الاش تاعىلىمى - تاۋەلسىزدىك نەگىزى
بايانداما
الاش تاعىلىمى - تاۋەلسىزدىك نەگىزى
الاش تۋى استىندا،
كۇن سونگەنشە سونبەيمىز.
ەندى ەشكىمنىڭ الاشتى،
قورلىعىنا بەرمەيمى!
ولەر جەردەن كەتتىك ءبىز،
ەندى ماڭگى ولمەيمىز!
جاساسىن، الاش، جاساسىن!
(س. تورايعىروۆ)
ءبىز – تاۋەلسىز مەملەكەتپىز. اتا - بابالارىمىز سان عاسىرلار بويى ارمانداعان اسىل مۇراتى ول - تاۋەلسىزدىك. تاۋەلسىزدىك قازاق ەلىنە وڭايلىقپەن كەلگەن جوق. تاۋەلسىزدىك كوپتەگەن حالىقتارعا قاقتىعىس، قانتوگىس ارقىلى كەلگەن. تاۋەلسىزدىك جولىنا جەتۋ ءۇشىن قانشاما جىلدار بويى اتا - بابالارىمىز، زيالى قاۋىمدار كۇرەسىپ كەلدى. «الاش» ءسوزى ارعى اتا - بابالارىمىزدان كەلە جاتقان كونە ءسوز ەكەنىن بارلىعىمىز بىلەمىز. ارعى اتا - بابالارىمىز «الاش» دەپ ۇران تاستاپ جاۋعا قارسى اتتانعان. تاۋەلسىزدىك پەن ەركىندىكتى اڭساعان ۇمىتتەرىنىڭ شىراعى ەشقاشان وشپەدى. اللاعا شۇكىرشىلىگى سونبەدى. جاقسىلىعى مەن جاماندىعى قاتار كەلەتىن بۇل ومىردەن ازاتتىق جولىندا قانشاما جان قىرشىن كەتىپ، قۇربان بولدى. جۇرەگى «قازاعىم» دەپ سوققان تالاي ۇلتجاندى جاستارىمىز «ۇلتشىل» دەگەن جالعان جالامەن قىرشىن كەتتى. ءبىراق تا، قازاقتىڭ ەركىندىك تاڭىنا بارارداعى جولىن ەشكىم كەسە المادى. الدىنان وت شىعارسا وتىمەن كۇرەستى، سۋ شىعارسا سۋىنا ءجۇزدى، باتىرلارىمىز قىلىشىمەن، اقىندارىمىز قالامىمەن دەس بەرمەدى. قاسى قانى، كەۋدەسىندە شىبىن جانى قالعانشا، ەلىم دەپ شىرىلدادى. تالاي قاندى جەكسەن وقيعالار ورىن الدى. اقىرى سوڭى تاۋەلسىزدىك تاڭى اتتى! الاش تاريحى، ونىڭ ءتالىمدى تاعىلىمى، تاۋەلسىزدىك العان كۇننەن باستاپ، حالىق ساناسىنا ءسىڭىرۋى قاجەت.
الاش پارتياسىنىڭ قۇرىلۋى، قازاق حالقىنىڭ ومىرىندەگى ەلەۋلى وقيعا بولدى. الاش پارتياسى تۇڭعىش ساياسي ۇيىم ەدى. پارتيانىڭ نەگىزگى ماقساتى، وتارشىلدىق ساياسي ەزگىدەن قۇتىلىپ، تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزۋ بولدى. وسى ماقساتتا قازاق زيالىلارى كوپ ەڭبەك ءسىڭىردى. قازاق ەلىنە ۇران تاستاپ، قازاق حالقىنىڭ كوزىن اشۋعا تىرىستى. الاش قوزعالىسىنىڭ تاريحى - قازاقپەن بىرگە جاسايتىن ماڭگىلىك تاريح. ورىنبور قالاسىندا الاشوردا ۇكىمەتى قۇرىلعاندىعى جاريالاندى. 1917 جىلدىڭ 5 - 13 جەلتوقسان ارالىعىندا وتكەن ەكىنشى جالپى قازاق سەزى بارىسىندا الاشوردا ۇكىمەتى، الاش اۆتونومياسىنىڭ جاريالانۋى ۇلت تاريحىنداعى ەرەكشە ماڭىزعا يە ۇلى كۇن رەتىندە ادەبيەتىمىزدە ماڭگىلىككە قاتتالىپ قالدى. وتارشىل يمپەريا قىسىمىنداعى قازاق مەملەكەتتىگىن قالپىنا كەلتىرۋدەگى «الاش» پارتياسىنىڭ، الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ جاڭارۋ مەن جاڭعىرۋ باعىتىنداعى ساياسي - قوعامدىق قىزمەتىن جالپى الەۋمەتكە جەتكىزۋدە، ەلدىك مۇراتتاعى ۇلى ماقساتتا ۇيىسۋدى قازاق ساناسىنا سىڭىرۋدە قالام قايراتكەرلەرىنە ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەلدى.
الاش قايراتكەرلەرى ءاليحان بوكەيحانوۆ نەگىزىن قالادى. الاش پارتياسىنىڭ قۇرامىندا ءا. بوكەيحانوۆ، ا. بايتۇرسىنوۆ، س. تورايعىروۆ، م. دۋلاتوۆ تاعى باسقالارى تاۋەلسىزدىك ىسىنە، قازاق حالقىنىڭ وركەندەپ وسۋىنە زور ۇلەسىن قوسقان تۇلعالار. قازاق زيالىلارىنىڭ كوشباسشىلارى حالىقتىڭ ساياسي جاعىنان كوزىن اشۋ ءۇشىن ونىڭ بويىندا ءبىلىم - عىلىمعا دەگەن قۇلشىنىسىن وياتۋ قاجەت ەكەنىن ءتۇسىندى. الاش ارىستارىنىڭ بەلسەندىلەرىن ءار ءتۇرلى ايىپ تاعىپ قۋعىن - سۇرگىنگە ۇشىراتىپ، جازالاندى. الاش زيالىلارىنىڭ ساياسي جانە رۋحاني كۇرەسىندەگى نەگىزگى ماقسات، وراسان مىندەت، ول ۇلتىمىزدى بىرىكتىرۋ، سول ارقىلى ەلدىگىمىزدى ايقىنداۋ دەسەك، وندا وسىنداي ۇلانعايىر ساۋاپتى ءىس جاساۋ ەدى. احمەت بايتۇرسىنوۆ ۇيىقتاپ جاتقان ەلدى وياتار ما ەكەن دەپ ىزىڭداتىپ «ماسا» جيناعىن شىعاردى. ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ «ويان قازاق!» دەپ ۇران سالدى، سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ «قاراڭعى قازاق كوگىنە ورمەلەپ شىعىپ كۇن بولۋعا» تىرىستى. ءاليحان بوكەيحانوۆ ورىس گازەتتەرىنە قازاق جەرىن قالاي بولسا سولاي تارتىپ الىپ جاتقان، قازاقتاردى شوقىندىرۋدى كوزدەگەن پاتشا ساياساتىنا قارسى ماقالالار جازدى. رەسەي ۇكىمەتى الاش زيالىلارىنا قارسى ايىپ تاعىپ «حالىق جاۋى» دەپ اتۋ جازاسىن كەستى.
حالىقتىڭ جادىندا سان عاسىرلار جيناقتالعان رۋح پەن مۇراتتىڭ ۇلى بۇلقىنىس بولعان الاش قوزعالىسى ەل تاعدىرىنا قاتىستى وزىنە وزەك ەتكەنى بارىمىزگە بەلگىلى. الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ەرلىگى، قالامگەرلەردىڭ اسىل مۇراسى بۇگىنگى ۇرپاققا ماڭگىلىك ۇلگى بولىپ قالماق. الاش زيالىلارىنان جاستاردىڭ الاتىن ۇلگىسى وتە مول. الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ءاربىر تۋىندىسى جاستاردى پاتريوتىققا، ءبىلىمدى بولۋعا، ەلىن، جەرىن قۇرمەتتەۋگە تاربيەلەيدى. كەزىندە الاش زيالىلارى «حالىق جاۋى» دەپ ايىپتالىپ اتىلدى، ال ءقازىر ولاردىڭ ورنى ەرەكشە. الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ءاربىر تۋىندىسى، كەلەشەك ۇرپاققا مول قازىنا.
ۋاقىتتىڭ تىم از قالعاندىعىن تۇسىنە وتىرىپ، «قازاق» گازەتىنىڭ باسقارماسى ج. دوسمۇحامەدوۆتىڭ حاتىن العان سوڭ، 5 - قازان كۇنگى سانىندا «الاش پارتياسى» دەگەن باس ماقالا جاريالاپ، وندا بىلاي دەپ كورسەتەدى: «ءار ساياسي پارتيا ءوز ۇرانىن شاقىرىپ، ءوز ۇرانى اتىنان سپيسوك تۇزەپ، سايلاۋ ىسىنە كىرىسە باستادى. قازاق پارتياسىنىڭ پروگرامماسى جاسالماعانىمەن جالپىقازاق سەزىنىڭ قاۋلىسى جاسالماق پروگراممانىڭ نەگىزى بولسىن دەلىنگەن ەدى. سەزد قاۋلىسى حالىققا ماعلۇم. پارتيا ۇرانى دەسەك، بابامىزدىڭ «الاش» ۇرانىنان ارتىق ۇراندى ىزدەسەك تە تابا المايمىز. ءسويتىپ، قازاق ساياسي پارتيانىڭ اتىن «الاش» قويۋ، ويلاپ اۋرە بولماستان اۋىزعا ءتۇسىپ تۇر. جالپىقازاق سەزىنىڭ قاۋلىسىن قابىل ەتىپ، قازاق ءوز الدىنا ساياسي پارتيا بولۋىن قوستايتىندار، سايلاۋدا كانديدات سپيسوگىن «الاش» پارتياسىنىڭ سپيسوگى دەپ جۇرگىزۋلەرى كەرەك». «الاش» پارتياسىنىڭ ۇيىمدارىن اشۋ جانە باعدارلاماسىن جازۋ قالاي ءجۇردى. عىلىمي ادەبيەتتە «الاش» پارتياسى نەگىزىن ءساۋىر جانە مامىر ايلارىندا قۇرىلعان قازاق كوميتەتتەرى قۇردى، ال وسى كوميتەتتەردىڭ اكتيۆيستەرى «الاش» پارتياسىنىڭ مۇشەلەرى بولدى دەگەن پىكىر بار. «الاش» پارتياسىنىڭ وبلىستىق ۇيىمدارى 1917 جىلدىڭ قازان ايىنان قالىپتاسا باستايدى. ماسەلەن، ءا. بوكەيحانوۆتىڭ تىكەلەي ۇيىمداستىرۋىمەن جانە باسشىلىعىمەن قازان ايىنىڭ شامامەن 12 - 20 جۇلدىزى ارالىعىندا پارتيانىڭ وبلىستىق ۇيىمدارى الدىمەن سەمەيدە، سونان سوڭ ومبىدا، ال قاراشانىڭ 10 - نا قاراي ورىنبوردا اشىلادى. «الاش» پارتياسىنىڭ سەمەي وبلىستىق كوميتەتىنىڭ اشىلۋى ءا. بوكەيحانوۆتىڭ تامدا 8 - 10 قازان ارالىعىندا بولىپ وتكەن الاش پارتياسى قازىرگى زامانداعى تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ مەملەكەت بولىپ قالىپتاسۋىندا زور ماڭىزى بار. ۇيىقتاپ جاتقان ەلىمىزدى وياتۋعا جانە دە تاۋەلسىزدىگىمىزدى الۋداعى باستاۋى بولىپ تابىلادى. پاتشا وكىمەتىنىڭ وتارلىق ەزگىسىنەن قۇتقارۋداعى العا قويىلعان ساياسات، ەلىمىزدىڭ ەڭ العاشقى قۇرىلعان ۇلتتىق - دەموكراتيالىق، ساياسي پارتياسى بولىپ تابىلادى.
ەلىمىز تاۋەلسىزدىك الىپ، جاريالىلىق سامالى ەسكەلى بەرى ءتول تاريحىمىزدا دا جابىق تاقىرىپتارعا جول اشىلىپ، بۇرىنعى توتاليتارلىق جۇيەنىڭ كەيدە ايلا-شارعىسىمەن، كەيدە كۇشتەپ تاڭۋىمەن مىزعىماستاي ورنىعىپ كەلگەن قاساڭ تاريحي ءادىسنامانىڭ كوبەسى سوگىلدى. قيعاش پىكىر، وعاش ويلاردىڭ بۇرىستىعى دالەلدەنىپ، ءبىر ساۋساعىن ىشىنە بۇككەن زىميان ساياساتتىڭ بەت پەردەسى سىپىرىلدى. تاريحشىلارىمىز ءبىر اۋىز ءسوز ايتۋعا باتىلى بارمايتىن بۇكىل ءبىر كەزەڭ، ءداۋىر تاريحى قايتا قارالىپ، بىرتە - بىرتە اقتاڭداقتاردىڭ دا ورنى تولتىرىلۋدا. سونىڭ ىشىندە ءالى دە بولسا شىنايى باعا بەرىلىپ، تىڭ دەرەكتەردىڭ نەگىزىندە قايتا وبەكتيۆتى زەرتتەۋدى تالاپ ەتىپ وتىرعان نارسە الاشوردا ۇكىمەتى مەن الاش پارتياسىنىڭ قىزمەتى جانە حح عاسىردىڭ باس كەزىندەگى قازاق زيالىلارىنىڭ قىزمەتى مەن قايعىلى تاعدىرلى.
ءسىبىر اۆتونوميستەرى سەزىنەن قايتار ساپارىندا ىسكە اسىرىلادى. ول قايتار جولىندا سەمەي قالاسىنا توقتاپ 12 - 13 قازان كۇندەرى قالا جۇرتشىلىعىمەن كەزدەسۋلەر وتكىزىپ، باياندامالار جاسايدى. ال ونىڭ سوڭى «الاش» پارتياسىنىڭ 15 - كىسىدەن تۇراتىن ۋاقىتشا كوميتەتىن اشۋمەن اياقتالادى. كوميتەتتىڭ ءتوراعاسى بولىپ حالەل عابباسوۆ، حاتشىسىنا سىدىق دۇيسەنبين، قازىناشى ءانۋار مولدابايەۆ سايلاندى. كوميتەت مۇشەلەرى وعان قۇرمەتتى ءتوراعا ەتىپ ءاليحان بوكەيحانوۆتى سايلايدى. «قازاق» گازەتى ءوزىنىڭ 1917 جىلعى 14 جەلتوقسانداعى سانىندا «الاش» پارتياسىنىڭ ورىنبوردا تورعاي وبلىستىق كوميتەتىنىڭ اشىلعاندىعىن مالىمدەيدى. كوميتەتكە مۇشەلىككە ورىنبور قالاسىندا «تۇراتىن 10 قازاق ءھام 4 ۋەزدەن 4 قازاق، بارلىعى 14 اعزا» سايلانادى. كوميتەتتىڭ ءتوراعاسى بولىپ ءا. بوكەيحانوۆ، ءتوراعا سەرىگىنە ا. بايتۇرسىنوۆ، حاتشىسىنا م. دۋلاتوۆ، قازىناشىسىنا ج. جانىبەكوۆ سايلانادى. «الاش» پارتياسىنىڭ جاريالانباعانىمەن، بەلگىلى دارەجەدە دايىندالىپ قويعان شارتناماسى (جارعى) دا بولعان. ول جونىندە پارتيانىڭ سەمەيدەگى وبلىستىق كوميتەتىنىڭ قۇرىلۋىنا بايلانىستى «قازاقتا» جاريالانعان ماتەريالدان مىناداي دەرەكتى وقيمىز: «الاش» پارتياسىنىڭ تولىق شارتناماسى ورىنبوردا جاسالاتىن بولدى، دايىن بولعاندا جۇرتقا جاريا قىلىنادى. قازىرگى شارتى - كوميتەتتىڭ ايتقانىن ەكى قىلمايتىن، بۇيىرعانىن ءدال ورىندايتىن «الاش» پارتياسىنىڭ پروگرامماسىن جاقتىرىپ، ءجون كورگەن پروگرامماداعى ماسەلەلەردى ىسكە اينالدىرۋعا تىرىساتىن كىسى كىرەدى. «الاش» پروگرامماسىنان تايمايتىن، وتىرىك ايتپايتىن، شىشىنان قايتپايتىن، جاقىندىق، تۋىسقاندىققا بۇيرەگى بۇرمايتىن، دۇنيەلىككە قىزىعىپ ساتىلمايتىن، شىنشىل، ءادىل، تۋرا كىسى وسى پارتياعا كىرەدى. سىرتىن بەرسە ءىشى باسقا، ءتىلىپ بەرسە جۇرەگى باسقا بولاتىن، سوزىنە ءىسىن ۇيلەستىرمەيتىن، «الاش» جولىنان اۋىپ، ايتىسىپ - تارتىسۋعا جارامايتىن، اينىمالى مىنەزى بار كىسى «الاش» پارتياسىنا كىرمەيدى. «الاش» پارتياسىنا كىرەمىن دەگەن كىسى وسى ايتىلعان شارتتاردى ويلاپ، تولعاپ، جۇرەگى قالايتىن بولسا عانا كىرۋگە ءجون».
قورىتا كەلگەندە، الاش - قازاق ەلىنىڭ مەملەكەت قۇرۋ تاجىريبەسى مەن مەملەكەتشىلدىك مۇددەسىنىڭ ۇزىلمەگەن ارقاۋى. الاش - قازاقستاننىڭ «ماڭگى ەل» ەل مۇراتىن ساياسات پەن رۋحانيات تۇرعىسىنان ايقىنداعان، ايشىقتاعان كەزەڭ اتاۋى. س. تورايعىروۆ – توتەنشە وزگەرىستەر مەن دۇربەلەڭ سىلكىنىستەر داۋىرىندە تاريح ساحناسىنا كوتەرىلىپ، حح عاسىر باسىنداعى قازاق ادەبيەتىندە وزىندىك جول سالعان، شىعارمالارىنا تۇتاس ءبىر ءداۋىردىڭ شىندىعىن سىيعىزعان سۋرەتكەر. ول ارتىنا ولمەس تە وشپەس مول مۇرا، قىمباتتى قازىنا قالدىرعان ۇلى اقىن. «اقىننىڭ حاتى ولمەيدى» دەيدى حالىق ناقىلى. وسى دانا تۇجىرىمدى تورايعىروۆتىڭ ومىرشەڭ شىعارمالارى دالەلدەي تۇسپەك.
سۋرەتكەر شىعارمالارىن تۇتاستىرىپ تۇرعان التىن دىڭگەك – قازاق حالقىنىڭ توڭكەرىستەر داۋىرىندە ءوز ورنىن تابۋى، كۇللى الەمدىك وركەنيەت ايقاسىندا جويىلىپ، قۇرىپ كەتپەي ەلدىكتى ساقتاۋى، ءسويتىپ ءتىلى مەن دىلىنەن ايىرىلماي رۋحى كۇشتى جۇرتتار ساناتىنا ەنۋى.
الاش قامىن ەستەن شىعارماي، ۇلتتىڭ رۋحاني سامعاۋىن باستى نىساندا ۇستاپ، ەلىنە ەمىرەنە قىزمەت قىلۋدى ءومىرىنىڭ ماقساتى ساناعان قالامگەر مۇراسى ەگەمەندى ەلىمىزدىڭ زەردەلى، كوشەلى ازاماتىنا اينالىپ كەلە جاتقان بۇگىنگى بۋىن ءۇشىن ءتىپتى دە قىمبات، باعالى.
ۇلت زيالىلارىنىڭ قاجىرلى ەڭبەگى كەڭەستىك مەملەكەتتىك مەكەمەنىڭ نەگىزىن قالادى. كەشەگى الاش يدەياسى – بۇگىنگى تاۋەلسىز قازاقستان! تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن بۇرىن تىيىم سالىنعان – الاش قوزعالىسى تاقىرىبى قازىرگى تاڭدا وتاندىق تاريحىمىزدىڭ ماڭىزدى قۇرامداس بولىگى رەتىندە قايتا زەرتتەلۋدە. الاش زيالىلارىنىڭ ءومىرى مەن ءىسىن مۇقيات زەرتتەپ، ولاردىڭ جەتىستىكتەرىن باعالاپ، قاتەلىكتەرىنەن ساباق الۋ، دانالىعىن باعامداپ، ولار اشقان اقيقاتتى پايىمداۋ قاجەت.
تاۋەلسىزدىك - ەڭ الدىمەن قازاق حالقىنىڭ بوستاندىققا ۇمتىلعان اسقاق ارماندارى مەن قايسار رۋحىنىڭ جەمىسى. الاش ازاتتىعى، ەل مەن جەر تۇتاستىعى، ساياسي تەڭدىگى مەن رۋحاني كەمەلدىلىگى جىرلانعان ولەڭدەر ەلدىك قاسيەتتەرگە بۇلا كۇش دارىتۋداعى جاسامپازدىق قاسيەتىمەن قۇندى. ول الاش بالاسىنا ازاتتىق پەن ەركىندىكتىڭ قانشالىقتى قيىندىقتارمەن كەلگەنىن ۇعىنۋىنا ءارى سول جولدا ۇلى تۇلعالارىمىزدىڭ جانى مەن قانىن بەرگەنىن ار بيىگىنەن سەزىنۋىنە وي سالارى حاق.
ەندى ماڭگى ولمەيمىز!
جاساسىن، الاش، جاساسىن! – دەپ سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ جىرلاعانداي الاش تۋى استىندا قازاق ەلى، ماڭگىلىك جاسايمىز.
ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ءبىز بۇگىن الاش ارىستارى ارمانداعان ەگەمەن ەلدە ءومىر ءسۇرۋ باقىتىنا يەلەنىپ وتىرمىز. ەلىمىز ارىستى، ويلارىمىز ءورىستى، جاستارىمىز نامىستى بولسا، قازاق ەلى تاۋەلسىزدىگىمىز دە ماڭگىلىك بولادى دەپ سەنەمىز.
پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:
[«الاش ايناسى» كىتابى. قايرات ساق 2016 ج /12 - 14 بەت]
[«الاش الاش بولعاندا» كىتابى. عالىم احمەدوۆ 1996 ج /8 - 10 بەت]
[ەگەمەن قازاقستان 2003 ج 16 جەلتوقسان №326]
سەريكبايەۆا جۋلدىز سەريكبايەۆنا
الاش تاعىلىمى - تاۋەلسىزدىك نەگىزى
الاش تۋى استىندا،
كۇن سونگەنشە سونبەيمىز.
ەندى ەشكىمنىڭ الاشتى،
قورلىعىنا بەرمەيمى!
ولەر جەردەن كەتتىك ءبىز،
ەندى ماڭگى ولمەيمىز!
جاساسىن، الاش، جاساسىن!
(س. تورايعىروۆ)
ءبىز – تاۋەلسىز مەملەكەتپىز. اتا - بابالارىمىز سان عاسىرلار بويى ارمانداعان اسىل مۇراتى ول - تاۋەلسىزدىك. تاۋەلسىزدىك قازاق ەلىنە وڭايلىقپەن كەلگەن جوق. تاۋەلسىزدىك كوپتەگەن حالىقتارعا قاقتىعىس، قانتوگىس ارقىلى كەلگەن. تاۋەلسىزدىك جولىنا جەتۋ ءۇشىن قانشاما جىلدار بويى اتا - بابالارىمىز، زيالى قاۋىمدار كۇرەسىپ كەلدى. «الاش» ءسوزى ارعى اتا - بابالارىمىزدان كەلە جاتقان كونە ءسوز ەكەنىن بارلىعىمىز بىلەمىز. ارعى اتا - بابالارىمىز «الاش» دەپ ۇران تاستاپ جاۋعا قارسى اتتانعان. تاۋەلسىزدىك پەن ەركىندىكتى اڭساعان ۇمىتتەرىنىڭ شىراعى ەشقاشان وشپەدى. اللاعا شۇكىرشىلىگى سونبەدى. جاقسىلىعى مەن جاماندىعى قاتار كەلەتىن بۇل ومىردەن ازاتتىق جولىندا قانشاما جان قىرشىن كەتىپ، قۇربان بولدى. جۇرەگى «قازاعىم» دەپ سوققان تالاي ۇلتجاندى جاستارىمىز «ۇلتشىل» دەگەن جالعان جالامەن قىرشىن كەتتى. ءبىراق تا، قازاقتىڭ ەركىندىك تاڭىنا بارارداعى جولىن ەشكىم كەسە المادى. الدىنان وت شىعارسا وتىمەن كۇرەستى، سۋ شىعارسا سۋىنا ءجۇزدى، باتىرلارىمىز قىلىشىمەن، اقىندارىمىز قالامىمەن دەس بەرمەدى. قاسى قانى، كەۋدەسىندە شىبىن جانى قالعانشا، ەلىم دەپ شىرىلدادى. تالاي قاندى جەكسەن وقيعالار ورىن الدى. اقىرى سوڭى تاۋەلسىزدىك تاڭى اتتى! الاش تاريحى، ونىڭ ءتالىمدى تاعىلىمى، تاۋەلسىزدىك العان كۇننەن باستاپ، حالىق ساناسىنا ءسىڭىرۋى قاجەت.
الاش پارتياسىنىڭ قۇرىلۋى، قازاق حالقىنىڭ ومىرىندەگى ەلەۋلى وقيعا بولدى. الاش پارتياسى تۇڭعىش ساياسي ۇيىم ەدى. پارتيانىڭ نەگىزگى ماقساتى، وتارشىلدىق ساياسي ەزگىدەن قۇتىلىپ، تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزۋ بولدى. وسى ماقساتتا قازاق زيالىلارى كوپ ەڭبەك ءسىڭىردى. قازاق ەلىنە ۇران تاستاپ، قازاق حالقىنىڭ كوزىن اشۋعا تىرىستى. الاش قوزعالىسىنىڭ تاريحى - قازاقپەن بىرگە جاسايتىن ماڭگىلىك تاريح. ورىنبور قالاسىندا الاشوردا ۇكىمەتى قۇرىلعاندىعى جاريالاندى. 1917 جىلدىڭ 5 - 13 جەلتوقسان ارالىعىندا وتكەن ەكىنشى جالپى قازاق سەزى بارىسىندا الاشوردا ۇكىمەتى، الاش اۆتونومياسىنىڭ جاريالانۋى ۇلت تاريحىنداعى ەرەكشە ماڭىزعا يە ۇلى كۇن رەتىندە ادەبيەتىمىزدە ماڭگىلىككە قاتتالىپ قالدى. وتارشىل يمپەريا قىسىمىنداعى قازاق مەملەكەتتىگىن قالپىنا كەلتىرۋدەگى «الاش» پارتياسىنىڭ، الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ جاڭارۋ مەن جاڭعىرۋ باعىتىنداعى ساياسي - قوعامدىق قىزمەتىن جالپى الەۋمەتكە جەتكىزۋدە، ەلدىك مۇراتتاعى ۇلى ماقساتتا ۇيىسۋدى قازاق ساناسىنا سىڭىرۋدە قالام قايراتكەرلەرىنە ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەلدى.
الاش قايراتكەرلەرى ءاليحان بوكەيحانوۆ نەگىزىن قالادى. الاش پارتياسىنىڭ قۇرامىندا ءا. بوكەيحانوۆ، ا. بايتۇرسىنوۆ، س. تورايعىروۆ، م. دۋلاتوۆ تاعى باسقالارى تاۋەلسىزدىك ىسىنە، قازاق حالقىنىڭ وركەندەپ وسۋىنە زور ۇلەسىن قوسقان تۇلعالار. قازاق زيالىلارىنىڭ كوشباسشىلارى حالىقتىڭ ساياسي جاعىنان كوزىن اشۋ ءۇشىن ونىڭ بويىندا ءبىلىم - عىلىمعا دەگەن قۇلشىنىسىن وياتۋ قاجەت ەكەنىن ءتۇسىندى. الاش ارىستارىنىڭ بەلسەندىلەرىن ءار ءتۇرلى ايىپ تاعىپ قۋعىن - سۇرگىنگە ۇشىراتىپ، جازالاندى. الاش زيالىلارىنىڭ ساياسي جانە رۋحاني كۇرەسىندەگى نەگىزگى ماقسات، وراسان مىندەت، ول ۇلتىمىزدى بىرىكتىرۋ، سول ارقىلى ەلدىگىمىزدى ايقىنداۋ دەسەك، وندا وسىنداي ۇلانعايىر ساۋاپتى ءىس جاساۋ ەدى. احمەت بايتۇرسىنوۆ ۇيىقتاپ جاتقان ەلدى وياتار ما ەكەن دەپ ىزىڭداتىپ «ماسا» جيناعىن شىعاردى. ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ «ويان قازاق!» دەپ ۇران سالدى، سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ «قاراڭعى قازاق كوگىنە ورمەلەپ شىعىپ كۇن بولۋعا» تىرىستى. ءاليحان بوكەيحانوۆ ورىس گازەتتەرىنە قازاق جەرىن قالاي بولسا سولاي تارتىپ الىپ جاتقان، قازاقتاردى شوقىندىرۋدى كوزدەگەن پاتشا ساياساتىنا قارسى ماقالالار جازدى. رەسەي ۇكىمەتى الاش زيالىلارىنا قارسى ايىپ تاعىپ «حالىق جاۋى» دەپ اتۋ جازاسىن كەستى.
حالىقتىڭ جادىندا سان عاسىرلار جيناقتالعان رۋح پەن مۇراتتىڭ ۇلى بۇلقىنىس بولعان الاش قوزعالىسى ەل تاعدىرىنا قاتىستى وزىنە وزەك ەتكەنى بارىمىزگە بەلگىلى. الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ەرلىگى، قالامگەرلەردىڭ اسىل مۇراسى بۇگىنگى ۇرپاققا ماڭگىلىك ۇلگى بولىپ قالماق. الاش زيالىلارىنان جاستاردىڭ الاتىن ۇلگىسى وتە مول. الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ءاربىر تۋىندىسى جاستاردى پاتريوتىققا، ءبىلىمدى بولۋعا، ەلىن، جەرىن قۇرمەتتەۋگە تاربيەلەيدى. كەزىندە الاش زيالىلارى «حالىق جاۋى» دەپ ايىپتالىپ اتىلدى، ال ءقازىر ولاردىڭ ورنى ەرەكشە. الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ءاربىر تۋىندىسى، كەلەشەك ۇرپاققا مول قازىنا.
ۋاقىتتىڭ تىم از قالعاندىعىن تۇسىنە وتىرىپ، «قازاق» گازەتىنىڭ باسقارماسى ج. دوسمۇحامەدوۆتىڭ حاتىن العان سوڭ، 5 - قازان كۇنگى سانىندا «الاش پارتياسى» دەگەن باس ماقالا جاريالاپ، وندا بىلاي دەپ كورسەتەدى: «ءار ساياسي پارتيا ءوز ۇرانىن شاقىرىپ، ءوز ۇرانى اتىنان سپيسوك تۇزەپ، سايلاۋ ىسىنە كىرىسە باستادى. قازاق پارتياسىنىڭ پروگرامماسى جاسالماعانىمەن جالپىقازاق سەزىنىڭ قاۋلىسى جاسالماق پروگراممانىڭ نەگىزى بولسىن دەلىنگەن ەدى. سەزد قاۋلىسى حالىققا ماعلۇم. پارتيا ۇرانى دەسەك، بابامىزدىڭ «الاش» ۇرانىنان ارتىق ۇراندى ىزدەسەك تە تابا المايمىز. ءسويتىپ، قازاق ساياسي پارتيانىڭ اتىن «الاش» قويۋ، ويلاپ اۋرە بولماستان اۋىزعا ءتۇسىپ تۇر. جالپىقازاق سەزىنىڭ قاۋلىسىن قابىل ەتىپ، قازاق ءوز الدىنا ساياسي پارتيا بولۋىن قوستايتىندار، سايلاۋدا كانديدات سپيسوگىن «الاش» پارتياسىنىڭ سپيسوگى دەپ جۇرگىزۋلەرى كەرەك». «الاش» پارتياسىنىڭ ۇيىمدارىن اشۋ جانە باعدارلاماسىن جازۋ قالاي ءجۇردى. عىلىمي ادەبيەتتە «الاش» پارتياسى نەگىزىن ءساۋىر جانە مامىر ايلارىندا قۇرىلعان قازاق كوميتەتتەرى قۇردى، ال وسى كوميتەتتەردىڭ اكتيۆيستەرى «الاش» پارتياسىنىڭ مۇشەلەرى بولدى دەگەن پىكىر بار. «الاش» پارتياسىنىڭ وبلىستىق ۇيىمدارى 1917 جىلدىڭ قازان ايىنان قالىپتاسا باستايدى. ماسەلەن، ءا. بوكەيحانوۆتىڭ تىكەلەي ۇيىمداستىرۋىمەن جانە باسشىلىعىمەن قازان ايىنىڭ شامامەن 12 - 20 جۇلدىزى ارالىعىندا پارتيانىڭ وبلىستىق ۇيىمدارى الدىمەن سەمەيدە، سونان سوڭ ومبىدا، ال قاراشانىڭ 10 - نا قاراي ورىنبوردا اشىلادى. «الاش» پارتياسىنىڭ سەمەي وبلىستىق كوميتەتىنىڭ اشىلۋى ءا. بوكەيحانوۆتىڭ تامدا 8 - 10 قازان ارالىعىندا بولىپ وتكەن الاش پارتياسى قازىرگى زامانداعى تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ مەملەكەت بولىپ قالىپتاسۋىندا زور ماڭىزى بار. ۇيىقتاپ جاتقان ەلىمىزدى وياتۋعا جانە دە تاۋەلسىزدىگىمىزدى الۋداعى باستاۋى بولىپ تابىلادى. پاتشا وكىمەتىنىڭ وتارلىق ەزگىسىنەن قۇتقارۋداعى العا قويىلعان ساياسات، ەلىمىزدىڭ ەڭ العاشقى قۇرىلعان ۇلتتىق - دەموكراتيالىق، ساياسي پارتياسى بولىپ تابىلادى.
ەلىمىز تاۋەلسىزدىك الىپ، جاريالىلىق سامالى ەسكەلى بەرى ءتول تاريحىمىزدا دا جابىق تاقىرىپتارعا جول اشىلىپ، بۇرىنعى توتاليتارلىق جۇيەنىڭ كەيدە ايلا-شارعىسىمەن، كەيدە كۇشتەپ تاڭۋىمەن مىزعىماستاي ورنىعىپ كەلگەن قاساڭ تاريحي ءادىسنامانىڭ كوبەسى سوگىلدى. قيعاش پىكىر، وعاش ويلاردىڭ بۇرىستىعى دالەلدەنىپ، ءبىر ساۋساعىن ىشىنە بۇككەن زىميان ساياساتتىڭ بەت پەردەسى سىپىرىلدى. تاريحشىلارىمىز ءبىر اۋىز ءسوز ايتۋعا باتىلى بارمايتىن بۇكىل ءبىر كەزەڭ، ءداۋىر تاريحى قايتا قارالىپ، بىرتە - بىرتە اقتاڭداقتاردىڭ دا ورنى تولتىرىلۋدا. سونىڭ ىشىندە ءالى دە بولسا شىنايى باعا بەرىلىپ، تىڭ دەرەكتەردىڭ نەگىزىندە قايتا وبەكتيۆتى زەرتتەۋدى تالاپ ەتىپ وتىرعان نارسە الاشوردا ۇكىمەتى مەن الاش پارتياسىنىڭ قىزمەتى جانە حح عاسىردىڭ باس كەزىندەگى قازاق زيالىلارىنىڭ قىزمەتى مەن قايعىلى تاعدىرلى.
ءسىبىر اۆتونوميستەرى سەزىنەن قايتار ساپارىندا ىسكە اسىرىلادى. ول قايتار جولىندا سەمەي قالاسىنا توقتاپ 12 - 13 قازان كۇندەرى قالا جۇرتشىلىعىمەن كەزدەسۋلەر وتكىزىپ، باياندامالار جاسايدى. ال ونىڭ سوڭى «الاش» پارتياسىنىڭ 15 - كىسىدەن تۇراتىن ۋاقىتشا كوميتەتىن اشۋمەن اياقتالادى. كوميتەتتىڭ ءتوراعاسى بولىپ حالەل عابباسوۆ، حاتشىسىنا سىدىق دۇيسەنبين، قازىناشى ءانۋار مولدابايەۆ سايلاندى. كوميتەت مۇشەلەرى وعان قۇرمەتتى ءتوراعا ەتىپ ءاليحان بوكەيحانوۆتى سايلايدى. «قازاق» گازەتى ءوزىنىڭ 1917 جىلعى 14 جەلتوقسانداعى سانىندا «الاش» پارتياسىنىڭ ورىنبوردا تورعاي وبلىستىق كوميتەتىنىڭ اشىلعاندىعىن مالىمدەيدى. كوميتەتكە مۇشەلىككە ورىنبور قالاسىندا «تۇراتىن 10 قازاق ءھام 4 ۋەزدەن 4 قازاق، بارلىعى 14 اعزا» سايلانادى. كوميتەتتىڭ ءتوراعاسى بولىپ ءا. بوكەيحانوۆ، ءتوراعا سەرىگىنە ا. بايتۇرسىنوۆ، حاتشىسىنا م. دۋلاتوۆ، قازىناشىسىنا ج. جانىبەكوۆ سايلانادى. «الاش» پارتياسىنىڭ جاريالانباعانىمەن، بەلگىلى دارەجەدە دايىندالىپ قويعان شارتناماسى (جارعى) دا بولعان. ول جونىندە پارتيانىڭ سەمەيدەگى وبلىستىق كوميتەتىنىڭ قۇرىلۋىنا بايلانىستى «قازاقتا» جاريالانعان ماتەريالدان مىناداي دەرەكتى وقيمىز: «الاش» پارتياسىنىڭ تولىق شارتناماسى ورىنبوردا جاسالاتىن بولدى، دايىن بولعاندا جۇرتقا جاريا قىلىنادى. قازىرگى شارتى - كوميتەتتىڭ ايتقانىن ەكى قىلمايتىن، بۇيىرعانىن ءدال ورىندايتىن «الاش» پارتياسىنىڭ پروگرامماسىن جاقتىرىپ، ءجون كورگەن پروگرامماداعى ماسەلەلەردى ىسكە اينالدىرۋعا تىرىساتىن كىسى كىرەدى. «الاش» پروگرامماسىنان تايمايتىن، وتىرىك ايتپايتىن، شىشىنان قايتپايتىن، جاقىندىق، تۋىسقاندىققا بۇيرەگى بۇرمايتىن، دۇنيەلىككە قىزىعىپ ساتىلمايتىن، شىنشىل، ءادىل، تۋرا كىسى وسى پارتياعا كىرەدى. سىرتىن بەرسە ءىشى باسقا، ءتىلىپ بەرسە جۇرەگى باسقا بولاتىن، سوزىنە ءىسىن ۇيلەستىرمەيتىن، «الاش» جولىنان اۋىپ، ايتىسىپ - تارتىسۋعا جارامايتىن، اينىمالى مىنەزى بار كىسى «الاش» پارتياسىنا كىرمەيدى. «الاش» پارتياسىنا كىرەمىن دەگەن كىسى وسى ايتىلعان شارتتاردى ويلاپ، تولعاپ، جۇرەگى قالايتىن بولسا عانا كىرۋگە ءجون».
قورىتا كەلگەندە، الاش - قازاق ەلىنىڭ مەملەكەت قۇرۋ تاجىريبەسى مەن مەملەكەتشىلدىك مۇددەسىنىڭ ۇزىلمەگەن ارقاۋى. الاش - قازاقستاننىڭ «ماڭگى ەل» ەل مۇراتىن ساياسات پەن رۋحانيات تۇرعىسىنان ايقىنداعان، ايشىقتاعان كەزەڭ اتاۋى. س. تورايعىروۆ – توتەنشە وزگەرىستەر مەن دۇربەلەڭ سىلكىنىستەر داۋىرىندە تاريح ساحناسىنا كوتەرىلىپ، حح عاسىر باسىنداعى قازاق ادەبيەتىندە وزىندىك جول سالعان، شىعارمالارىنا تۇتاس ءبىر ءداۋىردىڭ شىندىعىن سىيعىزعان سۋرەتكەر. ول ارتىنا ولمەس تە وشپەس مول مۇرا، قىمباتتى قازىنا قالدىرعان ۇلى اقىن. «اقىننىڭ حاتى ولمەيدى» دەيدى حالىق ناقىلى. وسى دانا تۇجىرىمدى تورايعىروۆتىڭ ومىرشەڭ شىعارمالارى دالەلدەي تۇسپەك.
سۋرەتكەر شىعارمالارىن تۇتاستىرىپ تۇرعان التىن دىڭگەك – قازاق حالقىنىڭ توڭكەرىستەر داۋىرىندە ءوز ورنىن تابۋى، كۇللى الەمدىك وركەنيەت ايقاسىندا جويىلىپ، قۇرىپ كەتپەي ەلدىكتى ساقتاۋى، ءسويتىپ ءتىلى مەن دىلىنەن ايىرىلماي رۋحى كۇشتى جۇرتتار ساناتىنا ەنۋى.
الاش قامىن ەستەن شىعارماي، ۇلتتىڭ رۋحاني سامعاۋىن باستى نىساندا ۇستاپ، ەلىنە ەمىرەنە قىزمەت قىلۋدى ءومىرىنىڭ ماقساتى ساناعان قالامگەر مۇراسى ەگەمەندى ەلىمىزدىڭ زەردەلى، كوشەلى ازاماتىنا اينالىپ كەلە جاتقان بۇگىنگى بۋىن ءۇشىن ءتىپتى دە قىمبات، باعالى.
ۇلت زيالىلارىنىڭ قاجىرلى ەڭبەگى كەڭەستىك مەملەكەتتىك مەكەمەنىڭ نەگىزىن قالادى. كەشەگى الاش يدەياسى – بۇگىنگى تاۋەلسىز قازاقستان! تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن بۇرىن تىيىم سالىنعان – الاش قوزعالىسى تاقىرىبى قازىرگى تاڭدا وتاندىق تاريحىمىزدىڭ ماڭىزدى قۇرامداس بولىگى رەتىندە قايتا زەرتتەلۋدە. الاش زيالىلارىنىڭ ءومىرى مەن ءىسىن مۇقيات زەرتتەپ، ولاردىڭ جەتىستىكتەرىن باعالاپ، قاتەلىكتەرىنەن ساباق الۋ، دانالىعىن باعامداپ، ولار اشقان اقيقاتتى پايىمداۋ قاجەت.
تاۋەلسىزدىك - ەڭ الدىمەن قازاق حالقىنىڭ بوستاندىققا ۇمتىلعان اسقاق ارماندارى مەن قايسار رۋحىنىڭ جەمىسى. الاش ازاتتىعى، ەل مەن جەر تۇتاستىعى، ساياسي تەڭدىگى مەن رۋحاني كەمەلدىلىگى جىرلانعان ولەڭدەر ەلدىك قاسيەتتەرگە بۇلا كۇش دارىتۋداعى جاسامپازدىق قاسيەتىمەن قۇندى. ول الاش بالاسىنا ازاتتىق پەن ەركىندىكتىڭ قانشالىقتى قيىندىقتارمەن كەلگەنىن ۇعىنۋىنا ءارى سول جولدا ۇلى تۇلعالارىمىزدىڭ جانى مەن قانىن بەرگەنىن ار بيىگىنەن سەزىنۋىنە وي سالارى حاق.
ەندى ماڭگى ولمەيمىز!
جاساسىن، الاش، جاساسىن! – دەپ سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ جىرلاعانداي الاش تۋى استىندا قازاق ەلى، ماڭگىلىك جاسايمىز.
ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ءبىز بۇگىن الاش ارىستارى ارمانداعان ەگەمەن ەلدە ءومىر ءسۇرۋ باقىتىنا يەلەنىپ وتىرمىز. ەلىمىز ارىستى، ويلارىمىز ءورىستى، جاستارىمىز نامىستى بولسا، قازاق ەلى تاۋەلسىزدىگىمىز دە ماڭگىلىك بولادى دەپ سەنەمىز.
پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:
[«الاش ايناسى» كىتابى. قايرات ساق 2016 ج /12 - 14 بەت]
[«الاش الاش بولعاندا» كىتابى. عالىم احمەدوۆ 1996 ج /8 - 10 بەت]
[ەگەمەن قازاقستان 2003 ج 16 جەلتوقسان №326]
سەريكبايەۆا جۋلدىز سەريكبايەۆنا
You Might Also Like
-
ناتۋرال سانداردىڭ 9 - عا جانە 3 - كە بولىنگىشتىك بەلگىلەرى
