التىن وردا (ءحىىى - ءحىVع. ع.)
ساباقتىڭ تاقىرىبى: التىن وردا (ءحىىى - ءحىVع. ع.)
ساباقتىڭ ماقساتى:
● التىن وردا مەملەكەتىنىڭ قۇرىلۋىن، ساياسي ەكونوميكالىق دامۋ ەرەكشەلىكتەرىن تۇسىندىرە وتىرىپ، وردانىڭ السىرەۋ سەبەپتەرىن اشۋ؛
● التىن وردا مەملەكەتىنىڭ تاريحىن باسقا مەملەكەتتەرمەن سالىستىرا وتىرىپ، وقۋشىلاردى ءوز بەتىنشە قورىتىندى جاساۋعا ۇيرەتۋ، ىزدەنىسكە باۋلاۋ.
● وقۋشىلاردى ءوز وتانىنىڭ تاريحىنا قۇرمەتپەن قاراۋعا، ۇلتجاندىلىققا تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: ارالاس ساباق
ءادىسى: بەلسەندى وقىتۋ ادىستەرى، سىزبا، كەستە قۇرۋ، اۋىزشا ساۋالناما، سۇراق - جاۋاپ، ت. ب.
كورنەكىلىگى: سۋرەتتەر، «التىن وردا» كارتاسى، «التىن وردا» ەنسيكلوپەدياسىنىڭ يلليۋستراسيالارى، سىزبالار،
ساباقتىڭ بارىسى: ءى. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى:
وقۋشىلاردىڭ زەيىنىن ساباققا اۋدارۋ.
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ:
تەست سۇراقتارى:
1. XII عاسىردىڭ سوڭىندا مونعول دالالارىندا بيلىك قۇرعان كىمدەر؟
ا) قىپشاق حانى
ءا) حورەزماح
ب) جۇڭگو بوعدىحانى
ۆ) تەمۇجىن
2. مونعول - تاتار شاپقىنشىلىعى كەزىندە وڭتۇستىك قازاقستان دا بيلىك كىمنىڭ قولىندا بولدى؟
ا) حورەزشاح
ءا) قىپشاق حانى
ب) جۇڭگو بوعدىحانى
ۆ) ارسلان حان
3. شىڭعىسحاننىڭ بيلىك قۇرعان جىلدارىن تابىڭدار؟
ا) 1200 - 1227 جج.
ءا) 1213 - 1237 جج.
ب) 1155 - 1206جج.
ۆ) 1206 - 1227ج. ج.
4. شىڭعىسحان اسكەري جەتىسۋعا قاشان بارىپ كىردى؟
ا) 1206ج.
ءا) 1208ج.
ب) 1219ج.
ۆ) 1213 ج.
1. 1219 جىلى مونعول اسكەرلەرى قايدا اتتاندى؟
ا) قىتايعا
ءا) سىبىرگە
ب) دەشتى قىپشاققا
ۆ) ماۋارانناحرعا
6. جەتىسۋدى مونعولدار قالاي باعىندىردى؟
ا) بەيبىت جولمەن
ءا) زورلىق ادىسىمەن
ب) دۇرىس جاۋاپ جوق
ۆ) بارلىق جاۋابى دۇرىس
7. مونعولدار وڭتۇستىك ولكەمىزدى قالاي باعىندىردى؟
ا) زورلىق ادىسىمەن
ءا) ءوز ەركىمەن قوسىلدى
ب) دۇرىس جاۋاپ جوق
ۆ) بارلىق جاۋابى دۇرىس
8. وتىرار اپاتى قاشان بولدى؟
ا) 1219 - 1220جج.
ءا) 1218ج.
ب) 1216 - 1217جج.
ۆ) 1219ج.
9. مونعولداردىڭ ورتالىق ازيانى جاۋلاپ الۋى قاي جىلى اياقتالدى؟
ا) 1224 ج.
ءا) 1216ج.
ب) 1219ج.
ۆ) 1237ج.
10. قاي ۇلىسقا قازاقستاننىڭ ايماقتارى كىرگەن جوق؟
ا) ۇگەدەي ۇلىسى
ءا) شاعاتاي ۇلىسى
ب) تولە ۇلىسى
ۆ) جوشى ۇلىسى
ءىىى. جاڭا ساباقتىڭ جوسپارى:
1. التىن وردانىڭ قۇرىلۋى..
2. التىن وردانىڭ قوعامدىق قۇرىلىسى،
3. التىن وردانىڭ السىرەۋى.
بۇل تاقىرىپتاعى وراسان زور ايماقتى باعىندىرعان مونعولدار قۇرعان مەملەكەتتىڭ اتاۋى، جەر اۋماعى، بيلەۋشىلەرى وقۋشىلاردى قىزىقتىراتىنى ءسوزسىز. الدىمەن «التىن وردا» اتاۋىنىڭ شىعۋىن دەرەكتەرگە سۇيەنىپ تۇسىندىرەمىن.
جازبا دەرەكتەردە:
«التىن وردا» اتاۋى XVI عاسىردىڭ اياعىندا پايدا بولعان - ورىس دەرەكتەرىندە «التىن وردا دەپ اتالسا، جۇڭعونىڭ تاريحي دەرەكتەرىندە « قىپشاق ورداسى دەپ اتالدى.
ەۋروپا ساياحاتشىسى پلانو كارپيني:
«التىن وردا» دەپ مونعول ۇگەدەيدىڭ بالاسى كۇيىكتى ۇلى حان ەتىپ حان تاعىنا وتىرعىزعان كەزدەگى التىنمەن اشەكەيلەنگەن كيىز ءۇيدى اتاعان.
«شىڭعىسناما شەجىرەسىندە»:
شىڭعىسحان باتۋدى جوشىنىڭ ورنىنا حان ەتىپ سايلاعاندا بوساعاسىن التىنمەن اپتاعان التىن ورداعا كىرگىزگەندىگى ايتىلادى ت. ب.
التىن وردا - جوشى ۇلىسىنىڭ ورنىنا قۇرىلعان العاشقى ءىرى مەملەكەت.
تاپسىرما: «التىن وردانىڭ» حاندارى مەن ولاردىڭ تۇسىنداعى ماڭىزدى وقيعالار تۋرالى كەستەلەر قۇرۋ تاپسىرماسى:
باتىي حان(«سايىن حان» )
- 1227 - 1255 ج. ج. التىن وردانى بيلەگەن.
- 1236 - 1242 ج. ج. باتىسقا جورىق
بەركە حان
- 1257 - 1266 ج. ج. ساياسي، ەكونوميكالىق جاعىنان جاقسى دامىدى. ەگيپەت سۇلتانى بەيبارىسپەن دوستىق قاتىناس.
- يسلام ءدىنىن قابىلدايدى.
- تاۋەلسىز مەملەكەت ب.
- 1266 ج. كاۆكازعا جورىقتا قازا تابادى.
مەڭگۋ - تەمىر
- 1266 - 1280 ج. ج. حان تاعىنا وتىرادى.
- 1271 ج. ۆيزانتياعا جورىق جاسايدى، ونىمەن بەيبىت كەلىسىمگە كەلەدى
- جەرورتا تەڭىزى ەلدەرىمەن ساۋدا بايلانىسىن جاسايدى.
- تۇركى حالىقتارىمەن بايلانىس نىعايدى.
- نوعاي سياقتى قولباسشىلاردىڭ بەدەلى كوتەرىلدى.
توحتى حان
- 1290 - 1312 ج. ج. ەلدىڭ ساياسي بەدەلىنىڭ وسۋىنە زور ۇلەس قوستى.
- يران، كاۆكاز، ەگيپەت ەلدەرىمەن ساۋدا بايلانىسىن جاقسارتتى.
وزبەك حان
- 1312 - 1342 ج. ج. ەلدىڭ گۇلدەنىپ، كۇشەيۋى كەزى..
- قالالىق ءومىردىڭ دامۋىنا كوڭىل ءبولدى.
- ساراي - بەركەدە جاڭا عيماراتتار مەن مەشىت سالدىرىپ، قالانى كوركەيتتى.
- مەدرەسە سالدىردى، يسلام ءدىنىنىڭ دامۋىنا ۇلەس قوستى.
- يسلام - مەملەكەتتىك ءدىن ب.
قوعامدىق قۇرىلىمى
--------↓
-------حان
↓-----------------------------------↓
اسكەري بيلىك ----------------- ازاماتتىق بيلىك
تۇمەنباسى، مىڭباسى ------- ۋازىرلەر
بەكلەر بەك ------------------- مالىكتەر
باسقاقتار -------------------- دارۋعالار
جازۋى - ۇيعىر جازۋى،
ءىس - قاعازدار جازۋشى -«بىلىكشىلەر»
التىن وردانىڭ السىرەۋ سەبەپتەرىن اتاپ، جازىپ الۋ:
- ءحىۇ ع. ءىى جارت. ىشكى الاۋىزدىق كۇشەيدى؛
- 1357 - 1380 ج. ج. 20 - دان استام ادام حان ب.؛
- تاق ءۇشىن تالاستا ءبىرىن - ءبىرى ولتىرگەن؛
- ماماي حان كۋليكوۆو دالاسىندا ورىس اسكەرىنەن جەڭىلەدى
- وسىنى پايدالانعان جوشى حاننىڭ ۇرپاعى توقتامىس التىن وردا بيلىگىن ءوز قولىنا الادى.
- 1382 ج. ماسكەۋگە باسىپ كىرىپ، ورتەپ جىبەرەدى.
- ماۋەرەنناحر مەن كاۆكاز جەرىنە بىرنەشە شابۋىل جاسايدى.
- ءامىر تەمىردىڭ بىرنەشە رەت جورىعى سالدارىنان قاتتى السىرەدى..
- ءحۇ ع. ورت. بىرنەشە حاندىققا ىدىراپ كەتتى.
- ءحۇى ع. باسىندا قۇلادى.
ءىۇ. ساباقتىڭ بەكىتۋ:
♦ التىن وردا قانشا ۋاقىت ءومىر ءسۇردى؟
♦ التىن وردا تۋرالى مالىمەتتەردى قانداي دەرەكتەردەن بىلەمىز؟
♦ «وردا» ۇعىمى قانداي ماعىنانى بىلدىرەدى؟
♦ مۇسىلمان ءدىنى قاي حانداردىڭ تۇسىندا قابىلداندى؟
♦ التىن وردانىڭ ىدىراۋىنا نە سەبەپ بولدى؟
ءۇ. باعالاۋ:
ءۇى. ۇيگە تاپسىرما: تاقىرىپ سوڭىنداعى سۇراقتارعا جاۋا بەرۋ. قوسىمشا ادەبيەتتەردى وقۋ - «التىن وردا» ەنسيكلوپەدياسى
ساباقتىڭ ماقساتى:
● التىن وردا مەملەكەتىنىڭ قۇرىلۋىن، ساياسي ەكونوميكالىق دامۋ ەرەكشەلىكتەرىن تۇسىندىرە وتىرىپ، وردانىڭ السىرەۋ سەبەپتەرىن اشۋ؛
● التىن وردا مەملەكەتىنىڭ تاريحىن باسقا مەملەكەتتەرمەن سالىستىرا وتىرىپ، وقۋشىلاردى ءوز بەتىنشە قورىتىندى جاساۋعا ۇيرەتۋ، ىزدەنىسكە باۋلاۋ.
● وقۋشىلاردى ءوز وتانىنىڭ تاريحىنا قۇرمەتپەن قاراۋعا، ۇلتجاندىلىققا تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: ارالاس ساباق
ءادىسى: بەلسەندى وقىتۋ ادىستەرى، سىزبا، كەستە قۇرۋ، اۋىزشا ساۋالناما، سۇراق - جاۋاپ، ت. ب.
كورنەكىلىگى: سۋرەتتەر، «التىن وردا» كارتاسى، «التىن وردا» ەنسيكلوپەدياسىنىڭ يلليۋستراسيالارى، سىزبالار،
ساباقتىڭ بارىسى: ءى. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى:
وقۋشىلاردىڭ زەيىنىن ساباققا اۋدارۋ.
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ:
تەست سۇراقتارى:
1. XII عاسىردىڭ سوڭىندا مونعول دالالارىندا بيلىك قۇرعان كىمدەر؟
ا) قىپشاق حانى
ءا) حورەزماح
ب) جۇڭگو بوعدىحانى
ۆ) تەمۇجىن
2. مونعول - تاتار شاپقىنشىلىعى كەزىندە وڭتۇستىك قازاقستان دا بيلىك كىمنىڭ قولىندا بولدى؟
ا) حورەزشاح
ءا) قىپشاق حانى
ب) جۇڭگو بوعدىحانى
ۆ) ارسلان حان
3. شىڭعىسحاننىڭ بيلىك قۇرعان جىلدارىن تابىڭدار؟
ا) 1200 - 1227 جج.
ءا) 1213 - 1237 جج.
ب) 1155 - 1206جج.
ۆ) 1206 - 1227ج. ج.
4. شىڭعىسحان اسكەري جەتىسۋعا قاشان بارىپ كىردى؟
ا) 1206ج.
ءا) 1208ج.
ب) 1219ج.
ۆ) 1213 ج.
1. 1219 جىلى مونعول اسكەرلەرى قايدا اتتاندى؟
ا) قىتايعا
ءا) سىبىرگە
ب) دەشتى قىپشاققا
ۆ) ماۋارانناحرعا
6. جەتىسۋدى مونعولدار قالاي باعىندىردى؟
ا) بەيبىت جولمەن
ءا) زورلىق ادىسىمەن
ب) دۇرىس جاۋاپ جوق
ۆ) بارلىق جاۋابى دۇرىس
7. مونعولدار وڭتۇستىك ولكەمىزدى قالاي باعىندىردى؟
ا) زورلىق ادىسىمەن
ءا) ءوز ەركىمەن قوسىلدى
ب) دۇرىس جاۋاپ جوق
ۆ) بارلىق جاۋابى دۇرىس
8. وتىرار اپاتى قاشان بولدى؟
ا) 1219 - 1220جج.
ءا) 1218ج.
ب) 1216 - 1217جج.
ۆ) 1219ج.
9. مونعولداردىڭ ورتالىق ازيانى جاۋلاپ الۋى قاي جىلى اياقتالدى؟
ا) 1224 ج.
ءا) 1216ج.
ب) 1219ج.
ۆ) 1237ج.
10. قاي ۇلىسقا قازاقستاننىڭ ايماقتارى كىرگەن جوق؟
ا) ۇگەدەي ۇلىسى
ءا) شاعاتاي ۇلىسى
ب) تولە ۇلىسى
ۆ) جوشى ۇلىسى
ءىىى. جاڭا ساباقتىڭ جوسپارى:
1. التىن وردانىڭ قۇرىلۋى..
2. التىن وردانىڭ قوعامدىق قۇرىلىسى،
3. التىن وردانىڭ السىرەۋى.
بۇل تاقىرىپتاعى وراسان زور ايماقتى باعىندىرعان مونعولدار قۇرعان مەملەكەتتىڭ اتاۋى، جەر اۋماعى، بيلەۋشىلەرى وقۋشىلاردى قىزىقتىراتىنى ءسوزسىز. الدىمەن «التىن وردا» اتاۋىنىڭ شىعۋىن دەرەكتەرگە سۇيەنىپ تۇسىندىرەمىن.
جازبا دەرەكتەردە:
«التىن وردا» اتاۋى XVI عاسىردىڭ اياعىندا پايدا بولعان - ورىس دەرەكتەرىندە «التىن وردا دەپ اتالسا، جۇڭعونىڭ تاريحي دەرەكتەرىندە « قىپشاق ورداسى دەپ اتالدى.
ەۋروپا ساياحاتشىسى پلانو كارپيني:
«التىن وردا» دەپ مونعول ۇگەدەيدىڭ بالاسى كۇيىكتى ۇلى حان ەتىپ حان تاعىنا وتىرعىزعان كەزدەگى التىنمەن اشەكەيلەنگەن كيىز ءۇيدى اتاعان.
«شىڭعىسناما شەجىرەسىندە»:
شىڭعىسحان باتۋدى جوشىنىڭ ورنىنا حان ەتىپ سايلاعاندا بوساعاسىن التىنمەن اپتاعان التىن ورداعا كىرگىزگەندىگى ايتىلادى ت. ب.
التىن وردا - جوشى ۇلىسىنىڭ ورنىنا قۇرىلعان العاشقى ءىرى مەملەكەت.
تاپسىرما: «التىن وردانىڭ» حاندارى مەن ولاردىڭ تۇسىنداعى ماڭىزدى وقيعالار تۋرالى كەستەلەر قۇرۋ تاپسىرماسى:
باتىي حان(«سايىن حان» )
- 1227 - 1255 ج. ج. التىن وردانى بيلەگەن.
- 1236 - 1242 ج. ج. باتىسقا جورىق
بەركە حان
- 1257 - 1266 ج. ج. ساياسي، ەكونوميكالىق جاعىنان جاقسى دامىدى. ەگيپەت سۇلتانى بەيبارىسپەن دوستىق قاتىناس.
- يسلام ءدىنىن قابىلدايدى.
- تاۋەلسىز مەملەكەت ب.
- 1266 ج. كاۆكازعا جورىقتا قازا تابادى.
مەڭگۋ - تەمىر
- 1266 - 1280 ج. ج. حان تاعىنا وتىرادى.
- 1271 ج. ۆيزانتياعا جورىق جاسايدى، ونىمەن بەيبىت كەلىسىمگە كەلەدى
- جەرورتا تەڭىزى ەلدەرىمەن ساۋدا بايلانىسىن جاسايدى.
- تۇركى حالىقتارىمەن بايلانىس نىعايدى.
- نوعاي سياقتى قولباسشىلاردىڭ بەدەلى كوتەرىلدى.
توحتى حان
- 1290 - 1312 ج. ج. ەلدىڭ ساياسي بەدەلىنىڭ وسۋىنە زور ۇلەس قوستى.
- يران، كاۆكاز، ەگيپەت ەلدەرىمەن ساۋدا بايلانىسىن جاقسارتتى.
وزبەك حان
- 1312 - 1342 ج. ج. ەلدىڭ گۇلدەنىپ، كۇشەيۋى كەزى..
- قالالىق ءومىردىڭ دامۋىنا كوڭىل ءبولدى.
- ساراي - بەركەدە جاڭا عيماراتتار مەن مەشىت سالدىرىپ، قالانى كوركەيتتى.
- مەدرەسە سالدىردى، يسلام ءدىنىنىڭ دامۋىنا ۇلەس قوستى.
- يسلام - مەملەكەتتىك ءدىن ب.
قوعامدىق قۇرىلىمى
--------↓
-------حان
↓-----------------------------------↓
اسكەري بيلىك ----------------- ازاماتتىق بيلىك
تۇمەنباسى، مىڭباسى ------- ۋازىرلەر
بەكلەر بەك ------------------- مالىكتەر
باسقاقتار -------------------- دارۋعالار
جازۋى - ۇيعىر جازۋى،
ءىس - قاعازدار جازۋشى -«بىلىكشىلەر»
التىن وردانىڭ السىرەۋ سەبەپتەرىن اتاپ، جازىپ الۋ:
- ءحىۇ ع. ءىى جارت. ىشكى الاۋىزدىق كۇشەيدى؛
- 1357 - 1380 ج. ج. 20 - دان استام ادام حان ب.؛
- تاق ءۇشىن تالاستا ءبىرىن - ءبىرى ولتىرگەن؛
- ماماي حان كۋليكوۆو دالاسىندا ورىس اسكەرىنەن جەڭىلەدى
- وسىنى پايدالانعان جوشى حاننىڭ ۇرپاعى توقتامىس التىن وردا بيلىگىن ءوز قولىنا الادى.
- 1382 ج. ماسكەۋگە باسىپ كىرىپ، ورتەپ جىبەرەدى.
- ماۋەرەنناحر مەن كاۆكاز جەرىنە بىرنەشە شابۋىل جاسايدى.
- ءامىر تەمىردىڭ بىرنەشە رەت جورىعى سالدارىنان قاتتى السىرەدى..
- ءحۇ ع. ورت. بىرنەشە حاندىققا ىدىراپ كەتتى.
- ءحۇى ع. باسىندا قۇلادى.
ءىۇ. ساباقتىڭ بەكىتۋ:
♦ التىن وردا قانشا ۋاقىت ءومىر ءسۇردى؟
♦ التىن وردا تۋرالى مالىمەتتەردى قانداي دەرەكتەردەن بىلەمىز؟
♦ «وردا» ۇعىمى قانداي ماعىنانى بىلدىرەدى؟
♦ مۇسىلمان ءدىنى قاي حانداردىڭ تۇسىندا قابىلداندى؟
♦ التىن وردانىڭ ىدىراۋىنا نە سەبەپ بولدى؟
ءۇ. باعالاۋ:
ءۇى. ۇيگە تاپسىرما: تاقىرىپ سوڭىنداعى سۇراقتارعا جاۋا بەرۋ. قوسىمشا ادەبيەتتەردى وقۋ - «التىن وردا» ەنسيكلوپەدياسى
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
-
نەلىكتەن مەن جانە مەنىڭ مەكتەبىم وزگەرۋى كەرەك؟
