InfoHub Logo

بەرىكبايەۆا ءلاززات سەزەك قىزى
ورال قالاسى، م. وتەمىسوۆ اتىنداعى باتىس قازاقستان مەمەلەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى
شەت ءتىلى جانە ەكى شەت ءتىلى ماماندىعى، 03401 توپ ستۋدەنتى.
نۋرۋشوۆا تامارا يۆانوۆنا
ورال قالاسى، م. وتەمىسوۆ اتىنداعى باتىس قازاقستان مەمەلەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى، اعا وقىتۋشى، عىلىمي جەتەكشى.

بۇگىنگى تاڭدا كوپتەگەن وقۋىتۋ تەحنولوگيالارى بار، سونىڭ ىشىندە ەڭ ءيىمدى جانە وقۋشىلارعا ەڭ قىزىقتى تەحنولوگيانىڭ ءتۇرى ول – بەينە تەحنولوگياسى. بەينە ماتەريالدار ارقىلى ءتىلدى وقىتۋ ۇردىسىندە لينگۆيستيكالىق، پسيحولينگۆيستيكالىق جانە پسيحولوگيالىق وقۋشىلاردىڭ ءبىلىم، بىلىك، داعدى جۇيەسىن، عىلىمي دۇنيەتانىمىن، كوزقاراستارىن قالىپتاستىرا وتىرىپ، وقۋشىلاردىڭ تانىمدىق قىزىعۋشىلىعىن، شىعارماشىلىق قابىلەتتەرىن دامىتۋعا بولادى. بۇل دەگەنىمىز تۇلعانى ەڭ ءبىرىنشى ورىنعا قويىپ، تۇلعاعا باعىتتالعان امال قولدانۋ.

ساباق ۇردىسىندە بەينە ماتەريالداردى  قولدانۋ بارىسى، ءمۇعالىمنىڭ جان-جاقتى دايىندىعىنىڭ، ياعني جوعارى ءبىلىمى مەن شىعارماشىلىق ىزدەنىمپازدىعىن تالاپ ەتەدى. ۇيىمداستىرۋ كەزىندە مۇعالىمدەرگە قويىلاتىن تالاپتار:

•    تاقىرىپقا بايلانىستى كوپ اقپارات جيناقتاۋى؛
•    تەحنيكالىق قۇرال-جابدىقتاردى پايدالانا الۋ قابىلەتى؛
•    وزىندىك شىعارماشىلىعى؛
•    اقپاراتتى دۇرىس جانە انىق ۇيىمداستىرا ءبىلۋى.

ءمۇعالىم ەڭ الدىمەن ساباق جوسپارىنا ساي تاقىرىپ تاڭداپ، جوسپار قۇرۋ كەرەك، ساباق جوسپارىن دۇرىس ۇيىمداستىرۋدا، ءمۇعالىم ءوزى ساباق بەرەتىن وقۋشىلاردىڭ ويلاۋ قابىلەتىن، ەستە ساقتاۋلارىن، وقىپ، جازىپ، ايتىپ جەتكىزۋلەرىن، ساباققا ىنتا جىگەر قويىپ، كوڭىل ءبولۋى سياقتى پسيحولوگيالىق جاعدايىن ەسكەرۋ قاجەت.

كەلەسى جوسپار قۇرۋدا ساباقتىڭ تاقىرىبىنا بايلانىستى تاپسىرمالار، كورنەكى قۇرال-جابدىقتار، ساباق بارىسىنىڭ كەزەڭدىك تۇرلەرى، وقىتۋ ادىستەرى مەن تاسىلدەرى جانە وقىتۋ تۇرلەرى جازىلادى.

كoمپيۋتەرگە ماگنيتoفoن قoسىلىپ، oل ديسپلەيدىڭ ەكرانىندا ۆيۋزالدى سۋرەتپەن فoنoگراممانى سينحرoنداۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. وسىلايشا شەت ءتىلدى ءماتىندى تىڭداپ ءتۇسىنۋ ءۇشىن كورەتىن سۇيەنىشتەرىن جاساۋدىڭ جاقسى مۇمكىندىگى پايدا بولادى. كورەتىن سۇيەنىشتەرى ءماتىندى تىڭداۋ كەزىندە قيىندىقتاردى الىپ تاستاۋعا باعىتتالعان ءماتىن الدى جاتتىعۋلارى تۇرىندە بولۋى مۇمكىن. سۇيەنىشتەر ءماتىندى تىڭداعانعا دەيىن كورسەتىلەدى، جانە قاجەت بولسا، تىڭداۋ كەزىندە ەكراندا بولۋى مۇمكىن. سوسىن ءماتىندى تىڭداۋدان كەيىن ورىنداۋ قاجەت ماتىندىك تاپسىرمالار پايدا بولادى. كورەتىن سۇيەنىشتەر مەن ماتىننەن كەيىنگى تاپسىرمالاردى بۇلاي قولدانۋ شەت ءتىلدى ءماتىندى تىڭداپ ءتۇسىنۋ كەزىندە جاقسى اسەر بەرەدى.

وقۋ داعدىلارىن جەتىلدىرۋدە جاتتىعۋلار. ديسپلەي ەكرانىندا بەرىلگەن جىلدامدىقپەن تومەننەن جوعارىعا وتەتىن جانە ونىڭ ۇستىڭگى جاقتاۋىنا جوق بولاتىن شەت ءتىلدى ءماتىن پايدا بولادى. ءماتىننىڭ ەكراندا ءوتۋ جىلدامدىعى وقۋشىلاردىڭ ۇيرەنۋ دەڭگەيىنە بايلانىستى  رەتتەلەدى. ءماتىن ەكراندا وتكەن كەزدە وقۋشىلار ودان بەرىلگەن اقپاراتتى الىپ، باقىلاۋ كەزىندە باقىلاۋعا ارنالعان تاپسىرمالاردا نە قاجەتت ەكەندىگىن كورسەتۋگە ءتيىس. بۇل قويىلعان سۇراقتار جاۋاپ بولۋى مۇمكىن، بۇل دۇرىس ەمەس ەرەجەلەر بولۋى مۇمكىن، ءبىراق ءبىزدىڭ ويىمىزشا، باقىلاۋ ءۇشىن ەڭ جاقسى نۇسقا «Comprehension Test» بولىپ تابىلادى.

سونداي–اق كومپيۋتەردى جىلدامدىقپەن وقۋعا پايدالانۋعا بولادى. مۇنداي جاتتىعۋلاردى ورىنداۋ وقۋشىلارعا تاپسىرما بەرۋگە عانا ەمەس، سونىمەن قاتار ءاربىر ورىندالعان جاتتىعۋعا باعا بەرىپ، ولاردىڭ جۇمىسىن قادام-قادام تۇزەتۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. وسىلايشا ەڭ بولماعاندا جاسالعان قاتەلەردى تالداۋدا وقۋشىلاردىڭ ءاربىر جۇمىسىن تەكسەرۋ قاجەتتىلىگى بولماي قالادى. بۇنىڭ ءبارىن كومپيۋتەر ورىندايدى. وقۋشىلاردىڭ جۇمىسىن ىنتالاندىراتىن مۇمكىن تۇسىندىرمەلەر اسا ماڭىزدى ءرولدى اتقارادى. وقۋشىلارعا ولاردىڭ جۇمىسىنا كوڭىل بولۋلەر، ولار جىبەرگەن قاتەلەرگە قاتىستى ىقىلاستى ەسكەرتۋلەر، ۇسىنىلاتىن باعدارلاما ولاردىڭ كوبىرەك بەلسەندى قىزىقتى ورىنداۋىنا جاعداي جاسايتىن دەم بەرەتىن رەپليكالار ۇنايدى. قارىم- قاتىناستاعى يگى نيەتتىلىك وقۋشىلاردىڭ اقپاراتتى جاقسى قابىلداۋىنىڭ پسيحو-فيزيولوگيالىق الداعى قاتارلى زاڭدىلىقتارىنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى. سوندىقتان بۋفەرلەرگە جاۋاپ «دۇرىس» «دۇرىس ەمەس»، «قاتە»، «ءسىزدىڭ جاۋابىڭىز تۇسىنىكسىز» سەكىلدى قاراپايىم سوزدەردى ەنگىزۋ ەمەس، مۇمكىندىگىنشە وقۋشىلاردىڭ ارەكەتتەرىنە قارىم- قاتىناستى بىلدىرگەن دۇرىس. مىسالى: «جارايسىڭ!»، «وتە جاقسى»، «وكىنىشكە وراي، ءسىز قاتەلەستىڭىز، تاعى دا جاۋاپ بەرىڭىز»، «ءسىزدىڭ جاۋابىڭىزدى ۇلگىمەن سالىستىرىپ، تاپسىرمانى تاعى ءبىر رەت مۇقياتتىراق ورىنداۋعا تىرىسىڭىز. ساتتىلىك تىلەيمىز!». جۇمىستى قورىتىندىلاعان كەزدە باعانى جاي قويۋ ەمەس. سونداي-اق وعان تۇسىندىرمە بەرگەن ماڭىزدى. كومپيۋتەرگە سونداي-اق وقۋشىلاردىڭ ءار ءتۇرلى كونتينگەنتى ءۇشىن گرامماتيكا (ەرەجە، قانداي دا ءبىر وزگە گرامماتيكالىق تۇرلەردىڭ قولدانىلۋ كەستەسى، ەتىستىكتەردىڭ جىكتەلۋى جانە باسقارۋىلۋى جانە ت.ب.) جانە لەكسيكا (بەرىلگەن ءسوزدىڭ نەگىزگى ءسوز تىركەستەرىن، ونىڭ سينونيمدەرى مەن انتونيمدەرىن كورسەتۋمەن) بويىنشا انىقتامالىق ماتەريالدى، وقۋ جانە ايتۋ ەرەجەسىن، ليگۆوەلتانۋ جانە تاريحي اقپاراتتى جانە ت.ب. ەنگىزۋگە بولادى. قاجەتتى انىقتامالىق ماتەريالدى ىزدەۋ ءۇشىن كومپيۋتەردى پايدالانۋ وقۋشىلاردى سايكەس سوزدىكتى نەمەسە انىقتامالىقتى ىزدەۋدەن قۇتقارادى، بۇل ۋاقىتتى كوپ ۇتۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.

بەينە ماتەريالداردى تالداۋ تۇسىندىرمەلى جاتتىعۋلار بويىنشا وتكىزىلەدى. كەڭەيتىلگەن تۇسىندىرىلمەلى جاتتىعۋلار مازمۇنىنا قاراي ءىرى تاقىرىپتار جانە جەكە تاقىرىپتار بويىنشا ورىنداۋ بولىپ ەكىگە بولىنەدى. ورىنداۋ تاسىلىنە قاراي تۇسىندىرمەلى تالداۋ دا ەكىگە بولىنەدى: اۋىزشا جانە جازباشا تالداۋ.

جاتتىعۋدى اۋىزشا تالداۋدا مىنانداي مەتوديكالىق تالاپتار قويىلادى:

ا) وقىتىلىپ وتىرعان ماتەريالدىڭ وزىندىك بەلگىلەرى كوپ بولماۋى ءتيىس؛

ءا) تاقىرىپتىڭ انىقتاماسى سويلەم جاعىنان ىقشام بولۋى قاجەت؛

ب) ورىندالاتىن جاتتىعۋدىڭ ماقساتى كۇردەلى بولماۋى كەرەك؛

ۆ) جاتتىقتىرىلاتىن ماتەريالدان وقۋشىلاردىڭ جالپى تۇسىنىگى بولۋى ابزال.

بۇنداي جاتتىعۋلارى تومەندەگىدەي جۇيە بويىنشا جۇرگىزۋگە بولادى. الدىمەن، وقۋشىلاردىڭ ويىن باعىتتاۋ ءۇشىن تىڭداپ وتىرۋىن تالاپ ەتۋ قاجەت. داپتەرگە ەشتەڭە جازدىرىلمايدى. وتىلگەن تاقىرىپقا ساي، جاتتىعۋلاردىڭ شارتىن اۋىزشا اڭگىمەلەيدى. ماسەلەن، ءماتىندى تۇگەل تىڭداتامىز، سوڭىنان وقىپ شىعىڭدار، ارىپتەردىڭ دىبىستالۋىنا نازار اۋدارىڭدار، ماتىندەگى وبەكتىلەردى اۋىزشا اتاڭدار، وسىعان ۇقساس مىسالدار كەلتىرىڭدەر، تاقىرىپتىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرىن سارالاپ تۇسىندىرىڭدەر، انىقتاماسىن ايتىڭدار.

جاتتىعۋدى اۋىزشا تالداۋ ارقىلى وقۋشىلاردا مىنا سياقتى داعدىلار داميدى: وقۋشىلاردىڭ ءبىلىمى بەكىتىلەدى، ەستۋ قابىلەتى قالىپتاسادى، سەنىمدىلىك قابىلەتى نىعايادى، بايقاۋ قابىلەتى داميدى. . [24،ب.16]

اۋىزشا جانە جازباشا وتىلەتىن تاپسىرمالاردى جۇرگىزۋ ورنىنا قاراي تاقتادا جانە ورنىندا وتىرىپ ورىنداۋ بولىپ ەكىگە بولىنەدى. تاقتادا ورىنداۋ ءۇشىن ينەتەربەلسەندى تاقتا مەن جىلجىمالى تاقتا پايدالىنادى. «ينتەراكتيۆتى تاقتانىڭ كەرەمەت مۇمكىندىكتەرى وقۋشىلاردى شابىتتاندىرادى». تاقتادا تاقىرىپتىڭ نەعۇرلىم قيىن جانە كۇردەلى تۇرلەرى ورىندالادى.

بۇل سياقتى تالداۋلار تومەندەگى تارتىپپەن وتكىزىلەدى: جاتتىعۋدىڭ ءنومىرى جازىلادى، ورىندالۋ ۇلگىسى كورسەتىلەدى، وبەكتىنىڭ وزىندىك بەلگىلەرى بويىنشا قالاي سۇرىپتالاتىنى، جازىلۋ ەملەسىنە بايلانىستى زاڭدار قالاي دالەلدەنەتىنى تۇسىندىرىلەدى. ال ورنىندا وتىرىپ ورىندالاتىن جاتتىعۋلاردىڭ شارتىن داۋىستاپ وقىپ، دالەلدەپ تۇسىندىرەدى. وقۋلىق بويىنشا اۋىزشا تالداۋ، كوبىنەسە كۇردەلى ماقساتتى وبەكتىلەردى ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن جۇرگىزىلەدى. وقۋلىقتاعى ماتەريال بىرەر وقۋشىعا داۋىستاپ وقىتىلادى. وقۋلىقتىڭ بەتى، پاراگرافتىڭ، جاتتىعۋدىڭ بەتى مەن ءنومىرى تاقتاعا جازىلادى. تاعىرىپ بويىنشا تاڭدالىپ الىنعان ۆيدەوماتەريالدار وقۋلىقتاعى تاقىرىپقا ساي بولۋى قاجەت. ءبىر وقۋشىنى تاقتاعا شىعارىپ، جاتتىعۋدىڭ شارتىن ورىنداتادى، بىرەر ۇلگىسىن ءمۇعالىم ءوزى جازىپ كورسەتەدى، قالعانىن سىنىپقا سۇراق قويا وتىرىپ، ۇلگىسىن تاقتاعا جازدىرادى.

قازىرگى تاڭدا جاڭا اقپاراتتىق تەحنولوگيالاردى وقۋشىلاردىڭ اعىلشىن تىلىنە دەگەن قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرۋ قۇرالى رەتىندە قولدانۋ وتە ءتيىمدى. جاڭا اقپاراتتىق تەحنولوگيالاردى ەنگىزۋ جانە قولدانۋ، ينتەللەكتۋالدى دامىعان، اقپاراتتىق ورتادا جاقسى ارەكەتتەنە بىلەتىن تۇلعانى قالىپتاستىرۋ جولىندا پايدالى بولۋى مۇمكىن كوممۋنيكاسيا قۇرالدارىنىڭ بارلىعىن پايدالانۋدىڭ بەلسەندى پروسەسى ءجۇرىپ جاتىر. بۇل رەتتە وقۋشىنىڭ  شىعارماشىلىق قابىلەتىن اشا ءبىلۋ ءۇشىن جاعداي جاساۋ، ونىڭ قابىلەتىن دامىتۋ، ءوزىن-وزى جەتىلدىرۋ جانە جاۋاپكەرشىلىككە تاربيەلەۋ ءسوز بولادى. ءبىلىم جانە بىلىكتىلىك ادام ءۇشىن ماڭىزدى قۇندىلىقتارعا اينالادى. سوعان وراي ءبىلىم جۇيەسى دە دايىن ءبىلىمدى يگەرۋگە عانا ەمەس، ينتەللەكتۋالدىلىقتى قالىپتاستىرۋعا، جەكە تانىمدىق ارەكەتتى قالىپتاستىرۋعا باعىتتالۋى ءتيىس.

---