اللەكە
ەل ىشىندەگى اتى شىققان، اسا قايراتتى كىسىلەر جايىندا اڭگىمە قوزعالسا، مەنىڭ ەسىمە اللەكە تۇسەدى. شىن ەسىمىن جۇرت بىلە بەرمەيدى. ورتا بويلى، جاۋىرىندى، تىعىنشىقتاي كىسى ەدى. كەيدە "قىزىڭقىراپ" جۇرەتىن، ايتارىن بۇكپەسىز اشىق ايتىپ، جىنىنا تيگەندەردى بوقتاپ تا جىبەرەتىن وعان كوپ ادام جولاي بەرمەيدى. تەك اۋىل بالالارى ءۇيىر، بۇل بالكىم بالاجاندىعى شىعار...
بىردە ونى اۋداندىق كوممۋنالدى شارۋاشىلىق مەكەمەسىندە كورگەنىم بار. سول كەزدە ول سوندا جۇمىس ىستەيدى ەكەن. جۇرگەلى تۇرعان سۋ تاسيتىن ماشينانى جىبەرمەي تۇردى. مۇنى كورگەن جۇمىسشىلار قىران-توپان كۇلىپ جاتىر. بۇعان بۇلقان-تالقان اشۋلانعان شوپىر گۇجىلدەتىپ گازدى باسادى-اي كەلىپ، بايقاسام، اللەكە ول قوزعالا بەرگەندە ماشينانىڭ ارتقى جاعىن كوتەرىپ، ەكى دوڭگەلەكتى جەرگە تيگىزبەي قويادى ەكەن. ارتقى قوس دوڭگەلەگى جەرگە تيمەي اۋادا اينالعان ماشينا ورنىنان قوزعالار ەمەس. شوپىر شىر-پىر بولىپ كابينادان تۇسكەندە، اللەكەڭ قارق-قارق كۇلىپ قويا قويادى دا، ول ورنىنا وتىرىپ، قوزعالامىن دەگەندە قايتا كوتەرەدى. شاشى دۋدىراعان شوپىر جىگىت كابينانى اشىپ تۇرىپ، ىشقىنتىپ گازدى باسادى-اي كەپ. جۇرتقا كۇلكى كەرەك.
اۋدان ورتالىعىنىڭ تەمىر جول تۇسىنداعى كەڭشار اۋىلىندا تۇراتىن سايىن دەگەن جولداس جىگىت ايتادى:
— جەم-شوپ قويماسى ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ قاسىندا عوي، بىردە بارا قالسام، تاي-تاي ءشوپتى ماشيناعا قيۋلاستىرىپ، تيەپ جاتقان جۇمىسشىلار ءشوپ بيىكتەگەن سايىن قينالىپ تۇرعاندا، اللەكە كەلە قالدى. جەردە جاتقان تورت-بەس تاي ءشوپتى كورسەتىپ: "ءاي، قايسىسىڭ مىنا تايدى تيەلگەن ءشوپتىڭ توبەسىنەن ءبىر لاقتىرعاننان تۇسىرە الاسىڭدار" دەمەسى بار ما. جىگىتتەردە ءۇن جوق. ويتكەنى، ماشينانىڭ ءوزى ادام بويىنان بيىك، ال ونىڭ ۇستىنە توبەدەي عىپ تەكشەلەنگەن ءشوپتىڭ ۇستىنە تاي ءشوپتى لاقتىرىپ جەتكىزۋ ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ قولىنان كەلمەسى انىق. ول جىگىتتەردى كوزبەن جاعالاي شولىپ شىقتى دا، بالا كەزىنەن تەمىرجولدىڭ بالعاسىن سوعىپ كەلە جاتقان شومبال قارا جىگىت توقانعا جاقىنداپ: "ءىنىم، سەن قالايسىڭ، كورسەيشى، — دەدى. كوپ سويلەمەيتىن توقان: "اعا، كورسەم كورەيىن ەندەشە"، — دەدى دە، جەردە جاتقان تايدىڭ ءبىرىن كوتەرىپ قولىنا الدى دا، بار دەنەسىمەن ەكپىندەتە سوزىلىپ لاقتىردى دەرسىڭ. قۇداي وڭداعاندا ءشوپ توبەگە ءدوپ ءتۇستى. "ءاپ بارەكەلدە، جارايسىڭ"، دەپ جىگىتتەر كەۋ-كەۋلەپ جاتىر. قىزاراقتاپ، ماڭدايى تەرشىگەن توقان ەكىنشى تاي ءشوپتى كوتەرىپ الدى دا، جاڭاعى ادىسىنە سالدى. ءبىراق، جەتكىزە المادى، جاقتاۋعا سوعىلعان تاي ءشوپ جەرگە ءتۇستى. اللەكە تايدى قولىنا الدى دا، ىرعاپ-ىرعاپ لاقتىرعاندا تيەلگەن ءشوپتىڭ توبەسىنەن ءتۇسىردى. جەردە جاتقان ءۇش تاي ءشوپتى سول ادىسپەن بىرىنەن كەيىن ءبىرىن زىتىردى.
— وي، پالە-وي، اللەكەڭ ءۇي قالاۋدىڭ دا شەبەرى دەيدى عوي.
— ءيا، وندايى دا بار، — دەدى سايىن، — وتكەندە ءبىر اعامىز جاڭا اۋىلدان جەر الىپ، ءۇي سالاتىن بولدى. ىرگەتاسى قۇيىلعان، ەندى قابىرعالارىن كوتەرگەلى جاتىر دەگەن سوڭ، قول ۇشىمىزدى بەرەيىك دەپ بارعانبىز. قۇرىلىستى اللەكە جۇرگىزەدى ەكەن. التى-جەتى جىگىت ءبىرىمىز كۇرەككە، ءبىرىمىز سۇيمەنگە جابىسا بەرىپ ەدىك. اللەكەڭ ءۇي يەسىنە قاراپ: "ەدىگە، ماعان بالشىق يلەپ، جەدەل جەتكىزىپ تۇراتىن قايراتتى ءتورت جىگىت بولسا بولادى، باسقاسىنىڭ كەرەگى جوق"، — دەپ سالدى. ءسويتتى دە، سايدىڭ تاسىنداي ءتورت جىگىتتى جانىنا شاقىرىپ الدى. ول سالىناتىن ءۇيدىڭ ورنىن ولشەپ الدىمەن ءجىپ كەرەدى دە، ءجىپتىڭ سوناۋ ۇشىنا ناسىباي شاقشاسىن قىستىرىپ قويادى. سودان سول شاقشاعا جەتكەنشە دەمالماستان قولى-قولىنا جۇقپاي تاس ورەدى، تەك يلەنگەن بالشىق جەتىپ تۇرسا بولعانى، ال شاقشاعا جەتكەننەن كەيىن كوكبۇيرا ناسىبايدى راحاتتانا تۇرىپ اتادى، بۇل — ءۇي قابىرعاسىنىڭ ءبىر قاتارى قالاندى دەگەنى. ناسىباي شاقشا ارتىنان اللەكەڭدى ەرتىپ قاتاردان-قاتارعا بيىكتەي بەرەدى.
— ياپىر-اي، ءا...
— ءۇي سالعاندا نەگىزگى سالماق باس شەبەر اللەكەڭە تۇسەدى عوي، الايدا تولەنگەن اقىنى بولگەندە ول بالشىق يلەپ، تاس اپەرگەن جىگىتتەرمەن تەڭدەي بولىسەدى. كىسىگە قىلداي قياناتى جوق. سوندىقتان دا اۋىلدىڭ بەلدى-بەلدى جىگىتتەرى ونىمەن جۇمىس ىستەگەندى قالايدى، — دەيدى سايىن.
كەڭەس وداعى كەزىندە جەر-جەردەگىدەي قازان توڭكەرىسىنە ارنالىپ 7 قاراشادا دۇركىرەگەن مەرەكە وتەتىن-دى. جۇرت ءساندى كيىنىپ، كوشەگە شىعاتىن، ات بايگەسىن، پالۋاندار كۇرەسىن جانە باسقا دا تاماشالاردى قىزىقتايتىن. اسىرەسە، ات بايگەسى مەن كۇرەس سياقتى بايراقتى باسەكەلەر اشىق ايتىلماعانمەن ۇلت نامىسىن قوزدىراتىن. تۇرىكمەنستاننىڭ كراسنوۆودسك ءوڭىرى، سول كەزدەردە قازاقتىڭ كوپ شوعىرلانعان جەرى ەدى. "كوپ كوپتىگىن ىستەيدى" دەگەندەي قانداي جاعدايدا دا، ات بايگەسى بولسىن، كۇرەس نەمەسە دوپ ويىندارى بولسىن، قازاقتىڭ مەرەيى ۇستەم-دى.
مىنە، سوڭداي مەرەكەنىڭ تۇسىندا جۇرت بوز كىلەمدەگى پالۋاندار بەلدەسۋىن تاماشالاۋعا كوپ جينالدى. اۋەلى بالا پالۋاندار باستاپ بەرگەن سايىس اتى شىعىپ جۇرگەن دارا پالۋانداردىڭ بەلدەسۋىنە ۇلاستى. وسىنى كۇتكەندەي تاياق تاستام جەرگە كەپ توقتاعان جارقىلداعان اق "ۆولگا" كوپ نازارىن وزىنە اۋداردى. قاۋقىلداسىپ تۇسكەن ءۇش تۇرىكمەن بىرەۋدى ماشينادان تۇسىرە الماي الەك. ولاردى جالىندىرىپ بارىپ، سىرتقا شىققان الپامساداي تۇرىكمەن جىگىتتى كورگەن جينالعاندار شۋ ەتتى. جوتاسى گۇجىرەيگەن، ءاپايتوس ماممەتبەردى ماڭ-ماڭ باسىپ تاياپ كەلگەندە-اق قۇلشىنىپ تۇرعان پالۋانداردىڭ مىسى باسىلىپ قالدى. سىرت كيىمىن شەشىپ، بەلىن ورامالمەن بۋىنعان ول ورتاعا شىققاندا تۇلعاسى كوز سۇيسىندىرەتىندەي ەدى. بىلەم-بىلەم بۇلشىق ەتتەرى جالاڭ كويلەكتەن سىرتقا تەۋىپ تۇر. تورەشى "بۇل اققۇيىدان كەلگەن ماممەتبەردى دەگەن اتاقتى پالۋان، بۇعان قارسى شىعاتىن جاندى مەن كورىپ تۇرعان جوقپىن. ەگەر ەشكىم شىقپاسا، باس بايراق وسى پالۋانعا بەرىلەدى"، — دەدى داۋىستاپ. جۇرت سىلتىدەي تىندى. جالتاقتاپ قازاقتىڭ كۇرەسكە ءتۇسىپ جۇرگەن جىگىتتەرىنە قارايمىز، ءبىرىن-بىرى قايراعانى بولماسا، سىبانىپ العا شىعار ەمەس. اتاعى كوپكە ءمالىم الگى پالۋان جۇرتقا شەكەسىنەن قارايدى. سول كەزدە ءبىر كەتىك ءتىس قارا بالا: "انە جەردە اللەكە اعا بار عوي"، — دەپ قالدى.
— ول قايدا، قانە؟ — دەستى كوپشىلىك.
— انە، بايبولدىڭ ءۇيىن سالىپ جاتىر.
— جۇمىس ىستەپ جۇرگەن ادام كەلەر دەيمىسىڭ.
— ءتۇسىندىرىپ ايتسا، ول كەلەدى.
— وندا مەن بارىپ قايتايىن، — دەدى ءبىزدىڭ ءبىر ەلپەڭ قاعىپ تۇراتىن تاسبولات دەگەن قىزبالاۋ اعامىز. تاكەڭ قالىپ توپتان ءبولىنىپ شىعىپ، ءۇي سالىپ جاتقاندارعا قالپاعىن بۇلعاپ، ايقاي ساپ بارادى.
— حانى گەليڭ -حوۋ، ءپالۆانلارىڭ نيرەدە؟ بۋ گازاكلار ءناديا (اۋ، پالۋاندارىڭ قايدا؟ مىنا قازاقتار قايتەدى-اي)، — دەپ تۇرىكمەننىڭ پالۋانى ناساتتانا كۇلىپ قويادى. "قانىنا تارتپاعاننىڭ قارى سىنسىن" دەگەن عوي، بۇعان تۇرىكمەندەر جاعى ءماز. توقساننىڭ تورىنە شىعىپ قالعان اقساقالى كوزىن كۇننەن قولىمەن قالقالاپ: "حاي، ماممەتجان، گوزۇڭە دونەيىن"، — دەيدى. بۇل ماممەتجان كوزىڭنەن اينالايىن دەگەنى.
وسى كەزدە شىداي المادى-اۋ دەيمىن اۋىلداعى توي-تومالاقتا كۇرەسكە ءتۇسىپ جۇرگەن ءتاجىقىلىش دەگەن جەزدەمىز ورتاعا شىعا كەلدى. قارا جۇمىس دەسە قاپى قالمايتىن تاكەڭنىڭ دە دەنە ءبىتىمى كەسەك، بىلەكتەرى بۇلشىق ەتتى. مۇنى كورگەن جۇرت دۋىلداپ، قوشەمەت بىلدىرە باستادى. مىسىقتابانداپ اڭدىسقان قوس بالۋان بىر-بىرىنە شاپ بەردى دە، يتجىعىس ءتۇستى. ورىندارىنان تۇرا ساپ قايتا ۇستاستى، بايقايمىن جەزدەي سىر بەرە باستادى. ەندى ءبىر ءسات قارسىلاسىنىڭ بەلدەن بەكەم وراپ، جۇلقا تارتقان قۇرساۋلى قۇلاشىنا توتەپ بەرە الماي، جاۋىرىنىمەن جەر قاپتى. سول-اق ەكەن، جانكۇيەرلەرى تۇرىكمەن پالۋانىن جەردەن كوتەرىپ اكەتتى. ورنىنان سىلبىر كوتەرىلگەن ءتاجىقىلىشقا قارادىم، ءجۇزىن جاسىرىپ، تەرىس اينالا بەردى. توپتان جىعىلىپ شىققان ونىڭ جانارىندا جاس تۇردى...
سول-اق ەكەن باعاناعى كەتىك ءتىس، قارا بالا جۇگىرە باسىپ جەتتى دەيسىڭ: "انە، كەلە جاتىر"، — دەدى. "كەلدى،كەلدى"، — دەگەنگە جۇرت قاق جارىلىپ قاراسا، شىنىندا دا اللەكە! ءۇستى شاڭ-شاڭ، قولىندا قولعابى: "ۋف، نەگە شاقىردىڭدار-ەي، ال كەلدىم"، — دەپ، كۇلىپ قويادى. جۇرت جامىراپ جاعدايدى ايتىپ، ءسوزدىڭ اياعىن نامىسقا تىرەپ جاتىر.
— ەندەشە، الدىمەن ءبىر شولمەك اراق اكەلىڭدەر، سوسىن كۇرەسەمىن.
— اۋ، شىراعىم-اۋ، اراعىڭ نە، نامىس قايدا؟ — دەدى ءبىر شال.
— اللەكە، — دەدى قاراشباي المەنوۆ دەيتىن ازامات، — اللەكە اراق قايدا قاشار دەيسىز، مەن-اق الىپ بەرەيىن. اۋەلى كۇرەسىڭىزشى، مىنا حالىق سۇراپ تۇر.
— جاقسى، ەندەشە شاقىر جاڭاعى تۇرىكپەنىڭدى، — دەدى اللەكە.
جينالعان جۇرت قايتا گۋىلدەپ كەتتى. اللەكەڭ شاڭ-شاڭ بولعان سىرتقى شالبارىن شەشتى. ىشىندەگى اق دامبالىن تىزەگە دەيىن ءتۇردى. يىعى سەتىنەپ جىرتىلعان اق كويلەگىنىڭ دە جەڭىن شىنتاققا دەيىن قايىردى دا، كىلەمگە اياق باستى. بۇل كەزدە مارە-سارە بولعان جانكۇيەرلەرى ورتاسىندا مينەرالدى سۋمەن اۋىزىن شايىپ، بۇركىپ تۇرعان ماممەتبەردى ايتقىزباي-اق ماڭعازدانىپ ورتاعا شىقتى. ونىڭ قاس-قاباعىنان اللەكەنى مەنسىنبەۋشىلىك بايقالادى.
كوپتىڭ گۋىلدەگەن قوشامەتىمەن ەكەۋى بەلدەسە كەتتى. ماممەتبەردى قارسىلاسىن شىرق ءۇيىرىپ جەرگە ۇراتىنداي كوتەرە تارتىپ ەدى، سىرەسىپ قالعان زىلدەي الەكەڭ قورعاسىنداي قوزعالمادى. بىلاي-ولاي سىلكىلەپ ەشتەڭە شىعارا الماعان تۇرىكمەن پالۋانى: "مىناۋ نە پالە"، دەگەندەي باسىن شايقاپ، ەرنىن تىستەلەدى. قاراتورى ءوڭى قانكۇرەڭ تارتقان الەكەڭە دە وڭاي تۇسپەدى. ماڭدايىنان تەر ءبىلىندى.
ەكى جاق ءارقايسىسى ءوز پالۋاندارىن قوشتاپ، قيقۋعا باستى:
— ءاپ، بارەكەلدى!
— كوتەر، اللەكە، كوتەر!
— ۋا، اللا!
— قولداي كور!
ماممەتبەردىنىڭ ءار قيمىلىن قاپىسىز باعىپ، ءال بەرمەگەن اللەكەڭ وڭتايعا كەلدى-اۋ دەگەندە شالت قيمىلدادى. "ءاۋپ" دەپ ماممەتبەردىنى كوتەرىپ اكەتكەن ول الىپ ۇردى. جينالعان جۇرت، اسىرەسە قازاقتار جاتى دەلەبەسى قوزىپ، ايقايعا باستى. شالقاسىنان وڭباي جىعىلعان تۇرىكمەننىڭ تۇيە پالۋانى ءاپ دەگەندە ورنىنان تۇرا المادى. وعان قاراپ جاتقان اللەكە جوق. ماممەتبەردىنىڭ دوڭكيگەن توسىنە قۇيرىعىن باسىپ وتىرىپ:
— ءاي، مەن مىنانى جىقتىم عوي، اراقتارىڭدى اكەلىڭدەر! — دەيدى. ونىڭ سىرىن بىلەتىن جىگىتتەر ءبىر شولمەك "ەكسترا" اراعىنىڭ تىعىنىن اشىپ، دايىنداپ تا ۇلگەردى. ونىڭ اناۋ-مىناۋ ستاقاندى قومسىنىپ، لاقتىراتىنىن بىلگەندەي كارلەن كەسەنى قولىنا بەردى. ول ءبىر جارتى ليتر "اقاڭدى" سارقا قۇيدى دا، ءبىر-اق تارتتى. سودان سوڭ جانىندا جۇرەلەي وتىرىپ قالعان ماممەتبەردىنى قولىنان تارتىپ تۇرعىزدى دا: "ءالى جاسسىڭ، بولاشاقتا سەنەن كۇشتى پالۋان شىعادى"، — دەپ، قۇشاقتاپ، ارقاسىنان قاقتى.
— جاڭاعى قازاقتىڭ پالۋانى قايدا، اتى كىم ەدى؟ اۋ، الەكە، اللەكە دەدىڭدەر مە، شاقىرىڭدار بەرى، — دەگەن تورەشىگە دە ءمان بەرگەن جوق.
— ماعان دەگەن بايراقتى، انا قوشتاي اقساقالعا بەرە سالىڭدار، ناعاشىم عوي، سول السىن، — دەدى دە، كوپشىلىكتەن سىتىلىپ شىعىپ، جونىنە كەتتى.
قازاقتىڭ پالۋانىنىڭ جەڭگەنىنە ءبىرازعا دەيىن دۋىلداسقان جۇرت كوپ ۇزاماي ونى ۇمىتىپ تا كەتتى.
تەك قانا قاجەت كەزدە نامىسقا باعىپ ىزدەيتىنىمىز بار. ويتكەنى قازاقپىز عوي، وي اللا-اي!..
You Might Also Like
-
كراسنوۆودسك اۋداندىق "جۇمىسشى" گازەتىندە قىزمەت ىستەپ جۇرگەن كەزىمىز. ءبىر جىلدارى اتەيستىك تاربيەگە قاتتى كوڭىل ءبولىندى. گازەتتە بۇل تاقىرىپقا قانشا ماتەريال جاريالانعانى جونىندە اي سايىن...
-
مەنى اقتاۋ تەلەارناسى تاڭعى "تاڭشولپان" باعدارلاماسىنا شاقىردى. ەكى ولەڭىمدى وقىپ، بىرنەشە ساۋالدارعا جاۋاپ بەردىم. جۇرگىزۋشىنىڭ ءبىرى: "اعا، ومىرىڭىزدەگى ءبىر كۇلكىلى وقيعانى ايتىپ بە...
