلبەك قانا قالدى ما؟ — دەپ كۇرسىندى ايەل.
— مەن بارىپ كەتكەندە سولاي ەدى. ال، ءقازىر حابارىم جوق. ول دا كەتكەن شىعار. ويتكەنى مەن بىرگە ەرتىپ كەتەيىن دەگەنىمدە، «مەن ءوزىم دە جول تابارمىن» دەگەن.
— جول تاپقانى قالاي؟
— ونىڭ ەشكىمگە كونبەيتىن ءبىر بەتكەي ەكەنىن بىلەسىڭ عوي. سول ەشكىمنىڭ دەگەنىنە كونبەيتىن مىنەزى اۋىل سوۆەتتىڭ پرەدسەداتەلىنە قول كوتەرتكەن. سول ءۇشىن جاۋاپقا تارتىپ، تەرگەپ تە جاتىر.
— نە دەيدى، ماسقارا!
— مەن دە قورقىپ ەدىم. ءبىراق ادىلبەك وزىنە-وزى پالۋان، ادىلدىككە سەنەدى. وزىنە سەنەدى دەمەكشى، اركىم وزىنشە باس قورعاپ، وزىنشە ايلالاپ، ەلدەن ىعىسىپ كەتىپ جاتقان كورىنەدى. اعايىندى قادەس پەن اقمەديا تال تۇستە اۋداندى الداپ كەتكەن كورىنەدى. قالاي دەيسىڭ عوي: ات-ارباسىنا توسەك-جاستىعىن سالىپ، ونىڭ ۇستىنە سۇزبە اۋىن تيەپ، قادەس شالقار جاعاسىنداعى اۋدان ورتالىعىنا كەلەدى. «بۇل تاعى قايسىسى كوشە-قاشۋعا بەت العان؟» دەپ الدىنان ميليسيونەر شىقسا، قادەس: «سەيداحمەت قاراعىم، امان-ەسەنبىسىڭ؟ اۋدان باسىنداعى اعايىندار ساۋ ما؟ اقمەديا ەكەۋمىز مىنا شورتانباي اعاشىنىڭ تۇبىنەن اۋ سالعالى شىقتىق. باياعىدا بالىقتىڭ ۇيىعى ارىلمايتىن جەر ەدى. بيىل تابان مول قوزعالىپتى دەسەدى جۇرت. امان بولسا ءبىرىنشى تىزبەكتى وزىڭە بايلايمىن. ماعان ءبىر ماحوركە بولسا دا بىردەڭە تاۋىپ بەرسەڭ. جاپىراق تاپتىرماس. ناسىباي اتپاعانىما كۇن جارىم بولدى، باس قاڭعىرىپ تۇر. شايعا شىداۋعا بولادى، ناسىبايعا شىداۋ قيىن» دەپتى. سەيداحمەت: «مىنا تيەگەنىڭ ءبارى اۋ ەمەس قوي — دەسە، — ءيا، استىندا تىگەتىن قوسىم، كورپە، جاستىعىم بار. قوس تىگىپ جاتىپ اۋلاماسا، ءاتۇستى بالىق ۇستاپ وندىرە المايسىڭ عوي. ءبىر كۇن، ەكى كۇن بالىقتىڭ جۇرگەن ءىزىن بارلايسىڭ، ۇيىعىنىڭ قاي جەردە ەكەنىن بولجايسىڭ. ايتقانداي دۇكەندە شاي تاپشى، دەر كەزىندە ۇستىنەن شىعا بەرمەيسىڭ. مىنا تيىن-تەبەندى ساعان قالدىرىپ كەتەيىن، ەرتەڭگە دەيىن ماعان ءبىر شيرەك بولسا دا شاي قاراستىرىپ قويشى. قاسىندا جۇرگەن سەن ساتۋشىنىڭ ءتىلىن بىلەسىڭ، — دەسە، سەيداحمەت: — جاقسى قادەكە، — دەپتى.
ءسويتىپ، قادەكەڭ بىرەر كۇن شالقار جاعاسىندا بالىق اۋلاعان بولىپ ءجۇرىپ، وزىنە اقمەديانىڭ ۇي-ىشىنە قوسا ءبىر تۇندە شالقار اينالىپ قاشقان. اۋدان اكىمدەرى بەرگى جاقتى قورىسا، ول ايلاسىن اسىرىپ ارعى جاقپەن جونەلگەن دەيدى. سونداي جاي، شولپان. اركىم ءوز باسىن، ءوز وشاعىن قورعاپ، تىرشىلىك ەتۋگە كىرىسكەن. ناتيجەسى: ەل تابانىندا جەتى-اق ءۇي قالعان. ونىڭ ەكەۋى ادىلبەك پەن بەكەي قارتتىڭ ءۇيى.
الىبەك كوگەرىپ كەتتى. ونىڭ جۇزىنەن كوز ايىرماي قاراپ قالعان شولپان الىبەك ءسوزىن بىتىرگەننەن كەيىن دە ءۇنسىز قالدى. بۇلاردىڭ ءبىرى شاعىنىپ، ءبىرى اياپ توككەن جان سىرىن باسىبەكوۆ ءبولدى. ءبىراق وعان قاراماستان شولپان:
— كەلدىڭ بە؟ جاقسى. ءقازىر شاي دا، تاماق تا دايىن، — دەپ وعان ورىن كورسەتتى دە، الىبەككە ەشكىمنىڭ ويىنا دا كەلمەگەن اقىلىن ايتتى: — الىبەك، سەنىڭ جۇرت الدىندا جانىڭ تازا. سەنىڭ جانىڭا باتقان نارسە قازاقتىڭ ادال ۇلى مەن ادال قىزىنىڭ دا جانىنا باتىپ كەلەدى. وعان دالەل: ارداقتى ريەۆوليۋسيونەر اقىنىمىز باس بولىپ اقتوبەگە ۇكىمەت كوميسسياسى شىعىپتى. ول توتەنشە كوميسسيانىڭ ەڭ باستى مىندەتى كوشكەن شارۋانى كەرى قايتارۋ، جۇدەگەنىنە استىقتاي، كيىمدەي جاردەم كورسەتۋ كورىنەدى. وسى جونىندە كەشە يسايەۆتىڭ تەلەگرامىن الدىق. ەندى مەنىڭ ساعان ايتار اقىلىم: سول ساكەن اعاڭا تەز جەت. ول جەردەگى كۇيزەلىس بۇل جەرگە دە جەتتى، وسى جايدى ايت، وسىعان شارا قولدانۋدى سۇرا.
الىبەك ويلانباستان ۇشىپ تۇرەگەلىپ شولپاندى قۇشاقتاي الدى دا، نەگە ەكەنى بەلگىسىز بالاشا بەتىنەن ءسۇيىپ:
— مەن ءقازىر كەتەمىن. اقتوبەگە، ساكەن اعايعا... ءبارىن دە جەتكىزەمىن. ءبارىن دە ايتامىن، — دەپ اپتىقتى.
— ءقازىر ەمەس، شاي ءىشىپ، تاماق جەگەننەن كەيىن، — دەپ ايەل يىعىنان باسىپ، جىگىتتى قايتا وتىرعىزدى.
— بۇل — جاڭالىق. بۇل — جاقسىلىق. ساكەن كىرىسسە... يسايەۆ تەلەگرامما بەرسە، بۇل... بۇل... — دەدى الىبەك...
You Might Also Like
