InfoHub Logo

1921 جىلى قالامقاس — كەرەل-ورتاەسپە جەرىندە دۇنيەگە كەلگەن، قوس «ەڭبەك قىزىل تۋ»، «قۇرمەت بەلگىسى»، «I دارەجەلى وتان سوعىسى» وردەندەرىنىڭ، ونداعان مەدالداردىڭ، جوعارعى كەڭەستىڭ قۇرمەت گراموتاسىنىڭ يەگەرى، قازاقستان كپ ءحۇ سەزىنىڭ دەلەگاتى، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنا ەڭبەگى سىڭگەن اۋىل شارۋاشىلىعى قىزمەتكەرى، رەسپۋبليكالىق دارەجەدەگى دەربەس زەينەتكەر، «اسۋلار»، «ماڭعىستاۋ - ماڭعاز مەكەنىم»، «ەل تاريحى جانە ەسىمدەگىلەر» اتتى كىتاپتاردىڭ اۆتورى، شەجىرەشى اقساقال، ارداقتى اكەمىز بيسەمبى ءارىپ ۇلىنىڭ بويىنداعى ءوزىم بايقاعان كەيبىر ەلدىك، ادامي-كىسىلىك قادىر-قاسيەتتەرى ۇرپاققا ۇلگى بولسىن دەگەن ويمەن قىسقاشا جازىپ كورسەتۋدى ورىندى سانادىم.

1. اقىلمان.

— بارلىق ماسەلەنى تەك قانا اقىلعا جۇگىندىرۋ.

— اقىلعا سالماي اسىعىس ءىس قىلماۋ، اعات، ابايسىز، اپتىعىپ ءسوز سويلەمەۋ.

— ءاربىر اداممەن ونىڭ اقىل-پاراساتىنىڭ دەڭگەيىنە قاراي سويلەسۋ.

— اقىماقتىڭ ءوزىن اقىلمەن، سابىرمەن، ءتىلىن-قىبىن تاۋىپ جەڭە ءبىلۋ.

— قانشا ءتىل بىلسەڭ دە، قانشا وقۋ وقىساڭ دا، سانا-زەيىنىڭ، اقىلىڭ ورەڭ بولماسا، الىسقا جەتە المايتىنىڭدى دالەلدەۋ.

— اراق ىشكەننىڭ وزىندە اقىلمەن (شاما-شارىققا، رەتىنە قاراي) ابايلاپ، ساق ىشە ءبىلۋ، ءالى قالىپتاسپاعان، ءوسىپ كەلە جاتقان جاستار ءۇشىن اراق-شاراپتىڭ اسقان قاۋىپ-قاتەر ەكەندىگى.

— ءوزىڭدى-وزىڭ، بويىڭدى كۇتە ءبىلۋ، كىناراتسىز تازا ءجۇرۋ.

— تابيعي استى: قازاقتىڭ ەت، قازى-قارتا، قۋىرداق، باۋىرساعىن جەۋ، تۇيە ءسۇتى، ايرانى، شۇباتىن ءىشۋ، سۇيەك-ساياق، ءتاتتى شىرىنعا اۋەس بولماۋ.

— تابيعاتقا، دالاعا، اۋىلعا قۇشتارلىق.

— قايعىلى، قازالى، قاپالى كەزدىڭ وزىندە اقىلدىلىق، سالماقتىلىق، سالقىنقاندىلىق تانىتا ءبىلۋ، كۇيىپ، كۇيگەلەكتەنبەۋ(قىسقاسى، اسىپ-ساسىپ تىعىرىققا تىرەلمەۋ، ءوز جانىڭدى ءوزىڭ كۇيزەلتىپ، جۇرەگىڭدى جارالاي بەرمەۋ، تاعدىر تالقىسىنا الدىرماۋ، ءومىردىڭ ءبىر-اق رەت بەرىلەتىنىن باعامداۋ).

ويتكەنى، ول كىسى:

— جوقشىلىق كورگەن

— اشارشىلىق كورگەن

— جەتىمدىك كورگەن

— سوعىس، قاندى قىرعىن كورگەن، ستالينگراد شايقاسىندا ءۇش جەرىنەن اۋىر جارالانعان

— زۇلماتتى باستان وتكەرگەن

— اكەسى كۋلاك اتانىپ، رەپرەسسياعا ۇشىراي جازداعان

— تۇرمە - تار قاپاستا وتىرعان

— كۇيرەگەن شارۋاشىلىقتى قالپىنا كەلتىرۋگە اتسالىسقان

— بالالىق شاق دەگەن بولماعان

— ەرتە ەسەيىپ، ەس جيعان

— اناسى، اكەسى ەرتە قايتىپ، ءوز قولىمەن جەرلەگەن

— اكە-شەشە، ءىنى-قارىنداستارىنا پانا بولعان

— ءوزى وقىماي، اۋەلى ءىنىسىن وقىتقان

— ارعى اتا-بابالار ءسوزىن زەيىن-زەردەسىنە قۇيعان

— ءومىردىڭ نەشە الۋان اششى-تۇششىسىنان ءتۇيىن تۇيە بىلگەن

— قوسشى دا، باسشى دا بولا بىلگەن

— ءومىر بويى اتقا ءمىنىپ، ماڭعىستاۋ، اتىراۋ ايماقتارىن تەگىس ارالاعان

— بۇرىنعى كسرو-نىڭ قالالارىنىڭ كوبىندە بولعان

— قاي كەزدە دە ەلمەن، حالىقپەن، اعايىنمەن ەتەنە، بىرگە بولعان

— ەلدىك ماسەلەلەردى جەرىنە جەتكىزە، قانىن تامىزا ايتا بىلگەن

— الدا بولاتىن ءىستى الدىن-الا بولجاي بىلگەن

— كورىپكەلدىگى ساۋەگەيلىك ەمەس، اينا-قاتەسىز ءدال كەلەدى

— ون سەگىزدەن اسقان قىز بەن جىگىتتىڭ بارلىق نارسەگە اقىلى جەتەدى، سوندىقتان وزدىگىنەن شەشىم قىلعانى دۇرىس دەپ سانايدى.

— بالالاردى اقىلمەن تاربيەلەگەندى وڭ سانايدى

— «قاقپاعان بالا باتىل بولادى» دەگەندى ءجون كورەدى

— «اقىلدى تەنتەككە» دۇرىس قارايدى

— تەنتەكتىڭ ءوزىن دابىراسىز، ءسوز قۇدىرەتى ارقىلى تەزگە سالا الادى

— جاماندىق ويلاعاندى ەسەلەپ جاقسىلىق جاساپ ساباسىنا تۇسىرەدى

— اق ادال نان تاۋىپ جەگەندى، ەشكىمنىڭ الا ءجىبىن اتتاماعاندى ۇلگى تۇتادى

— دەنساۋلىعىنا، جازعان سىزعان قاعازدارىنا مۇقيات تا مۇلتىكسىز قارايدى

— كۇندەلىكتى ءاربىر ءجۇرىس-تۇرىسىن، ءىس-قيمىلىن اقىلمەن ولشەپ-پىشەدى

— ءاربىر اتقارار ءىسى، قيمىل-قوزعالىسىندا ونىڭ الداعى بولۋى مۇمكىن پايداسى مەن زيانىن تارازىلايدى

— كوز-جانارىڭا، سويلەگەن سوزىڭە قاراپ سەنىڭ كوڭىل-كۇيىڭ، شاما-شارقىڭ، ءپاتۋا-پارقىڭدى بەزبەندەپ، اينا-قاتەسىز ءبىلىپ، ىشتەي وقىپ تۇرادى

— كوزىنىڭ وتكىرلىگى جان شىداتپايدى

— ءسوزىنىڭ كەستەلىلىگى مەن ءفالسافالىق سارىنى مويىنداتپاي قويمايدى

— جۇمىس بابىندا قاتال تالاپ قويعاندى، جاۋاپكەرشىلىك تالاپ ەتكەندى، الايدا تەك قانا ءادىل ءارى قايىرىمدى بولعاندى ۇناتادى

— جان بالاسىنا قيانات جاساۋدى قولاي كورمەيدى، كەرىسىنشە قولىنان كەلگەن كومەگىن، جاقسىلىعىن ايامايدى

— ەل بولىپ قاۋىمداسىپ، ءتىل تابىسىپ، جان اياماي تەر توگۋدى ماقسات ەتەدى

— ماڭعىستاۋدىڭ ارىن ارلاپ، بابام قازاقتىڭ نامىسىن جىرتادى.

***

بىرەر مىسال: — سەنىڭ پاپاڭ ءبىر وردەن العاندا، دەيدى ءبىر اعامىز، داستارحان باسىندا I حاتشىدان باستاپ وبلىس باسشىلارى بولدى، سوندا ول كىسى بىلاي دەپ ايتتى:

— قىزمەت — جاقسىلىقتارىڭ اللادان قايتسىن، ازاماتتار. مۇمكىن، وزىمنەن قايتار. ىنىلەرىڭنەن قايتار، بالكىم بالالارىمنان قايتار...

***

زاڭعار جازۋشى ءابىش كەكىلبايەۆ تۋرالى:

«ول اقىلدى، ءبىلىمدار ازامات قوي. ەندى ونىڭ جازاتىن ءبىر كىتابى بار، ونىڭ اتى — «اداي!» -دەدى...

***

مەنىڭ ەكى كىتابىم شىعىپ، اباي اتىنداعى مادەنيەت سارايىندا تۇساۋكەسەر جاساعانىمدا، شىعارماشىلىق كەشىمدە ايتقان العاشقى ءسوزى:

— مەن عالىمنىڭ تويىنا قاتىسۋ ءۇشىن كەلگەنىم جوق.

عالىم تۋرالى جۇرت، ازاماتتار نە ايتاتىنىن ەستۋگە كەلدىم...

***

ءبىر اڭگىمەنىڭ ورايىندا ايتقانى:

«حان بول، مەيلى، قانشاما دەڭگەيدەگى باسشى بول، ەرتەڭ ونىڭ ءبارى دە وتەدى، ءبىر كۇنگىدەي بولماي كارىلىك تە جەتەدى، ەشتەڭە ەستە قالمايدى، ال ءبىر ءتۇيىر عانا جاقسىلىق پەن قايىرىم جاساساڭ، ول ەشقاشان ۇمىتىلمايدى».

2. ابىز.

— ادايدىڭ، كىشى ءجۇزدىڭ، ارىسى قازاقتىڭ تارالۋ تەگىن جاقسى بىلەدى

— ادايدىڭ، اتام قازاقتىڭ بۇكىل ادەت-عۇرىپ، ءسالت-داستۇر، ءجون-جورالعىسىن جەتىك بىلەدى

— ماڭعىستاۋدىڭ جەر-سۋ، قۇدىق، قاۋىم-زيراتتار، تاۋ-تاسىنىڭ قىر-سىرىن جەتە مەڭگەرگەن

— ارعى-بەرگى اتا-بابالاردىڭ ايتقان سوزدەرى، شەجىرە، ماقال-ماتەل، ءۋالى اڭگىمەلەرىن، بيلىك سوزدەرىن تۇگەل دەرلىك بىلەدى جانە جاتىق تىلمەن بابىنا كەلتىرىپ اڭگىمەلەپ بەرەدى

— جەرگىلىكتى حالىقتىڭ باسىنان وتكەن ءار كەزدەگى قاندى وقيعالاردى (يسا-دوسان كوتەرىلىسى، اداي كوتەرىلىسى، ت.ب.) اڭگىمەلەپ بەرەدى

— سوسياليزم كەزەڭىندەگى ەلدىڭ تاريحى، بولمىسىن باستان-اياق بىلەدى

3. اقساقال.

— بۇكىل اۋىلدىڭ ۇلكەن-كىشىسى كەلىپ اقىل-كەڭەس سۇرايدى

— بارشاسى كەلىپ باتا سۇرايدى

— كىسىنى اقىرعى ساپارعا اتتاندىرۋ، قۇدا قارسى الۋ، تاعى باسقا جورالعىلاردىڭ باسى-قاسىندا بولۋىن ءوتىنىش ەتەدى

— كەڭەس المايتىن ادام جوق، اۋىل اكىم-قارالارى دا ءجيى كەلىپ، اقىلداسىپ تۇرادى

— ەلدىك نامىس، اتا جولىن ساقتاۋعا، شالاعاي ءىس قىلماۋعا ساقتاندىرادى

— اتاقونىس، تۋعان توپىراق، اۋىلدىڭ ابىرويىن الاسارتپاۋعا القالى جيىن-وتىرىستاردا العاشقى بولىپ ءسوز الىپ، ەلدى ورتاق ءپاتۋاعا ۇيىعىم كەلەدى.

---