InfoHub Logo

«پرەزيدەنتىمىز ن.نازاربايەۆ «قازاقستان-2050» ستراتەگياسىندا اتاپ وتكەندەي، «كومىرسۋتەگى شيكىزاتىنىڭ نارىعىندا ءىرى ويىنشى بولىپ قالا وتىرىپ، ءبىز ەنەرگيانىڭ بالامالى تۇرلەرىن ءوندىرۋدى دامىتۋعا، كۇن مەن جەلدىڭ ەنەرگياسىن پايدالاناتىن تەحنولوگيالاردى بەلسەندى ەنگىزۋگە ءتيىسپىز. 2050 جىلعا قاراي ەلدە ەنەرگيانىڭ بالامالى جانە جاڭعىرتىلاتىن تۇرلەرىن قوسا العانداعى بارلىق ەنەرگيا تۇتىنۋدىڭ كەم دەگەندە تەڭ جارتىسى كەلۋگە ءتيىس. ەلدىڭ دامۋدىڭ «جاسىل» جولىنا كوشۋىنە استاناداعى الدا تۇرعان ەكسپو-2017 قۋاتتى سەرپىلىس بەرۋى ءتيىس»

ەلىمىزدە تاۋەلسىزدىك العان كۇننەن باستاپ ارزان، ءتيىمدى ەلەكتر ەنەرگيا كوزدەرىن ىزدەۋ ماقساتىندا، “قازاقستاندا 2050 جىلعا دەيىن ەلەكتر ەنەرگياسىن ءوندىرۋدى دامىتۋ تۋرالى” مەملەكەتتىك باعدارلاما قابىلداندى.وسى باعدارلاماعا سايكەس قازىرگى ۋاقىتتا جەل كۇشىمەن وندىرەتىن ەلەكتر ەنەرگياسى قۋاتىن حالىق شارۋاشىلىعىنا قولدانۋدىڭ ءتيىمدى جولدارى قاراستىرىلۋدا.

قازىرگى ۋاقىتتا جەل مەن كۇن سىندى بالامالى ەنەرگيا كوزدەرىن پايدالانۋ - جوعارى دارەجەدە دەپ ايتۋ قيىنداۋ. ويتكەنى مامانداردىڭ ەسەبى بويىنشا ەلىمىزدە جالپى جاڭعىرتىلاتىن ەنەرگيا كوزدەرىنىڭ ۇلەسى 1 پايىز ەكەن. بۇگىندە قازاقستاننىڭ جەر قويناۋى تابيعي قازبالارعا باي بولعاندىقتان ەنەرگيا تاپشىلىعى ايتارلىقتاي بايقالمايدى. دەگەنمەن بالامالى ەنەرگيا كوزدەرى ول بولاشاقتىڭ قاجەتتىلىگى ەكەنى ءسوزسىز.

قازاقستاندا قالپىنا كەلەتىن ەنەرگيا كوزدەرىن پايدالانۋدىڭ باستى ماقساتى ەنەرگەتيكانىڭ قورشاعان ورتاعا كەرى اسەرىن تومەندەتۋالەمدىك تاجىريبەدە سولاي. مىسال ءۇشىن، ءبىر عانا 2009 جىلدىڭ وزىندە ق ر قورشاعان ورتانى قورعاۋ مينيسترلىگىنىڭ مالىمەتى كورسەتكەندەي، اتموسفەراعا شىعارىلعان لاستاۋشى زاتتاردىڭ كولەمى 3،4 ملن توننانى قۇراپ، ونىڭ 85%-ى 43 ءىرى كاسىپورىنعا تيەسىلى بولعان. ونىڭ ۇستىنە، قازىرگى تاڭدا قازاقستاندا جالپى وندىرىلەتىن ەلەكتر ەنەرگياسى 85%-عا دەيىن ورگانيكالىق وتىندى – نەگىزىنەن، جەرگىلىكتى كومىردى جانە از كولەمدە كومىرسۋتەكتى شيكىزاتتاردى جاعۋ جولىمەن الىناتىنىن ۇمىتپاعان ءجون. ستاسيونارلىق كوزدەردەن ەلىمىزدىڭ اتموسفەراسىنا قالدىقتاردىڭ 10%-عا جۋىعىن جانە ۋلى قالدىقتاردىڭ باسىم ۇلەسىن مۇناي جانە ىلەسپە گاز ءوندىرۋ سالاسىندا جۇمىس ىستەيتىن كاسىپورىندار شىعارادى. وسى رەتتە، قالپىنا كەلەتىن ەنەرگيا كوزدەرىن قولدانۋ ارقىلى ەنەرگەتيكادان بولىنەتىن پارنيك گازدارىن 500 مىڭ توننادان 2،5 ملن ت سو2-گە دەيىن ازايتۋعا مۇمكىندىك بار.
قالپىنا كەلەتىن ەنەرگيا كوزدەرىن پايدالانۋدىڭ ەكونوميكالىق تيىمدىلىگى دە بار. اتاپ ايتساق، ونى ەلەكتر قۋاتىن ءوندىرۋ جانە جەتكىزۋ ءۇشىن قولدانۋ ارقىلى قازاقستاننىڭ ەنەرگياعا تاپشى وڭىرلەرىندە ۇنەمدىلىككە قول جەتكىزۋگە بولادى.

بالامالى ەنەرگەتيكا — ەنەرگيانى ءداستۇرلى قازبا كوزدەرىنەن (كومىر، مۇناي، گاز) ەمەس، كۇننەن، گەوتەرميالىق كوزدەردەن  جانە ت.ب. ەنەرگيا كوزدەرىنپايدالانۋ ارقىلى الۋ.

ەنەرگيا قورلارىن ۇنەمدەۋ بۇگىنگى كۇننىڭ اسا ماڭىزدى مىندەتتەرىنىڭ بىرىنە اينالدى. ونەركاسىبى دامىعان الەمنىڭ بارلىق مەملەكەتتەرىندە ەنەرگيا ۇنەمدەۋ شارالارى دۇرىس جولعا قويىلعان. ويتكەنى كومىرمەن جانە كومىرسۋتەگىمەن جۇمىس ىستەيتىن جىلۋ ەلەكتر ستانسيالارى ءتۇبى ءبىر ەكولوگيالىق پروبلەمالاردىڭ اسقىنۋىنا اكەپ سوقتىراتىنى بەلگىلى جايت. سوندىقتان الەم قايتا قالپىنا كەلەتىن جەرگىلىكتى ەنەرگيا كوزدەرىن ەنەرگيا ۇنەمدەۋدىڭ باستى قاينار كوزى رەتىندە قابىلداپ وتىر. 

جەل قوندىرعىسى دەگەنىمىز – جەل ەنەرگياسىن مەحانيكالىق ەنەرگياعا تۇرلەندىرەتىن قوندىرعى. بۇنى جەلقوزعالتقىش دەپ تە اتاۋعا بولادى. جەلقوندىرعىسىنا نەگىزگى اسەر ەتۋشى كۇش – اۋا اعىنى (جەل). اۋا اعىنى بارلىق قوزعالاتىن زاتتار سياقتى قوزعالىس ەنەرگياسى نەمەسە كينەتيكالىق ەنەرگيانىڭ قورى بولادى. اۋا اعىنىنىڭ كينەتيكالىق ەنەرگياسىن جەل دوڭگەلەگى نەمەسە باسقاداي جۇمىس ورگانى ارقىلى مەحانيكالىق ەنەرگياعا تۇرلەندىرەدى.

قوندىرعىنىڭ مىندەتىنە بايلانىستى مەحانيكالىق ەنەرگيا ورىنداۋشى مەحانيزمدەردىڭ كومەگىمەن ەلەكترەنەرگيا، جىلۋلىق، مەحانيكالىق جانە دە قىسىلعان اۋا ەنەرگياسىنا اينالدىرۋى مۇمكىن.جەلتۋربيناسىنىڭ قوزعالاتىن بولىگىن روتور دەپ اتايمىز. روتور جەل اعىنىڭ ەنەرگياسىن كوپ قامتىسا، سوعۇرلىم كوپ ەلەكتر ەنەرگياسىن وندىرەدى

جەل ەنەرگياسىنىڭ باسقا ەنەرگيا كوزدەرىنەن ەكولوگيلىق جانە ەكونوميكالىق ارتىقشىلىقتارى كوپ. جەل ەنەرگەتيكاسى قوندىرعىلارىنىڭ تەحنولوگياسىن جەتىلدىرۋ ارقىلى ونىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرۋعا بولادى. جەل ەنەرگياسىن تۇراقتى پايدالانۋ ءۇشىن جەل ەنەرگەتيكاسى قوندىرعىلارىن باسقا ەنەرگيا كوزدەرىمەن كەشەندى تۇردە ۇشتاستىرۋ قاجەت. رەسپۋبليكانىڭ شىعىس، وڭتۇستىك-شىعىس، وڭتۇستىك ايماقتارىندا سۋ ەلەكتر ستانسيالارى مەن جەل ەلەكتر ستانسيالارىن بىرىكتىرىپ ەلەكتر ەنەرگياسىن ءوندىرۋ وتە ءتيىمدى. قىس ايلارىندا جەل كۇشى كوبەيسە، جاز ايلارىندا ازايادى، ال سۋ كەرىسىنشە، قىس ايلارىندا ازايسا، جاز ايلارىندا كوبەيەدى. ءسويتىپ، ەنەرگيا ءوندىرۋدى ءبىرشاما تۇراقتاندىرۋعا بولادى

قازاقستاننىڭ كليماتتىق جاعدايى - كۇن قۋاتىن پايدالانۋعا قولايلى. عالىمداردىڭ ايتۋىنشا ەلىمىزدە كۇن ەنەرگياسىن ءوندىرۋ مۇمكىندىگى جىلىنا 2،5 ميلليارد كيلوۆاتت-ساعات. ماسەلەن، كۇن ساۋلەسىن جينايتىن ارنايى تاقتالار. تولىق اۆتوماتتاندىرىلعان اتالمىش تاقتايشالار عيماراتتان شىقپاي-اق، كۇن ساۋلەسىنىڭ ءتۇسۋ بۇرىشىن انىقتاپ، ونى كومپيۋتەر ارقىلى باسقارۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.

ال ءوز كەزەگىندە كۇن ەنەرگياسىن قولدانۋ جىلۋ مەن جارىقتى قاتار الۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. بۇل ارزان ءارى قولايلى. سوندىقتان ول قازاقستاندىق عالىمداردىڭ باستى نازارىندا. 

كۇن ەنەرگياسىن ەلەكتر ەنەرگياسىنا اينالدىراتىن قوندىرعىنى فوتوەلەكترلىك نەمەسە فوتوۆولتالىق، ال كۇن ەنەرگياسىن جىلۋلىق ەنەرگياعا اينالدىراتىن اسپاپتى – تەرميالىق دەپ اتايدى. بۇل اسپاپتاردى گەليوجۇيە-لەر دەپ اتايدى. ەكونوميكالىق قۇندىلىعىن باعالاساق، كۇن قوندىرعىلارى ەكسپلۋاتاسيالىق شىعىنعا ۇشىراتپايدى، ونى جوندەۋ جانە قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن قور جۇمسالمايدى، ۇزاق مەرزىمدە جۇمىس ىستەي بەرەدى

سۋ ەنەرگەتيكاسى (گيدروەنەرگەتيكا؛ گرەك، "ھydor" — سۋ، ىلعال، energia — قىزمەت، ارەكەت بوگەت سالۋ ارقىلى نەمەسە بوگەتسىز اعىن سۋدان ەنەرگيا الۋ.

قازاقستاندا بۇقتىرما سەس-ى، قاپشاعاي سەس-ى، شاردارا سەس-ى، ت.ب. بار. سۋ ەنەرگەتيكاسىنىڭ ەنەرگيا كوزدەرى تۋربينا ارقىلى وتەتىن سۋ اعىنىنىڭ ورنى وزەنگە نەمەسە كولگە قۇياتىن جانە بۇلاق سۋىمەن تولتىرىلادى. سۋ ەنەرگەتيكا قورلارى — وزەندەر مەن سارقىرامالاردىڭ قۇلاما سۋىنان الۋعا بولاتىن ەنەرگيا قورى. ەنەرگيانىڭ بۇل كوزىنىڭ ارتىقشىلىعى — ونىڭ قورى سارقىلمايدى، ۇنەمى قالپىنا كەلىپ وتىرادى. بۇل ەنەرگيانىڭ ارزان، ءارى گيگيەنالىق ءتۇرعىدان تازا ءتۇرى بولىپ تابىلادى

بيوگاز – بۇل تاماشا قالپىنا كەلەتىن رەسۋرس جانە مۇنى كەز كەلگەن ورگانيكالىق قالدىقتان (تاماق قالدىعى، مال قالدىعى، تۇرمىستىق قالدىق، اعىن سۋلارىنىڭ تۇنباسىنان جانە ت.ب. سول سياقتى) الۋعا بولادى. تەك ءبىر عانا اۋىلشارۋاشىلىق ونىمدەرىنىڭ قالدىقتارىنان پايدا بولعان بيوگازدىڭ پوتەنسيالدىق قورى جىلىنا 1-1،3 ملرد. توننا جانعىش شيكىزات بەرەدى ەكەن، ال بۇل دەگەنىمىز پايدالانىلاتىن دۇنيەجۇزىلىك ەنەرگيا رەسۋرستارىنىڭ وننان ءبىر بولىگى.  بيوگاز قوندىرعىلارىندا بيوگازدى ەڭ ءتۇرلى اۋقىمدا الۋعا بولادى. ول ءوز كاسىپورنىن ەنەرگيامەن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن شاعىن تازارتۋ مەن قوندىرعىلار بولۋى مۇمكىن جانە گاز بەن ەلەكتر قۋاتىن جەلىگە بەرۋگە ارنالعان الىپ ورتالىقتاندىرىلعان ەنەرگيا پاركتەرى بولۋى مۇمكىن.  

جالپى، قالپىنا كەلەتىن ەنەرگيانىڭ كەلەشەگى زور، ەكولوگيالىق تازا، قورى ەشۋاقىتتا سارقىلمايدى، ءارى ارزان، ءتيىمدى. ولاردى پايدالانۋ تابيعات بالانستارىن بۇزبايدى.

ەگەر ءبىز بالامالى ەنەرگيا كوزدەرىن ءتيىمدى جانەۇنەمدى پايدالاناتىن بولساق بۇل ءبىزدىڭ كەلەشەگىمىزدىڭ كەپىلى

جەل ەنەرگياسىن قالاي پايدالانۋ تۋرالى ۇسىنىستار.

قازاقستان بىرنەشە ايماقتارىنا جەلقوندىرعىسىن ورناتۋ كەرەك دەگەن ۇسىنىس بىلدىرەمىن. ال ورناتۋ ءۇشىن، بىرىنشىدەن بىزگە تۇتىناتىن ەنەرگيامىزدىڭ مولشەرىن ەسەپتەپ الۋ كەرەك جانە ءوز جەرىمىزگە ورتاشا سوعاتىن جەلدىڭ جىلدامدىعىن ءبىلۋىمىز كەرەك، ەكىنشىدەن، جەل- قوندىرعىسىن ورناتاتىن جەردى تاڭداۋ. اشىق لاندشافتاعى توبە جانە تاۋ جوتاسىنا جەرقوندىرعىسىن ورناتۋ تاماشا ورىن بولىپ ەسەپتەلەدى. توبەدە جەل جىلدامدىعى جازىق تەگىس جەرگە قاراعاندا ىلعيدا جوعارى. ەگەر 2 نەمەسە بىرنەشە قوندىرعىلار ورناتاتىن بولساق، وندا ولاردىڭ اراسى مۇنارانىڭ بيىكتىگىمەن كەم دەگەندە 5 ەسە ارتىق بولۋ كەرەك، ولاي بولماعاندا جۇمىس ىستەگەندە بىر-بىرىنە كەدەرگى جاسايدى.

جىلدامدىق ارتقان سايىن، اۋا اعىسىنىڭ سيپاتى وزگەرە تۇسەدى. اۋا قاباتتارى بىرىمەن-بىرى رەتسىز ارالاسىپ كەتەدى، ءۇيىرىم پايدا بولادى. مۇنداي اعىستى تۋربۋلەنتتى دەپ اتايدى. تۋربۋلەنتتى اعىس جەل ەنەرگياسىن ءتيىمدى پايدالانۋ مۇمكىندىگىن ازايتادى، سونىمەن قاتار ماشينانىڭ توزۋىن تەزدەتەدى. سوندىقتان تۋربينا مۇناراسىنىڭ بيىكتىگىن بارىنشا بيىك ەتىپ قالايدى، بىرىنشىدەن جەر بەتىندەگى پايدا بولاتىن تۋربۋلەنتتى اعىستى بولدىرماۋ ءۇشىن، ەكىنشىدەن جەل جىلدامدىعىن ارتتىرۋ ءۇشىن. جەل قۋاتى ونىڭ جىلدامدىعىنىڭ كۋبىنا تۋرا پروپروسيونال. مىسالى، جەردەن 30 م بيىكتىكتە ورناتىلعان جەلتۋربيناسى مەن جەردەن 10 م بيىكتىكتە ورناتىلعان تۋربينانىڭ جىلدامتىقتارىنىڭ ايىرماشىلىقتارى 100% بولادى. 10م بيىكتىكتە ورناتىلعان ەكى جەل گەنەراتورى مەن 30م بيىكتىكتە ورناتىلعان ءبىر گەنەراتوردىڭ وندىرىلگەن توك قۋاتى بىردەي. باسىندا ايتىپ كەتكەندەي، جەلقوندىرعىنىڭ ورنىن تاعايىنداعان سوڭ، سول ايماقتاعى ورتاشا جىلدامدىق ءمانىن ءبىلۋىمىز كەرەك. ول ءۇشىن ايلار بويى زەرتتەۋلەر جۇرگىزىپ نەمەسە مەتەوستانسيانىڭ كومەگىنە جۇگىنۋىنە بولادى.

جەل جىلدامدىعىن ولشەۋ ءۇشىن ءۇش شىنىدان جاسالعان، ۆەرتيكال وسكە بەكىتىلگەن انەمومەتر اسپابى پايدالانىلادى. 1 مينۋتتاعى اينالىم سانىن ەلەكتروندىق قۇرىلعى تىركەيدى. انەمومەتر جەل باعىتىن انىقتايتىن اسپاپ، فليۋگەرمەن جابدىقتالعان. جەل باعىتىن انىقتاۋدىڭ تاعى ءبىر ءتاسىلى، سول ايماقتىڭ وسىمدىك اعاشتارىن باقىلاۋ. جالعىز جانە ءوسىپ تۇرعان اعاشتى الىپ قاراساق، جەل سوققان جاعىنىڭ جاپىراعى سيرەك، قۋراعان، بۇتاقتارى ۇزىن جانە گوريزونتال بولىپ كەلەدى. ءوز ايماعىمىزدىڭ كليماتتىق جاعدايى، بىزگە كەرەكتى ەنەرگيا مولشەرى، ورتاشا جەل جىلدامدىعى، ورنىن تاعايىنداعان سوڭ، جەلگەنەراتورىن شىعاراتىن مامانداردان مالىمەت العان سوڭ، جەلقوندىرعىسىنىڭ كەرەكتى مودەلىن تاڭداۋعا بولادى.

جەلەنەرگەتيكاسىنىڭ كۇننەن-كۇنگە دامۋى قارقىنداپ وسۋدە. 31 جەلتوقسان 2005 جىلى بۇكىلدۇنيەجۇزىلىك جەلەنەرگەتيكاسىنىڭ وندىرىلەتىن قۋاتى 58 982 مۆت بولدى. وسىنداي قارقىندى ءوسۋ ساتىسىندا بۇكىلالەمدىك جەلەنەرگەتيكا اسسوسياسياسى 2010 جىلى جەل ەنەرگياسىن قۋاتىن 120 000 مۆت-قا ءوسىرۋدى جوسپارلاپ وتىر.

سوندىقتان قازاقستان دا جەل ەنەرگياسىن دامىتۋدى باستى نازارعا الۋ كەرەك دەپ سانايمىن.

قولدانىلعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى

1. ەكونوميكا جۋرنالى 2011 جىلعى شىعارىلىم.
2. www.google.kz سايتى.
3. س.ءا.الىبەكوۆا قولدانىلعان بالاما ەنەرگەتيكالىق قوندىرعىلاردىڭ تۇرلەرى مەن پارامەترلەرى.

 

و.تۇرماعانبەت ۇلى اتىنداعى جاڭاوزەن مۇناي جانە گاز كوللەدجى
ارنايى ءپان وقىتۋشى
كەنەسوۆا ايگۋل

---