امانكەلدى
توعىز cyرەتتى دراما
قاتىسۋشىلار:
امانكەلدى – ون التىنشى جىلعى قوزعالىس باستىعى، باتىر.
مۇقان. سەيىت– امانكەلدىنىڭ ۇزەڭگى جولداستارى.
اندرەيەۆ – ورتالىقتان كەلگەن جۇمىسشى، كوممۋنيست.
مامبەت – وقىتۋشى، كوممۋنيست.
بايان– بۇل دا.
قامار – وقىتۋشى قىز.
ءاسيا– قىزمەتكەر قىز.
ابدول – نابورششيك.
قايدار،
سەركە،
قۇلاتاي – اۋىل قازاقتارى.
كارىم – امانكەلدىنىڭ كومەكشىسى.
احمەت
ءمىرجاقىپ،
شوڭمۇرىن،
مىرزاعازى،
كەنجەقارا – «الاش» باستىقتارى.
تايباي – ءمىرجاقىپتىڭ كوشىرى.
ءابىش – ءمىرجاقىپتىڭ اديۋتانتى.
ايبالا– ءمىرجاقىپتىڭ ايەل ءى.
امانباي – بولىس.
ازىرەت.
حان.
تاعى باسقالار.
ءبىرىنشى سۋرەت
ورتادا كەڭسە بولمەسى. ەكى ەسىگى بار، ءبىرى تىسقا، ەكىنشىسى بولمەگە شىعادى. كەڭسە بولمەسىندە سەيىت پەن مۇقان. سەيىت قامشى ونداپ وتىر. مۇقان جالبالانعان ەسكى قىسسا وقىپ تۇر. از تىنىس.
سەيىت (ورنىنان تۇرىپ، قامشىسىن بىلەمدەپ). جاڭا كەلىستى بىلەم... مۇنىڭ دا كەرەك ورنى بولادى، شىراعىم. وقىپ تۇرعانىڭ «قىز جىبەك» ەمەس پە، ءاي؟ تولەگەنمەن قوسىلعان جەرىن سوعىپ جىبەرەسىڭ بە؟
مۇقان. عاشىق پا ەڭ؟
سەيىت. قىسسانىڭ ەكى-اق جەرىن جاراتام: ءبىرى سوعىس، ەكىنشىسى عاشىقتىعى. ءبىراق سول عاشىق بولعانداردىڭ مۇراتىنا جەتە الماي قالعاندارى-اق ولتىرەدى.
مۇقان. سەن بولساڭ قايتەر ەڭ؟
سەيىت. مەن بولسام با؟ جاۋىمنىڭ ءبارىن قىرىپ سالىپ سۇيگەنىمە قوسىلار ەم. (جان-جاعىنا قارانىپ، سىبىرلاپ.) بىرەۋگە كوڭىلىم اۋىپ ءجۇر، ءاي.
مۇقان. كىمگە؟
سەيىت. وسىنداعى ءاسيا دەيتىن قىزعا...
مۇقان. سەنىڭ تالكەگىڭە كونبەس ول قىز.
سەيىت. نەگە؟ الدە ءوزىڭدى قۇداي ۇرىپ قالىپ پا ەدى؟ كەشەگى كۇلىسۋلەرىڭدى جەك كورىپ ەم. (مۇقاندى يىعىنان تارتىپ.) ءاي، شىنىڭدى ايت، ءتۇيىسىپ قالىپ جۇرمەيىك. مەن ساعان ودان زورىن دا قيام. قايتەيىن... (سەيىت قايعىرعان بولادى.)
مۇقان (قادالا قاراپ). مازاعىڭدى قويماساڭ مەنەن ءبىر تارتارسىڭ سازاڭدى!
سەيىت (كۇلىپ). قويدىم، قويدىم... ءوزى سوقتىققان ايەل بولماسا، سەن... (تىستان ءاسيا كىرىپ،ءۇي ءىشىن جيۋعا اينالادى.)
سەيىت (مۇقاندى ءتۇرتىپ قويىپ، ءاسياعا). قاباعىڭىز تىم جابىڭقى ەكەن، قايعىرۋدان ساۋمىسىز، قارىنداس؟
ءاسيا (كەڭسە ۇستەلدەرىن دۇرىستاپ قويىپ ءجۇرىپ). ورىنسىز قايعىرۋ ءوز باسىڭىزدان كەتپەسىن!
سەيىت. قىز قارعاسا سەمىرە بەرەتىن سايتانىم بار.
ءاسيا. بايقاڭىز، جازىم بوپ جارىلىپ كەتىپ جۇرمەڭىز.
سەيىت (مۇقانعا سىبىرلاپ). شىعا تۇر دەيمىن، ءسوزىم كەتىپ بارادى. (سەيىتكە كەيىگەن تۇرمەن قاراپ مۇقان شىعادى، سەيىت ءاسياعا.) كومەكەيىڭدە ءبىر نارسە بار سەكىلدەنىپ سويلەدىڭ-اۋ قارىنداس.
ءاسيا (بۇرىشتاعى ۇستەلگە وتىرىپ). جوققا دامەلەنەدى ەكەنسىز.
سەيىت (ورىندىق اكەپ ءاسياعا جاقىنداپ وتىرادى). قىزعا سالعان قارماعىم قاپپاي قالعان جىگىت ەمەس ەم.
ءاسيا. بۇل وتىرىسىڭىزعا جول بولسىن!
سەيىت. قولداماق سىزدەن بولسىن. قارىنداسقا كوڭىلدىڭ قالاۋىن سەزدىرسەم دەپ...
ءاسيا. سەزە الماي قالىپ جۇرمەسەك.
سەيىت. اڭگىمە – سەزدىرە بىلۋدە عوي.
ءاسيا ورنىنان تۇرىپ كەتە بەرەم دەگەندە، سەيىت شاپ بەرىپ بىلەگىنەن ۇستايدى.
ءاسيا (سۇرلانا ءتۇسىپ). مۇنىڭىزدى نە دەپ بىلەمىن؟
سەيىت. سەزدىرە باستاعانىم... وتىرشى ءوزىڭ.
ءاسيا (قولىن جۇلقا تارتىپ). تالكەك كەرەك بولدى ما؟ كىم كورىنگەننىڭ تالكەگىندە جۇرەتىن قورعانسىز قىز دەپ وتىرسىڭ عوي ويىڭ؟ جاقسى، كوكەمنىڭ الدىندا سويلەسەيىك.
سەيىت (شوشىنىپ). اۋ، ءاسياجان... ازىلگە اشۋلانعانىڭ با؟
ءاسيا. ابدەن اشۋلانام! ايتپاي قويمايمىن كوكەمە!
سەيىت (قىسىلىپ). اپىرماي، ەندى... تىم بولماسا ارام كوڭىلىم بولسا ەكەن-اۋ. (كوپكە قاراپ.) كوكەمنىڭ قۇلاعىنا تيسە، سورىمنىڭ قايناعانى عوي! (كۇرسىنىپ، كەتۋگە اينالعاندا مۇقان كىرەدى. سەيىت وعان سىبىرلاپ.) ءبۇلدىرىپ الدىم. كوكەمە ايتا كورمەسىن، سەن يە بول.
سەيىت كەتەدى. مۇقان ءاسياعا كۇلىمسىرەپ قارايدى.
مۇقان. ۇرسىسىپ قالدىڭدار ما؟
ءاسيا. جوق-اۋ، مىنەزى ورەسكەل ءوزىنىڭ، تارپا باس سالادى كىسىگە.
مۇقان. ارامدىق ويى جوق بولار، اۋىر الىپ جۇرمە كوڭىلىڭە.
(مۇقان بوساعادا تۇرعان مىلتىقتى الىپ، شىعادى.)
ءاسيا (از تۇرىپ، كۇلىمسىرەيدى). تىم قىسىپ جىبەردىم بە بايعۇستى. كوكەمە ايتام دەگەنىمدە كوزى ۇياسىنان شىققانداي بولدى. جوق، ءسويتىپ سەسكەندىرىپ قويماسام، ءوزى تىم... (كىشكەنە ۇستەلگە وتىرىپ، قاعازعا اينالىسادى. از وتىرىپ باسىن كوتەرەدى.) الدە شىن ويى بار ما ەكەن؟ (كۇلىمدەپ.) شىن ويىن دۇرىستاپ سەزدىرە المايتىن توپاس جىگىتتەر جوق دەيسىڭ بە. (ءبىرسىپىرا جازىپ، قولى يلىكپەي، جازعانىن وقيدى.) ءاسيا شىنىباي قىزى... ەندى نە جازسام ەكەن؟ توقتا، ولەڭ شىعارايىن وعان.
كورشى بولمەدەن قامار شىعادى.
قامار. ءاسيا-اۋ، مامبەت ءبىر جاققا كەتكەن بە؟ (ءاسيا جازىپ وتىرعان قاعازىن جاسىرا قويادى. قامار جاقىنداپ.) نەگە جاسىراسىڭ؟ جازعاندارىڭدى كورسەتىپ وتىر دەگەنىم قايدا؟
ءاسيا. اشەيىن ەدى.
قامار. اشەيىن بولسا دا كورسەت. جامان جازعان ەكەنسىڭ دەپ كەتەدى دەيمىسىڭ؟.. قاتاڭ بولسا، دۇرىستاپ بەرەم. كىتابىڭدى وقىدىڭ با بۇگىن؟
ءاسيا. قامار-اۋ، سوعان ءتىپتى، ۋاقىتىم جوق.
قامار. ۋاقىت تابۋ كەرەك! ءبارىمىز دە سەن قۇساپ ءجۇرىپ وقىعانبىز.
ءاسيا. سەن دە مەندەي بولدىڭ با، قامار-اۋ؟
قامار. سەنەن دە اۋىر كۇيدە بولدىم. ءابدىعالىم دەگەن ۋچيتەلدىڭ بالالارىن ارقالاپ ەسىرىپ، تاماعىمدى اسىرادىم. ءسويتىپ ءجۇرىپ ورىس ءتىلىن ۇيرەندىم.
ءاسيا. ءباتىر-اي... (قامار ءوز بولمەسىنە كەتۋگە اينالادى.) قامار-اۋ، سەنەن بىردەمە سۇرارمىن دەپ ەم.
قامار. نە تۋرالى ەدى. سۇراي عوي. (ءاسيا ۇيالعان ادامنىڭ تۇرىمەن تومەن قارايدى، قامار وعان جاقىنداي ءتۇسىپ، شاشىن سيپايدى.) ۇيالشاقسىڭ ءاسيا. مەنەن ۇيالۋىڭ ورىنسىز عوي. اكەل جازۋىڭدى كورسەتىپ بەرەيىن.
ءاسياعا جازۋ كورسەتىپ بەرىپ، قامار كەتەدى.
ءاسيا (از وتىرىپ). تۋعان اپامداي كورەم-اۋ. ءتىپتى ودان دا جاقىن كورەم بە-ay ءوزىن... جىلاپ وسكەن سورلى ەم، كوز جاسىڭ قۇرعادى-اۋ اقىر. مامبەتتى تۋعان اعام سەكىلدى كورەم؛ «قىزىم، ءا قىزىم» دەگەندە، توبەم كوككە ەكى-اق ەلى تيمەيدى. (ويلانىپ، كۇلىمسىرەپ.) مامبەتتى سۇرايدى كەلىپ، سۇرايدى كەلىپ. قاماردى ايتام-اۋ... قىزىق وزدەرى: بەتپە-بەت كەلسە، «ءسىز-بىز» دەپ سىزىلادى دا قالادى. ازىلدەسىپ ويناعاندارىن ءبىر كورگەن ەمەسپىن. ودان دا سەيىتكە ۇقساپ... (كەنەت بۇرتيىپ.) قويشى،. سونى نەسىنە دارىپتەيمىن..
قاعازىنا ۇڭىلەدى. تىستان قايدار مەن سەركە كىرەدى.
سەركە (قايدارعا). سۇراشى دەيمىن: بىرەۋدىڭ پاتەرىنە كىرگەن بولمايىق.
قايدار. امانسىز با، قارىنداس... قاتالاسپاساق، وسى ءۇي ماكاما بولار، ءا؟
ءاسيا. قاتالاسقان جوقسىز.
قايداp. ماكاما بولسا، مۇنىڭ باستىقتارى قايدا دەپ بىلەمىز؟
ءاسيا. كىم كەرەك ەدى؟
قايدار. كىم دەپ... قايسىسىن ءبىلىپپىز. اتاپ كورىڭىزشى، تانيتىنىمىز تابىلار ما ەكەن.
ءاسيا. ەڭ ۇلكەن باستىعى امانكەلدى دەگەن كىسى.
قايدار. ءا... ىزدەگەنىم سول كىسى ەدى؟ (سەركەنى ءتۇرتىپ قويادى.)
ءاسيا. ودان سوڭعىسى – مامبەت دەيتىن ۋچيتەل.
قايداp. ءا... ونىڭ دا كەرەك كىسىنىڭ ءبىرى ەدى.
(تاعى سەركەنى تۇرتەدi.)
ءاسيا (ءسال كۇلىمسىرەپ تۇرىپ). سوسىن... سەيىت دەيتىن جىگىت بار!
قايدار(سەركەگە). ءاي، ساتپەكتىڭ سەيىتى ەمەس پە ەكەن؟
ءاسيا (كوپكە). سەيىتتى بىلمەيتىن قازاق بولسايشى! قالادا جالشى بوپ ءجۇرىپ تانىسا بەرگەن بىلەم بارىمەن.
قايدار (سەركەگە). ىزدەگەنىمىزدىڭ ءبارى الدىمىزدان شىقتى-اۋ، تەگى جولىمىز بولار. (ءاسياعا.) ال، بۇ كىسىلەردى قايدان تاپتىق؟
ءاسيا. ول كىسىلەردى مە؟ جۇرىڭىزدەر، تاۋىپ بەرەيىن.
قاعازدارىن جيادى.
قايدار (سەركەگە سىبىرلاپ). اشىعىن كوردىڭ بە ءوزىنىڭ... سەنىڭ قاتىنىڭ سەكىلدى قاباعىنان قان جاۋعان ادام ەمەس ەكەن. دۇرىس سوزىنە جاۋاپ بەرمەيدى-اۋ ول ءالى.
سەركە. «ويىق جەلكە، كوك ەرىن» دەپ ءوزىڭ مازاق قىلاسىڭ، نەگە جاۋاپ بەرسىن ساعان.
قايدار.شىنىنىڭ ءوزى دە سول، مەنىڭ قاتىنىم، سەنىڭ قاتىنىڭ، انا ءابدىراقتىڭ قاتىنى – ءبارى ءبىر سورتتى قاتىندار عوي.
ءاسي . قانە، جۇرىڭىزدەر.
قايدار. ال جۇردىك.
بۇلار كەتەدى. ساحنا ءبىرسىپىرا بوس. ءمىرجاقىپ، شوڭمۇرىن، تايباي ۇشەۋى كىرەدى. تايبايدىڭ قولىندا قامشى، ول بوساعادا ءىلۋلى تۇرادى. ءمىرجاقىپ پەن شوڭمۇرىن ينتەلليگەنت كيىمىندە.
ءمىرجاقىپ (جاعالاي قارانىپ). ەشكىنى اپا، تەكەنى جەزدە دەگەن زامان بولدى ما؟ «الاش» تىلەگى ءۇشىن بۇلاردىڭ دا بوساعاسىن اتتادىق...
شوڭمۇرىن. جاقا! مەن مىنانى سۇرار ەم سىزدەن: وزگەرىستىڭ باستاپقى جىلى سوناۋ اقتوبەدە بولاتىن سەزدە ءسىز وسى ءالىبيدى سەزدەن قۋدىرىپ شىعىپ ەدىڭىز-اۋ.
ءمىرجاقىپ. مەنىڭ دەگەنىم بولسا، بۇكىل قازاق توپىراعىنان قۋماقشى ەم ءالىبيدى. (كۇرسىنىپ.) قايتەيىن، قۇداي قاي تىلەكتى بەرىپ وتىر. اڭقاۋ قازاق پەن نادان مۇجىقتى اۋەلەندىرىپ الىپ، ەندى مىناۋ توبەمىزگە قامشى ويناتىپ وتىرعانى.
شوڭمۇرىن. ءالى دە بولسا ايتار ەم سىزگە: «الاش» وكىمەتىن قۇرىپ الماي، بىزگە كۇن جوق دەپ.
ءمىرجاقىپ. سونىڭ ءۇشىن دە الدىمەن وسىلاردى تىزگىندەۋىمىز كەرەك: ءبىر جاعىنان جەلىككەن مۇجىقپەن، ەكىنشى جاعىنان بۇلارمەن الىسىپ وتىرىپ، ءبىز «اپاش» بولا المايمىز. (جاعالاي قارانىپ.) قايران شكولا! اقىرىندا كەلىپ بولشيەۆيكتىڭ ويناعى بولعان ەكەنسىڭ.
شوڭمۇرىن. ءسىز مىنانى بىلەسىز بە: بۇل شكولدى كەڭسە قىلۋ سەبەپتەرى – وقىتۋشىلارمەن قويان-قولتىق وتىرىپ...
قامار (كورشى بولمەنىڭ ەسىگىن كەنەت اشىپ). ءاسيا! ءاسيا دەيمىن! (ءمىرجاقىپتاردى كورىپ تاڭىرقانادى.)
ءمىرجاقىپ. كەلىڭىز، كەلىڭىز... ۇمىتپاسام، ءسىزدىڭ اتىڭىز قامار بولار؟ (قامار قول ۇستاسىپ امانداسادى.)
ءمىرجاقىپ (كۇلىمسىرەپ). قازاق دالاسىنا سىيماعان كەيبىر قىزدار بولشيەۆيك كەڭسەسىنەن بوستاندىق دامە ەتىپ ءجۇر دەپ ەستىپ ەك. ءبىراق ءسىزدى ۇيتەدى دەۋگە...
قامار. مەنىڭ پاتەرىم وسىندا عوي.
ءمىرجاقىپ (باسىن شايقاپ). سىزدەن كۇتىلمەگەن جۇمىس ەدى: ۇلتىن سۇيگەن وقىتۋشىنىڭ بولشيەۆيك كەڭسەسىمەن بىرگە وتىرۋى... سەن قالاي دەيسىڭ، شوڭمۇرىن؟
شوڭمۇرىن.ارينە، بولشيەۆيك وكىمەتى زاڭدى وكىمەت بولسا مەن قارسى بولماعان بولار ەم.
ءمىرجاقىپ (كۇلىپ). ماسەلەنىڭ ءتۇيىندى جەرى دە وسى ەمەس پە؟
قامار. پوجالۋيستا كىرەمىن دەسەڭىزدەر... (قامار بولمەسىنە كەتەدى.)
ءمىرجاقىپ (شوقمۇرىنعا سىبىرلاپ). سىڭايىن بايقايىق ءوزىنىڭ... (ەكەۋى قاماردىڭ بولمەسىنە كىرەدى.)
تايباي (جالعىز). ايەل قۇتىلار ما ەكەن جاقاڭنان ءسىرا. الگى بايعۇستى ەكى اۋىز سوزبەن ءۇيىرىلتتى. (ۇستەل ۇستىندەگى ءاسيانىڭ جازۋىنا ءۇڭىلىپ.) مىنا ءبىر جازۋدىڭ ءىرىسىن-اي، ءبىر-بىر تاياعىنىڭ ءوزى سىرىقتاي بولماعانمەن، باقانداي بار ەكەن.
سىرتتان ءاسيا كىرىپ، جازۋعا ۇڭىلگەن تايبايعا تاڭىرقاي قاراپ تۇرادى.
ءاسيا (تايبايدى يىعىنان قوزعاپ). بىلايىراق تۇرىڭىز. (تايباي شەگىنە تۇسەدى، ءاسيا ۇستەلگە وتىرىپ، قاعازىن دۇرىستاپ.) جۇمىسىڭىزدى ايتىڭىز.
تايباي (كوپكە). وسىنىڭ ءوزى جاۋاپ الاتىن ادام سەكىلدەنىپ...
ءاسيا. جۇمىسىڭىزدى ايتىڭىز دەيمىن.
تايباي. ءاۋ... جۇمىسىم با؟.. تۇك جۇمىسىم جوق.
ءاسيا (قادالا قاراپ كۇلىمسىرەپ). جۇمىسىڭ جوق بولسا، كىم شاقىردى؟
تايباي. ءاۋ... مەنى مە؟ جاقاڭا ەرىپ كەلگەنىم عوي.
ءاسيا. «جاقاسى» كىم؟
تايباي. التى الاشقا بەلگىلى ءمىرجاقىپ دەيتىن كىسى.
ءاسيا. بەلگىلى بولسا وزىڭە بەلگىلى شىعار، بىزگە بەلگىلى ەمەس. (ءاسيا جازۋعا كىرىسەدى.)
تايباي. قالاي بەلگىلى ەمەس سىزگە؟ ولەڭدەرى كىتاپ بوپ شىققان كىسى.
ءاسيا. نە دەگەن ولەڭ، ايتشى.
تايباي. ءاۋ، نە دەگەن ولەڭ دەيسىڭ بە؟ (از تۇرىپ، تاماعىن قىرىنىپ.)
قازاقتىڭ قانداي ەدى ماعيشاتى،
ءبىر كۇندە كوشىپ قونعان راقاتى!..
ءاسيا. ءاي... جىندىمىسىڭ ءوزىڭ؟ مەكەمەدە تۇرعانىڭدى، بىلەمىسىڭ؟ (تايباي اڭىرىپ تۇرا قالادى. ازدان كەيىن ءاسيا.) حات تانيمىسىڭ؟
تايباي. قايداعى حات... اكەم مارقۇم تىرىسىندە مولداعا بەرىپ ەدى. مولدا بولعاندا – اتاسىنىڭ كورى جاڭعىر ەدى ءبىر: ساباقتى ءبىلىپ وتىرسام دا، مەنى ۇراتىن عوي... سوسىن تاستادىم دا كەتتىم. سودان اكەم ءولدى. اكە ولگەن سوڭ، قاشىردىم دا قالدىم. سودان ءسۇيتىپ، ءمىرجاقىپتىڭ، بوساعاسىندا جۇرە بەردىم، جۇرە بەردىم.
سەيىت كىرىپ،ءاسياعا قاراماي ۇستەلدىڭ جانىنان بىردەمە قاراپ جاتادى.
ءاسيا (ەلەڭدەپ). نە ىزدەدىڭىز؟..
سەيىت ۇندەمەي، بىردەمەنى الىپ، شىعىپ كەتەدى ءاسيا كۇلىمسىرەۋمەن قالادى.
ءاسيا (كۇلىمدەپ). تاعى قانداي ولەڭ بىلەسىڭ؟
تايباي. ءاۋ... مەن بە؟ (ويلانىپ.) «باقىتسىز جامالدى» باستان-اياق بىلەم.
ءاسيا. اندەتپەي عانا ايتىپ كورشى.
تايباي (تاقپاقتاپ).
ءمىرجاقىپ تومەندەردىڭ الاساسى،
ءسوزىمنىڭ بار ما، جوق پا تاماشاسى...
ءاسيا. باقا كىسى مە ءوزى؟
تايباي. ورتا بويلى، دەمبەلشە عانا.
تىستان امانكەلدى، قايدار، سەركە كىرەدى.
ءاسيا (تايبايعا سىبىرلاپ). ءجۇر، الداعى ۇيگە شىعايىق.
ەكەۋى كەتەدى.
امانكەلدى (سويلەي كەلەدى). سونىمەن ەلدەرىڭ نە دەپ وتىر؟
قايدار. ەل نە دەسىن، اڭ-تاڭ. بىرەۋلەر «قىزىلدار ورنايدى ەكەن»،–دەيدى؛ بىرەۋلەر «اقتار ورنايدى ەكەن»، –دەيدى. ءسىز وسىندا دەگەن سوڭ اتقا مىندىك تە جۇرە بەردىك.
امانكەلدى. ەندەشە... قىزىلدىڭ وكىمەتى – مىنا مەن! سىمسىز تەلەگراممامەن سوناۋ ماسكەۋىڭمەن سويلەسىپ جاتىرمىن. وندا لەنين دەگەن دانىشپان كىسى بار، كوكەڭ سولاردىڭ جولداسى بولىپ الدى!.. تورعاي ولكەسىنە سوۆەتتى ورناتىپ، ەلدى ءوزىڭ بيلە دەپ وتىر ماعان. كەدەيلەردىڭ باسىن قوس دەيدى. ءاي، وسى سەندەر كەدەي مە ەڭدەر؟
قايدار. مەنىڭ ءوز باسىم، ناعىز ءسىڭىرى شىققان كەدەيمىن. ال مىنا سەركە...
سەركە. «باي» دەمەكشىمىسىڭ؟
قايدار. «باي» دەمەيمىن، ورتاشا داۋلەتىڭ بارىن جاسىرامىسىڭ؟
امانكەلدى. سەركەنى قويشى، ول ءوز ادامىم... (ويلانىپ ءبىراز وتىرادى.)
قايدار. ال، نە ىستە دەيسىڭ بىزگە؟ بىردەمە ايتامىن دەپ ەدىڭ عوي.
امانكەلدى. ايتسام... ءقازىر ەلدەرىڭە جونەڭدەر. مەنىڭ وكىمەتىمدى ورناتىندار. مەن ايتتى دەندەر...
قايداp. دەرمىز عوي، ءبىراق...
امانكەلدى. نەمەنە؟
قايدار. ەلدى مەڭگەرىپ، باۋىر باسىپ قالعان ادامدار بار. سەركە ەكەۋمىز كوبىنىڭ ەسىگىن اشۋعا دا قايمىعامىز.
امانكەلدى. مەن دەيتىن بولساڭ – يمەنبە! مەن كورمەگەن قۇقاي جوق. جايساڭ قاسقا مەن جاعالاسپاي بايگە المايسىڭ، بىرەۋىڭدى بولىس، بىرەۋىڭدى اۋىلناي عىپ سايلاپ بەرەم. «امانكەلدىنىڭ اكىمىمىز» دەڭدەر دە، بۇرقىراتىڭدار! كارىم، ۋا كارىم! قايدا كەتكەن شىركىن، سەندەرگە كۋالىك جازدىرىپ بەرەيىن دەپ ەم...
قايدار. كارىمىڭىز... توقتار ءبيدىڭ بالاسى ەمەس پە؟
امانكەلدى. اكەسىنىڭ بي بولعانىن قايتەيىن، ءوزى ىسكەر بالا كورىنەدى: ورىسشا-قازاقشاعا ۇستا. جازۋسىز كۇن جوق كورىنەدى عوي. اسىرەسە وسى كۇنى كەرەگىپ بارادى. قايدار شىراق، باسىڭا ب ا ق ورناسا، دۇشپانىڭ الدىڭا مىسىق جورعالايدى... (از وتىرىپ.) سول «باقتى» ورناتاتىن دا ءوزىڭ، ەشكىم اكەپ بەرمەيدى. (ازدان كەيىن.) كارىمگە بارىپ «امانكەلدىنىڭ ادامى» دەگىزىپ قاعاز جازدىرىپ الىڭدار، سوسىن ءوزىم ءمور باسارمىن.
قايدار مەن سەركە كەتۋگە ىڭعايلانادى.
سەركە (سىبىرلاپ). قاعاز الامىز دەپ قارالانىپ قالىپ، جۇرمەسپىز بە؟ اۋدارىسپاقتىڭ كەزى...
قايدار. قورىقساڭ كەتە بەر ەلگە. مەن ءوزىم كوكەڭنىڭ قاعازىمەن بارامىن!
سەركە. جوق-اۋ، اقىلداسىپ الايىق دەگەنىم عوي.
ەكەۋى كەتەدى.
امانكەلدى (تەرەزەنى اشىپ جەلپىنىپ). اي، ايقاي، ارقامنىڭ سامال جەلى-اي! جان جادىراپ سالا بەرگەندەي... (جەلپىنىپ وتىرىپ، الىسقا قاراپ، ىڭىلداپ ءان سالادى):
الىستان مۇنارلانعان اسقار تاۋىم،
ساعىمنىڭ ءساندى سۇلۋ، ءبۇلاق-شايىم.
اسىنىپ ساۋىت-سايمان، سارباز ەرتىپ،
سارىارقا! ءاقتوسىڭدى ايمالايىن
كورشى بولمەدەن ءمىرجاقىپ پەن شوڭمۇرىن شىعىپ، امانكەلدىنى كورىپ، اڭىرىپ توقتايدى. امانكەلدىنىڭ ولارعا قادالا قارايدى. تىستان كارىم كىرەدى، ءمىرجاقىپتارعا يشارامەن امانداسادى.
اماكەلدى (ءجۇزىن سۋىتىپ). ىم... سويلە، ءمىرجاقىپ مىرزا!
ءمىرجاقىپ (كەنەت جىلماڭداپ). الدىمەن سالەم بەرىپ، ساۋلىق سۇراسىپ الايىق، باتىر.
امانكەلدى. سالەمىڭ ساتۋلى بولسا، بەرمەي-اق قوي... ال مەنىڭ ساۋلىعىما تىلەكتەسپىن دەپ ءوزىڭ دە ايتپاسسىڭ.
ءمىرجاقىپ. ولاي دەمەڭىز، باتىر، يە... «وسەر ەلدىڭ جىگىتى ءبىرىن-بىرى باتىر دەيدى» دەپ... اتىڭىز التى الاشقا ايگى بولعان باتىرىمىزسىڭ...
امانكەلدى. ءبىراق سەنىڭ باتىرىڭ ەمەسپىن!
ءمىرجاقىپ. كيىز تۋىرلىقتى قازاق ابىرويىڭىزعا ورتاق بولسا، يە، مەن دە سول قازاقتىڭ ءبىر بالاسىمىن دەپ ءجۇرمىن...
امانكەلدى. ءمىرجاقىپ مىرزا، تۇلكى مىنەزدىلىكپەن اتاعىڭ شىققان جىگىت ەن. «الدى-ارتىن بىلمەيتىن اڭقاۋ شال عوي، الداپ كەتەيىن وسىنى» دەپ تۇرعان شىعارسىڭ. الداي الماسسىڭ! سەنىڭ تۇزاعىڭا ىلىگۋدەن كەتكەن شالمىن! ون التىنشى جىلدىڭ ىلاڭىندا ورىستىڭ سولداتىن سوڭىما سالىپ، وي-شۇڭقىردى قالدىرماي قۋعىزاتىنىڭ مەنىڭ ەسىمنەن وڭايلىقپەن شىعا قويمايدى!.. (از تۇرىپ.) كەلگەن جۇمىسىڭ نە، سونى ايتشى الدىمەن؟
ءمىرجاقىپ. سالەمدەسۋ، ديدارلاسۋ...
امانكەلدى. سالەمىڭ وزىڭە! ديدارىمدى كوردىڭ. ەندى ۇزاماي ءجونىڭدى تاپ! ايتپەسە... اشۋىما تيە بەرسەڭ...
ءمىرجاقىپ. بۇل قالاي، باتىر؟ شۇيىركەلەسىپ سويلەسۋدىڭ ورنىنا...
امانكەلدى. سەنىمەن شۇيىركەلەسە المايمىن! اشىق دالادا كەزدەسسەڭ ەكىنشى ءتۇرلى سويلەسەر ەم، اتتەڭ، ۇيىمە كەلىپ تۇرسىڭ. (ءمىرجاقىپ پەن شوقمۇرىن بىرىنە-بىرى قارايدى.)
امانكەلدى. مىنا جانىڭدا تۇرعان بىتىك كوز سارىڭ كىم؟
ءمىرجاقىپ. شوتپاي ءبيدىڭ بالاسى. بىلمەيتىن شىعارسىز. بۇل جىگىت بۇرىن ورىنبوردا وكرۋجنوي سوتتىڭ پەريەۆودچيگى بولىپ تۇردى.
امانكەلدى. ىم... ىعايمەن سىعاي ەكەنسىڭدەر عوي. ەندى ءبىلدىم، ەستە بولار.
شوڭمۇرىن شوشىعان تۇرمەن ءمىرجاقىپتىڭ سىرتىنا ىسىرىلادى. تىستان ءالىبي مەن مامبەت كىرەدى. ءمىرجاقىپتار سالەم بەرىپ، قول الىسىپ، امانداسادى. مامبەت قولىن سامارقاۋ بەرەدى.
ءمىرجاقىپ (مامبەتكە كۇلىمدەپ). ۇيدەي وكپەڭ بار ادام قۇساپ...
مامبەت. ساعان نە دەگەن ادام وكپەلەر؟
ءالىبي. مامبەتجان با؟ سەنى اۋزىنان تاستامايدى.
ءمىرجاقىپ. ءبىراق ماقتامايتىن بولار.
مامبەت. ارينە.
ءالىبي. جاي كەلدىڭ بە، ءمىرجاقىپ؟
ءمىرجاقىپ. سالەم بەرۋ. ديدارلاسۋ. باتىرمەن ەكەۋىڭىزگە اقاڭنىڭ ايتقان سالەمىدە بار ەدى. باتىر وكپەسىن ايتىپ، ماڭىنا جۋىتار ەمەس.
ءالىبي. اشۋ ۇستىنە كەزدەسكەنسىڭدەر عوي. اشۋلانسا، باتىر سويلەسپەيدى. جۇرىڭدەر، سويلەسەيىك. باتىردىڭ اشۋى باسىلار.. (ءالىبي ۇيدەن كەتەدى. ءمىرجاقىپ پەن شوڭمۇرىن امانكەلدىگە الا كوزدەرىمەن قاراپ، ولار دا شىعادى، مامبەت جازۋ ۇستەلىنە وتىرادى).
مامبەت. ءمىرجاقىپ تىم جىلماڭداپ كەتىپتى، قىسىلىپ كەلدى مە ەكەن بىردەمەدەن؟
امانكەلدى. اتقا ءمىنىپ، ەلگە بەتتەپ ءبىر شىعايىن، قىسىلۋدىڭ اكەسىن سوسىن كورسەتەرمىن وعان!
كارىم. كوكە، بىرەۋلەرگە قاعاز بەر دەگەن ەكەنسىز...
امانكەلدى. دەدىم.
كارىم (از بوگەلىپ). بايقاعانىڭىز ءجون ەمەس پە: كىم كورىنگە دالاقتاپ شاۋىپ، ەل ءىشىن بۇلدىرەتىن بولىپ جۇرمەسىن.
امانكەلدى (كۇرسىنىپ). كارىمجان، وسىمەن ءۇش رەت قايتاردىڭ-اۋ ءسوزىمدى. مەن ايتپايتىنمىن؛ ايتسام قايتپايتىنمىن! مەن سەنەتىن ادامىمدى بىلەمىن. مەنىڭ ادامىم ەش نارسەنى بۇلدىرمەيدى. بەر قاعازدى، توقتاتپا!.. (كارىم ۇندەمەي كەتەدى.) ۋا توبا، وسىنىڭ ءوزى...
مامبەت. كوكە، ەسىتتىڭىز بە، بىزگە پەتروگرادتان اندرەيەۆ دەيتىن باسشى كەلەتىن بولىپتى عوي.
امانكەلدى.ە، ونى كىم شاقىرىپتى؟ باسشى سۇراپ پا ەم مەن؟ قازاق دالاسىن مەنەن جاقسى بىلە مە ەكەن؟
مامبەت. اندرەيەۆتى بىزگە پەتروگراد جۇمىسشىلارى وكىل عىپ جىبەرىپ وتىرعان كورىنەدى. سىزگە ىلعي ايتام عوي: ورىس جۇمىسشىلارىمەن قول ۇستاسىپ بىرلەسسەك قانا ءبىز دەگەنىمىزگە جەتەمىز. مەن الەكەڭنىڭ، جانىنا بارايىن، ءمىرجاقىپ نە جۇمىسپەن كەلدى ەكەن.
مامبەت كەتەدى.
امانكەلدى (جالعىز). توبا... قولعا تۇسپەي جۇرگەن ادام ەدى، قوتانىما كەلىپ تايرانداۋىن... نە ىستەسەم ەكەن بۇعان؟ (ويلانىپ.) اپىرماۋ، الگىلەردىڭ مىنا بولمەدەن شىققانى قالاي؟ بۇل ەسىك نەگە بەكىتىلمەيدى وسى كۇنگە شەيىن؟ (داۋىستاپ.) قىزىم، ءا قىزىم! ( تىستان ءاسيا كىرەدى.) مىنا بولمەدە تۇراتىن ءبىز وكشەنىڭ مىنادان باسقا ەسىگى بار ما؟
ءاسيا. ار جاعىندا ءبىر ەسىگى بار.
امانكەلدى. بار بولسا، مىناۋ ەسىك نەگە بەكىتىلمەيدى؟
ءاسيا. قامار ايتادى، بەكىتپە دەيدى.
امانكەلدى. «قامار ايتادى...» ول قايدان شىققان اۋليەشىلىك؟ مەنىڭ كەڭسەمدى بيلەيتىن سول ما ەكەن؟ مامبەتكە ايت، بەكىتتىرىپ تاستاسىن! (از وتىرىپ.) قىزىم، سەيىتتى شاقىرىپ جىبەرشى ماعان. (ءاسيا كەتەدى. امانكەلدى تەرەزەگە قاراپ جەلپىنىپ ءبىراز وتىرىپ، ىڭىلداپ باياعى ءانىن قايتا سالادى.)
كەمسەڭدەيدى، ايەلدەر قىڭسىلايدى.
اتىم بار الەم بىلگەن – امانكەلدى!
سارىارقا سيرەك كوردى مەندەي ەردى.
قىر مەن سىر قۇبىلام دا الاتاۋىم
قادايىن قىزىل تۋدى قىلىپ بەلگى!..
سەيىت پەن ءاسيا كىرىپ، ەسىكتە تۇرادى. امانكەلدى ونى سەزبەيدى.
ءاسيا (سەيىتتى ءتۇرتىپ سىبىرلاپ). الگىڭدى كوكەمە ايتتىم، جاعىندى ۇساتامىن دەدى، بالەم!
سەيىت وكپەلەگەن تۇرمەن ءبىر قىرىن تۇرادى.
امانكەلدى (انمەن)
ايماعىم ارعىن، قىپشاق وسكەن ەلىم،
قىس قىستاپ، جاز جايلاۋعا كوشكەن ەلىم!
سالعاندا مەن ۇراندى، اتىڭا ءمىن!
«ءبىز دايىن، سەن شاقىرساڭ» دەسكەن ەلىم...
ءان سوڭىنان ارتىنا بۇرىلعاندا سەيىتتى ءاسيانىڭ جۇلقىلاپ ويناپ تۇرعانىن كورەدى.
امانكەلدى (كۇلىمدەپ). ۋا، شىركىن يت جاستىق! ويناپ-كۇلە بەرىڭدەر، قاراقتارىم، مەن باتامدى بەردىم. (سەيىت كەنەت جايراڭداپ ءاسياعا بۇرىلادى. ءاسيا الىستايدى. امانكەلدى ازدان كەيىن ورنىنان تۇرىپ.) سەيىتجان! ەرتەڭ تاڭسارىدەن تورعايعا اتتانامىز. قارۋ-سايمانىمىز قانداي ەكەن، قاراپ وتەيىكشى. ءالىبي جۇرۋگە ىڭعايلاندى ما؟
سەيىت. ءقازىر جۇرەدى..
امانكەلدى. ەندەشە شىعارىپ سالايىق، مۇقان قايدا ءجۇر!
امانكەلدى شىعۋعا ىڭعايلانعاندا تىستان قايدار، سەركە، مۇقان كىرەدى. قايدارلاردىڭ قولىڭدا قاعاز.
امانكەلدى. ە،جازدىرىپ الدىڭدار ما؟
مۇقان. زوردىڭ كۇشىمەن جازىلدى بىلەم.
امانكەلدى. نەگە؟ (ءوزى ءمورىن ىڭعايلايدى.)
مۇقان. ءسىزدىڭ ۇيعارعان ادامىڭىز كارىمگە ۇناماي قالا بەرەدى-اۋ دەيمىن.
كارىم كەلەدى. مۇقاننىڭ سەزىن ەستىپ قالادى.
كارىم. كوكەمە جامانداپ جاتىرسىڭ با مەنى؟ (كۇلىمدەيدى.)
مۇقان. شىنىن ايتسام دا ما؟
كارىم. تۇسىنبەيسىڭ، مۇقان، كوكەمنەن اۋىزەكى سۇراماي، كورىنگەن كىسىگە ماندات بەرۋگە قاقىم جوق.
امانكەلدى (ءمورىن باسىپ). ءمورىڭ وتە جاقسى باسىلدى، جولدارىڭ بولادى ەكەن. بولىس بولعان قايسىنىڭ؟
قايدار. مىنا سەركەنىڭ تۇقىمى شيكىلەۋ ەدى، وسىنىڭ ارۋاعى كوتەرىلسىن دەپ...
امانكەلدى. نەلىكتەن شيكى؟
قايدار. بىلمەيتىن بە ەدىڭىز: مۇنىڭ ءتۇبى قۇل توي.
سەركە.جەر جۇزىنە جار سالىپ-اق بولدىڭ-اۋ.
كۇلىسىپ، ءبارى شىعادى.
ءاسيا (از تۇرىپ). بەتىم-اۋ، ۇيات بولا جازداعانىن، سەيىتتىڭ اشۋىن تارقاتام دەپ تۇرىپ... شىن ايتتى ما الگى ءسوزدى؟ الدە كەكەتىپ ايتتى ما ەكەن؟
جازۋعا وتىرادى. تىستان مامبەت، بايان كىرەدى. مامبەت ءاسيانىڭ سىرتىندا تۇرىپ، جازۋىنا ۇڭىلەدى، ءاسيا ساسىپ قالىپ، جازۋىن تىعا قويادى.
مامبەت. مۇنىڭ نە، ءاسيا-اۋ؟ ءبۇيتىپ ءجۇرىپ جازۋ ۇيرەنەسىڭ بە؟.. جازعانىڭدى كورسەتىپ، بىلمەگەنىڭدى سۇراپ السايشى.
بايان. قوجاناسىر ايتقان كوپ قوي: ءوزىم بىلمەيمىن، بىلگەننىڭ ءتىلىن المايمىن دەپ.
مامبەت. قوجاناسىردى قويا تۇر، جيىلىس وتكىزدىڭ بە؟
بايان. كىرپىش زاۋىتىندا وتكىزدىم. ەندى تەرى زاۋىتىنا بارامىن. كۇنىنە ون دوكلاد. دوكلاد سايىن ءبىر جارىم ساعاتتان سويلەگەندە، ون بەس ساعات سويلەيدى ەكەم كۇنىنە. قوجاناسىر ايتقان كوپ قوي: ءسوز ءبىر بۇلاق، ءسوز تىڭداۋدان توزبايدى قۇلاق دەپ.
مامبەت. سەن وسى بولشيەۆيك پارتياسىنىڭ پروگرامماسىن ءتۇسىندىرۋدىڭ ورنىنا، قوجاناسىردىڭ ءسوزىن سوعىپ جۇرگەن جوقسىڭ با؟
بايان. رەتتى جەرى بولماسا، ءوزى دە قىستىرىلمايدى. رەتتى جەرىندە قايدان ۇستاپ تۇراسىڭ. (قالتاسىنان ماحوركەنىڭ ساباعىن شىعارىپ، پىشاقپەن جونۋعا كىرىسەدى.) ءمىرجاقىپ كەلدى دەپ ەسىتتىم بە؟ نە ارىزى بار ەكەن؟
مامبەت (كۇلىمدەپ). اعايىنشىلىق ىمىرانى ۇستاپ كەلىپتى: «ات توبەلىندەي قازاقتىڭ بالاسى ەك، الا قويدى بولە قىرىقپايىق» دەگەن تەوريا تاۋىپ الىپتى.
بايان. ءوي دايت دەيسىڭ-اۋ... قوجاناسىر ايتقان كوپ قوي...
تىستان ابدول كىرەدى.
مامبەت. جاي كەلدىڭ بە، ابدول؟
ابدول (قاعاز ۇستاپ). ۆوت، مامبەت يبداش، قارا ءالى، ءمىنا بۇ جەرى بىردە كەلىپ شىقمي... ءمىنا، نارسە ديگان: «بولشابيكلار پارتياسى بيباۋىرمال دي، ياعني يش كىمني جاراتمي تۇرعان ءجابرايلار پارتياسى» دي.
مامبەت. مۇنى كىم جازىپ جۇرگەن؟
ابدول. كىمدەر جازعان ەندى شولاي شاتاسىپ... شۇقىنعىر تىگى كاراكتىر: «ساكلاسنىي ارگينال جيبىرەرگا» دەپ ازعىنا پادباليت ەتماديۇري، مەن ءايتام، مامبەت ەعداشكا كورساتارگا دەيىم.
مامبەت (بايانعا). وقىماي جىبەرىپ پە ەڭ مىنا ماقالانى؟
بايان.حاتشى وقىدىم دەگەن سوڭ، سەنە سالمايمىن با... قوجاناسىر ايتقان كوپ قوي: مەن قاتىنعا سەنەم، قاتىن ماعان سەنەدى دەپ.
مامبەت. قوجاناسىرىڭ بار بولسىن! كونترريەۆوليۋسيونەرگە جۇمىسىڭدى تاپسىر دا، ءوزىڭ تەمەكى جونۋمەن وتىر.
بايان. كوبىرەك ازىرلەپ الماسام. (ترۋبكەگە تەمەكىنى تولتىرىپ جاتادى.)
مامبەت. مىنانى قاراپ شىق ءوزىڭ.
بايان. كەشىگىپ قالام، بىلعارى زاۋىتىندا ساعات التىدا باياندامام بار. (ساعاتىنا قاراپ.) ون مينۋتى كەم التى. «ۇشپاق بولساڭ زىمىرا» دەپ قوجاناسىر ايتقانداي.
مامبەت. كىمگە قاراتسام ەكەن مۇنى؟
بايان (ترۋبكەسىن تۇتاتىپ، كورشى بولمەنى نۇسقايدى). قامار قارىنداسقا بەر، قاراپ شىقسىن.
مامبەت. جەتىستىرەدى ەكەنسىڭ پارتيادا جوق ادامعا گازەت، ماتەريالىن قاراتىپ.
بايان. پارتياعا كىرگىزىپ ال ءوزىن.
مامبەت. جوقتى ايتادى ەكەنسىڭ...
بايان.جوقتى ايتپايمىن، باردى ايتامىن: جولداس قىپ الساڭ، جاپ-جاقسى قىزمەتكەر بولادى. ءوزىڭ ەبىن تابا الماساڭ ماعان دوۆەرنيس بەر.
مامبەت. بايان! بالا بوپ كەتەمىسىڭ؟
بايان. بالا ەمەي، شال ما ەك. ءجۇر، ابدول، كەتتىك. (شىعۋعا ىڭعايلانىپ.) ياچەيكەلەرىنىڭ جيىلىسى قاشان؟
ابدول. ەرتاگا ساعات التىعا نازناچيت ەتىلار. (ەكەۋى كەتەدى.)
مامبەت (ويلانىپ). كىمگە قاراتسام ەكەن مۇنى؟ وزىمىزگە ءتان قىزمەتكەردىڭ ازدىعى-اي!.. ەڭ ارعىسى وقىتۋشىلار دا نەيترالنىي بولامىز دەگەنسىپ، بويلارىن اۋلاق سالادى. (ءسال وتىرىپ.) ءاسيا، قاماردى شاقىرشى... (ءاسيا مامبەتكە قاراي ءجۇرىپ، قاماردى شاقىرىپ شىعادى. مامبەت امانداسىپ بولىپ.) سىزگە ءبىر جۇمىس تاپسىرسام دەپ ەم.
قامار. پوجالۋيستا. تاپسىرىڭىز.
مامبەت. ارينە، سىزگە سەنگەننەن تاپسىرام.
قامار(كۇلىمدەپ). سەنبەسەڭىز، تاپسىرماعان بولار ەدىڭىز.
مامبەت. راس، سولاي ەكەن-اۋ... (قاعازدى ۇسىنىپ.) مىنا ءبىر ماقالانىڭ اۋدارماسىن ورىسشاسىنا سالىپ، پراۆەريت ەتسەڭىز. سوسىن ماعان تاپسىرار ەدىڭىز.
قامار قاعازدى الىپ، ءاسياعا بارىپ سىبىرلاسىپ سويلەسىپ، ءوز بولمەسىنە كەتەدى. ازدان كەيىن.
مامبەت (جۇمىس ىستەپ وتىرىپ). ءاسيا، قامار بىردەمە دەي مە؟
ءاسيا. اشەيىن...
مامبەت. مەن جوقتا دا كەلە مە كەڭسەگە؟
ءاcيا. ىلعي كەلەدى.
مامبەت. نە تۋرالى سۇرايدى؟ (ءاسيا ۇندەمەيدى.) ۇيالشاق بولما، ءاسيا. ايتامىن دەگەن ءسوزىڭدى جارىپ ايتىپ شىعاتىن بول.
ءاسيا (كوپكە). وزىنەن ۇيالشاق ادام جوق، قامارمەن جوندەپ ءبىر ازىلدەسكەن ەمەس.
مامبەت (جۇمىس icتەپ وتىرىپ). سەن كەلەشەكتە ۇكىمەت ادامى بولاسىڭ، ءاسيا. مەملەكەت جۇمىسىن باسقاراسىڭ. «ءاسيا شىنىباي قىزى» دەگەن اتاعىڭدى قازاقستاننىڭ سەكسەندەگى شالى، سەگىزدەگى بالاسىنا شەيىن بىلەتىن بولادى...
ءاسيا. شىن با، مامبەت اعا؟
مامبەت. شىن!
ءاسيا (از وتىرىپ). ەندەشە، ايتايىن، مامبەت اعا، قامار ىلعي ءسىزدى سۇرايدى.
مامبەت. مەنى. مەنى قايتەدى؟
ءاسيا. ونشاسىن بىلمەدىم، مامبەت اعا. كەرەكسىنسەڭىز، سۇراپ بىلەيىن.
مامبەت. قوي، ونىڭ بالالىق بولادى. (از تىنىس، مامبەت جۇمىسىمەن بولادى.)
ءاسيا. ءمىرجاقىپ دەگەن كىسى كەلىپ، ءبىرسىپىرا وتىردى سوندا.
مامبەت(باسىن كوتەرىپ الىپ). قاماردىڭ پاتەرىندە مە؟ نە ايتىپتى؟
ءاسيا.ونشاسىن بىلمەدىم، مامبەت اعا. كەرەكسىنسەڭىز، سۇراپ بىلەيىن.
مامبەت (aز وتىرىپ كۇرسىنىپ). جوق، سۇراما.
قaيتaدaن جۇمىسىنا كىرىسەدى. دالادا «امانگەلدى» انىنە سالعان اسكەر ولەڭى.
شىمىلدىق
ەكىنشى سۋرەت
دالا تىگىلگەن شاتىرلار. ورتاداعى شاتىر شتاب. تۋ، سامساعان مىلتىقتار. پۋلەمەت. ورتاداعى شاتىردا كارىم كىتاپ وقىپ وتىر. ساحنا ورتاسىندا امانكەلدى، جانىڭدا جۇپىنى كيىمدى قازاق. امانكەلدى ساحنا سىرتىنا قاراۋمەن تۇر. ساحنا سىرتىندا «امانكەلدى» انىنە سالعان اسكەر ولەڭى. بىرەن-ساران مىلتىق اتىلعان داۋىس.
امانكەلدى (ازدان كەيىن). قاپ!.. مىنا شىركىندەردىڭ قور قىلعانىن-اي. تەڭگەگە اتا المادى دەگەن نە ماسقارا! ماعان ەرتەڭ جىگىت مەرگەندىكتە الدىنا جان سالماۋى كەرەك! مەنىڭ كوڭىلىم سوندا عانا بىتەدى. ءاي... سوناۋ كىم ءوزى... مىلتىقتى ۇستاۋىڭ كەلىسپەدى، شىراق، توقتا، ءوزىم كورسەتىپ بەرەيىن.
امانكەلدى مەن جانىنداعى قازاق كەتەدى. ساحنا سىرتىندا، امانكەلدىنىڭ مىلتىق اتقان داۋسى. جىگىتتەردىڭ تاڭدانىپ داۋرىعۋى.
كارىم (ازدان كەيىن باسىن كوتەرىپ). مەرگەندىگىمەن ماقتانىپ شالقىپ-اق بولدى-اۋ وسى. مەرگەن بولعان كىسىنىڭ ءبارى كوسەم بولا بەرسە... سورلى جۇرتپىز عوي.
ساحنا سىرتىندا دابىر ءسوز. كارىم قايتادان كىتابىنا ۇڭىلەدى. ساحناعا ەكى جىگىت ەرتىپ مۇقان شىعادى.
مۇقان. كارىم-اۋ، مىنا جىگىتتەر بايدىڭ ەسىگىندە جۇرگەن باتىراقتار ەكەن، كوكەڭە جىگىت بولامىز دەپ ماعان ەرىپ كەلدى.
كارىم (ءبىرسىپىرا ۇندەمەي وتىرىپ). نە ونەرلەرى بار؟
مۇقان. نە ونەر سۇرايسىڭ بۇلاردان؟ نە كوردى دەيسىڭ سورلىلار.
كارىم. ارامتاماقتىڭ كەرەگى جوق.
ەكى جىگىت قىنجىلعان تۇردە بىرىنە-بىرى قارايدى. مۇقان كارىمگە قادالا قاراۋمەن تۇرادى. از تىنىس.
ءبىر جىگىت. ەڭ بولماسا اسكەردىڭ اتىن باعار ەك.
كارىم. اسكەر اتىن ءوزى باعادى.
مۇقان. سوندا... مۇندايلارعا ماڭىمىزدان جۇرمە دەمەكپىز بە؟
كارىم (اشۋلى). مۇقان! سەن ءوز جۇمىسىڭدى ءبىل. اسكەر ءۇشىن كوكەڭنىڭ الدىندا مەن جاۋاپتىمىن. ورىنسىز اكىرەڭدەپ مازامدى الا بەرسەڭ كوكەڭە ايتارمىن دا...
مۇقان (كەكەگەن تۇرمەن). قاڭعىرتىپ جىبەرەرمىز دە... ول بولا قويسا...
كارىم مۇقانعا الارا ءبىر قاراپ، قايتادان قابىنا ۇڭىلەدى.
مۇقان(جىگىتتەردى وڭاشالاپ). جۇرىڭدەر، كوكەڭە جولىقتىرايىن، الماعانىن كورەيىن مۇنىڭ!
ەكى جىگىتتى ەرتىپ مۇقان كەتەدى.
كارىم (مۇقاننىڭ سىرتىنان). اپىرماۋ، وسىنىڭ ءوزى نەتكەن بولار! ءبىر ەمەس، ەكى ەمەس – قىر سوڭىمنان قالماعانى-اق ءوتتى-اۋ وسىنىڭ.
اسامباي كەلەدى. القىنعان. كارىم ونىمەن سىپايى تۇردە امانداسادى.
اسامباي. ويپىرماي، كارىمجان-اي... «اتاڭ ولسە ءولسىن، اتاندى كورگەن ولمەسىن» دەپ ەدى. اتاڭ توقتار ءبيدى كورە قالعان كىسى ەم. ءبىرسىپىرا جەلباس جىگىتتەر، راس-وتىرىگىن بىلمەيمىن، سەندەردىڭ ادامدارىڭ دەپ ەسىتەم، تال تۇستە تالقانىمدى شىعاردى. ارۋاقتى شاڭىراعىمنىڭ ۇستىندە الدەكىمدەردىڭ قامشىسى وينادى.
كارىم. تىم قىزباي سويلەڭىز.
اسامباي. قايتەيىن-اۋ، كارىمجان. تۋاسى كورمەگەن قورلىعىم ەدى، قۇر شىبىنىم كەلدى الدىڭا.
كارىم (جىميىپ). سارىۋايىم عوي.
اسامباي. اپىرماي، كارىمجان-اي، سەنىڭ دە ايتقانىڭ با بۇل ءسوزدى.
كارىم. باسقا نە ايتايىن؟ «ءتىسى شىققان بالاعا شايناپ بەرگەن اس بولمايدى» دەپ وزدەرىڭىز ايتاتىن ەدىڭىزدەر. ءسىزدىڭ شاڭىراعىڭىزعا قامشى ويناتقان ەكەن دەپ ءبىز جىگىتتەرىمىزدى جازالاي قويارمىز با؟
اسامباي. قايتكەندە جازالانادى، سونى عانا ايتسايشى!
كارىم (كۇلىمدەپ). بۇرىن بىلەتىن سەكىلدى ەدىڭىز، قارتايىپ كەتكەنىڭىز بە؟
اسامباي (جايراڭداپ). ە... تۇسىنە باستادىم. سولاي ەكەن - اۋ... دۇرىس، ونى ويلاپ تابۋعا بولادى. وندا قۇداي بەردى.
اسامباي كەتەدى. كارىم كىتابىن جيناپ، ازدان كەيىن و دا كەتەدى. ساحنا سىرتىندا اسكەر ولەڭى. ساحناعا امانكەلدى كەلەدى، جانىندا ماناعى قازاق.
امانكەلدى. قۇلاتاي-اۋ... قۇلاتاي! سەنى قانداي تورەلىككە سايلاسام ەكەن؟ بولىس بولامىسىڭ؟
قۇلاتاي. بولدىرا الماسپىن، كوكە. ون التىنشى جىلى وزىڭىزگە ەرىپ شىعاتىنىمدا بايدا جالشىلىققا جۇرگەن كەزىم ەدى عوي. ءوزىڭىزدىڭ جانىڭىزدا جۇرسەم، ماعان ەڭ ادەمىسى سول بولار ەدى.
مۇقان كەلەدى. جانىڭدا الگى ەكى جىگىت. ولار سالەم بەرىپ، امانكەلدىمەن كەرىسەدى.
امانكەلدى. جاي كەلدىڭدەر مە، شىراقتارىم؟
مۇقان. مەن ەرتىپ كەلدىم، كوكە، سىزگە جىگىت بولامىن دەيدى.
امانكەلدى. ابدەن جاقسى، قابىلىم بار.
مۇقان. كارىم المايمىز دەپ بۇلاردى...
امانكەلدى. ە، سۇيتەدى ول. الدىمەن ماعان جولىقسىن دەگەن شىعار. (كارىم كەلەدى.) كارىم، مىنا ەكى جىگىتتى جازىپ ال: ات بەرگىز، قارۋ بەرگىز ەكەۋىنە.
كارىم. مەن بۇل جىگىتتەردى الماي جىبەرىپ ەم.
امانكەلدى. ەسىتتىم.
كارىم. ەسىتكەندە – سەبەبى بار، كوكە. وسى جىگىتتەردى جانىنا ەرتىپ، مىنا مۇقان ەلدى شۋلاتتى دەپ – ارىز ءتۇسىرىپ وتىر ۇستەرىنەن. (امانكەلدى شوشىنادى، مۇقاندار اڭ-تاڭ.)
امانكەلدى. نە ىستەپتى؟
كارىم. ارىز يەلەرىنىڭ وزدەرى كەلسىن دەدىم، ءوز قۇلاعىڭىزبەن تىندارسىز.
امانكەلدى. مۇقان، بۇل نە ءسوز؟
مۇقان(شوشىنعان تۇردە.) بۇل جالا، كوكە!
كارىم. جالا بولسا اقتالىپ شىق، سونىڭ كەرەك بىزگە. ايتپەسە... «امانكەلدىنىڭ جىگىتتەرى ءسۇيتىپتى» دەگەن ات بىزگە وڭاي ەمەس.. ونسىز دا دۇشپاندارىمىز ءبىزدىڭ جۇمىسىمىزدى نەشە ساققا جۇگىرىپ جۇرگەن بولار.
سەيىت كەلىپ، مۇقاندارمەن قاتار تۇرادى. امانكەلدى ءبىرسىپىراعا شەيىن ۇندەمەي وتىرادى.
امانكەلدى. نەشە جىلداي جانىما ەرتىپ باۋلىپ ەم شىركىن، نە كورىندى ناق ءبىر كەزەندى ساپارعا اتىما كىر جۇقتىرىپ.
مۇقان (قالتىرانا سويلەپ). بۇرىندى-سوڭدى بۇزىقتىعىمدى كورگەن جوق ەدىڭىز، كوكە، ناقاقتان قارالايمىن دەگەن بىرەۋ بولماسا، مەن قارالانبايمىن!
ساحنا سىرتىندا باجىلداعان، ويبايلاعان داۋىس. وتىرعاندار ەلەڭدەسەدى.
I- داۋىس. ويباي-اۋ، نەعىپ قانا شىدايمىن بۇل قورلىققا! قايدا بارىپ الامىن تەڭدىكتى؟
II- داۋىس. قويىندار دەيمىن، قان جاۋعىرلار! باتىرمەن ءوزىم بارىپ سويلەسەيىن.
امانكەلدى. بۇل نە سۇمدىق؟
كارىم. ارىزشىلار بۇلار. بۇل باسى عانا شىعار.
القىنىپ اسامباي كەلەدى. سالەم بەرىپ، امانكەلدىنىڭ قولىن الماقشى بولادى.
امانكەلدى (قولىن الماي). ايتا بەر جۇمىسىڭدى!
اسامباي.ۋا، اشەيىن... ەل ءبۇلىنىپ، ەدىل بۇزىلعان ەشنارسە جوق. سىزدەردىڭ ەلگە شىققان جىگىتتەرىڭىز ەركەلىك ىستەگەن بە-اۋ. «ونداي-ونداي حان قىزىندا دا بولاتىن، قايتىڭدار ەلگە!» – دەپ شۋلاعان جۇرتقا ۇرىستىم.
امانكەلدى. ىم، ءتۇسىندىم. «امانكەلدى سەندەرگە تەندىك بەرمەيدى» دەدىڭ عوي؟..
اسامباي. اتاي كورمەڭىز، باتىر. ولاردى شۋلاتىپ جۇرگەنشە، ءوزىم-اق سويلەسەيىن دەپ.
امانكەلدى (اشۋلى). تارت ءتىلىڭدى. مىناداي تەنتەگىم بار دەپ مەن ساعان بيلىك ايتۋشى ما ەم؟ كارىم! كەلسىن دە مىندا.
كارىم كەتەدى. از تىنىس.
سەيىت.(مۇقانعا سىبىرلاپ). نەدەن قۇداي اتىپ ءجۇر؟
مۇقان. تۇك ىستەمەسەم دە مە؟.. كوكەڭە ءتىل تيگىزىپ وتىر دەپ ەستىدىم دە، مىنا جۋانعا قامشىنى باتىرىڭقىراپ ەم، سونىڭ كەگى بولار.
ساحنا سىرتى تاپ شۋلايدى. كورىمگە ەرىپ ەكى ەركەك، ەكى ايەل كەلەدى. شۋلاعاندا ءبارى بىردەن شۋلايدى دا، بىردەن تىنادى.
امانكەلدى. نە ءجابىر كوردىڭدەر مەنىڭ جىگىتتەرىمنەن؟
كوكتۇقىل. نەسىن سۇرايسىڭ باتىر، ءبارىبىر... (كەمسەڭدەيدى، ايەلدەر سىڭسىلايدى.)
اسامباي. قويىندار، باتىردىڭ مازاسىن الماي. قان جاۋعىرلار...
امانكەلدى (اسامبايعا). ءاي، تەك وتىرامىسىڭ؟
اسامباي (شەگىنىپ). قان جاۋعىرلار، سەندەر ءۇشىن مەن ولەتىن بولدىم عوي.
ءبىر كەمپiر. تىم بولماسا ون بەسكە دە جەتكەن جوق ەدى. قالقام-اي... جىلاپ... شىڭعىرىپ...
امانكەلدى. مۇقان! ايت شىنىڭدى!
مۇقان. كوكە... نانساڭىز، ناقاقپىن! ،
امانكەلدى. نانبايمىن! نيەتى قارا، بەيبىت ەلدى شۋلاتىپ... (ارىزشىلار سىڭسىلاۋمەن تۇرادى. امانكەلدى باسىن بۇگىپ ءبىرسىپىرا وتىرادى. ءبىر كەزدە باسىن كوتەرىپ.) سەيىت! كورسەتپە مىنانى كوزىمە! (سەيىتكە قاراپ.) نەگە ورىندامايسىڭ ايتقانىمدى! مەنى ولتىرەتىن جەرىڭ وسى ما ەدى.
سەيىت دەرەۋ جىگىتتەرىن شاقىرىپ، مۇقاننىڭ قۇرالىن الىپ، قولىن ارتىنا بايلاندى. جىگىتتەر مۇقاندى اكەتەدى. ارىزشىلار دەرەۋ كەتەدى. از تىنىس. امانكەلدى اۋىر قوزعالىپ ورنىنان تۇرادى.
امانكەلدى. سەيىت، بەرى كەلشى. (سەيىتتى وڭاشاراق الىپ شىعىپ، يىعىنان ۇستايدى.) مۇقان ەكەۋىڭ ءبىرىڭ قانات، ءبىرىڭ قۇيرىق سەكىلدى ەڭ. قايتەيىن... ەل وسەگىن ارقالاپ قايدا سيامىن. جانىڭا ءبىرسىپىرا جىگىت ال. دەنەسىن دۇرىستاپ تاربيەلە. باسىنا بەلگى قوي. (سەيىت كەتەدى. امانكەلدى سول ورنىندا ءبىرسىپىرا تۇرادى. ءبىر كەزدە اسامبايعا.) ءاي، سەن بولىستىعىڭنان تۇسەسىڭ! كارىم، مىنا قۇلاتايعا قاعاز جاز: «امانكەلدىنىڭ بولىسى» دە، «امانكەلدى وسىعان سەنىپ تاپسىردى» دە. «كىمدە-كىم قۇلاتاي بەس كۇرەككە قارسى كەلسە، ول كىسىنى امانكەلدى ايامايدى» دە... (كارىم قاعاز جازادى. امانكەلدى قۇلاتايدىڭ يىعىنا سۇيەنىپ از تۇرادى.) قۇلاتايجان! ارامدىق ىستەپ، ەلدى شۋلاتىپ جۇرمە. ءبىر كەدەي ۇستىڭنەن ارىز اكەلسە، مەن ايامايمىن سەنى!
امانكەلدى ويلانعان تۇرمەن وتىرادى. كارىم جازعان قاعازىن امانكەلدىگە بەرەدى. امانكەلدى سامارقاۋ قوزعالىپ، ءمور باسىپ، قۇلاتايعا بەرەدى.
امانكەلدى. ءما، ەندى بولىس بولدىڭ. (اسامبايعا.) ءاي، قيقانداماي عانا مىناعان ءىسىندى تاپسىر! ەگەر و دەپ، بۇ دەپ ءجۇردىڭ بار عوي، ميىڭدى شاعامىن! قىلىشتىڭ جۇزىنەن وتكىزەمىن.
از تىنىس. ءبىر جىگىت پەن بويجەتكەن قىز كەلەدى، امانكەلدى ەلەڭدەيدى.
امانكەلدى. جۇمىستارىڭ نە، شىراقتارىم؟
جىگىت. كوكە، قۇلدىعىمىز بار: بوستانشىلىق ىزدەگەن جاستارمىز.
امانكەلدى (از وتىرىپ، كوپكە). ۋا، شىركىن يت جاستىق! (قىزعا.) مىنا جامان جىگىتكە ءوزىڭ ريزا بولدىڭ با، قىزىم؟ زورلاپ اكەپ جۇرمەسىن. (قىز ۇيالىپ ۇندەمەيدى.)
جىگىت(قىزعا سىبىرلاسىپ). بىردەمەدە، رازيا-اۋ... ايتپەسە كوكەڭنىڭ مىنەزىن ەسىتتىڭ عوي.
قىز (قىسىلعان تۇرمەن كۇلىمسىرەپ). ريزامىن!
امانكەلدى. بارەكەلدى. مەنىڭ بەرەتىن باتام: كورپەلەرىڭ ۇلعايسىن، ءۇبىرلى-شۇبىرلى بولىڭدار! نەكەلەرىڭدى مىنا بولىس قيىپ بەرسىن. (قىز بەن جىگىت ۇرەيلەنگەن تۇرمەن اسامبايعا قاراسادى.) بولىستارىڭ ول ەمەس، قىزىم، مىنە مىناۋ وتىرعان قارا جىگىت! (قىز بەن جىگىت قۇلاتايعا قاراپ، تاڭىرقاسادى. امانكەلدى از وتىرىپ.) ءساتى بولدى، قۇلاتاي، ءبىرىنشى ادىمدى تويمەن باستايتىن بولدىڭ. ال، وتىرما. كارىم، مىنا قۇلاتايعا ادام قوسىپ بەر، ءىسىن اپەرسىن.
كارىم. اسەكەڭ ءجون بىلەتىن كىسى عوي، ءوزى دە تاپسىرماس دەيسىڭ بە. (امانكەلدى كارىمگە قادالا قارايدى.)
اسامباي. باتىردىڭ اشۋىنا كەزدەستىم، ايتپەسە بۇدان ۇلكەن جۇمىسقا دا سەنىم بەرە السام كەرەك ەدى.
امانكەلدى (كەيىپ). كارىمجان، كەيدە ابايلاماي سويلەيسىڭ: اسامباي سياقتىلار ءجون بىلەدى دە، باسقانىڭ ءبارى جۇرتتان شىققان ءجونسىز بولماق پا؟ وزىڭە ءتان ادامدى، كيىمنىڭ، ىشكى باۋىنداي عىپ، ىشكە تارتا جۇرۋگە قاشان ۇيرەنەر ەكەنسىڭ؟ «ايۋعا ناماز ۇيرەتكەن تاياق» دەپ، قۇداي كورمەي اسامباي مەنىڭ ادامىمدى مەنسىنۋشى مە ەدى؟ قوسىپ بەر جىگىتتى! (كارىم قۇلاتايدى ەرتىپ كەتۋگە ىڭعايلانادى. امانكەلدى قىز بەن جىگىتكە.) بارىڭدار، قاراقتارىم، قۇلاتايدان قالماڭدار. بەتتەرىڭنەن جارىلقاسىن! (كۇلىپ.) قىز بەن جىگىتتەردىڭ بارىنە دە سالەم ايتىڭدار، سۇيگەندەرىنە قوسىلا بەرسىن!
جىگىت. كوكە، مىنا قىزىڭىز ءوتىنىش قىپ تۇر: ۇيگە بارىپ باس جەپ، باتاسىن بەرىپ كەتسە ەكەن دەيدى.
امانكەلدى. راقمەت، قاراقتارىم! بۇل جولى اسىعىسپىن، تاعى كەلەم. وعان شەيىن ۇلدى بولىڭدار، ۇيلەرىڭە تۇسكەندە الدىما الىپ سۇيەتىن بولايىن. جاس نارەستەدەن جاقسى كورەتىنىم جوق. (قىز بەن جىگىت ءوزارا كۇلىسىپ كەتەدى. امانكەلدى كۇرسىنىپ.) ۋا، شىركىن يت جاستىق!
كارىم، اسامبايلار دا كەتەدى. قۇلاتاي اينالاقتاپ كەتە المايدى. امانكەلدى تۇنەرىپ اۋىر ويدا تۇرادى.
امانكەلدى. قۇلاتايجان، بەرى كەلشى.(قۇلاتايدىڭ يىعىنا قولىن سالىپ.) مۇقان دەگەن قيماستىق جىگىتىمنىڭ ءبىرى ەدى. تالاي تار كەزەڭدەردە جولداس بولىپ ەدى... تىم تاس باۋىرلىق ىستەگەن جوقپىن با؟ شىن بولار ما ەكەن جاڭاعىلارى؟
قۇلاتاي. انىعىن بىلمەگەن سوڭ ايتۋ قيىن، كوكە. ايتكەنمەن، وتىرىك-شىنىڭ اشىپ بارىپ اتتىرعانىڭىزدا وكىنىشى كەتپەيتىن ەدى.
امانكەلدى. اپىرماۋ، اشۋ ۇستىندە اسىعىستىق ىستەگەن بولدىم با؟ اشۋ قىسسا، اناۋ-مىناۋعا قاراماي كەتەتىندىگىم بار ەدى.
قۇلاتاي. اشۋىڭىزدى كورگەن سوڭ، ءبىز بەتىڭىزگە كەلە المادىق.
امانكەلدى. سولاي ما ەدى؟ الدەكىمدەردىڭ تىلىنە ەرىپ، ازاماتتارىمنىڭ بەلىن قايىستىرعانداي بولام با؟
قۇلاتاي. كوكە، ءبىر ءوتىنىشىم، بۇيرىعىڭىزدى كىدىرتە تۇرىڭىز، ەرتەڭگە شەيىن انىعىن اشىپ بەرەيىن.
امانكەلدى. شىنى سۇيتەمىسىڭ؟ «امانكەلدى الجىعان ەكەن، ايتقاننان شىقپادى» دەپ جۇرمەس پە سىرت دۇشپان؟ «بۇزىقتىققا ءوزى باس بولدى» دەپ تاعى گۋلەسەدى عوي. الدە... الدە... (الىستا بىرنەشە مىلتىقتىڭ قابات اتىلعان داۋسى ەستىلەدى. امانكەلدى كەنەت شانشۋ تيگەندەي ءتۇيسىنىپ.) بولمادى. كەشىكتىم... (قۇلاتاي ءۇنسىز تۇرادى. امانكەلدى ازدان كەيىن باسەڭ.) بار، جۇمىسىڭدى ال. ءاي، جاڭاعى وقيعانىڭ انىعىنا جەت. ەگەر وتىرىك بولىپ شىقسا، ءىسىم اسامبايمەن ءتۇسسىن!
قۇلاتاي كەتەدى. امانكەلدى سول ورنىندا ءبىرسىپىرا تۇرىپ قالادى. ءبىر كەزدە قوڭىرلاتىپ ءان سالدى.
ءور كوڭىلىم، ەلىم كەرىپ جارالاندىڭ،
ىزا-كەك الدەكىمگە بالالادىڭ.
قولقانات، قولتىق سۇيەر تايانىشىم،
وسىلار سوڭىما ەرگەن قارالارىم...
قاسقىرداي ءوز كۇشىگىن ءوزى جەگەن
قالايشا بۇل قاپالىق ەتتى مەنەن؟
باسقانداي ءوڭ بويىمدى قارا توپىراق،
تۇرشىكتى باتىر جۇرەك، بالۋان دەنەم...
امانكەلدى اۋىر باسىپ ساحنادان شىعادى.
ساحنا ءبىرسىپىرا بوس. اسكەر جىگىتتەرىن ەرتىپ سەيىت كەلىپ، شاتىرلاردى جىعىپ جيناپ جاتادى.
ءبىر جىگىت (ەكىنشىسىنە). نەگە سولبىرايدىڭ، كوتەر انانى!
ەكىنشىسى. قۇرسىن. ءبىر اۋىز سەزگە كەلمەي اتىلاتىن بولساق. مۇقان سياقتى جىگىتتى اتقان سوڭ...
سەيىت(سەلت ەتىپ). ءاي، اۋزىڭا يە بول! كوكەڭ ەشكىمنىڭ بۇزىقتىعىنا جولداس ەمەس؟ ناقاقتان بىرەۋدىڭ ماڭدايىنان شەرتتى مە، ايتشى قانە؟
ءبىرىنشى. ناقاق اتتى دەمەيمىز، انىقتاۋ كەرەك ەدى. كىم بىلەدى... كارىمنىڭ سوزىنە سونشاما سەنە بەرگەنشە.
ەكىنشى. اسامباي بولىس پەن كارىمنىڭ سىبىرلاسىپ تۇرعانىن كورگەن جىگىتتەر بار، تىم بولماسا سونى انىقتاۋ كەرەك ەدى.
سەيىت (از تۇرىپ). مۇقاننىڭ جان دەگەندە جالعىز جولداسى مەن ەم. ماعان سەنەسىڭدەر عوي؟
جىگىتتەر. ساعان سەنەمىز.
سەيىت. سەنسەڭدەر، ءۇن شىعارۋشى بولماڭدار!
جىگىتتەر نارسەنى اكەتىپ جاتادى. قاتتى قايعىرعان پىشىنمەن
امانكەلدى كەلەدى. سەيىتتى وڭاشالاپ.
امانكەلدى. سەيىتجان! ەگىز قوزىداي بولىپ ءجۇرۋشى ەدىڭدەر. قالاي بولدى مەنىڭ ءىسىم؟ جىگىتتەر تىم رەنجىپ ءجۇر مە؟
سەيىت. كوكە! وتكەنگە وپىق جەمەڭىز. ىسىڭىزدە قاتا جوق! ءسىز رەنجىسەڭىز، ءبىز ودان جامان بوسايمىز.
امانكەلدى (از تۇرىپ). سەيىتجان-اي، قىسىلعاندا سۇيەپ جىبەرەتىنىڭ بار-اۋ. سەندەي جولداستى قايدان تابار ەكەم. جىگىتتەرگە جينالسىن دە، بىر-ەكى اۋىز اعالىق سەزىمدى ايتايىن.
سەيىت كەتەدى.
امانكەلدى (از تۇرىپ). بۇلدىرسەم دە،تۇزەسەم دە كۇڭكىلىم ءوز ىشىمدە بىتەتىن. بيلىك ايت دەپ مەن ىشكىمنىڭ الدىنا بارا قالمان.
ءىرى باسىپ شىعادى. ساحنا بوس. ازدان كەيىن امانكەلدىنىڭ داۋسى ەستىلەدى.
داۋىس. ۋا، ەر ازامات! ۇلى جولدىڭ ۇستىندە تۇرمىز، ەكى اۋىز ءسوز ايتىپ وتەيىن.
ساحنانىڭ تۇس-تۇسىنان ەل ادامدارى شىعا باستايدى.
ءبىرىنشى. بۇل قالاي بولدى، تىم تەز اتتاندى-اۋ باتىر.
ەكىنشى. ءبۇلدىرىپ وتىرعان ءوزىمىز: باتىردى سىلكىندىرگەندەي جۇمىس ىستەدىك.
ءبىرىنشى. اپىرماي، شىن سولاي دەيسىز بە؟
ەكىنشى. اسامبايدىڭ جايىن بىلگەندەي بولعامىز جوق پا؟ باياعى تالاس اپاتتا ءبىر كەدەيدىڭ كەمپىرىن اتقا سۇيرەتتىرىپ ءولتىرىپ، جالاسىن قارسى پارتياعا جاۋىپ، قانشاما ادامىن سىبىرگە ايداتتى. مۇنىڭ بەتى شىلپ ەتپەيدى.
ءبىرىنشى. سوناۋ پالە سالۋشىلار جالدانىپ كەلە مە سوندا؟
ەكىنشى.ارينە، جالدانىپ كەلەدى. (بۇل ەكەۋى ءوزارا سويلەسىپ تۇرادى.)
ءبىرىنشى پىسىق (ەكى پىسىق وڭاشالانىپ). ب ا ق اسپاندا دەپ جۇرسەك، اياق استىندا ەكەن عوي. قۇلاتايدىڭ بولىس بولعانىن ەسىتتىڭ بە؟
ەكىنشى پىسىق، (كۇلىمسىرەپ). ارزان اتاقتىڭ سورپاسى تاتىماي جۇرمەسە.
ءبىرىنشى پىسىق. «الپىس كۇن اتان بولعانشا، التى كۇن بۋرا بول» دەپ، قولتىعىنا كىرىپ كورەمىز بە؟ قولايىمىزعا جاقپاي بارا جاتسا، تايىپ وتىرامىز.
ەكىنشى پىسىق. قۇداي ساقتاسىن! قولقانات جىگىتىڭ اتتىرىپ وتىرعان امانكەلدى كىمگە وپا كورسەتەر دەيسىڭ. (سىبىرلاپ.) جىگىتتەرىنىڭ ءبىرسىپىراسى تارايمىز دەپ ءبۇلىنىپ جاتىر.
ءبىرىنشى پىسىق. سولاي ما؟ قۇرىسىن!..
شال. ۋا شىركىندەر، داۋرىقپاي توقتاڭدارشى، تۇگى...امانكەلدى اتاعى شىققان ەرىمىز، ۇلى اسقار بەلىمىز ەدى. ەر ەرلىگىن ىستەدى: سەندەردىڭ شايپاۋلىقتارىڭنان ءوز قولىن ءوزى كەسكەندەي بولدى. «حالىق ۇيعارسا حان تۇيەسىن سويادى» دەگەن وسى. قايعىسىن جۇرەگىنە جاسىرىپ، اشۋ ۇستىندە اتتانباسىن: ورتالارىڭا ءتۇسىرىپ، قوناقاسى بەرىڭدەر. كوڭىلگە كۇدىك بولعانداي كۇماندى جۇمىس بولدى بۇل، سۇرقيالى سۇمدىقتىڭ سىرىن اشىپ، بۇزىقتى ۇستاپ، باتىردىڭ قولىنا بەرىڭدەر! سوندا عانا باتىردىڭ ەڭبەگىن اقتايسىڭدار.
داۋىستار: دۇرىس ايتتى قاريا!
– قوناقاسى جەگىزبەي، جىبەرمەيمىز!
– ەڭ بولماسا، بۇگىنشە ەرۋ بولسىن!
– اشىپ بەرەمىز سۇمدىقتى!
بىرەۋ. توقتاڭدار!
جۇرت تارتىپتەلىپ تۇرىپ تىنا قالادى. ساحنا سىرتىڭدا اسكەر داۋسى.
ات ءمىنىپ ساحناعا امانكەلدى شىعادى. تۋ ۇستاعان سەيىتجاننىڭ دا، قالىڭ كوپ قۇرمەت كورسەتىپ سالەم بەرەدى.
امانكەلدى. ارقاعا پانا، ماڭدايعا قالقا بولعان قالىڭ ەلىم، امانبىسىڭدار!
داۋىستار: ساپارىڭىز ون بولسىن!
– الدىڭىزدان جارىلعاسىن!
شال.ۋا، بۇقارانىڭ بەلىن كوتەرگەن، قالىڭعا شاپقان جولبارىس سەكىلدەنگەن ارداگەرىم! سەنى كورگەندە ولگەنىمىز تىرىلگەندەي، وشكەنىمىز جانعانداي بوپ ماسايراپ تۇرمىز. سىرتتانىنا قوشامەت كورسەتە المادى دەپ سىرت دۇشپان تابالاماسىن، ورتامىزعا ءتۇسىپ، بىرەر كۇن مەيمان بوپ كەت!
امانكەلدى. ۋا، جۇرتىم! قالىڭ ەلىم بار ەدى دەپ ماردامسىپ شاپقانىمدا، قۇشاق جايىپ قارسى الدىڭدار. وسى ىقىلاستارىڭا ريزامىن! قوناقاسى ەشقايدا قاشپاس. مەن الدىمەن سەرتىمە جەتەيىن. تورعايعا جەتىپ، مىنا قىزىل تۋدى جەلبىرەتىپ شانىشپاي، ماعان اس باتپايدى! ماعان شىن تىلەكتەس بولساڭدار، ويىڭ بولىپ، قىرىن بولىپ سوۆەتتىڭ تۋىن كوتەرىڭدەر!
مەنىڭ ۇكىمەتىم قارا قىلدى قاق جارعان ادىلدىك ۇكىمەت. مەنىڭ جولداستارىم سوناۋ ماسكەۋدەگى لەنين دەگەن كىسىنى جاقتاۋشىلار. ۋا، جۇرتىم! كەيبىرەۋلەردىڭ قاڭقۋ ءسوزى بىلتە بوپ، ءوز قاناتىما ءوزىم وق اتقانداي بولدىم. جان جاراسى جازىلار. ءبىردىڭ ورنىنا مىڭىڭ بارسىڭدار، مەن سەندەرگە سۇيەندىم! تاعى ورالىپ كەلەمىن... سارباز! تارت سىرنايدى! ۇر دابىلدى!
ساحنا سىرتىندا كوماندا. سىرناي. ولەڭ. امانكەلدى جونەلەدى.
شىمىلدىق.
ءۇشىنشى سۋرەت
ساحنا ورتاسىندا ماگازين. ماڭدايىندا «تورگوۆىي دوم براتيا ياۋشيەۆ ي كامپانيا» دەگەن ەسكى جازۋ. ماگازيننىڭ الدىڭعى قابىرعاسى المالى-سالمالى، كەرەگىندە قالپىنشا اشىلادى. ماگازيننىڭ ءبىر جاعىندا ساۋداگەر بۋدكاسى، ەكىنشى جاعىندا كۇزەتشىنىڭ كۇركەسى. تەلەگراف باعانى. شەتتە بىرەر اعاش. اعاش تۇبىندە سكامەيكا، ماگازين الدىندا بازار، الىپ-ساتۋ. ەرسىلى - قارسىلى وتكەن ادامدار. ازدان كەيىن...
I- جۋان. اسسالاۋماعالەيكۇم!
II- جۋان. ۋاعالەيكۇمسالام! ۋا، سىزدىقپىسىڭ! مال-جان اماندىق پا؟
I- جۋان. شۇكىر، شۇكىر، الدا دەپ... ءوزىڭىز دە سولاي ما؟ مال بازارلى بولسىن-اق!
II- جۋان. ايتقانىڭ كەلسىن. بازار ىزدەيتىن دە كەز ەمەس ەدى بالالاردىڭ باسى قۇرالىپ، تورعايدىڭ وزدەرى بيلەپ تۇر دەگەن سوڭ كەلە قالىپ ەك.
I- جۋان. ابدەن جاقسى بولعان. ءازىر تىنىشتىق كورىنەدى عوي.
II- جۋان. سولاي ما ەكەن؟ يلاھيم، تىنىشتىق بولسىن...
قايدار مەن سەركە بازار ارالاعان بوپ بۇلاردىڭ، ءسوزىن تىڭداي قالادى.
I - جۋان. امانكەلدىنىڭ سالىپ كەلە جاتقان ىلاڭىن ەسىتتىڭىز بە؟
II - جۋان. ە، باسە، سونى سۇرارمىن دەگەن ەكەم-اۋ. مەنەن گورى قۇلاعىڭ تۇرىك ەدى.
I- جۋان. يگى جاقسىلاردىڭ كوبى ەلدەن بەزىپ، وسى تورعايعا كەلىپ تىعىلىپ جاتقان تۇرلەرى بار.
II- جۋان. ياپىرماي، وندا قالاي بولعانى؟
I- جۋان. مۇنداعى ازاماتتار دا، باستىعى ءمىرجاقىپ بولىپ، قام ىستەپ جاتقان كورىنەدى. بۇگىن سەزدەرى بولماق. امانكەلدىگە قارسى اسكەر جيامىز دەيدى بىلەم.
II-جۋان. ەي... مۇنىسى يگى ەكەن.
بۇلاردىڭ قاسىنا ءابىش كەلەدى.
ءابىش. سەزگە ماندات الدىڭىزدار ما؟
I - جۋان. بولادى دەپ ەسىتتىك، ودان باسقاسىن بىلمەيمىز.
ءابىش (ەكى جۋانعا ماندات بەرىپ). سەز تاپ مىنا ماگازيننىڭ ىشىندە بولادى، كىرە بەرىڭىزدەر بارىپ.
بۇلار ماگازينگە بەتتەي بەرگەندە.
قايدار(ۇمتىلا ءتۇسىپ). ءاي، كوزىلدىرىكتى شىراعىم، ول سەزىڭىزگە ءبىز كىرە الار ما ەكەنبىز؟ كىرە الاتىن بولساق، قاعازىڭىزدان ماقۇرىم تاستاماساڭىز.
ءابىش (اقىرىپ). سىزدەر كىمسىزدەر؟
قايدار. ءبىز بە؟ ءبىز دە مىنا كىسىلەر سەكىلدى بازارشىلارمىز. جۇزدەپ-مىڭداپ مال ايداپ كەلمەگەنىمىز بولماسا...
ءابىش (شىتىناپ). قويىڭىز قىلجاقتى، سىزدەر ءۇشىن شاقىرىلعان سەز ەمەس. (ءابىش قايدارلارعا قاراي ءتۇسىپ، ماگازينگە كەتەدى.)
سەركە (رەنجىپ). ەلگە بارىپ ەك، ەلگە باتپادى باسىمىز، مۇندا كەلىپ ەك، مۇندا باتپادى. سۇتكە تيگەن كۇشىكتەي بولدىق-اۋ...
قايدار (سەركەگە قاراي ءتۇسىپ). جوق جەردە جاسي قالاتىنىڭ-اق جامان سەنىڭ. باستاپ اتتاناردا-اق ايتىپ ەم عوي: قورىقساڭ ۇيىندە وتىر دەپ.
ساحناعا ءمىرجاقىپ، شوڭمۇرىن، مىرزاعازى، كەنجەقارالار كەلەدى. قايدار سەركەنى ءتۇرتىپ قويىپ، سولارعا قاراي ويىسادى.
ءمىرجاقىپ. ال، مىرزالار! كوپتەن كۇتكەن، كوپتى ءۇمىت ەتكەن سەزىمىز وسى... (جاقىنداعان قايداردى كورىپ، سوعان بۇرىلادى.) سىزگە نە كەرەك؟
قايداp. بىزگە مە؟ ءبىز بازارشى ەك. مىناۋ سەركە قوجالاقوۆ دەگەن كىسىمىز.
شوڭمۇرىن. ونىڭدى قويا تۇر، ءوز جۇمىسىڭدى ايتشى.
قايدار. ءبىز بە؟ وسىندا ءبىر سويۋز بار ما دەي مە-اۋ... دوسقا ماتا بەرەدى ەكەن دەي مە-اۋ.
ءمىرجاقىپ. باسقا جەردەن سۇراڭىز، ءبىز بىلمەيمىز. (قايدارلار الىستاي ءتۇسىپ تۇرادى. ءمىرجاقىپ جولداستارىنا.) ءبىز اۋىز بىرلىك قىلساق قانا سەزدى كوڭىلدەگىدەي وتكىزە الامىز. يە، وسى سياقتى تار كەزەڭدە، ۇلتىن سۇيگەن ازامات – الاش تىلەگىنەن شىعا جايىلماس دەپ ويلايمىن.
شوڭمۇرىن. بۇل سوزىڭىزگە تولىعىمەن قوسىلۋمەن بىرگە سىزدەن سۇرار ەدىم: سەزدە نە ىستەۋىمىز كەرەك، قالاي وتكىزۋىمىز كەرەك، سونى دا ايتساڭىز دەپ.
ءمىرجاقىپ. سەزدىڭ ماقساتى تۋرالى مەن قىسقا عانا ءتۇسىندىرىپ وتەرمىن. سودان كەيىن بىردەن ۇسىنىسقا كىرىسسەك. يا... ۇسىنىستى مىنا شوڭمۇرىنعا تاپسىرساق دەپ ەم.
شوڭمۇرىن. مۇنىڭىزدى ابدەن ماقۇلدايمىن. ءھام جانە مىرزاعازى، كەنجەقارا مىرزادا قارسى بولماس دەيمىن.
كەنجەقارا. الاشتىلەگىنە كىم قارسى كەلەردەيسىڭ.
ماگازيننەن ءابىش شىعادى.
ءمىرجاقىپ (ابىشكە). سەزگە كەلۋشىلەردى قامسىز ەتە الدىڭ با؟
ءابىش. بازارعا كەلگەن يگى جاقسىلارعا تۇگەل ماندات تاپسىردىم، جاقا.
ءمىرجاقىپ ءابىشتى وڭاشالاپ سويلەسەدى. شوڭمۇرىن ماگازينگە كىرەدى. مىرزاعازى كەنجەقارانى يىقتان تارتىپ توقتاتادى.
مىرزاعازى. ءاي، سەن سوناۋ ورالدان كەلگەندە ءمىرجاقىپتىڭ قانجىعاسىنا بايلانىلعالى كەلىپ پە ەڭ، الدە...
كەنجەقارا.سەن سابىر ەت، مىرزاعازى. امانكەلدىنىڭ جەر سىلكىنتىپ كەلە جاتقانى اناۋ. الدىمەن وسى قىسپاقتان قۇتىلۋدىڭ قامىن ىستەۋىمىز كەرەك.
مىرزاعازى. ءاي، بىلمەيمىن-اۋ...
مىرزاعازى مەن كەنجەقارا، ودان كەيىن ءابىش پەن ءمىرجاقىپ ماگازينگە كىرەدى.
قايدار (سەركەگە). كومەكەيلەرىن بايقادىم. ءجۇر بازارعا. ءبىرسىپىرا كەدەيدى جيىپ كەلىپ ءبىز دە ارالاسايىق ءبىر شەتىنەن.
بۇلار كەتەدى. ساحنادا ساۋداگەرلەر. ءبىرسىپىرالارى ماگازينگە كىرiپ جاتادى. قالا جىگىتتەرى گارمون تارتىپ بيلەپ ساحنادان وتەدى. ازدان كەيىن قولتىقتاسىپ ايبالا مەن انتونوۆ كەلەدى.
ايبالا. نە ۋجەلي ءسىز سولاي دەپ ويلايسىز؟
انتونوۆ. سولاي ويلاۋعا ءوزىڭىز پوۆود بەرەسىز...
ماگازين ىشىندە قۇران وقىعان داۋىس ەستىلەدى. ساحنا سىرتىندا گارمون داۋسى، ايبالا مەن انتونوۆ ماگازينگە بارىپ كىرەدى. گارمون مەن قۇران داۋسى ارالاس ەستىلىپ جاتادى. از تىنىس. ءبىر پىسىقتاۋ كەدەيدى ەرتىپ ساحناعا سەركە مەن قايدار كەلەدى.
قايدار (سويلەي كەلەدى). امانكەلدىنىڭ كەلۋىنە تىلەكتەس بولعان، وسىنى ىستەيسىڭ، ءبىلدىڭ بە! بۇلار ەلدەن جىگىت جيامىز دەپ، اقشا جيامىز دەپ، وسى سەزگە سونى بەكىتتىرىپ العالى وتىر. كۇنى ەرتەڭ، سەزدىڭ قاۋلىسىن ورىنداي كەلدىك دەپ قوقىرانداعاندارى سەندەيدىڭ توبەڭدى ويادى الدىمەن.
كىسى. سوندا... نە دەپ ايت دەيسىڭ ماعان؟
قايدار. وي، سەن ءوزىڭ كەششە نەمە ەكەن ءسىڭ عوي... جىگىتتە بەرە المايمىز، اقشا دا بەرە المايمىز دە. ءسوز وسى. باسىڭدى كەسىپ المايدى.
ماگازيننىڭ الدىڭعى قابىرعاسى تەپسە اشىلادى. سەزد زالى. بايلار، اقساقالدار، مولدالار. پرەزيديۋم ۇستەلىندە: حان، حازىرەت، ءمىرجاقىپ. قايدارلار ارتقى جاققا وتىرادى. ءمىرجاقىپ سويلەپ تۇر.
ءمىرجاقىپ. ءبىز الاش ۇلىنىڭ قامىن تۇگەل جەيمىز، يە. ءبىز ءوز ۇكىمەتىمىزدى قۇرىپ، ءوز اسكەرىمىزگە ارقا سۇيەمەسەك، يە، ەلدى بولشيەۆيك ورتىنە ۇشىراتامىز. بولششيەۆيكتەر كەلسە، كۇيلەرىنىڭ نەشىك بولاتىنىن وسى وتىرعان حالىق ۇعار دەيمىن.
داۋىستار: ۇعامىز... ۇتامىز...
بىپىر-بىپىر قول ۇرۋ. اسىعىس اسامباي كەلىپ ءمىرجاقىپقا جولىعادى.
ءمىرجاقىپ. ازاماتتار! يا، مىناۋ تۇرعان اسامباي بولىستى تانىرسىزدار دەيمىن.
داۋىستار: تانيمىز!.. تانيمىز!..
ءمىرجاقىپ. تانىساڭىزدار، بولشيەۆيك ىلاڭىنان ەلى سۇرگىنگە ۇشىراپ، ءوزى قۋعىنعا ۇشىراپ، مۇڭىن شاققالى الدارىڭا كەلىپتى. (جۇرت ۇرەيلەنىپ اسامبايعا قارايدى.)
اسامباي (القىنىپ). كورگەن ازابىمنىڭ قايسى ءبىرىن ايتايىن. تەك مۇسىلمان بالاسىنىڭ باسىنا بەرە كورمەسىن دەپ تىلەڭدەر. (جۇرت جاعالارىن ۇستاسادى. اسامباي قىزىپ.) ۋا، جۇرت! يگى جاقسى بوپ باستارىڭدى قوسا قالعان ەكەنسىڭدەر، ەستەرىندە بولسىن: بەيعامدىق وزىمىزدە. بۇگىنگىنى ويلايمىز دەپ، ەرتەڭگىدەن ايرىلامىز. امانكەلدىنىڭ از عانا جىگىتىنەن قۇقاي كورىپ، ەلىمدى جاۋعا الدىردىم دەپ الدارىڭا جىلاپ كەلۋىم مەن سياقتى كىسىگە ار ەمەس پە ەدى. ارلانسام دا كەلدىم. «وگىزگە تۋعان كۇن بۇزاۋعا دا تۋادى» دەپ، بەيقام وتىرا بەرسەڭدەر مەنىڭ كەبىمدى سەندەر دە كيەسىڭدەر. ەن دالانى سىلكىندىرىپ امانكەلدى كەلە جاتىر. ەلدىگىن ىستەپ، ونىڭ بەتىن قايتارعان ەشكىمدى كورگەم جوق. بالاقتاعى بيت ورمەلەپ باسقا شىعىپ، قۇل قۇدايىن تانىماعاننىڭ كەبى بولدى. وتىراسىڭدار ما ۇيلىعىپ؟ شىقپايسىڭدار ما قارسى؟ الدە...
داۋىستار: جۇرتشىلىعىمىزدى ىستەيىك!
– باستاڭدار!
– كومەگىمىزدى ايامايىق!
اسامباي (داۋىستاپ). ۋا، ەر ازامات! ەندىگى جۇمىس نايزانىڭ ۇشىنا، بىلەكتىڭ كۇشىنە تىرەلدى؛ باردىڭ مالىنا، جوقتىڭ جانىنا تىرەلدى. بويكۇيەزدىككە سالىنساڭ، ولگەنىڭ، مالدى دا، جاندى دا سال ورتاعا! مەن ءوزىم – وسى جۇمىسقا دەپ ون مىڭ سوم سالامىن ورتالارىڭا.
داۋىستار: ۋا، بارەكەلدى!
– ءبارىمىز دە بەرەمىز!
– ايامايمىز!..
شوڭمۇرىن (داۋىستاپ). ۇسىنىسىم بار. (جۇرت تىنا قالادى.) حالىمىزدىڭ وتە اۋىرلىعىن ەسكە الىپ، مەن سىزدەرگە مىنانى ايتار ەم:
1. قازىردەن باستاپ ءوزىمىزدى «الاشوردا» بولدىق دەپ جاريالايىق.
2. «الاش» ۇكىمەتىن قورعاپ، بولشيەۆيكتەرمەن كۇرەسۋ ءۇشىن ۋەز قول استىنان ءۇش مىڭ نوكەر جينايىق. بۇل نوكەر ءۇش كۇننىڭ ىشىندە جيناپ بەرۋدى وسىندا وتىرعان قۇرمەتتى اقساقالدارعا، مىرزالارعا، بولىستارىمىزعا مىندەتتەيىك.
3. نوكەر شىعىنى ءۇشىن تۇندىك باسى ءجۇز وتىز سومنان اقشا جينايىق.
4. كىمدە-كىم جىگىت جيۋعا، ياكي اقشا جيۋعا قارسىلىق بىلدىرسە، ول كىسىنى بولشيەۆيك دەپ ءبىلىپ، تەز تۇردە تەكسەرۋدى «الاش» سوتىنا تاپسىرايىق.
داۋىستار: دۇرىس... دۇرىس...
– تەزىرەك بولسا ەكەن، تەزىرەك!
كىسى (قايداردىڭ جانىنداعى). ءمىرجاقىپ مىرزا، يگى جاقسى بوپ وزدەرىڭ كەسىپ-پىشىپ جاتىرسىزدار، قارا بۇقارا ءبىز قايدا قالامىز وسى؟
ءمىرجاقىپ. ءسىز كىمسىز؟
كىسى. اۋىل قازاعىمىن. مىنا سالىعىڭنىڭ سالماعىن دا، ە، جىگىتىڭنىڭ سالماعىن دا كوبىنە-كوپ كوتەرەتىن مىنا ءبىز بولامىز. ال ءبىز بولاتىن بولساق...
داۋىستار (شۋلاپ): اۋ، نەگە ءسوز بەرەسىڭدەر؟
– كەرەك ەمەس ءسوزى!
– كىم ءوزى تۇرعان؟
– بولشيەۆيك بولىپ جۇرمەسىن؟..
مىرزاعازى (داۋىستاپ) ۇسىنىسىم بار. (جۇرت باسىلادى.) ءبىز «الاشوردانى» ءوز بەتىمىزبەن قۇرا المايمىز. ءبىزدىڭ ارقا سۇيەپ وتىرعانىمىز – ادميرال كولچاك وتاعاسى. بىزگە كومەگىن ءىس جۇزىندە كورسەتۋ ءۇشىن مىنا انتونوۆ مىرزانى جىبەردى بىزگە. (جۇرت قول ۇرادى. انتونوۆ ورنىنان تۇرىپ باس ءيىپ، قايتا وتىرادى.) كولچاك وتاعاسىعا سەز اتىنان: بولشيەۆيكپەن اقتىق قانىمىز قالعانشا كۇرەسەتىندىگىمىزدى ايتىپ، قۇرال كۇشىن سۇرايىق؛ ءھام ول كىسىگە كوڭىلىمىزدىڭ الاڭسىز تازا ەكەندىگىن ءبىلدىرۋ ءۇشىن، وسى سەز اتىنان سو كىسىگە «قازاقتىڭ قۇرمەتتى اقساقالى» دەگەن اتاق بەرىپ، قاۋلىمىزدى جىبەرەيىك.
داۋىستار. ءجون-اق!..
– ال، قول ۇرىڭدار!
شوڭمۇرىن (قولىن كوتەرىپ). ءبىز «الاش» بولىپ ۇكىمەت تىزگىنىن قولىمىزعا الدىق. سوندىقتان ۇسىنار ەم: امانكەلدى يمان ۇلى «حالىق دۇشپانى» دەپ جاريالانىپ، «الاش» زاڭىنان تىسقارى ادام دەپ سانالسا ەكەن. ونىڭ ءۇشىن ۋەز قول استىنا حابار تاراتىپ، قاي جەردە كەزدەسسە دە ۇستالاتىن بولسا ەكەن!
داۋىستار: ۇستالسىن! ۇستالسىن!..
– وي، ءجون-اق-اۋ!..
ءابىش ساسقالاقتاپ كەلىپ مىرجاقىپپەن وڭاشا سويلەسەدى. جۇرت سولارعا قاراي قالادى. از تىنىس. ءمىرجاقىپ سۇرلانعان پىشىنمەن ۇستەل باسىنا كەلەدى. ءابىش، شوڭمۇرىندارمەن سىبىرلاسادى.
ءمىرجاقىپ (تۇرىپ). كەنجەلەپ قالا بەرەتىن ادەتىمىز عوي، بۇل جولى دا سولاي بوپپىز. ءبىراق «يگىلىكتىڭ ەرتە-كەشى جوق» دەگەن، سەرتىمىز سەرت: ءبىز «الاشتى» اتتىڭ جالىندا ءجۇرىپ تە قۇرامىز!.. ازىرگە سەزىمىزدى اسىعىس جاپقالى تۇرمىز، ۇيتكەنى... (از تۇرىپ.) امانكەلدى كەلىپ جەتتى دەگەن حابار بار.
جۇرت (شۋ ەتىپ). ويپىرماۋ!..
بىرەۋ.توقتاڭدار!.. (ءبارى تىڭداي قالىسادى.)
الىستا مىلتىق، پۋلەمەت داۋسى. اسكەر ءانى. جۇرت جاپا-تارماعاي قاشادى. ماگازين ەسىگى جابىلادى. ساحنادا قايدار، سەركە، ماناعى كىسى قالادى.
قايدار (از تۇرىپ). ءوي يتتەر-وي! مۇنداي دا ارسىز بولار ما. امانكەلدىنى ۇستايمىز دەپ اشقان اۋزىن جۇمىپ تا ۇلگىرگەن جوق، بورساڭداپ قاشىپ بارا جاتقاندارى اناۋ... (اسكەر دابىلى جاقىندايدى. ءان ايقىن ەستىلە باستايدى. سەركەگە.) ال، سەركە، سەن رەنجىمەشى: قاشىپ بارا جاتقان انالارعا قوسىلعىڭ كەلە مە؟ الدە كەلە جاتقان مىنالارعا قوسىلعىڭ كەلە مە؟.. قالعانىن ءوزىڭ ىستەشى.
سەركە. مەنىكى اشەيىن... اقىلداسۋ عوي. كوكەڭە ايتىپ قويىپ جۇرمە. (دابىل جاقىن. ءان ايقىن.)
قايدار(قادالا قاراپ). ەسىل ەرىم، كەلىپ جەتتى! جۇرىڭدەر الدىنان شىعايىق. (بۇلار جۇگىرىپ كەتەدى.)
از تىنىس. ءتارتىپتى اسكەر ءجۇرىسى. اتپەن ساحناعا امانكەلدى شىعادى. تۋ ۇستاعان سەيىت.
امانكەلدى. ءشولدى كەشىپ، قۇمدى باسىپ وتكەندەگى اڭساعانىم تورعاي ەدى... سەيىت! تورعاي مەنىكى بولدى، جەلبىرەت قىزىل تۋ تۋدى!
ماگازين ماڭدايىنداعى اق تۋدى جۇلىپ، سەيىت قىزىل تۋ قادايدى.
قايدار (امانكەلدىگە). كوكە! «الاش» ادامدارى جاڭا عانا ءسىزدى «حالىق دۇشپانى» دەپ اتاماق بوپ، ۇستاۋعا قاۋلى ىستەپ ەدى، ءسىز سولاردىڭ ءوزىن ۇستاۋعا قالايسىز!
امانكەلدى.سەيىت! بار،ءبىرىن قالدىرماي قۋىپ كەل توپىرلاتىپ! «حالىق دۇشپانى» كىم ەكەنىن كورسەتەيىن مەن ولارعا!
كارىم. كوكە! رۇقسات ەت، مەن اكەلەيىن ولاردى.
امانكەلدى (كارىمگە قاراپ از تۇرىپ). بارىپ كور...
كارىم كەتەدى.
شىمىلدىق.
ءتورتىنشى سۋرەت
ءبىرىنشى ساحنا سول كۇيىندە. بيۋرو ماجىلىسىندە اندرەيەۆ، مامبەت، بايان، كارىم، ابدول، تاعى ءبىر ورىس جۇمىسشىلارى. شىمىلدىق اشىلعاندا بايان تەمەكى تۋراپ وتىرادى. اڭدرەيەۆ سويلەپ وتىرادى.
اندرەيەۆ (از تۇرىپ). ءالىبي جولداستىڭ بۇل كەلىسىمگە كونۋىنە، مەن نە دەپ ماعىنا بەرەرىمدى بىلمەيمىن. ءالىبي جولداس مۇنى ىستەسە، ساياسي زور قاتە جاساعان بولار ەدى. «الاش» اسكەرىن قارۋ-جاراعىمەن تورعاي قالاسىنا كىرگىزۋ دەگەن ءسوز – ءوز قولىڭدى ءوزىڭ بايلاپ بەرۋ بولادى. (كارىمگە قاراي ءتۇسىپ.) كارىم جولداس كوكەڭە كومەكشى ەسەبىندە تورعايعا جىبەرىلگەندە – پارتيا اتىنان ءبىرسىپىرا مىندەتتەر جۇكتەلگەن ەكەن. بۇل مىندەتتەردىڭ قانشالىقتى ورىندالعانىن ءبىز كورە الماي وتىرمىز، بۇل ءبىرىنشى. ەكىنشى جاعىنان – كارىم جولداس ونداعى كوزى اشىق كوممۋنيسىمىزدىڭ ءبىرى. بۇل سياقتى قاتا جۇمىستى كورە تۇرىپ، قارسى شىقپاۋى، پىكىرىن ايتپاۋى – كوممۋنيستكە ىلايىق جۇمىس ەمەس.
كارىم (اندرەيەۆكە). مەن سىزگە ايتتىم عوي، كەلىسىم ماسەلەسىندە الەكەڭ مەنىڭ پىكىرىممەن ەسەپتەسپەدى، ءوز پراۆوسىن قولداندى دەپ.
اندرەيەۆ. «ەسەپتەسپەيدى» دەگەن ءسوز بولا ما ەكەن؟ پارتيا جولىنان كورە-بىلە اۋا جايىلعان ادامدى كۇشپەن توقتاتۋ كەرەك!
مامبەت. كارىم، سەن مىنانى ايتشى: وسى كەلىسىمنىڭ بولاتىندىعىن كوكەڭ سەزدى مە؟
كارىم. كوكەڭ سەزگەن جوق، ول كىسى بۇدان بۇرىن اتتانىپ كەتتى.
اندرەيەۆ (مامبەتكە). كوكەندى بۇگىن كەلەدى دەگەن جوق پا ەڭ سەن؟
مامبەت. قابارىنا قاراعاندا بۇگىن ەرتە كەلۋگە ءتيىس ەدى.
بايان (ترۋبكەسىنە تەمەكى تولتىرىپ جاتىپ). مەنىڭ دە وسى ماسەلەنىڭ شەشۋىن كوكەنە قاراتساق دەيمىن. قوجاناسىر ايتقان كەپ قوي...
مامبەت (كۇلىپ). قوجاناسىر تاپ وسى ماسەلە جونىندە ەش نارسە ايتپاعان بولار.
ابدول (تەرەزە جانىندا وتىرعان). كيلالاراقىرىسى.
ءبارى. كىم؟ كوكەڭ بە؟
تىستا اسكەردىڭ ءجۇرىسى. قوسىلىپ سالعان «كوكەڭ» ءانى.
اندرەيەۆ(تىڭداپ). اندەرى قالاي جاقسى!
مامبەت. اسكەرىمىز مۇنى كوكەڭ ءانى دەپ سالادى. (ورنىنان تۇرىپ.) مەن الدىنان شىعايىن.
مامبەت پەن كارىم كەتەدى، اندرەيەۆ تەرەزە جانىندا تۇرىپ، تىسقا قاراۋمەن بولادى.
اندرەيەۆ (كۇلىمسىرەپ). دا... كىم ەكەنىن ءتۇرى-اق ايتىپ تۇر. اسكەر قالاي ءتارتىپتى! مۇنداي كىسىمەن ىستەسۋگە بولادى.
تىستا دابىر داۋىس. امانكەلدىنى ەرتىپ مامبەت پەن كارىم كەلەدى. امانكەلدى اندرەيەۆتى كورگەندە قادالا قاراپ تۇرادى. اندرەيەۆ كۇلىمسىرەپ، جاقىنداي تۇسەدى.
مامبەت. كوكە، اندرەيەۆ جولداس وسى كىسى.
اندرەيەۆ (امانكەلدىنىڭ قولىن ۇستاپ). ءا... امانكەلدى باتىر! كوپپەن بىرگە مەن دە ءسىزدى «كوكە» دەيىن.
امانكەلدى (اندرەيەۆتى باستان-اياق قاراپ ەتىپ). توقتاشى ءوزىڭ، تىم جىلماڭداپ باراسىڭ. الدىمەن ماعان مىنانى ايتشى:و كىم بوپ كەلدىڭ وسىندا؟
اندرەيەۆ. پارتيا جۇمىسىنا كەلدىم.
امانكەلدى.ونىڭدى قويا تۇر،ورنىڭدى ايت: ۋەز باستىعىمىسىڭ؟ گۋبەرنە باستىعىمىسىڭ؟
مامبەت. كوكە، تۇسىنبەي تۇرسىڭ.
امانكەلدى (كەيىپ). مامبەتجان-اي! ەن دالانى ساربازعا قاپتاتىپ، نيكولايعا قارسى شاپقانىمدا دا، ەشكىم تۇسىنبەيسىڭ – دەپ ايتقان جوق ەدى. ادال دوس سىرىن العانعا سالادى دەپ، الداعى كۇندە شىن دوستاساتىن بولساق، كوڭىل كىرىن وسى باستان اشىپ ايتۋىمىز كەرەك! شىراعىم اندرەي! ماعان باسشىلىق قىلام دەۋگە – قازاق دالاسىن مەنەن ارتىق بىلمەيسىڭ. وقىعاندار مەن جايساڭ قاسقالار «الاش دەپ ۇران سالعاندا، مەن «كەدەي» دەپ سالدىم ۇراندى. كىمنىڭ كىم ەكەنى ءبىلىندى: قالىڭ بۇقارا ماعان ەرىپ، ۇكىمەتتى قولىما ۇستادىم! مەن ايتپايتىنمىن، ايتسام، قايتپايتىنمىن! لەنينگە سەرتىمدى بەرگەم: تورعاي دالاسىن قولىما ۇستاپ شىعامىن دەپ، سول سەرتىم سەرت!
اندرەيەۆ (كۇلىمدەپ). ەندەشە، كوكە، مەن سىزگە وسى جۇمىستا كومەك بەرە كەلدىم.
امانكەلدى (از تۇرىپ). وندا... مەنىڭ ۇكىمەتىمە باعىناتىن بولاسىڭ عوي؟
اندرەيەۆ. سىزدىكى قانداي ۇكىمەت ەدى؟
امانكەلدى. مەنىكى – لەنين ۇكىمەتى. مەن سولاردىڭ جولداسىمىن.
اندرەيەۆ. باعىندىم، كوكە، باعىندىم!
مامبەت. كوكە-اۋ، مىنا كارىمنىڭ كەلگەن جۇمىسىن سۇرامادىڭىز-اۋ.
امانكەلدى. بۇل نەگە كەلىپتى؟
مامبەت. «الاشوردامەن» كەلىسىم جاساپ، قارۋ-جاراعىمەن ولاردى تورعايعا كىرگىزەتىن بوپ كەلىپتى.
امانكەلدى. ەي، ارامى، نە ءبۇلدىرىپ ءجۇرسىڭ سەن؟
كارىم. سابىر ەتىڭىز، كوكە، سەبەبىن ايتايىن.
امانكەلدى. تىڭدامايمىن! شىنىڭدى ايت، ايتپەسە وسى وتىرعان جەرىندە تۇرارمىن!
كارىم. بۇل كەلىسىمدى «الاشپەن» ىستەۋشى الەكەڭ. الەكەڭنىڭ بۇل كەلىسىمگە كونۋىنە ەكى ءتۇرلى سەبەپ بولدى عوي دەيمىن. ءبىرىنشى – سوۆەت ۇكىمەتى قازاققا اۆتونوميا بەرسە، «الاش» ادامدارى سوۆەتتى تانىپ، باس يەتىندىكتەرىن ءبىلدىردى.
امانكەلدى. ءاي، نە شاتاسىپ وتىرسىڭ؟ سوۆەت ۇكىمەتىنە باس يگىزبەي قويام با ەكەن مەن ولاردى. تانىماسا دا تانىتام! كۇشپەن تانىتام! الدىما سالىپ بورساڭداتىپ قۋىپ جۇرگەنىم سول «الاش» ەمەي، كىم دەپ ەڭ؟ «الاشتىڭ» شاڭىراعىن ورتاسىنا تۇسىرمەي، ۇزەڭگىدەن اياقتى سۋىرمايمىن دەگەم، سول سەرتىم سەرت!
اندرەيەۆ. دۇرىس... كوكەڭنىڭ مىنا سوزىنە قاراعاندا، كەلىسىم جۇمىسىنا جان-تانىمەن قارسى ەكەندىگى كورىنىپ تۇر. كوكەڭ ريزا بولماعان جۇمىستى، ارينە، ءبىز دە ىستەي المايمىز. ولاي بولسا، كەلىسىم بەكىتىلمەيدى؛ «الاش» ادامدارى تورعايعا كىرگىزىلمەيدى. ءسىزدىڭ ايتايىن دەگەنىڭىز وسى عوي، كوكە، ءا؟
امانكەلدى. وسى! اعايىن كەلىسىمىن ىستەپ، «الاشپەن» قۇشاقتاسىپ وتىراتىن كىسىڭ مەن ەمەس. ولسەم، كورىم باسقا بولسىن دەيتىن اداممىن. قارا تالاقتى الدە بولسا الدىما سالىپ بورساڭداتىڭقىراماي، مەنىڭ كەگىم بىتپەيدى.
اندرەيەۆ. مەنىڭشە، وسى كەلىسىم ءسوزىنىڭ استارىندا ءبىر ۇلكەن سىر جاتقان سەكىلدەنەدى دە تۇرادى. ساياسي جاۋ سالعىلاسپاي، ءوز ەركىمەن تىزە بۇگىپ الدىڭا كەلەدى دەگەنگە بالا دا نانبايدى. ءبىز مۇندا: «كەلىسىمدى بەكىتپەيمىز، «الاش» اسكەرىن تورعايعا كىرگىزبەيمىز» دەگەن بوپ وتىرمىز. ناق قازىرگى ساعاتتا سول «الاشتىڭ» تورعايعا كىرىپ وتىرماعاندىعىنا كىم كەپىل بولادى؟
امانكەلدى. قوي-اۋ... (شوشىنىپ.) شىراعىم اندرەي، جامان ءسوزدى ايتا كورمەشى!
اندرەيەۆ. جامان ايتپاي، جاقسى جوق، ءقاۋىپتىڭ الدىن الا ويلانۋىمىز كەرەك. ۇلت ۇرانىن بەتىنە ۇستاپ، «الاش» ۇكىمەتىن قۇرىپ، اسكەرىنە ارقا سۇيەگەن بولسا، بۇل ءوز ىشىمىزدەن شىققان ەڭ ءقاۋىپتى جاۋ! مۇنىڭ اسا ءقاۋىپتى ەكەندىگى مىنا كەلىسىم سوزىنەن دە كورىنىپ تۇر. مۇنداي كەلىسىم – كەيبىر ارام ويلاردىڭ بۇقپانتاي ساياساتىنان شىعادى: ىشىنە كىرىپ، قۇرت بوپ جايلايىن دەگەندىك، ءبىر جاعىن الداۋسىراتا تۇرىپ، ەكىنشى جاعىن تاپ بەرەيىن دەگەندىك. تاپ وسى وتىرعاننىڭ وزىندە ماڭىمىزدى تورىپ العان بولۋى دا مۇمكىن. (جۇرت ەلەڭدەسەدى.). مەنىڭ دە، بۇگىننەن باستاپ بار كۇشتى «الاش» ىلاڭىن باسۋعا جۇمساۋىمىز كەرەك! اسىرەسە تورعاي ۇستىنە تۇنەرگەن بۇلت تىم قويۋ. كوكەڭ قارسى بولماسا، كوكەڭە كومەكشى عىپ تاعى ءبىر ادام جىبەرسەك دەيمىن.
امانكەلدى.تەرىس ەمەس.
اندرەيەۆ. ەندەشە، كوكەڭمەن بىرگە مامبەت بارىپ قايتسىن. ۋكوم جۇمىسىن ۋاقىتشا بايانعا تاپسىرايىق.
بايان. اندرەيەۆ جولداس، مەن ۋكومدا وتىرسام، كۇنىنە ون دوكلاد ىستەيتىن كىم بولادى؟
اندرەيەۆ (كۇلىپ). ەكەۋى دە ءوزىڭ بولاسىڭ. مەن بۇگىن باس شتابقا جونەلەم، ەرتەڭ كەلەم. كوكە، كىشكەنە سويلەسىپ الامىز با؟ بىزگە تاپسىراتىن جۇمىسىڭىز بولسا، ايتىپ كەتەر ەدىڭىز. (امانكەلدىنى قولتىقتاپ.) الگىدە كەلىپ تۇسكەندەگى جىگىتتەرىڭىزدىڭ سالعان ءانى ماعان مىقتى ۇنادى.
امانكەلدى. مەنىڭ جىگىتتەرىم ءان سالىپ ءجۇرىپ سوعىسادى.
اندرەيەۆ. «ينتەرناسيونالدى» بىلە مە؟
امانكەلدى. ونىڭ نە نارسە؟
اندرەيەۆ. ءوزىم ۇيرەتەم، كوكە. ءوزىڭىز دە ۇيرەنىڭىز.
امانكەلدى ... (اندرەيەۆپەن كەتە بەرىپ بۇرىلادى.) كارىمجان، اشۋ ۇستىندە ازىراق ۇرسىپ الدىم بىلەم.
كارىم. ءسىزدىڭ ۇرىسقانىڭىزدى كوتەرە بەرەم عوي. ءوزىم دە ويلاپ ەم: كوكەم ەستىسە، شاڭىمدى اسپاننان كەلتىرەدى عوي دەپ.
امانكەلدى. ەندەشە... سەن تۇرما، جونەل. سوناۋ قارا تالاقتاعى ءبىر سۇمدىق ىستەپ، تورعايعا باسىن سۇعىپ جۇرمەسىن. ول كىرسە، بۇلدىرەدى. قولمەن قالاعانداي عىپ جۇمىستى جاڭا عانا باستاپ كەلە جاتقانىمىزدا... (اندرەيەۆكە.) شىراعىم اندرەي، قازاق اۋلىندا جاڭا جۇمىس باستاۋدان اۋىر نە بار ەكەن جالعاندا! ايتەۋىر بولدىردىق قوي. (كارىمگە.) ءقازىر جونەل. مەن جولدا ءبىر ەلدەرگە سوعا جۇرەم.
كارىم، اندرەيەۆ، ابدول، امانكەلدىلەر كەتەدى. ۇيدە بايان مەن مامبەت. بايان تەمەكى جونۋمەن وتىرادى.
مامبەت. ءوي، تاستاشى تەمەكىڭدى!
بايان.ءقازىر، ءقازىر...
مامبەت. كەڭسەگە بىرەۋ سويلەسەم دەپ كەلسە، سەن تەمەكى تۋراۋمەن وتىراسىڭ.
بايان. قوجاناسىر ايتقان كوپ قوي: «اۋزىن كوپتە بولسىن، قولىڭ شەتتە بولسىن» دەپ.
مامبەت. سەن وسى الدىمەن قوجاناسىرىڭدى قۇرتشى! ۋكومدا وتىرىپ ەرتەگى ايتۋىڭ كەلىسپەس.
بايان. مىڭ جىلدان بەرى كەلە جاتقان قوجاناسىر، قۇري قويا ما. (ساعاتىنا قاراپ.) ون ءمينۋتى كەم التى. مەنىڭ دوكلادام بار ەدى، ايتاتىنىڭ بولسا تەز ايت.
مامبەت. جۇمىستىڭ ءبارى وزىنە بەلگىلى عوي، ىستەي تۇراسىن دا.
بايان. دۇرىس. ءوزىڭ كەلگەنشە، قاماردى پارتياعا كىرگىزىپ قويايىن با؟
مامبەت. بايان! بالا بولىپ كەتەمىسىڭ؟
بايان (كۇلىمدەپ). قويدىم... ەسىندە بار ما، مامبەت، دۆۋح كلاسنيدا وقىپ جۇرگەنىمىزدە پروكوفيي ۆاسيليەۆيچ دەيتىن ۋچيتەل بولدى عوي.
مامبەت. قوي، جونەل، جينالىسىڭا كەشىگەرسىڭ.
بايان. دۇرىس. كەتتىم. (پورتفەلىن الىپ كەتەدى. ەسىككە بارىپ توقتايدى. ورالىپ مامبەتكە كەلەدى.)
مامبەت. بىردەمە ايتايىن دەدىڭ بە؟
بايان. قوجاناسىر ايتقان كوپ قوي: «قورىقپاي، قۋانبايسىڭ» دەپ.
مامبەت (كۇلىمدەپ). قوجاناسىر ولاي دەپ ايتقان ەمەس ومىرگە.
بايان. ول ايتپاسا، مەن ايتتىم، ءبارى ءبىر ەمەس پە. سەن ءقازىر جۇرەمىسىڭ؟
مامبەت. جۇرەم.
بايان. جۇرسەڭ... اندرەيەۆ جولداستىڭ الگى ءبىر ءسوزى ماعان كوپ وي ءتۇسىردى. ءبىز وسى بەيعامدىق ىستەپ، جاۋدىڭ سىرتتىعىن كوتەرىڭكىرەپ جىبەردىك پە دەيمىن. تورعاي ولكەسىن ىلاڭنان تازارتپاي، قايتپا! مۇنداعى جۇمىستى اقساتا قويماسپىن. ساتان ەركەلەيتىندىگىم بولماسا، وڭاشادا ءوزىم كادىمگىدەي سەرەزنىي اداممىن.
مامبەت. سەنگىشتىگىڭ كوبىرەك.
بايان. و دا ساعان ارقا سۇيەگەندىكتىڭ سالدارى. سەن كەلگەنشە بارىنەن دە ارىلا تۇرىپ، كوجەكەندى دە قىسقارتىپ، ءوزىڭنىڭ توچنىي كوپياڭ بولا تۇرايىن. ايتپاقشى، وسى كارىم نە ىستەپ ءجۇر ءوزى؟
مامبەت. انىعىن اشارمىز، نە ىستەگەنىن سوندا بىلمەسەك.
بايان. ارام ويى بولسا، مەنىڭ قولىما ءبىر بەر ءوزىڭ.
مامبەت. تاعى مىلجىڭداپ كەتتىڭ، جيىلىسىڭنان قالاسىڭ عوي.
بايان. سەن كەلگەنشە ساعىنىپ قالام عوي دەپ... ۇزاق جولعا باراسىڭ. قاۋىپ-قاتەردىڭ ورتاسى. (قامىققان ءتۇر.)
مامبەت. قوي، بالالىعىڭ ۇستادى ما! ءبىز بولشيەۆيكپىز. قيىندىقتىڭ قاندايىنا دا جەكە شاباتىن ادامدارمىز..ءبىز بىر-بىرىمىزگە سەنىمىمىزدى ۇلى مايدانداعى كۇرەس ارقىلى كورسەتۋىمىز كەرەك! قانە، قوش بول!
ەكەۋى قوشتاسىپ، بايان كەتەدى.
مامبەت. ءاي، تۇرا تۇرشى، بىرگە شىعايىق.
بايانمەن بىرگە مامبەت كەتەدى، تىستان ءاسيا كىرەدى. وعان ىلەسىپ سەيىت كىرەدى.
سەيىت. ءاسيا دەيمىن!
ءاسيا. تىڭداي قالدىق.
سەيىت. ايتسايشى ىنتىقتىرماي.
ءاسيا. نەنى ايت دەيدى وسى؟
سەيىت. جاڭاعىنىڭ جاۋابىن.
ءاسيا. مازاعىڭنان اۋلاق!
(سەيىت مىلتىعىن وقتاۋعا كىرىسەدى، ءاسيا قاراپ تۇرادى.)
سەيىت. مىلتىقتىڭ اتۋىن ۇيرەنىپ ال، كەرەك بولار ءبىر جەردە.
ءاسيا.سۇيتەيىنشى...ۇيرەتشى. (سەيىتتىڭ جانىنا وتىرادى. سەيىت ۇيرەتەدى.)
ءاسيا. سەنەن سۇرارمىن دەپ ەم-اۋ: مۇقان قايدا؟
سەيىت(كۇرسىنىپ). وزىمدە بىلمەيمىن.
ءاسيا. نەگە بىلمەيسىڭ؟
سەيىت ۇندەمەي، مىلتىقپەن اينالىسادى. ءاسيا قاراۋمەن وتىرادى. مىلتىعىن جاساپ، وقتالىپ كورەدى.
سەيىت. ءاسيا دەيمىن!
ءاسيا.تىڭداعان سەكىلدىمىز. (ءاسيا تۇرىپ، بۇرىشتاعى ۇستەلگە وتىرادى.)
سەيىت. باي-باي، مەنىڭ سورىما شەشەن بوپ كەتتىڭ-اۋ.
ءاسيا. مىلقاۋ بولعاندى ءسۇيۋشى مە ەڭ؟
سەيىت(جاقىن بارىپ وتىرىپ). قوي، سوزگە جۇباۋراتپا.
ءاسيا. نەمەنە تاعى تارپا باس سالۋعا ىڭعايلانىپ جاتىرسىڭ با؟
سەيىت. ءازىل وزىنە باسقا، ءاسيا، جۇرت ءبىزدى الدەقاشان قوسىپ قويىپتى. جول بويى كوكەم دە قالجىڭداپ كەلدى: «سەيىتجان، قىزىم كۇتىپ وتىر-اۋ كەڭسەدە»، – دەپ.
ءاسيا. قويشى؟ شىن ايتا ما ءسۇي دەپ؟ بەتىم-اي.
سەيىت. ە، نەسى ۇيات ونىڭ؟ كوكەم باتاسىن بەرگەن سوڭ... (ءاسياعا جاقىنداي تۇسەدى. ءاسيا كۇلىمسىرەيدى. سەيىت كۇرسىنىپ.) مەندە ارامدىق بار دەمە. ماعان ومىرلىك جولداس كەرەك. سول جولداس سەنسىڭ! ءاسيا. كىم ءبىلسىن: مەن بە، باسقا ما...
سەيىت. جوق سەنسىڭ! (ءاسيانى قۇشاقتاماقشى بولادى.)
ءاسيا (بۇلقىنىپ). قويا تۇر دەيمىن!
سەيىت. جوق، قويمايمىن!
ەرىكسىز قۇشاقتاي بەرەمىن دەگەندە، كورشى بولمەدەن قامار شىعادى.
سەيىت(ۇيالعان تۇرمەن). ە، قامار قارىنداس، جول بولسىن.
قامار (كۇلىپ). «جول بولسىن» دەپ جول جۇرەتىن ادامعا ايتادى، مەن ەشقايدا دا بارمايمىن.
سەيىت. سەن جۇرمەسەڭ، مەن جۇرگەلى جاتىرمىن، ءبارى ءبىر ەمەس پە. مامبەت تە جۇرەدى.
قامار (ەلەڭ ەتىپ). مامبەت نەگە جۇرەدى؟
سەيىت. بىزبەن بىرگە تورعايعا بارىپ قايتادى. (قامار ويلانعان تۇرمەن تەرەزەگە بارادى.)
سەيىت (ءاسياعا سىبىرلاپ). نەگە وزگەرىپ كەتتى ءتۇسى؟
ءاسيا. ءسۇيىپ ءجۇر-اۋ دەيمىن مامبەتتى.
سەيىت ءاسيانىڭ قولىن قاتتى قىسىپ، شىعادى. ءاسيا از تۇرىپ، كۇرسىنەدى. قامار بۇرىلادى.
قاماp. سەيىت كەتىپ قالعان با؟ قىزىق جىگىت ءوزى.
ءاسيا. وڭباعان جىگىت.
قامار (كۇلىپ). سۇيگەنىن شۇناعىم دەگەن-اۋ...
قامار ءوز بولمەسىنە بەتتەيدى.
ءاسيا. قامار دەيمىن، ءبىر نارسە سۇرايىن با؟
قامار (بۇرىلىپ). سۇرا.
ءاسيا (از بوگەلىپ). وسى سەن، ءوزىڭدى بىزدەن بولەك ساناعان سياقتاناسىڭ با-اۋ... بىزبەن ەتەنە بوپ ارالاسىپ كەتپەيسىڭ بە-اۋ... ايتەۋىر، بىلمەيمىن... كەلىستىرىپ تە ايتا الماي تۇرمىن با...
قامار (از تۇرىپ). ونىڭ راس.
ءاسيا. نەگە ولاي، قامار، ءا؟
قامار. ءوزىم دە بىلمەيمىن. سوڭعى ازىردە الدەنەگە كوپ ويلاناتىن بولىپ ءجۇرمىن. سول ما ەدى سۇرايىن دەگەنىڭ؟
ءاسيا. يا. (قامار ۇندەمەي ءوز بولمەسىنە كەتەدى. ءاسيا از تۇرىپ.) قانشا ايتقانمەن وقىعان ادام-اۋ، ءىرى ۇستايدى ءوزىن. ايتپاعانمەن ويىنىڭ نە ەكەنىن بىلمەي تۇرمىن با. مەنەن سۇراسا توي، بۇرقىلداتىپ ءبارىن ايتىپ بەرگەن بولار ەم.
ءاسيا جازۋعا وتىرادى، تىستان مامبەت كىرىپ، قاعازدارىن ىڭعايلايدى. ءبىراز تىنىس.
ءاسيا. مامبەت اعا، «ويىنا كەلگەندى جاسىرماي ايتىپ شىعاتىن بول» دەپ ەدىڭ-اۋ.
مامبەت(اڭىرىپ). يا.
ءاسيا. مەن ەشنارسەنى دە بىلمەيمىن عوي. ايتكەنمەن ويلايمىن دا جۇرەم. قامار ءسىزدى ىلعي سۇرايدى. سىزگە ايتاتىن ءسوزى بار ادام سەكىلدەنىپ نەشە رەت كەلدى دە... ءسىز ىلعي سويلەسپەيسىز...
مامبەت. ءا... سولاي ما؟ ۋاقىت جوق قوي، ءوزىڭ كورىپ ءجۇرسىڭ.
ءاسيا. بوس ۋاقىتىڭىز بولسا، سويلەسەر مە ەدىڭىز؟
مامبەت. بوس ۋاقىت بولسا سويلەسەم عوي.
ءاسيا. ەندەشە مەن جىبەرە قويايىن.
ءاسيا دەرەۋ قامار بولمەسىنە بەتتەيدى.
مامبەت(اپالاقتاپ). ءاسيا!.. ءاي، ءاسيا. (ءاسيا ەستىمەگەن بوپ بولمەگە كىرىپ كەتەدى. مامبەت نە قىلارىن بىلمەگەن تۇرمەن اڭىرىپ وتىرادى.) مۇنىسى نەسى. (از وتىرىپ، كۇلىمدەيدى.) اۋىلدان كەلگەندە كىسى بەتىنە قاراي المايتىن قىز ەدى، كوردىڭ بە مۇنىڭ ىسىلىپ... (قامار كەلەدى.)
قامار. ءسىز شاقىرتتىڭىز با؟
مامبەت. ءا... يا، وتىرىڭىز؟
قامار وتىرادى. مامبەت جۇمىسىنا اينالىسا بەرەدى.
قامار(مامبەتكە). ءبىر نارسە ايتپاقشى ما ەدىڭىز؟
مامبەت. يا، سولاي ەدى. (از ويلانىپ.) مەن ءجۇرىپ بارام. ۋاقىتىڭىز بولسا، مۇنداعى جولداستارعا جاردەمدەسىپ تۇرساڭىز.
قامار. ماقۇل... (ءبىرسىپىرا ءۇنسىز وتىرادى.) سول ما ەدى ايتايىن دەگەنىڭىز؟
مامبەت(اپالاقتاعان تۇرمەن). يا. ايتايىن دەگەنىم... (كوپكە.) اپىرماۋ، مىنا ءاسيانىڭ بۇلدىرگەنىن قاراشى. نە دەيمىن بۇعان؟
قامار (كوپكە). بىردەمە ايتقىسى كەپ وتىر-اۋ. ۇيالشاقتىعى ما ەكەن؟ ايتقىزباي قويمايمىن بۇعان. (مامبەتكە.) باسقا جۇمىسىڭىز بولماسا كەتەيىن.
مامبەت. يا... باسقا جۇمىس بولعاندا... ءىس بىلەتىن ادامدارىمىز از. قول ۇشىن بەرىپ تۇرساڭىز.
قامار (كۇلىپ). ول تۋرالى جاڭا عانا ايتىپ ەدىڭىز عوي. بۇرىن دا الدەنەشە رەت ايتىپ ەدىڭىز.
مامبەت. باسە، سۇيتكەن ەكەم-اۋ.
قامار. باسقا ءبىر ايتاتىنىڭىز بولىپ، ەسىڭىزگە تۇسپەي تۇرماسىن.
مامبەت. سولاي ما ەكەن؟ نە ايتپاقشى ەم؟
قامار. وندا... اسىقپاي ويلانىڭىز، تورعايدان كەلگەنشە ەسىڭىزگە تۇسەر.
مامبەت. سۇيتەر مە ەكەن؟
قامار ورنىنان تۇرعاندا مامبەت تە تۇرادى. قاماردىڭ كۇلىمسىرەگەنىن كورىپ، مامبەت تە كۇلىمسىرەيدى. ەكەۋى قوشتاسۋ رەتىندە قول ۇستاسادى. مامبەت ويعا باتقان ادام سەكىلدەنىپ، قاماردىڭ قولىن جىبەرمەيدى. كورشى بولمەدەن ءاسيا باسىن شىعارىپ، ەسىكتى قايتا جابادى.
قاماp. جىبەرمەيسىز بە قولىمدى؟ الدە ۇمىتقانىڭىز ەسىڭىزگە ءتۇسىپ تۇر ما؟
مامبەت(كۇرسىنىپ). ءسۇيتتى بىلەم...
قامارعا قادالا قارايدى. قامار تومەن قارايدى. ءۇنسىز ءبىرسىپىرا تۇرادى. كەنەت ەسىك اشىلىپ، امانكەلدى كىرەدى. بۇلار سەزبەيدى، امانكەلدى از تۇرىپ، قاقىرىنادى. بۇلار كەنەت ايرىلىپ، قامار دەرەۋ ءوز بولمەسىنە كەتەدى.
امانكەلدى (قامار ءوز بولمەسىنە كىرىپ كەتكەنشە قاراۋمەن تۇرىپ، كوپكە بۇرىلىپ). وكشەسىنىڭ ءبىز دەيىن...ۋا، شىركىن يت جاستىق! ۋاقىت تالعامايتىن جۇمىس-اۋ ءبىر... (كۇرسىنىپ.) مامبەتجان، جونەيىك. قوشتاساتىن ادامدارىڭ بولسا قوشتاسىپ شىعا قوي.
قاماردىڭ ەسىگىنە قاراي ءتۇسىپ، امانكەلدى شىعادى. ىزىنشە ءۇنسىز تۇردە مامبەتتە شىعادى. ءاسيا قاماردىڭ بولمەسىنەن شىعىپ، سىرتقى ەسىككە قاراي اسىعىس جۇرە بەرگەندە، الدىنان سەيىت كەزدەسىپ، جولىن كەس-كەستەيدى.
سەيىت. شىنىڭدى ايت، مەنىمەن قوشتاسىپ قالۋعا اسىقتىڭ عوي؟
ءاسيا. سەنى قايتەيىن، كوكەمە قوشتاسام.
سەيىت (كەنەت وزگەرگەندەي). قاتالاسقان ەكەم عوي. بارا عوي...
جولدى بوساتادى. ءاسيا ەسىككە بارا ءتۇسىپ، تۇرىپ قالادى. از تىنىس.
سەيىت. الدە شىنىڭا كەلەمىسىڭ؟ (از تۇرىپ .) قۇشاقتاي الىپ، سۇيەيىن دەسەم، تاعى ۇرسىپ جۇرەرسىڭ.
ءاسيا (وكپەلەگەن تۇرمەن). وتكەندى ۇمىتپايدى-اق ەكەنسىڭ.
سەيىت. ال، ۇمىتتىم ەندەشە.
قۇشاقتاعان كۇيى ۇيىنەن شىعادى. ساحنا ءبىرسىپىرا بوس. دالادا اسكەردىڭ اتتانعان داۋسى. «امانكەددى» ءانى. داۋىس ۇزايدى. ساۋلە كومەسكىگە اينالادى. كوشەدەن گارمون تارتىلىپ، «عاليا بانۋ» انىنە سالعان جاستار. ءاسيا ىشىمە جاعىپ اكەپ ۇستەل ۇستىنە قويادى. تەرەزەگە بارىپ، كۇرسىنىپ تۇرادى. ءان الىستان ءۇزىلىپ ەستىلەدى. كەنەت تەلەفون شىرىلدايدى.
ءاسيا (تەلەفوندا). ءا؟.. مەن بە؟.. مەن ءاسيامىن. قانداي ءاسيا، كادىمگى ءاسيا دە... ءا؟ ءوزىڭ كىمسىڭ؟ ءوزىڭ؟ «الاش» كوميسسارى بولساڭ قايتەيىن. ءا؟ قايدا بولسىن؟ بارىدە وسىندا. ءا؟ ءوزىڭدى قۇداي اتسىن. (تەلەفوندى قويىپ.) الداعانعا ايتا قوياتىن ادامدى تاپقان ەكەن! (تەرەزەگە بارىپ، قادالا قارايدى.) جانىم-اۋ، مىناۋ تايباي عوي! «الاشپەن» بىرگە كەتكەن جوق پا ەدى بۇل؟ مۇندا قاشان كەلدى ەكەن؟ تايباي! تايباي دەيمىن! (تەرەزەنىڭ تۇسىنا تايباي كەلەدى.) مۇندا نەعىپ ءجۇرسىڭ؟
تايباي. اۋ...مەن بە، جاقاڭنان تىعىز قاعاز اكەلدىم، وسىندا جاتقان ءبىر كىسىمىز بار عوي.
ءاسيا. ول نە ىستەيدى مۇندا؟
تايباي.ۋ ا... ول ما؟ بولشيەۆيكتەرمەن كۇرەسەدى.
ءاسيا (كوپكە). نە مۇڭكىتىپ تۇر وسى؟ انىعىن بىلەيىنشى. (تايبايعا.) ءاي، ءقازىر شىعام، كۇتە تۇر.
ءاسيا دەرەۋ شىعادى. ساحنا ءبىرسىپىرا بوس. دالادا گارمون.ولەڭ.جان-جاعىنا قارانا ءتۇسىپ كارىم كىرەدى. ۇستەلدى اقتارۋعا كىرىسەدى.
كارىم. مورلەرى تاپتىرا قويسا جارار ەدى. (ءموردى تاۋىپ.) ءا، مۇندا ەكەن... (ءموردى باسۋعا ىقعايلانىپ، قولىنداعى قاعازعا قاراپ تۇرادى، وقيدى.)
«تورعاي، جانگەلدىگە.»
كوشىرمەسى «الاشوردا» – دۋلات ۇلىنا. «الاشوردامەن» ىستەسكەن كەلىسىمدەگى شارتتارىڭىزدى تۇگەلىمەن بەكىتتىك. «الاشوردا» اسكەرىن قارۋ-جاراعىمەن تورعايعا كىرگىزە بەر. ءوزىڭ تەز كەلىپ كەت.
اندرەيەۆ،
مامبەت.»
كارىم (كۇلىمدەپ). كەلىسىم بەكىتىلدى. بەكىتىلمەسە، ءمور باسىلا ما بۇعان؟
ءموردى قۇشىرلانا باسا بەرگەندە، كورشى بولمەدەن قامار شىعا كەلەدى، كارىم قاعازىن -قالتاسىنا تىعادى.
قامار(اڭ-تاڭ بوپ). نە ىستەپ تۇرسىز؟
كارىم. ىم... ستراننىي ۆوپروس. مەنىڭ نە ىستەگەنىمدە ءسىزدىڭ قانشالىقتى جۇمىسىڭىز بار؟ الدىمەن وسىعان جاۋاپ بەرىڭىزشى.
قامار. يەسىز كەڭسەگە كىرىپ، ءمور باسقانىڭىز ماعان دا ستراننىي كورىنىپ تۇر. اق قاعازعا ءمور باسۋ ۇرىنىڭ كاسىبى دەيتىن ەدى.
كارىم. تىم تاۋسىلىپ ايتتىڭىز، قارىنداس... «ءازىل سوزگە شىن جاۋاپ بەر» دەگەن ەدى، ەسىڭىزدە بولسىن: مەن بولشيەۆيك پارتياسىنىڭ جاۋاپتى مۇشەسىمىن. بۇل كەڭسە ماعان دا ورتاق كەڭسە. سوندىقتان، مىنا ءموردى تولىق پايدالانا الام. ال باسقا بىرەۋلەردەن قوريمىن دەسەڭىز، ونىڭىزعا قاتتى قۋانام. تۇسىنىكتى مە، قارىنداس. (كامارۋن دەمەيدى، كارى ءماز تۇرىپ، كۇلىمسىرەپ.) ال كەڭسەگە ەندى يەلىك قىلا بەرۋىڭىزگە بولادى. الدە سىزگە تاپسىرىپ كەتىپ پە ەدى؟
قاماp. تاپسىرماعان ەكەن دەپ كىم كورىنگەنگە كەڭسەنىڭ ءمورىن باستىرۋعا بولا ما؟
كارىم. مەن «كىم كورىنگەن» بولام با؟ عاپۋ ەتىڭىز، قارىنداس! تاپ وسى ءسوزدى مەنىڭ ايتۋىم كەرەك ەدى سىزگە. ءبىراق ءسىزدى... (كۇلىمسىرەپ كىشكەنە تۇرىپ.) جاقسى ءبىر نارسە ايتايىن دەپ ەم، اۋەلى كىم ەكەنىڭىزدى انىقتاڭقىراپ...
كارىم كەتەدى. قامار اڭ-تاڭ بوپ از تۇرىپ.
قامار. قىزىق ەكەن وزدەرى. ءمورىن بوس تاستاعانى نەسى؟ (ءموردىڭ جازۋىن وقيدى.) «ۋەزدنىي كوميتەت پارتيي بولشيەۆيكوۆ». (كۇرسىنىپ ءموردى تارتپاعا سالادى. ۇستەلگە وتىرادى.) شىن-اۋ: وسىلاردىڭ ءمورىن قوريتىن كىم ەدىم مەن؟ قۇيىسقانعا قىستىرىلعان... (ويلانىپ.) مەن دەيدى قازاق: «ءارى-سارى»دەيتىن بە ەدى؟ «شورە-شورە» دەيتىن بە ەدى؟ (Aز ويلانىپ، كەيىگەن تۇرمەن.) وتە كەلىستى ءرول الىپ ءجۇرمىن-اۋ وزىمە.
ءبىرسىپىرا ويلانىپ وتىرادى. اسىعىس ءاسيا كەلەدى، ءتۇسى ۇرەي.
ءاسيا. سۇمدىق!.. سۇمدىق!..
قامار. نە بولدى؟
ءاسيا (اپتىعىپ). تايباي ايتادى: تورعايدان وسىندا قاعاز اكەلدىم دەيدى، سوسىن دەيدى: مامبەتتەر تورعايعا بارسا، ولاردى ۇستايدى دا دەيدى، جابادى دەيدى، سوسىن دەيدى وسى قاتانى الۋعا دەيدى، كوپ اسكەر كەلەدى دەيدى.
قامار. قوي، بەكەر بولار، اياق استىنان شىعا كەلگەن نە قىلعان جاۋ؟
ءاسيا. شىن دەيدى، قامار-اۋ... ماعان ايتادى: قالادا ءقازىر سوعىس بولادى: ەرەمىن دەسەڭ تورعايعا الىپ كەتەيىن، –دەيدى. سوسىن بار عوي، وسىندا كەلە جاتقانىمدا زارەم كەتتى، ىلعي قۇرال اسىنعان ون شاقتى سالت اتتى ساۋ ەتىپ بىلاي قاراي وتە شىقتى.
قامار (شوشىنىپ). نە دەيدى وسى؟ شەتتەن كەلگەن جاۋ بولسا، مۇنداعىلار نەعىپ سەزبەيدى؟ بايان قايدا ءجۇر بۇل؟ (تەلەفون شىرىلدايدى. قامار تىڭداپ.) ءيا ۋكوم... قامارمىن، بايانبىسىڭ؟ (شوشىنىپ.) نە دەيسىڭ؟ قالا مەن ۆوكزالدىڭ اراسىن جاۋ ءۇزدى دەيسىڭ بە؟ ءا... تەلەفوننىڭ باسىندا بول دەيسىڭ بە؟ قايدا جىبەرەيىن، قايدا؟ يا، يا... جارايدى. (قامار تەلەفوندى قويادى. ءتۇسى ۇرەي.) شىن بولدى!..
ءاسيا. ەندى قايتتىك، قامار-اۋ؟
قامار. بىلمەيمىن. ماعان تەلەفون باسىنان كەتپە دەدى.
ءاسيا (ويلانىپ). تايبايمەن بىرگە تورعايعا كەتسەم قايتەر ەدى، كەكەمدەرگە حابار تيگىزەر ەم.
قامار. شىن سۇيتەمىسىڭ؟
ءاسيا.سۇيتەيىن، قامار، ساقتاندىرايىن.
قامار (از ويلانىپ). وسى دۇرىس بولار... تەز جونەل! مامبەتكە ايت: قالانى جاۋ قاماپ الدى دە، باياندار ۆوكزال جاعىندا قالدى دە... قانە، بەتىڭنەن سۇيەيىن. (ەكەۋى قۇشاقتاسىپ سۇيىسە بەرەمىز دەگەندە، الىستا ساتىرلاعان مىلتىق، پۋلەمەت داۋىستارى ەستىلەدى. ەكەۋى شوشىنىپ، ەكى ايرىلىپ، ءۇنسىز تۇرىپ قالادى. از تىنىس. قامار ساسقان تۇرمەن تەرەزەگە بارادى). باستالدى... باستالدى. ءاسيا! تۇرما، جونەل!.. (ءاسيانىڭ قولىن ۇستاپ.) مامبەتتىڭ قولىن ۇستاپ سالەم ايت: قامار ۋكومدا تەلەفون باسىندا وتىر دە.
قاماردا قامىققان ءتۇر. تاعى مىلتىق داۋسى. ەكەۋى سەلت ەتىپ، تاعى ايرىلىسادى. قامار ءاسيانى اسىقتىرىپ ەسىكتى اشا بەرگەندە، مىلتىق داۋىسى سارتىلدايدى.
ءاسيا (شەگىنىپ قالدى.) سۋقان-اي!
قامار. ءاسيا! جانىم، ەر بول... جولداستارىڭدى سۇيەتىنىڭ شىن بولسا، باراسىڭ.
ءاسيا. راس، بارۋ كەرەك!
قامارمەن اقتىق رەت قوشتاسىپ ءاسيا كەتەدى. الىستا مىلتىق داۋسى جيىلەتە تۇسەدى.
قامار (ءبىرسىپىرا ويلانىپ تۇرىپ). نە ىستەۋىم كەرەك؟ كىم بوپ تۇرمىن وسى مەن؟ قالانى اقتار السا، مەن قايتەم؟ (ويلانىپ تۇرادى، تەلەفون شىرىلدايدى.) يا، كىمنىڭ وتريادى؟ دەرەۋ ۆوكزالعا جونەلىڭدەر، بايان سوندا كۇتىپ تۇر. ءا؟.. دۇرىس، دۇرىس... ونىڭىزدى ەسكەرەمىز. (تەلەفوندى قويىپ، ويلانىپ.) مەن وسى تۇرعاندا بولشيەۆيك ادامى بوپ تۇرعان جوقپىن با؟
تىستان قامار مەن سەركە كىرىپ، اڭىرىپ تۇرادى.
قامار. كىم كەرەك سىزدەرگە؟
قايدار. بىزگە مە؟ بىزگە مامبەت كەرەك ەدى.
قامار. ول كىسى ۇيدە جوق. جۇمىستارىڭىزدى ايتا بەرىڭىزدەر.
قايدار. سىزگە ايتامىز با؟ قالايشا سىزگە ايتامىز؟ (تەلەفون شىرىلدايدى.)
قامار(تىڭداپ). يا، ۋكوم...
قايدار (سەركەگە سىبىرلاپ). ايتا الامىز با بۇعان؟
سەركە. كىم ءبىلسىن، قوجايىنسىپ تۇرعان بىرەۋ.
قامار (تەلەفوندا). قامار دەيتىن كىسىمىن. ءا؟.. مامبەتتىڭ جولداسىمىن.
قايدار(سەركەگە). مىناۋ مامبەتتىڭ ايەلى بوپ شىقتى.
قامار (تەلەفوندا). ءا؟.. تەرى زاۋىتىنان قۇرىلعان وترياد پا؟ دەرەۋ ۆوكزالعا جونەلىڭدەر! ءا؟.. نەشەۋ؟ دۇرىس... (تەلەفوندى قويادى.)
قايدار. شىراعىم، مەن قايدار دەگەن كىسىمىن. مىناۋ سەركە قوجالاقوۆ دەگەن كىسى، اتى-زاتى بەلگىسىز. تۇرىكپەن بە، قاراقالپاق پا...
سەركە. كورىنگەن كىسىگە جاريالاپ بولسايشى.
قايدار. ە، قۇل ەكەنىڭدى جاسىراسىڭ با؟
قامار. ايتا بەرىڭىزدەر. (ويلانىپ.) قايدا كورىپ ەم وسى كىسىلەردى؟
قايدار(سەركەگە سىبىرلاپ). تاۋەكەل دەپ وسىعان ايتسام دەيمىن.
قامار(شوشىنىپ). نەگە سىبىرلاساسىزدار؟
قايدار. ونىڭ سەبەبى بار ەدى، شىراعىم. كورىنگەنگە ايتىلا بەرمەيتىن سىر ەدى.
قامار. مامبەتتىڭ جولداسىمىن دەپ تۇرمىن عوي.
قايدار. جولداس كوپ قوي، قانداي جولداس دەپ ۇعىنامىز ءسىزدى.
قامار. ءتىپتى جاقىن جولداسىمىن.
قايدار (سەركەگە سىبىرلاپ). بايقايمىسىڭ، ناعىز ايەلى بوپ شىقتى. ءتۇرى دە كەلگەن ەكەن ءوزىنىڭ.
قامار. قىزىق ادام ەكەنسىزدەر: سىبىرسىز سوزدەرىڭىز جوق. (تەلەفون شىرىلدايدى. قامار تىڭداپ.) ءا؟.. بايانبىسىڭ؟ نە دەيسىڭ؟ ءا؟.. ەستىلمەيدى... بايان! اللو... (ءبىراز تىڭداپ، تەلەفوندى قويادى.) تەلەفوندى دا ءۇزدى. ەندى ءقايتتىم! وسى كەڭسە جاۋ قولىنا ىلىكسە، مەن ادەيى تاپسىرعانداي بولام-اۋ... (از ويلانىپ، كەنەت قىرلانىپ.) ايتىڭدار شىڭدارىڭدى: دوسپىسىڭدار، قاسپىسىڭدار؟
قايدار. ءبىز بە؟ ءبىز قاس بولارمىز با بولشيەۆيككە، كوكەڭ ءبىزدى بولىس قىپ، اۋىلناي عىپ ەلگە جىبەرەدى. ءبىز بارا بۇرقىلداتامىز. ءسۇيتىپ جاتقانىمىزدا، اياق استىنان اقتىڭ ادامدارى كەزدەسەدى دە، ءبىزدى قۋادى دا شىعادى. كوكەڭ تۇنەۋگى تورعايدى الاتىندا، ءبىزدى تىڭعىلىقتى قىپ-اق سايلاپ بەرىپ ەدى. بولىسىمىز مىنا سەركە قوجالاقوۆ. ابىرويسىز دا ەمەس ەدىك. ءسۇيتىپ تۇرعانىمىزدا «الاشتىڭ» ءبىر ادامى كەلمەگەن مە قوقىراڭداپ: «اقشا جيام، جىگىت جيام» دەپ. «شىراعىم، سەن وسى ءبىزدى اۋرە قىلماساڭ قايتەدى. كوكەن ءتىرى تۇرعاندا ءبىز الاشىڭا كونە قويماسپىز»، – دەپ الگىگە قازاقشا دا ايتىپ كوردىك، ورىسشا دا ايتىپ كوردىك. كوندىرە الساقشى... سوسىن، قوقىراقتاي بەرگەن سوڭ، ءوزىن (قولىمەن نۇسقاپ) بۇيتە سالدىق. سول – سول-اق ەكەن، ءبىر كۇنى سالىپ ۇرىپ تولىپ جاتقان سولداتى كەلىپ جەتتى. سۇرايتىنى باياعى سەركە مەن قايدار. ال، تۋدى زوبالاڭ... ابىروي بولعاندا، اۋىل-ايماقتىڭ ءبارى ءبىزدىڭ تىلەگىمىزدە عوي. ولار ءبىر ءۇيدى ءتىنتىپ جاتقاندا، ءبىز ەكىنشى ۇيدە ەت جەپ، شاي ءىشىپ وتىرا بەرەمىز. ءسۇيتىپ جۇرگەندە ءبىر كۇنى... سەيسەمبى كۇنى شىعار دەيمىن، سەركە، ءا؟ ورداسىن ارقالاپ جۇرگەن ناعىز «الاشتىڭ» ءوزى كەلىپ جەتپەسىن بە. بەتالىستارى تورعاي. بۇرىنعى بىزگە ءتىسىن قايراپ جۇرگەندەردىڭ مۇرادى بەردى-اي كەلىپ...
قامار. قىسقارتىڭقىراپ ايساڭىز قايتەر ەدى.
قايدار. ءوزى دە بىتكەن بولار. سەركە ەكەۋمىزدىڭ قاشقانىمىزدى ايتپاساق...
الىستا مىلتىق، پۋلەمەت داۋىستارى. قامارلار ەلەڭدەسەدى.
سەركە. قالالارىڭىز تىنىشتىق پا؟ مىنا اتىلعان مىلتىقتى نە دەپ بىلەمىز؟
قامار. قالادا كوتەرىلىس بار. ءبىزدىڭ ادامدارىمىز ۆوكزالدا: تاپ وسى تۇرعاندا ءبىز جاۋدىڭ قولىندامىز. (سەركە شوشىنىپ قايدارعا قارايدى.) قۇرالدارىڭىز بار ما؟
قايدار. كىشكەنە بىردەمەلەرىمىز بار ەدى، كورسەتەيىك، سەركە، ءا؟
ەكەۋى دە ىشكى قالتالارىنان ناگان، قويىندارىنان بومبى شىعارادى.
قامار. ەندەشە... اقتىق ساعاتقا شەيىن وسى كەڭسەنى امان ساقتايىق. بايان وترياد جىبەرەمىن دەدى، ۇزاماي ولار دا كەلەر.
مىلتىق جاقىنداپ اتىلادى. اياق دىبىستارى ەستىلەدى. قامار دەرەۋ بارىپ ەسىكتى بەكىتەدى.
سەركە(سۇرلانىپ، قايدارعا). ويعا بارساق تا قورقىتتىڭ كورى، قىرعا بارساق تا قورقىتتىڭ كورى بولدى-اۋ...
قامار(تىڭ تىڭداپ). وسى ءۇيدى قورشادى بىلەم. تەرەزەگە يە بولىڭىزدار، مەن ەسىكتە تۇرايىن. (قايدار مەن سەركە تەرەزەنىڭ جانىنا بارادى.)
سەركە. قايدار-اۋ، سوعىس كورمەگەن كىسى ەم، قالاي بولار ەكەن وسى؟
قايدار. ايەل قۇرلى جوقسىڭ با، قاراشى انا ايەلگە. (قاماردىڭ قولىندا ناگان.)
سەركە (قايدارعا). قولىنداعىسىن كوردىڭ بە؟ سەن ونى «ايەل» دەيسىڭ-اۋ...
قايدار. ءاي... سەنىڭ قاتىنىڭا مىلتىق بەرىپ تۇرعىزىپ كورەر مە ەدى سولاي؟..
سەركە.تۇرا الماس دەپ پە ەڭ؟ كەشەگى جولى، ءبىز ەكەۋمىز جۇك استىنا جاسىرىنىپ جاتقانىمىزدا، «الاش» جىگىتتەرىمەن اسپاي-ساسپاي سويلەسە العان ءبىزدىڭ قاتىن ەمەس پە. ەگەر ساسىپ، سىر بىلدىرسە، ءبىز ەكەۋمىز سول جەردە قولعا ءتۇسىپ، تاباندا تۇرالمايتىن با ەدىك.
قايدار. ءاي، راس، شىن ەرلىك ىستەدى سەنىڭ قاتىنىڭ.
تەرەزەگە وق ءتيىپ، شىنى قيرايدى. سەركە شوشىپ، مىلتىعىن ءتۇسىرىپ الادى.
قايدار(مىلتىقتى كوتەرىپ). ءاي، مىنانى ساسقاندا جەرگە تاستاۋ ءۇشىن ۇستاپ ءجۇر مە ەڭ؟
سەركە. بولىستىعىڭ دا بار بولسىن، اكىمدىگىڭدە بار بولسىن!
قايدار. قايتقىڭ كەلسە، قايتا عوي اۋىلعا.
سەركە.تىنىش وتىرعىزار ابدەن...
قايدار. ەندى قايت دەيسىڭ بايعۇس-اۋ. اۋىل اراسىنا اتىمدى شىعارىپ بەر دەپ ەڭ، اۋىل تۇگىل بۇكىل ولكەگە جايدىم اتىندى، سوناۋ ورىنبوردان شۇبىرىپ كەلە جاتقان احمەت، ءمىرجاقىپتاردىڭ تىزبەسىندە كىمنىڭ اتى تۇر، بىلەمىسىڭ. كادىمگى اتى شۋلى سەركە قوجالاقوۆ! سەنىڭ ءبىر ءوزىڭدى ۇستاۋعا جۇزدەگەن سولدات شىعارعانىن بىلمەيمىسىڭ؟ (كۇلىپ.) ءاي... سەنى سولار جۇرتتان شىققان مەرگەن دەپ جۇرگەن شىعار.
وق ءتيىپ تەرەزەنىڭ تاعى ءبىر كەزى قيرايدى.
سەركە(شوشىپ). ءاي، قوي دەيمىن، ءازىلدىڭ ورنى ەمەس قوي.
قايدار. قۇداي ازىلدەن ايىرماسىن! ازىلمەن جاتىپ اتساڭ، قانداي قىزىق! (قامارعا.) قارىنداس، قولىم قىشىپ تۇر، بىرەر وقتى جىبەرىپ الايىن با؟
قامار. ءازىر ەرتە. وقتى ساقتاي كورىڭىز.
تىڭ تىڭداۋ. دالا تىنىشتىق قامار تەرەزە جانىنا جەرگە وتىرادى.
قايدار. سەركە، دورباڭدى اكەلشى. (سەركەدەن تەمەكى دورباسىن الىپ، شىلىم وراۋعا كىرىسىپ.) ءاي، ەلبەڭدەمەي وتىر، قاڭعىرعان، وققا شىعىن بولارسىڭ.
ەكەۋى دە شىلىم وراۋعا كىرىسەدى.
قامaر (بۇلاردىڭ وتىرىسىن كورىپ، كوپكە). وت باسىنان شىعۋعا قورقاتىن قازاعىڭ... ەندى مىناۋ، مايدان اسكەرىنىڭ ءبىرى بوپ... (ۇستەل قاسىنا بارادى.)
قايدار.تىنىشتالدى-اۋ دەيمىن، قارىنداس. قامار. قانداي تىنىشتىق ەكەنىن كىم ءبىلسىن. (از وتىرىپ.) مەن ءبىر وي ويلاپ وتىرمىن: بۇل كوتەرىلىستىڭ اياعى نە بولارى بەلگىسىز. كوكەڭ مەن مامبەت الگىدە عانا تورعايعا اتتانىپ كەتىپ ەدى. سولار تىم ۇزاق تا ەمەس-اۋ دەيمىن دە تۇرام.
قايدار. حابارلاندىرۋ كەرەك دەيسىز بە؟
قامار. باراسىزدار ما؟
قايدار. مىنا سەركەنىڭ اتىن ايداي الەم بىلەدى، مۇنىڭ ءجۇرۋى قيىنىراق بولار. ال مەن دەگەن كىسى قايدا بارسام دا تاستاي باتىپ، سۋداي سىڭە الام. (كۇلىپ.) كۇلەمىن-اۋ... «الاشتىڭ»ون شاقتى جىگىتى قوقىراڭداپ سەركە ەكەۋمىزدى ىزدەپ كەلدى. مەن الدارىنان شىقتىم. مەنىمەن اقىلداستى، قالاي ۇستايمىز دەپ. «ءاي، كاپىرلەر ۇستاتپاس. اسىرەسە سەركە دەيتىنى اتقان وق، شاپقان قىلىشقا قارسى شاباتىن ادام» دەيمىن الگىلەرگە...
سەركە. كەلىستىرىپ ءجۇر ەكەنسىڭ، ايتەۋىر مەنىڭ سوڭىما سالا بەرۋ عوي سەنىڭ ويىڭ.
قايدار. بايعۇس-اۋ، سەنىڭ داڭقىڭ شىعا بەرسىن دەيمىن عوي.
قامار. مەن حات جازىپ بەرەيىن، الىڭىز دا جونەلىڭىز. (قامار حات جازۋعا كىرىسەدى.)
قايدا (سەركەنى وڭاشالاپ). ءاي، مەن كەتىپ بارا جاتىرمىن عوي. جولدان كەزدەستىرە الماسام تورعايعا شەيىن بارامىن. سەن اۋىلعا قايت. «الاش» ازباندارى ەندىگى سيرەگەن شىعار. ازىلگە ايتام: ساتان قاتەرىن تىگىپ جۇرگەن ەشكىم دە جوق. ولاردىڭ ىزدەپ جۇرگەنى مەن. سوسىن... وسى مەن كەشىگىپ قالىپ جۇرمەس پە ەكەم. كەشىگىپ قالعانداي بولسام، ءبىزدىڭ قاتىنعا ايتارسىڭ: قوڭىر قۇناجىندى ساتارمىن دەپ ءجۇر ەدىم، ساتپاسىن، قىسقا قاراي سوعىمعا كەرەك قوي. ەندى نە ايتسام ەكەن؟ ءاي، مەنى قايدا كەتتى دەپ سۇراسا، ءبىزدىڭ قاتىنعا نە دەيسىڭ؟
سەركە. باسە، نە دەيمىن؟
قايدار. وندا ما... وندا بىلاي دە: بولشيەۆيكتەردىڭ ۇلكەن ءبىر جۇمىسىمەن تورە بوپ كەتتى دە، ۇساق جۇمىسپەن كەتتى دەسەڭ، اشۋ شىعارادى ول. مىنەزىن بىلەسىڭ عوي... «تورە» بولىپ كەتتى دەسەڭ، ۇندەي قويماس، تورەلىكتى جەك كورە قويمايتىن.
قامار. باراتىن بولدىڭىز با؟
قايدار. ابدەن...
قامار (حات ۇسىنىپ). مامبەتكە تاپسىرارسىز.
قايدار. ماقۇل... كەتتىك، سەركە، سەنى قالادان شىعارىپ سالايىن. قوش، قاراعىم. جولدا جەتە الماسام، تورعايعا شەيىن بارام. (كەتە بەرىپ سەركەگە سىبىرلاپ.) العان سوڭ وسىنداي قاتىن الۋ كەرەك.
بۇلار كەتەدى. از تىنىس. قامار ۇستەلدە وتىر. الدىندا ناگان.
قامار (كۇلىمسىرەپ). وسىلاي وتىرعانىمدا اقتىڭ اسكەرى كەلسە عوي، بولشيەۆيكسىڭ دەپ ۇستايدى... «بولشيەۆيك ەمەسپىن» دەگەنىمە تىرىدە نانار ما؟
دالادا «كوكە» دەگەن داۋىس، اتىس. امانكەلدىنىڭ كومانداسى، قاماردا ۇرەي. تەلەفون.
قامار(تىڭداپ). ءيا... ءا... بايانبىسىڭ، كوكەڭ؟.. كوكەڭ قالانى قايتىپ الدى دەيسىڭ بە؟.. ە، يا. (قۋانىشتى تۇرمەن سويلەسىپ تۇرادى. تىستان امانكەلدى كىرەدى، قامار ونى سەزبەيدى، امانكەلدى شوشىنا قارايدى.)
امانكەلدى (ۇمتىلىپ تەلەفوندى ۇستايدى). كىممەن سويلەسىپ تۇرسىڭ؟ كىم ۇرىقسات ەتتى ساعان؟
قامار (ساسقان تۇرمەن از تۇرىپ). تەلەفوندى بەرىڭىز! مەن كۇن ۇزاققا بولشيەۆيك شتابىنىڭ باسىندا تۇرعان اداممىن. قىزمەتىمدى تولىق ورىنداۋعا مىندەتتىمىن. (امانكەلدى اڭىرىپ تەلەفوندى بەرەدى. قامار تىڭداپ.) اللو... بايان! (كەنەت.) ءا؟ باس شتابتان؟ يا، ۋكوم... قامار دەيتىن كىسىمىن. بولشيەۆيكپىن. قالا، ءوز قولىمىزدا. اقتىڭ از عانا جىرىندى اسكەرىن امانكەلدى وتريادى اش بورىشە قىردى. تۋ جىعىلعان جوق، جىققىزبايمىز دا! دۇرىس... ورىندايمىز. قوش. (تەلەفوندى قويىپ.) پوجالۋيستا. تەلەفون كەرەك بولسا... مەن مىندەتىمدى اتقاردىم.
امانكەلدى (تاسىپ). اتقارعان جوقسىڭ، جاڭا عانا باستادىڭ. مىندەتتىڭ ۇلكەنى الدىمىزدا. (ءسال تۇرىپ.) ءتۇسىندىم، قاراعىم... وكىل اتا بولايىن، دۇرىس پا!.. (قامار تومەن قاراپ كۇلىمسىرەيدى.) كەل، ماڭدايىڭنان سۇيەيىن. (قاماردى ماڭدايىنان ءسۇيىپ، شاشىنان سيپاپ.) مامبەتكە تەز قايت دەرمىن... تەز قايتارارمىن. ۋا، شىركىن يت جاستىق!
شىمىلدىق
بەسىنشى سۋرەت
ۇلكەن زال، ەسىك: ءبىرى تورگى بولمەگە، ەكىنشىسى تىسقا شىعادى. تورگى بولمەنىڭ ەسىگى تىم كەڭ. زالدا ۇزىن ۇستەل. قابىرعادا ديۆان. ۇستەل ۇستىندە ءتۇرلى تاماق، اراق، ىدىستار. شىمىلدىق اشىلعاندا تورگى بولمەدە پيانينو تارتىلىپ، انتونوۆ پەن ايبالا بيلەپ ءجۇر. بي بىتكەننەن كەيىن زال كىشكەنە بوس تۇرادى.
ازدان كەيىن ايبالا مەن انتونوۆ قولتىقتاسىپ تورگى بولمەدەن كەتەدى.
ايبالا. تۇسىنە المايمىن... تىم تەز سياقتانادى.
انتونوۆ. نەسىنە تۇسىنە المايسىز؟ ايلاپ-جىلداپ ءومىر وتكىزەتىن جۇمىس پا؟
انتوينوۆ وعان تونە تۇسەدى. ۇستەلدى ورالىپ كەتەدى. Tءوpگى بولمەدەن ءمىرجاقىپ پەن شوڭمۇرىن كەلىپ ديۆاندا وتىرادى.
ءمىرجاقىپ (سويلەپ كەلەدى). «بوستاندىق» دەگەن ءسوزدى سەن تىم تار ماعىنادا الاسىڭ. يا. سەنىڭ زاڭ ستاتيالارىڭا قازىرگى جۇمىس سايكەس كەلە بەرمەيدى.
شوڭمۇرىن. ايتكەنمەن ءبىزدىڭ وسى كەلىسىمىمىز – بولشيەۆيك پروگراممىنا سىيماستىق-اق ەدى.
ءمىرجاقىپ (كۇلىپ). سىيعىزعان ءوزىمىز ەمەس پە!
شوڭمۇرىن. ءبىراق مەن ويلايمىن ءسىز مىنانى بايقاعان بولارسىز دەپ: ءبىزدىڭ كەلىسىمىمىزدى بەكىتكەن تەلەگرام كەلىسىمەن، كەلىسىم شارتتارىنىڭ ون بەس تارماعىنا مۋاپىق–ءالىبي مەن اقاڭ وسى تورعاي قالاسىنان بىرگە اتتانۋعا ءتيىستى بولسا دا، شارتتىڭ سول ون بەس تارماعىنا قيلاپ رەتىندە اقاڭنىڭ اتتانۋىنا قاراماي، ءالىبي ءجۇرىپ كەتىپ وتىر.
ءمىرجاقىپ. كەتسە، بارىپ وتىرسىن! ماسكەۋ ءبىزدى ماڭدايدان سيپايدى دەگەنگە مەن ءوزىم سەنبەيمىن. مەنىڭ تىلەگىم اسكەرىممەن وسى تورعاي قالاسىنا باس سۇعۋ ەدى، سول تىلەگىمە جەتتىم. (ءوزارا سويلەسىپ وتىرادى.)
تورگى بولمەدەن مىرزاعازى مەن كەنجەقارا سويلەسىپ شىعادى.
مىرزاعازى. سەنىڭ ماعان قوياتىن وبۆينەنيەڭ – «مەنمەندىگىن كۇشتى» دەيسىڭ. سكاجيتە پوجالۋيستا، شوڭمۇرىن قۇساپ جاقاڭنىڭ اۋزىنا تەلمىر دە وتىر دەيسىڭ بە؟
كەنجەعارا. قازىرگى مومەنت ءبىزدىڭ ءبىراۋىزدىعىمىزدى تىلەيدى. مىنا كەلىسىمدى جاساۋمەن، ءبىز بولشيەۆيزم ورتىنەن قۇتىلا المايمىز.
مىرزاعازى. شەپۋحا... بولشيەۆيزم دەگەنىڭ سلۋچاينوە ياۆلەنيە. ارانداعان مۇجىعىڭ، تىنىق شاپقان ات قۇساپ، كۇنى ەرتەڭ ساباسىنا تۇسەدى.
كەنجەقارا.ساياسي ماسەلەگە سەنىڭ تىم جەڭىل قارايتىندىعىڭ مىنە وسىدان كورىنەدى.
تىستان تايباي كىرەدى.
تايباي. اقاندار كەلە جاتىر.
تىستان احمەت، حازىرەت، اسامباي كىرەدى. ۇيدەگىلەر سالەم بەرىپ، ورىندارىنان تۇرادى.
ءابىش (تاقپاقتاپ):
كوش باستاعان كوسەمىم،
توپ باستاعان شەشەنىم.
قامال بۇزىپ، جاۋ العان،
قايتپاعان ەش مەسەلىن.
ارىستانىم، كەلىڭىز!..
جۇرت قول ۇرادى.
ءمىرجاقىپ. كۇتكەن قوناقتارىمىز كەلىپ بولدى. اقاڭنىڭ، ماسكەۋگە اتتانۋىنا ارناپ ىستەلگەن قۇرمەتتى «توقىمقاعار» باستالدى دەپ بىلەمىن. ءبارىڭىز دە دامگە جاقىنداڭىزدار!
جۇرت جاعالاي وتىرادى. احمەت ۇستەلدىڭ باسىنا وتىرادى. باس سالعان تاباقتى تايباي احمەتتىڭ الدىنا قويادى. ءابىش اراق قۇيىپ ، جاتادى. ءوزارا سوزدەر.
احمەت (ستاكانىن كوتەرىپ). قۇرمەتتى اقساقالدار! زيالى جاستار! قالدىڭ اۋىرلىعى ءار ءتۇرلى ءادىس قولدانۋعا يتەرمەلەپ وتىر. بولاشاقتى ويلاپ بولشيەۆيكتەرمەن مىنا كەلىسىمدى ىستەدىك. ءبىزدىڭ وداقتاسىمىز سىبىردە – كولچاك، بۇل جاقتا دۋتوۆ، ورال، ورىنبور اتتى قازاقتارى... قۇتتى قادام، ۇلى تىلەك ءۇشىن مىنا ءدامدى ءىشىپ جىبەرۋلەرىڭىزدى سۇرايمىن!
جۇرت ءىشىپ، قول ۇرىسادى. تايباي ءمىرجاقىپقا تەلەگرامما اكەپ بەرەدى.
ءمىرجاقىپ (تەلەگرامدى جايراڭداپ وقيدى):
«الاشتىڭ ارداقتى كوسەمدەرى – احمەت پەن ءمىرجاقىپ باستاعان جۇمىستا قاتەلەسۋ بار دەپ ويلامايمىز. «الاش» ۇلتىن ەل قىلامىز دەگەن ۇلى نيەتىمىزگە پايداسى تيەتىن ءىستىڭ ءبارىن دە قولدانۋلارىڭىز كەرەك. ىستەرىڭدى قۇتتىقتاپ، اسىرەسە كەلىسىمدە وتكىزگەن شارتتارىڭىزدى قۇتتىقتاپ، ءاليحان. (قادۋرۋ.)
ءمىرجاقىپ. الەكەننىڭ ساۋلىعى ءۇشىن ءىشىپ جىبەرۋلەرىڭىزدى سۇرايمىن!
ءابىش. ىشەمىز الەكەڭ ءۇشىن!
ءبارى ءىشىپ، داۋرىعىسادى. قىزۋلىق. ءوزارا سوزدەر.
اسامباي (كوتەرىلىپ). بىلتىر ءمىرجاقىپتىڭ تەلەگرامىن الىپ ورىنبورداعى قازاق-قىرعىز سوزىنە باردىم عوي. ءاليحان دەگەن كىسىنى سوندا كورىپ ەم: ءيمانجۇزدى، ادەپتى، ۇلكەندى سىيلايتىن، «ەلىم» دەگەندە جۇرەگى قارس ايرىلاتىن كىسى ەدى. ناسىباي اتاتىن سەكىلدى ەدى.
مىرزاعازى. اسەكە! امانكەلدىنىڭ قولىنا تۇسكەندە نە ىستەدىم دەدىڭ، سونى ايتشى. (جۇرت قاراي قالادى.)
اسامباي. امانكەلدىڭ بار بولسىن، جانىمدى شىعارا جازدادى عوي. ويىن وزىنە باسقا، اقا، قازاق بالاسىنان مەن سول جەردە ءتۇڭىلدىم: بۇرىن ۇتقىلاپ سالعانىمدا تالاي توپتىڭ تاس-تالقانىن شىعارىپ ىدىراتۋشى ەم، سول امانكەلدىنىڭ جىگىتتەرىنە ءتىسىم باتپاي-اق قويعانى. ونى ايتاسىز-اۋ، امانكەلدىگە اۋەلەنىپ، «امانكەلدىنىڭ جىگىتىن ناقاقتان اتقىزادى» دەپ ەلدىڭ وزىمە تاپ بەرە جازداعانى-اق ءوتتى-اۋ. قاشىپ پىشىپ جانىم قالدى عوي...
احمەت (رەنجىپ). قاشقاندارىڭىزدى ايتىپ دارىپتەمەسەڭ دە بولار ەدى. «ەر شەكىسپەي، بەكىسپەيدى» دەپ، ەر ەمەسسىڭ بە، نەگە تىرەسە تۇسپەدىڭ؟
اسامباي (كوپكە). بارەكەلدى، باتىر بولسا، ورىنبوردان ءوزى نەگە قاشىپ شىقتى ەكەن؟
شوڭمۇرىن. «الاش» ۇكىمەتى زاڭ مەن شاريعات جولىنان قاتار جۇرگىزەتىن بولعاندىقتان، زاڭ اتىنان دا، ءدىن اتىنان دا، قۇرمەتتى يمامىمىز – ءابدىراحمان ازىرەتتىڭ وسى سياقتى قۇرمەتتى ماجىلىستە رەچ دەرجات ەتۋىن سۇرار ەدىم.
قازىرەت (ستاكانىن كوتەرىپ). يسلام ۇلدارى! ءدىن يسلام كۋريات، رادالات، مۋساۋات نەگىزىنە قۇرىلعان ءبىر بينا ءولىپ، قيامەتكە قادار ءباقۇيدۇر. شۇنكي ءدىن يسلام قۇريعات ارقاسىندا تاراقي ەتتى... ءبىز، ورال، تورعاي عۇلامالارى كازىرگى قۇريعات عادالات، مۋساۋات زامانىندا، ءدىن باسشىلارىنا ىلايىق ۋازيپالارى ىقتيدارىمىز دارەجەسىندە بەلگىلەدىك: ياعني– نە كاك، تالاق، ميراس، عاليا نيزاعىلارى، ۋاباسقالارى ماقكاماي شاريعا نازاراتىنىندا بولسىن دەدىلار... ءدىن عۇلامالارى «الاش» ءۇشىن» ۋا ادميرال قالشاق ءۇشىن جانىن پيدا ەتا دۋر. (قول ۋرۋ.) يسلام ءدىنىنىڭ تازالىعى ءۇشىن ءىشىپ جىبەرۋلەرىڭىزدى وتىنەم!
ءىشۋ. قول شاپالاقتاۋ. قىزۋ كۇلكى. جۇرت ۇستەل باسىنان، شەگىنىسىپ، ديۆاندارعا وتىرىسادى. ءبىر سىپىرالارى قولتىقتاسىپ جۇرە باستايدى. مۋزىكا تارتىلىپ، تورگى بولمەدە بي باستالادى. بيلەۋشىلەر وفيسەر، ايەلدەر. جۇرت بولمەگە شىعادى. ساحنا از-كەم بوس. تايباي كەلىپ رومكەلەردە قالعان اراقتىڭ بىرىنەن سوڭ ءبىرىن ىشەدى. ءاسيا كەلىپ تايبايدى جاۋىرىنىنان تارتادى.
تايباي. ءاۋ، بىردەمە دەيسىڭ بە، ءاسيا؟
ءاسيا. جۇرتتىڭ سارقىنىن جيىپ ىشكەندەي، ءولىپ بارامىسىڭ؟ ىندىنىن قۇرىپ بارا جاتسا، انا شىنىدان نەگە قۇيىپ.. ىشپەيسىڭ؟
تايباي. ءاۋ... شىنىدان با؟ (شىنىدان قۇيىپ جاتىپ). سەنى قارىنداسىم ەدى دەپ بايبىشەنى قۇدايداي ناندىردىم.
ءاسيا. ابدەن، وسى ۇيگە مالايلىققا كەلگەن شىعارمىن... كوكەمدەردى تاۋىپ بەر!
تايباي (قولىمەن ءاسيانىڭ اۋزىن باسىپ). نە بولدى، ءاسيا؟ بۇل ۇيدە كوكەندى اۋزىڭا الما دەگەنىم قايدا؟
تاعى قۇيىپ ىشەدى.
ءاسيا (قىنجىلىپ). ءباتىر-اۋ، تىعىز جۇمىسىم بار جولىعاتىن.
تايباي (تاعى ءىشىپ). ءاۋ... جولىعاتىن با؟
ءاسيا (كوپكە قاراپ، كۇرسىنىپ). مىنانى قۇداي ۇردى، بۇگىن تۇندە تاۋىپ بەرە المايدى ەكەن. ءوزىم ىزدەگەنمەن تابا المايمىن-اۋ. (تايباي تاعى قۇيىپ ىشە بەرەم دەگەندە ءاسيا قولىنداعى رومكەسىن توگەدى. بوتەلكەنىڭ تىعىنىن جابادى. ۇستەل ءۇستىن جيناۋعا كىرىسەدى. تايباي قاراۋمەن تۇرادى.)
تايباي (ءبىرسىپىرا ىدىستاردى كوتەرگەلى تۇرىپ). مىناداي قاتىنىڭ بولسا!.. وسىنىڭ ءوزى ماعان تىم ەركىنسي كەلەدى: مەنى باسىنا ما ەكەن الدە. (كۇلىمسىرەپ ءاسياعا قاراپ قويادى.) ۇندەمەيىن... ءبۇلدىرىپ الارمىن. قۇر قاراسىن كورىپ جۇرگەننىڭ ءوزى قانداي. جۇرەك كۇيىپ بارادى، جۇرەك...
ۇستەلدى جيىپ، ءاسيا ەكەۋى كەتەدى. زال بوس، تورگى بولمەدەن مىرزاعازى مەن كەنجەقارا شىعادى.
مىرزاعازى. ءاي، «الاش» كوتەرسە بولعانى دەپ ءجۇرىپ، اۋزىڭدى اشۋمەن قالاسىڭ سەن.
كەنجاقارا. نەگە؟
مىرزاعازى. «الاش» تاعدىرىن وزدەرى عانا شەشىپ، ءبىزدى تاباقشى قىپ قويۋدان تايىناتىن ەمەس. (ءابىش بۇلاردىڭ سىرتىن ورالادى. مىرزاعازى جالت بۇرىلىپ.) ءاي، ءابىش، جاعىندى ۇساتىپ جىبەرەرمىن! مەنىڭ ءىزىمدى اڭدۋشى بولما!
ءابىش (اپالاقتاپ). عاجاپ!.. بۇل بايلانىسۋىندا نەندەي «گاپ» بار؟
مىرزاعازى. قوي دەيمىن ءسوزدى. (ءابىش از تۇرىپ، كەتەدى. مىرزاعازى كەنجەقاراعا بۇرىلىپ.) ءيتتىڭ بالاسى، كالشاقتىڭ تىڭشىسى جالعىز ءوزى عانا سەكىلدەنىپ... (ەكەۋى ءۇنسىز جۇرەدى.)
تورگى بولمەدە مۋزىكا. بي. مىرزاعازىلار دا سوڭدا بارىپ كىرەدى. زال بوس. سىرتقى ەسىكتەن تەز باسىپ ءابىش كىرىپ، تورگى بولمەدەن زالعا ءمىرجاقىپتى ەرتىپ شىعادى.
ءابىش. كارىم كەلىپ تۇر، جاقا. تىعىز جۇمىسىم بار دەيدى.
ءمىرجاقىپ. مىنا ەسىكتى بەكىت، ەشكىم كورمەسىن.
ءابىش تورگى بولمەنىڭ ەسىگىن جابادى. تىستان كارىم كىرەدى. سىرتىنا جەلەڭ جامىلعان.
ءمىرجاقىپ (امانداسىپ). سويلە، مىرزا، قاشان كەلدىڭ؟ تاعى نەمەن قۋانتاسىڭ؟
كارىم. كەلىسىم بەكىتىلمەدى. اندرەيەۆتىڭ اتىنان تەلەگرام سوققان مەن. ءقازىر اسكەرىمەن امانكەلدى كەلىپ كىرەدى قالاعا.
باسقا سوزدەرى ەستىلمەيدى. تورگى بولمەدە مۋزىكا. ازدان كەيىن كارىم كەتپەگەن بولادى.
ءمىرجاقىپ. ءابىش، شىعارىپ سال كارىمدى، ەشكىم كورمەسىن.
كارىم مەن ءابىش كەتەدى. ءمىرجاقىپ از تۇرىپ، تورگى بولمەگە شىعادى. زال بوس. ازدان كەيىن ايبالا مەن انتونوۆ قولتىقتاسىپ كەلەدى.
انتونوۆ (قىزۋ). سىزبەن بولعان ءبىر مينۋت، ءبىر سەكۋنتتىڭ ءوزى ماعان قانشالىقتى باعالى ەكەنىن بىلسەڭىز ەدى.
ايبالا. سۇرايمىن: سابىر ەتىڭىز. مەن ۋادەمدى جۇتپايمىن. بىلەمىسىز، مەنىڭ ەرىم... (ارتىنا قاراي ءتۇسىپ انتونوۆكا سىبىرلاپ ايتادى.) ەندى ۇقتىڭ با؟ (كۇلىمدەيدى.)
انتونوۆ. سونشالىقتى ۇقتىم.
تورگى بولمەدەن ءمىرجاقىپ، شوڭمۇرىن، مىرزاعازى، كەنجەقارا، ءابىش كەلەدى.
ءمىرجاقىپ. وتىرا قالىڭدار، مىرزالار. ايبالا، سەن بارا تۇر. ەسىكتى جاپ، ەشكىم كىرمەسىن. (ايبالا تورگى بولمەنىڭ ەسىگىن جاۋىپ كەتەدى، جۇرت وتىرادى. ءمىرجاقىپ از تۇرىپ.) تويدى اسىعىستاۋ ىستەپ جاتىر ەكەمىز: كەلىسىم بەكىتىلمەپتى!
جۇرت. قالايشا؟
ءمىرجاقىپ. ونى كەيىن ەستىرسىڭدەر، الدىمەن مىنانى شەشەيىك: ءقازىر اسكەرىمەن امانكەلدى كەلىپ كىرەدى تورعايعا! ءبىزدىڭ تويلاتىپ جاتقانىمىزدى ەستىسە، كۇلىمىزدى كوككە ۇشىرادى. (وتىرعاندار ۇرەي.) نە ىستەۋىمىز كەرەك؟ (جۇرت تىم-تىرىس.) سوعىستى جەڭە الارمىز با امانكەلدىنىڭ؟
كەنجەقارا. ايتا كورمە، ەل تالاۋدان باسقا ءبىزدىڭ جىگىتتەر نەنى بىلەدى دەپ وتىرسىڭ.
ءمىرجاقىپ. سوندا... قول قۋسىرىپ، اياعىنا جىعىلۋ كەرەك دەيسىندەر مە؟
شوڭمۇرىن. جاقا، سۇرار ەدىم: مەنى كورسەتە كورمەڭىز امانكەلدىگە. مەنى كورسە ءسوزسىز اتادى ول.
ءمىرجاقىپ. الا-بولە نە ىستەپ ەدىڭ وعان؟
شوڭمۇرىن. مەن؟.. مەن... تۇنەۋ كۇنى ءبىر اۋىلدا وتىرعانىمىزدا، قىزىپ كەتىپ...
ءمىرجاقىپ. ماس بولماي جۇرەتىن كۇنىڭ بولار ما؟
شوڭمۇرىن. ماستىقتان ەمەس، ول كۇنى ءبىر-اق بوتەلكە كونياك ىشكەم. سوزدەن قىزىپ دەيمىن... مەن سوندا ابايلاماي: «امانكەلدىنى اتۋ كەرەك!» – دەپپىن.
ءمىرجاقىپ. دەسەڭ شە؟ قولىڭا تۇسسە اتپاي، اتاڭنىڭ باسىن بىتىرمەكپىسىڭ؟
شوڭمۇرىن. ول ەكىنشى ماسەلە. ويدا – ورىس، قىردا – قازاق امانكەلدىنىڭ حابارشىسى دەپ بىلەم. سوندىقتان مەنىڭ جوعارعى ايتىلعان ءسوزىم ونىڭ قۇلاعىنا تيگەن بولۋ كەرەك دەپ ۇعىنام.
وتىرعاندار كۇلىسەدى.
ءمىرجاقىپ. مىرزالار! مەنىڭشە، جالعىز-اق جول بار: ءبىزدىڭ قازىرگى ساعاتتا تورعاي قالاسىندا وتىرعانىمىزدى امانكەلدى سەزبەسىن.
مىرزاعازى.ونى قالاي سەزدىرمەيسىڭ؟
ءمىرجاقىپ. تىرس ەتپەڭدەر، ول جاعىن ءوزىم ورىندايمىن. سوسىن... بۇگىن تۇندە وسى قالادا كوتەرىلىس ىستەپ، قالانى الۋىمىز كەرەك.
مىرزاعازى. بارەكەلدى. امانكەلدىنىڭ اسكەرى الدىرا قويار ساعان. بىر-بىرەۋى مىڭعا بالانىپ وتىرعان جىگىت...
ءمىرجاقىپ. مەن سول اسكەردى ءبىر ساعاتتىڭ ىشىندە امالمەن قىرىپ بەرەيىن. امانكەلدىنى ۇستاۋعا سەن باراسىڭ با؟
كەنجەقارا.وسى ءسوزىڭىزدى تالداڭقىراپ ۇعىندىراسىز با؟
ءمىرجاقىپ. نەسىن تالدايسىڭ: ءار ۇيدە بىردەن ەكىدەن بىتىراپ جاتقان جىگىتتەر ەمەس پە؟
كەنجەقارا. ەندى ءتۇسىندىم. جاقاڭ وسى ايتقانىن ورىنداپ شىقسا، مىرزاعازى، امانكەلدىگە سەنىڭ بارۋىڭ كەرەك.
از تىنىس.
ءمىرجاقىپ. ال، مىرزالار... ءسوزدى وسىعان بايلادىق پا؟
كەنجەقارا. ارينە... ەڭ دۇرىسى وسى. امانكەلدى تۇندە سەزبەگەنمەن، كۇندىز جەردىڭ تەسىگىنە تىعىلامىز با؟
ءابىش. جاقا! مەن نە ىستەيتىن بولام؟
ءمىرجاقىپ. سەن بە؟ سەن مەنىمەن بىرگە بولاسىن.
شىمىلدىق
التىنشى سۋPET
ساحنانىڭ جارتىسى بولمە. تەرەزە. قالعان جارتىسى كەشە. الىستا ۇيلەر، دۇكەندەر، تەلەگراف باعاندارى. كەشە جاعى كومەسكى ءتۇن. بولمە ىشىندە كەرەۋەت، ورىندىقتار. شىمىلدىق اشىلعان سوڭ ءبىرسىپىرا بوس. دالادا دابىر. امانكەلدى، كارىم، سەيىت كەلىپ كىرەدى. جول كيىمىندە. الىستا «كوكەڭ» ءانى ەستىلىپ تۇرادى.
امانكەلدى (سويلەپ كەلەدى). ويپىرماي، كارىمجان-اي، كوڭىلىم جاڭا ورنىنا ءتۇستى عوي. (شەشىنىپ جاتىپ .) ايتەۋىر، تىنىشتىق قوي، ءا؟
كارىم. تىنىشتىق، كوكە.
امانكەلدى (وتىرىپ). «الاشتىڭ» قايدا ەكەندىگىنەن دەرەك سەزىلە مە؟
كارىم. مەن دە جاڭادا تانا كەلىپ ءتۇستىم.
امانكەلدى. Ay، توقتاشى... الدىڭعى كۇنى عوي، بيۋرونىڭ جيىلىسى بىتىسىمەن، ساعان تورعايعا جونەل دەدىم. سول كۇنى كەشكە قالادا بولىپسىڭ، ونىڭ قالاي؟ قالادا كوتەرىلىس بولعاندا سەن قايدا ءجۇرسىڭ؟
كارىم (تۇسىنبەگەن بوپ). قايداعى كوتەرىلىس؟
امانكەلدى (رەنجىپ). كارىمجان، مەنىڭ سىرىمدى بىلەسىڭ: ارامدىقپەن قانىم قاس! مەنى ءبىراق الدارسىڭ، ەكىنشىدە جەلكەڭ قيىلادى... سول كۇنى كەشكە سول قالادا بولعانىڭ – مەنى مىقتى شوشىندىردى. ال، بولىپ-اق قوي. كەڭسەگە دە بارىپسىڭ. سونىڭ ارتىنشا كوتەرىلىس بولدى، سەن قايدا ءجۇردىڭ سوندا؟..
كارىم قىسىلعان تۇردە ۇندەمەي تۇرادى. سەيىت تىسقا شىعىپ كەتەدى.
كارىم. كوكە، شىنىما نانىڭىز، مەن ول قالادا بولعان كوتەرىلىستەن حابارسىزبىن. مەن كەڭسەدەن شىققان بەتىمدە ءجۇرىپ كەتتىم.
امانكەلدى. ال،ءجۇرىپ-اق كەت. سونشا كەشىگىپ،ءتۇن ىشىندە كەڭسەگە بارۋ سەبەبىڭ نە ەدى؟
كارىم (از تۇرىپ). جاستىقتىڭ سالدارى عوي، كوكە.
امانكەلدى. قانداي جاستىق؟
كارىم (ۇيالعان بوپ). كەڭسەمەن كورشى تۇراتىن قامار دەيتىن قىز بار ەمەس پە؟
امانكەلدى. بىلەم.
كارىم. سول قىزبەن سويلەستىم دە... وتىرىپ قالدىم.
امانكەلدى. ىم... سولاي ما؟ ول قالاي بولعانى، ءا؟.. (از، ويلانىپ وتىرىپ.) شتابقا بار. ورنىڭدا قالعان جىگىت كىم ەدى، سۇرا سودان. «الاش» ادامدارىنىڭ قايدا ەكەنىن بىلە مە ەكەن. بىلسە دەرەۋ حابار بەر، ءتۇن ىشىندە اتتانامىن! (كارىم كەتەدى. امانكەلدى ءبىرسىپىرا ويلانىپ تۇرىپ.) بۇل قالاي بولعانى، ءا؟ مەنى الداعانى ما ول قىزدىڭ. مەن وعان: «وكىل اتا بولام» دەدىم، «مامبەتتى تەزىرەك قايتارامىن» دەدىم. مامبەت دەمەكشى، سونى بەكەر كەيىن قالدىردىم-اۋ، تاڭ اتقانشا كەلىپ جەتەر مە ەكەن؟ (ويلانىپ.) ۋا، شىركىن يت جاستىق! (كۇلىمدەپ.) ايەلدىڭ سىرىن بەتىنە ءبىر قاراعاندا-اق سەزسەم كەرەك ەدى، شىنىمەن قارتايا باستاعانىم با؟ۋا داۋرەن!.. شىركىن يت جاستىق!..
تىستان سەيىت كىرەدى.
سەيىت. كوكە، تىنىعىپ الساڭىزشى جاتىپ، جول سوققان بولار.
امانكەلدى. ات ۇستىندە جۇرگەنگە ادام شارشاي ما ەكەن. ايتشى بىردەمە، ەرمەك بولسىن.
سەيىت. ازىرەت ءولىنىڭ سوعىسىن ايتايىن با؟
امانكەلدى. ۋاي، سول قۇرعىردى قايتەسىڭ، ءبىر شىنى جوق ىشىندە. باتىر بولسا، ءقازىر كەلىپ سوعىسىپ كورسىن!
سەيىت. كوكە، ءسىزدىڭ الدىڭىزدا كەشىلمەيتىن ءبىر كۇنام بار.
امانكەلدى. نەندەي؟
سەيىت (از وتىرىپ). ءسىز دەگەندە شىعارعا جانىم جوق ەكەنىن ءوزىڭىز دە بىلەسىز. ءسىزدىڭ ايتقانىڭىزدى ەكى ەتپەسپىن دەگەن سەرتىم دە بولۋشى ەدى. ءبىراق ومىرىمدە ءبىر رەت مەن بۇيرىعىڭىزدى ورىندامادىم.
امانكەلدى. ايتشى ىنتىقتىرماي!
سەيىت. مۇقان اتىلعان جوق.
امانكەلدى. مۇقان اتىلعان جوق؟ قالايشا؟
سەيىت. اتقالى الىپ شىقسام دا، قولىم بارمادى. كوز جانارىم جاسپەن تولدى. كوكە! مۇقان شىن ەر جىگىت ەكەن. «كوكەڭنىڭ ءسوزى ەكى بولماسىن، ات!» – دەپ قاسقيىپ تۇرىپ الدى. مەن جالىنىپ، زورعا قاشىردىم. ءبىراق وزىمنەن باسقا جانعا سەزدىرمەدىم.
از تىنىس، امانكەلدى ويلانۋمەن وتىرادى.
امانكەلدى. كەشتىم كۇناندى... ازامات ەدى، ساۋ قالعانى جاقسى بولعان. (از وتىرىپ كۇلىپ.) باسقا كۇناڭ جوق پا؟ ايت، ءبارىن دە كەشىرەيىن. (سەيىت تە كۇلەدى، امانكەلدى كۇرسىنىپ.) ۋا، شىركىن يت جاستىق!..
سەيىت. كوكە، سول جولى مۇقانعا جالا جاپقان وسى كارىم بولدى ما دەيمىن دە تۇرام. سەنبەيمىن وسى كارىمگە.
امانكەلدى(از تۇرىپ). ءوزىم دە سەزىكتەنە باستادىم. انىعىن اشارمىز. كورەرمىز...
امانكەلدى شىنتاقتاپ جاتىپ، ويعا باتادى. سەيىت ىڭىلداپ ءان سالادى.
امانكەلدى (سەلت ەتىپ باسىن كوتەرىپ). توقتا، توقتا... الگى اندرەيدىڭ ۇيرەتكەن ءانىن سالشى. (سەيىت ويلانىپ «ينتەرناسيونالعا» سالماقشى بولادى.) توقتا، انا ءبىر جەرىن تىم كەلتە قايىردىڭ. (ويلانىپ، از سالىپ كورەدى.)
ويان، قارعىس تاڭبا باسىلعان
جالاڭاش، اش قۇل قايرات قىل!
قايناپ باستا ميىڭ اشىنعان،
مايدانعا قاندى ايداپ تۇر!.
ەكەۋى ءبىرى باستاپ، ءبىرى قوسىلىپ، «ينتەرناسيونال» ايتۋمەن بولادى. كەنەت تەرەزە سىنىپ، ۇيگە بومبى تۇسەدى، جارىلمايدى. وق جاۋىپ كەتەدى. كوشە جاق قاراڭداپ، ەرسىلى-قارسىلى جۇگىرگەن ادام بولادى. امانكەلدى مەن سەيىت ويپاڭ-تويپاڭ بوپ، مىلتىققا جابىسادى. امانكەلدى بىرەسە مىلتىقپەن اتىپ، بىرەسە بومبا لاقتىرادى. سەيىت اسىعىس مىلتىق جاساۋمەن بولادى. كوشەدەگى سولداتتار امانكەلدىنىڭ وعىنا شىداماي، سەرپىلەدى، ولگەندەرىن اكەتىپ جاتادى. ازدان كەيىن سايابىر. امانكەلدى ەنتىگىپ، تىڭ تىڭداپ تۇرادى.
سەيىت. كوكە! كەزەكتى ماعان بەرەسىڭ بە؟
امانكەلدى. ءولىم كەزەگىن سۇراماس بولار. مىلتىقتى جاساۋدى ءبىل. جاۋدى ءوز قولىمنان توپىرلاتپاسام، ومىرگە كوڭىلىم كونشىمەيدى. (كوشە تىم-تىرىس. امانكەلدى تىڭداۋمەن تۇرادى.) توپالاڭ تيگەندەي عىپ قىرىپ-اق سالدىم با ءبارىن؟
سەيىت. اسكەر قايدا ءجۇر، كوكە-اۋ؟ كارىم قايدا؟
امانكەلدى. توقتاشى! (الىستان مىلتىق اتىلعان داۋىستار.) سوناۋ مىلتىق ءبىزدىڭ جىگىتتەردىكى بولار ما؟ الدە جاۋدىڭ وعى ما؟
سەيىت. كىم بولادى سوندا؟ قايدان كەلگەن پالە؟
امانكەلدى. توقتا... ەكەۋى دە تىڭدايدى. الىستا «كوكەڭ» ءانى. (امانكەلدى تىنىشتانعانداي.) سولار. ءوز جىگىتتەرىم. نە پالە بولدى، جانىم-اۋ؟ نەعىپ وڭاي بىتە قالعان جاۋ؟ (بوساعادا جاتقان بومبىنى اياعىمەن قوزعاپ.) شىركىن، كۇشتى زات-اۋ، جارىلماي قالىپ جان ساقتادىق.. ون التىنشى جىلى قولىما تۇسپەي قىلىپ ەڭ.
دالادا دابىر داۋىس. اياق دىبىسى. اسىعىس كارىم كىرەدى.
كارىم. ويپىرماۋ، ساۋمىسىڭ، كوكە؟
امانكەلدى. مەزگىلىمەن كەلدىڭ.
كارىم. كەلگەنىمشە وسى بولدى، ايتپەسە ايرىلاتىن بولدىق.
امانكەلدى. ۇستادىڭدار ما؟
كارىم. بىرەۋىن ءتىرى ۇستادىق.
امانكەلدى. كىم ەكەن؟
كارىم. «الاشتىڭ» جىگىتتەرى. ءبىرسىپىراسى قالانىڭ وسى جاعىنا قاراي قاشتى، قۋعىنشى جىبەردىم.
امانكەلدى. توقتا! بۇل قالادا «الاش» جوق دەگەنىڭ قايدا؟
كارىم. شەتتەن كەلىپ وتىر عوي. كەلىسىمنىڭ بەكىتىلمەگەنىن سىزدەن كورىپ، وشىگىپ جۇرگەنىن كورمەيمىسىڭ.
امانكەلدى. سۇرادىڭ با ۇستالعان جىگىتتەن، قايدا ەكەن «الاش»؟
كارىم. ءوزىڭىزدى الا وتىرىپ سۇرايىن دەپ سىزگە جۇگىردىم.
سەيىت(سىبىرلاپ). كوكە، وسى الداۋ ما دەيمىن.
امانكەلدى. كارىمنەن كەلگەن پالەنى كورىپ الدىم. جولعا كەرەك نارسەنى ازىرلە، ءقازىر اتتانامىز. مەن شتابقا بارىپ كەلەيىن. (كارىمگە قادالا قاراپ.) الدىما ءتۇس. كىمدى ۇستادىڭ ەكەن، كورەيىن. (كارىمدى الدىنا سالىپ امانكەلدى كەتەدى. كوشە جاقتاعى – قاراڭداعان سولداتتار «كوكەڭ» ءانىن سالادى. از تىنىش. سەيىت اڭىرىپ تۇرادى. تىستا اياق دىبىسى. اسىعىپ ءاسيا كىرەدى.)
سەيىت(قۇشاقتاي الىپ). ءاسيا!
ءاسيا (القىنىپ، سەيىتتىڭ قۇشاعىنان بوسانىپ). كوكەڭ قايدا؟
سەيىت. شتابقا كەتتى.
ءاسيا. قايداعى شتاب؟ ويباي-اۋ، بىتتىڭدەر عوي!.. بۇلىندىڭدەر عوي(جىلاپ جىبەرەدى.)
سەيىت(شوشىنىپ). ءاسيا! نە بولدى؟ ايت تەزىرەك!
ءاسيا. قالانى كەزدىم سەندەردى ىزدەپ، ءبىر ۇيگە كىرە بەرەم دەگەنىمدە، ءمىرجاقىپ قارسى شىقتى. جانىندا بىرەۋ بار. تىعىلا قالدىم. ءمىرجاقىپ جانىنداعى جىگىتكە سىبىرلاپ: «ءبىتتى مە وسىمەن؟»–دەدى، اناۋ «ءبىتتى!»–دەدى. جۇرەگىم سۋ ەتە قالدى. جۇگىرىپ ۇيگە كىرسەم... (ءاسيا بەتىن باسىپ، كوزى الارىپ، كوپكە قاراپ تۇرادى. ءتۇسى ءوتe قورقىنىشتى.)
سەيىت. يا، يا، سوسىن؟
ءاسيا (سەيىتكە سۇيەنىڭكىرەپ، كوپكە قاراعان كۇيى). ەكى جىگىت جاتىر ەكەن. باستارى ءبىر بولەك. دەنەلەرى ءبىر بولەك.
سەيىت(شوشىپ كەتىپ). ويپىرماۋ... ويپىرماۋ... نە بولعانى؟ كوكەم!.. كوكەم!.. (كەنەت تىڭداي قالادى. الىستا «سەيىت!.. سەيىت!» دەگەن داۋىس تالىپ ەستىلەدى. سەيىت كەنەت ىشقىنىپ. ) كوكەم داۋسى! كوكەم داۋسى!.. مالعۇندار.
اسىعىپ، اپالاقتاپ قارۋ-سايمانىن الا جۇگىرەم دەگەندە، تىستان مىلتىق، اتىلىپ، وق ءتيىپ سەيىت قۇلايدى. ءاسيا شوشىنىپ، ءۇي قابىرعاسىنا سۇيەنىپ قالادى. از تىنىس. تىزەرلەنىپ سەيىتپەن باسىنا كەلەدى. بەتىن سيپايدى. كوزىندە جاس. مۋزىكادا قايعىلى كۇي. كوشە جاققا ەكى سولدات كەلەدى. دابىر داۋىسقا ءاسيا دا سەلت ەتەدى.
ءبىر سولدات.ويپىرماۋ، زورعا ۇستادىق-اۋ ءوزىن! بەس جىگىتتى ءولتىرىپ ۇلگەردى مە؟ بىرەۋى سونىڭ الگى ءمىرجاقىپتىڭ «ات ۇلتانى» بولىپ جۇرەتىن ءابىش دەيتىن بە؟
ەكىنشىسى. ءابىش ءتىرى قالدى.
ءبىرىنشىسى. ءتىرى قالعانىڭ قالاي، باسقا تەپكىلەپ جاتقان جوق پا ەدى سونى؟ امانكەلدى تەپكىلەسە، ساۋ قالدىرۋشى ما ەدى؟
ەكىنشىسى. ونى قايتەسىڭ، مىنانىڭ ۇيىنە كىرىپ كورەيىك، نە بۇيىمى بار ەكەن.
ءاسيا سەسكەنىپ، بويىن جيا تۇسەدى.
ءبىرىنشى. بۇيىم قۇتىلماس، قىزى نە كەلىنشەگى بار ما ەكەن دەسەيشى.
ەكىنشى. ايدە، كىرەيىك!
ءاسيا ىرشىپ تۇرىپ، سەيىتتىڭ قولىنداعى مىلتىقتى الادى.
ءبىرىنشى.توقتا! ءولىپ بارامىسىڭ، انتۇرعان... ۇيىندە بىرەۋ. بولىپ، سويقانىمىزدى شىعارىپ جۇرمەسىن.
سولداتتار تەرەزەدەن سىعالايدى. ءاسيا قۇشىرلانىپ ەكى رەت اتادى. جىگىتتىڭ بىرەۋى قۇلاپ، ەكىنشىسى قاشادى. از تىنىس. ءاسيا مىلتىققا سۇيەنىپ تۇرادى، قايدار كىرەدى. ۇرەي. ءۇي ىشىنە قاراپ ءبىراز تۇرىپ، كوپكە بۇرىلادى.
قايدار. كوكەڭ جىگىتتەرىنىڭ بۇل ەڭ اقىرعىسى. تەگىس قىرىلدى. (ءسال تۇرىپ، ءاسياعا قاراپ.) جوق، بىرەۋ قالعان ەكەن. (بۇرىشتاعى سۇيەۋلى ۆينتوۆكەنى الىپ ءاسياعا قاتارلاسادى.) مەن ەكىنشى!
شىمىلدىق
جەتىنشى سۋرەت
بانكەت بولعان ءۇي بۇرىنعىدان كورى كەڭسەگە ىڭعايلانعان. شىمىلدىق اشىلعان كەزدە – شوڭمۇرىن جازۋ ۇستەلىڭدە، كوزىندە كوزىلدىرىك. ايبالا ديۆاندا وتىر. ءاسيا قىزمەتكەر ايەل ەسەبىڭدە ءۇي ءىشىن تازارتىپ ءجۇر. ءبىرسىپىراعا شەيىن: «انانى الاي قىل»، «مىنانى بىلاي قىل» دەگەن ايبالانىڭ بۇيىرۋ ءسوزى. جۇمىسىن ءبىتىرىپ ءاسيا تورگى بولمەگە كىرەدى.
ايبالa (شوڭمۇرىنعا قاراي ءتۇسىپ). سوعىسقاندارىڭ قىزىق ەكەن، اتىس جوق، شابىس جوق، استىرتىن ءبىتىپ جاتقان بىردەمە.
شوڭمۇرىن.دۇرىس ايتاسىز، حانىم، بۇل سوعىس ونەرىنىڭ جاڭا تاكتيكەسىنە باعىنعان جۇمىس. وسى تۋرالى مەن دە جاڭا ويلانىپ، زاڭ ستاتيالارىن اقتارىپ جاتقانىم ەدى.
ايبالا (كوپكە). زاڭمەن ميى شىرىگەن جىگىت قوي بۇل. ايەلدىڭ نازىك كوڭىلىن ءسوزسىز ۇعىنۋ قايدا بۇعان! (كۇرسىنىپ). جالپى، ەركەك اتاۋلىنىڭ ءتيپى قىزىق: «ايەلدىڭ نە ويلاعانىن ءبىر قاراعاندا بىلەمىز» دەگەن بولادى. قايدا ءبىلۋ ولارعا! ءبىزدىڭ كوڭىلىمىز استان-كەستەن بوپ ساپىرىلىسىپ جاتقان اساۋ تەڭىز. قىزىق-اۋ... جالپى ايەل سولاي ما ەكەن، الدە جالعىز مەن بە؟ بۇگىن كورگەن ەركەگىم – ەرتەڭ ەسكىرگەن سەكىلدەنىپ. (كۇلىمسىرەپ وتىرادى.)
شوڭمۇرىن (داۋرىعىپ، الدىنداعى كىتاپتى شۇقىپ). قۇرمەتتى نيكولاي! رۇقسات ەتىڭىز ءسىزدىڭ ستاتيالارىڭىزعا تۇزەتۋ كىرگىزۋگە. ماسەلەن، ءسىز ساياسي سەنىمسىز ادامداردى سىبىرگە ايداۋ شاراسىن قولداندىڭىز؛ مەن بۇل ستاتياڭىزدى بىلاي دەپ وزگەرتەر ەم: «الاش» قۇرىلىسىنا ساياسي ءقاۋىپتى دەپ تانىلعان ادام جيىرما ءتورت ساعات ىشىندە اتىلسىن» دەپ. مۇمكىن بىلاي دا وزگەرتۋگە: «ون ەكى ساعات ىشىندە اتىلسىن...»
تورگى بولمەدەن ءاسيا كىرەدى. سۋ قۇيعان ساۋىتتى شوڭمۇرىننىڭ ۇستەلىنە قويادى. ستاكان اكەلە جاتقاندا تەز باسىپ ءمىرجاقىپ كىرەدى. كوتەرىڭكى.
ءمىرجاقىپ. شوڭمۇرىن مىرزا، ءسۇيىنشى! ( ۇيدەگىلەر قاراي قالادى.) امانكەلدى قولعا ءتۇستى.
ءاسيا سەلك ەتىپ، قولىنداعى ستاكانىن ءتۇسىرىپ الادى. قالتىرانىپ، جىلاۋعا ىڭعايلانادى. باس قاتار قاراي قاتادى.
ايبالا. قوي ءارى... ءبىر ستاكان ءۇشىن سەنى ەشكىم اتپاس. امانكەلدىنىڭ قولعا تۇسكەن ساداقاسى. ىستەي بەر جۇمىسىڭدى. (ءاسيا ونى-مۇنى شۇقىنىپ كەتپەيدى.)
شوڭمۇرىن. امانكەلدى قولعا تۇسسە، تورعاي ولكەسى ءجۇز پروسەنت «الاشوردا» قولىندا دەپ جاريالاۋعا پراۆومىز بار.
ءمىرجاقىپ (ءاسياعا قاراي ءتۇسىپ). زاڭ جاعىنا وفورميت ەتە بەر. ۇستاۋ دا وڭاي بولمادى ءوزىن، سوعىسپەن الا الماي، الداۋمەن تۇسىردىك قولعا.
شوڭمۇرىن. جاقا! «الداۋمەن تۇسىردىك» دەگەن تەرميندى قولدانباۋىڭىزدى سۇرار ەدىم. زاڭ تارماقتارىنا دا سايكەس ەمەس. سوندىقتان مەن شوڭمۇرىن شوتپايەۆ كەلەشەكتە «الاش» ۇكىمەتىنىڭ تەرمين جۇمىسىنا دا زور ەڭبەك سىڭىرەتىنىمدى ەسكە الىپ، ۇسىنار ەدىم سىزگە: «امانكەلدى يمانوۆ – سوعىس تاكتيكەسىنىڭ جاڭا جولىنا ميۋاپىق قولعا الىندى» – دەپ كونستاتيروۆات ەتسەك...
ءمىرجاقىپ (ءاسيادان كوز ايىرماي). مەيلى، سەنىڭشە-اق بولسىن. (ءاسيا تورگى بولمەگە كەتەدى.)
ايبالا (بۇرتيىپ). جاقا، جات ايەلدەن كوز ايىرمايتىن نە سايتانىڭ بار سەنىڭ؟ باسقاسى از بولعانداي...
ءمىرجاقىپ. ايبالا! ورنىڭدى ءبىل، جۇرت اناسى سەكىلدەنىپ وتىرسىڭ.
ايبالا. بولا المادىق «اناسى».
ءمىرجاقىپ. ەندى نەسى بولاسىڭ؟ (ايبالا ۇندەمەيدى، ءمىرجاقىپ از تۇرىپ.) مەن وعان سەزىكتەنىپ قارادىم، قايدان پايدا بولعان ءوزى!
ايبالا. جۇمىسىڭ بولماسىن!
شوقمۇرىن (كۇلىپ). بۇل ءقاۋپىڭىزدى تىم ورىنسىز دەپ سانار ەم، جاقا... سول ايەلدەن كەلگەن پالەنى مەن-اق كورىپ الار ەم.
ءمىرجاقىپ(تەرىس قاراپ). ابدەن... قيراتارسىڭ... شاتاسىپ... (ءابىش كەلەدى. باسى تاڭۋلى.)
ءابىش. جاقا! مامبەتتى ۇستاۋ قاۋىپكە اينالدى: قالانىڭ بارلىق ادامى جينالىپ، پروستو مەشايت... جينالۋىندا ءبىر گاپ بار، كوتەرىلىس جاساي ما دەپ قورقام.
ءمىرجاقىپ. ودان ايرىلساق، بۇلىنگەنىمىز، بارلىق كۇشتى، توگىڭدەر! مىرزاعازىلارعا ايت، بارسىن. اشەيىندە تىقىلداعاندا –،قۇدايداي بار، ءتۇسىندىرسىن انا كوپشىلىكتى! (ءابىش كەتەدى.) شوڭمۇرىن، سەن دە بار.
شوڭمۇرىن. ابدەن بارام...
شوڭمۇرىن كەتۋگە ىڭعايلانىپ، مىشىعىن قارايدى، ناگاننىڭ شۇرىپپەسى ەسكى ءتۇرى. كەتەدى. از تىنىس. ءمىرجاقىپ ءۇي ىشىندە جۇرەدى.
ءمىرجاقىپ. ايبالا! جۇسىپكە جولىق: ەندىگارى انتونوۆپەن بايلانىساتىن بولسا، مەنەن جاقسىلىق كۇتپەسىن. وسى جۇمىسقا سەنى جاۋاپتى قىلام!
ايبالا. وتە ءبىر قۇرمەتتى جۇمىس تاپسىردىڭ.
ايبالا اشۋمەن شىعادى.
ءمىرجاقىپ (ءۇي ىشىندە ءجۇرىپ). قاز داۋىستى قازىبەك! قاناتىندا وسكەن ۇرپاعىڭ بۇگىن باقىتتىڭ شىڭىنا قول سەرمەدى. جەتۋ بىزدەن، جەبەۋ سىزدەن.
ۇستەلگە وتىرىپ، ويلانادى. تىستان مۇقان كىرەدى: بۇرىنعى كيىمىندە، ءبىراق قۇرالسىز. ءمىرجاقىپ وعان باقشيىپ قاراۋمەن بولادى.
ءمىرجاقىپ ەلمىسىڭ، جاۋمىسىڭ؟
مۇقان. ەلمىن... ەسىڭىزدە بار شىعار، مەن امانكەلدىنىڭ جىگىتى ەم عوي.
ءمىرجاقىپ. بىلەم.
مۇقان. بىلسەڭىز، امانكەلدى مەنى اتۋعا بۇيىرعان بولاتىن.
ءمىرجاقىپ. ءوي، سول سەن بە ەڭ؟ (قولىن ۇسىنىپ.) سابازىم! قۇتىلعان ەكەنسىڭ عوي؟
مۇقان. قۇتىلعام.
ءمىرجاقىپ. ال، اعاڭا ەتىڭ قىزىپ كەلۋدەن ساۋمىسىڭ؟
مۇقان. ساۋمىن. الساڭىز، جىگىت بولماقشىمىن سىزگە.
ءمىرجاقىپ. بارەكەلدى. ءوز ويىم دا وسى ەدى. سانالى الاش ازاماتىنىڭ ءوز توبىما قوسىلاتىندىعىنا سەنەم. (از وتىرىپ.) انتونوۆ دەيتىن وفيسەرىمىز بار، سول كىسىمەن سويلەسىپ، ءبىر ورىنعا بەلگىلەرمىن. (كۇلىپ.) امانكەلدى سەكىلدەنىپ مەن سەنى اتۋعا بۇيىرمايمىن.
مۇقان. وندا كەيىنىرەك كەلەيىن بە؟
ءمىرجاقىپ. ءسۇيت. (مۇقان كەتە بەرگەندە.) ءاي، توقتاشى... ءبىزدىڭ ۇيگە ءبىر قىزمەتكەر ايەل پايدا بولدى، سەن تانيمىسىڭ سونى؟ بەرى كەلشى. (ورتاداعى اينەكتى قابىرعادان كورسەتەدى.) انە، سوناۋ تۇرعان ايەل.
مۇقان (كوپكە). اپىرماۋ، ءاسيا عوي مىناۋ. (ءمىرجاقىپقا.) كورگەن ايەلىم ەمەس.
مۇقان كەتەدى. ءمىرجاقىپ ءوز ۇستەلىنە وتىرىپ، ويلانادى.
ءمىرجاقىپ. دا... «الاش» تىلەگىن قامسىز ەتكەندەي ۇكىمەت قۇرۋ كەرەك. شوڭمۇرىنعا تاپسىرعانمەن، نيكولاي ۇكىمەتىنىڭ سيستەماسىن ۇسىنار دا تۇرار ول. ودان باسقا بىلەتىنى بار ما سورلىنىڭ. ءبىراق ماعان شىن پرەداننىي جىگىت.
تىستان شوڭمۇرىن كىرەدى. قولىڭدا ماناعى مىلتىعى، شۇرىپپەسى اشۋلى. ءمىرجاقىپقا دالدەپ كوزدەگەن ادام سەكىلدى. ءمىرجاقىپ سۇرلانىپ، قولىن كوتەرە باستايدى.
ءمىرجاقىپ. شوڭمۇرىن! نە جازىعىم بار؟
شوڭمۇرىن. ۆينوۆات، جاقا، مەن ءسىزدى اتپاقشى ەمەسپىن، مىنا قۇرعىردان قۇتقارساڭىز بولعانى.
ءمىرجاقىپ. قالايشا؟
شوڭمۇرىن. جاقا، سۇرار ەدىم، تەزىرەك الىڭىزشى.
ءمىرجاقىپ كۇلىپ، مىلتىقتى الىپ، شۇرىپپەسىن جابادى.
شوڭمۇرىن. ۋھ!.. جانىم جاڭا جايلاندى عوي. (ءمىرجاقىپ ىشەك-سىلەسى قاتىپ كۇلەدى. شوڭمۇرىننىڭ وزىدە كۇلىپ.) قىزىعى بار، جاقا، كرەستيانداردىڭ ورتاسىنا بارىپ، رەچ دەرجات قىپ تۇر ەم. ءبىر مۇجىق قىر سوڭىمنان قالمايدى مازاقتاپ. ءاي، بالەم، دەدىم ىشىمنەن. سودان كەيىن قايتىپ كەلە جاتسام الگى مۇجىق تاعى ەرىپ كەلەدى. قالار ەمەس ارتىمنان. ويلادىم: وسى مەنى ولتىرگەلى ءجۇر-اۋ دەپ. مىلتىعىمنىڭ شۇرتپەسىن اشتىم دا، «ستوي» دەدىم مەن وعان. ول قالت تۇرا قالدى دا: «دۋراك!» – دەدى ماعان. سونى ايتىپ، بۇرىلىپ جۇرە بەردى. تاپ سول جەردە قالت ەسىمە تۇسە قالدى، مىلتىعىمنىڭ جاساۋلى ەكەنى. شۇرىپپەسىن جابايىن دەسەم، اتىلىپ كەتۋ ءقاۋپى بار، جاپپايىن دەسەم تاعى...
ءمىرجاقىپ. وسى كۇيى ۇستاپ كەلدىڭ بە ۇيگە؟
شوڭمۇرىن. ەندى قايتەيىن... (تىستان انتونوۆ كىرەدى.)
انتونوۆ. قۇتتىقتاۋلارىڭىزعا بولادى: مامبەتتى ۇستادىم.
ءمىرجاقىپ، شوڭمۇرىن. راحمەت، وفيسەر انتونوۆ!
دالادا دابىر. ەكى سولدات مامبەتتى اكەلەدى: اياعى بايلاۋلى، بەت-اۋزى قان. تورگى بولمەنىڭ ەسىگىنەن ايبالا، ءاسيا قارايدى. ءاسيا ۇمتىلا ءتۇسىپ، مامبەتتى كورىپ، كەيىن شەگىنە بەرەدى. شەگىنۋمەن تورگى بولمەگە كەتەدى.
انتونوۆ. دەگەندەي شىقتى، گوسپودين پولكوۆنيك. كەروسيندى قۇيدىرىپ، ەكى جەردەن وتتى جىبەرتىپ ەم، شىعا كەلدى سابازدارىم. قا-قا-قا... «كەلە عوي، اقماق قازاقتارىم! ارقالارىڭدى بيت قىشىتسا، قىشۋىن قاندىرايىن» دەپ، قۇشاعىمدى جايىپ قارسى الدىم. قا-قا-قا...
مامبەت. سەنىڭ قۇشاعىڭا كىرگەن ەشكىم جوق، قان سورعىش جىلان!
انتونوۆ. ە، وتپەن قۇشاعىمدى جايعان جوقپىن با؟ ارقاڭنىڭ قىشۋىن قاندىردىم بىلەم. كورسەتشى مىنا اعالارىڭا. (مايبەتتىڭ ارقاسىن جۇرتقا كورسەتەدى، جوسىپ تۇرعان قان.) قا-قا-قا...
مامبەت. ءمىرجاقىپ! ويداعى-قىرداعى باي-پاتشالارمەن قول ۇستاسىپ، وكتيابر توڭكەرىسىن كومەمىن دەسەڭ دە، كومە الماسسىڭ! ولىمتىككە ۇيمەلەگەن قۇزعىندار، وكتيابرگە ورەلەرىڭ جەتپەس! ارامدىقپەن قولعا ءتۇسىرىپ تۇرعانىڭدى ۇمىتپا! بۇگىن ارقامنىڭ قانىن سورعالاتقانعا كۇلسەڭ، ەرتەڭ تابانىمنىڭ كۇسىن جالاۋعا توڭقاندارسىڭ.! اپار اپاراتىن جەرىڭە! قالانىڭ قاق جارتىسىن مىنالارىڭ ورتەپ كەلدى، ءسوندىرت! شۋلاپ جۇرگەن سورلى ايەلدەردى سولداتىڭنىڭ ويىنشىعىنان بوساتتىر! كورىنگەن جەردە سويىلىپ جاتقان كەدەيدىڭ مالىن قايتارت!
ءمىرجاقىپ (قولىمەن قۇلاعىن باسىپ). اكەت! اكەت!..
مامبەت (تىرەسىپ). باسپا قۇلاعىڭدى! قولىڭمەن ىستەگەن جۇمىسىڭدى قۇلاعىڭمەن ەسىتكىڭ كەلمەي مە؟ قازاقتىڭ قورعانسىز قىزى مەن كەلىنشەگىن باسقاندا ۇيالساڭ قايدا قالدىڭ؟ مىنا شوڭمۇرىن ەكەۋىڭ...
ءمىرجاقىپ.
شوڭمۇرىن. اكەت!.. اكەت!.. (سولداتتار اكەتەدى. از تىنىس.)
ايبالا. جاقا! الگىنى ىستەۋلەرىڭ شىن با؟ ەلگە شىعىپ كەلگەنىندە «دىم كورگەم جوق» دەپ موماقانسىپ كەلمەيتىن بە ەڭ؟
ءمىرجاقىپ (قىزاراڭداپ). پالەقور نەمە بۇل... پاتشا كەزىندە دە تالاي peت وقىتۋشىلىقتان الىنىپ، سوتقا تارتىلاتىنىن بىلەمىسىڭ.
انتونوۆ. وسىندا جەتكەنشە اۋزى دامىل كورمەدى ءوزىنىڭ.
ءمىرجاقىپ. كوشەدەگى جۇرتقا بايانداما ىستەتىپ اكەلدىم دەسەيشى.
انتونوۆ. جوق، گوسپودين پولكوۆنيك، قامشىنى جاڭبىرداي جاۋدىرىپ كەلە جاتقانىمدا دا، ءبىر تارتپادى ءتىلىن.
ءمىرجاقىپ. سونىڭ اتىن بايانداما دەر بولار: وزىمىزگە قارسى ۇگىت، جۇرتتى وزىمىزدەن بەزدىرۋ، بولشيەۆيككە توپ جيىپ بەرۋ بولادى.
انتونوۆ. ولاي ەمەس، گوسپودين پولكوۆنيك، بولشيەۆيكتى ايامايتىندىعىمىزدى كوپشىلىككە تانىتۋ بولادى.
ءمىرجاقىپ. قاتالاساسىڭ: كوشەدەگى اقىماقتىق–كوپشىلىكتى وزىڭنەن بەزدىرۋ بولادى.
انتونوۆ. ودان دا قازاققا تيگەن قامشىعا ءوزىمنىڭ ارقام اۋىرادى دەسەيشى.
ءمىرجاقىپ. تارت ءتىلىندى! ماعان ولاي دەۋگە قايدان ورەن جەتتى؟
انتونوۆ. مەنىڭ كولچاك وفيسەرى ەكەنىم ەسىڭىزدە بولسىن!
ءمىرجاقىپ. مەن دە كولچاكتىڭ وفيسەرىمىن.
انتونوۆ. وفيسەرسىز بە، جوق پا، ونى ءوزىڭىز دە بىلەتىن شىعارسىز؟
شوڭمۇرىن. قۇرمەتتى پولكوۆنيك، ءمىرجاقىپ مىرزا، ءھام جاڭا قۇرمەتتى اقساقالىمىز قالشاق وتاعاسىنىڭ قۇرمەتتى وفيسەرى انتونوۆ مىرزا! ارالارىڭىزداعى كەدىر-بۇدىر سوزدەردى ۇمىتىپ، قازىرگى ۋاقىتقا ءبارىمىزدىڭ بىردەي جاۋاپتى ەكەنىمىزدى ەسكەرىپ، بىرلىكپەن ءىس ىستەۋلەرىڭىزدى سۇرار ەم.
ءمىرجاقىپ. كىشى ۇلكەنگە باعىنۋ كەرەكتىگىن وفيسەر انتونوۆ ىلعي ۇمىتا بەرەدى.
انتونوۆ. باعىنۋدىڭ شەگى بار، گوسپودين پولكوۆنيك.
ايبالا كەلىپ، انتونوۆقا جاعىنعان تۇرمەن سىبىرلاپ تۇرادى.
شوڭمۇرىن. وفيسەر انتونوۆ! پولكوۆنيكتىڭ الدىندا عاپۋ ەتۋىڭىزدى سۇرار ەم. ءسىز جاس ادامسىز. دۇرىس-بۇرىس دەپ تەكسەرۋدىڭ كەرەگى شامالى دەپ بىلەم. بىرگە ءجۇرىپ ىستەسكەندىگىمىز ءۇشىن، ءھام جانە باس ۇكىمەت قالشاق پەن «الاشتىڭ» بىرلىگىن كۇشەيتۋ ءۇشىن مەن سىزدەن قاتتى وتىنەم! وتىنەم، وفيسەر انتونوۆ مىرزا.
انتونوۆ. جاقسى... گوسپودين پولكوۆنيك! ارامىزدا بولعان از عانا كوڭىلسىزدىكتى ۇمىتايىق. ادام قىزعاندا نە دەمەيدى. بەرىڭىز قولىڭىزدى!
ءمىرجاقىپ (قولىن بەرىپ). مەن ۇمىتشاق بولدىم.
ايبالاعا ەرىپ انتونوۆ كەتەدى.
شوڭمۇرىن. شاتاق تۋماسا يگى ەدى دەپ شوشىنعانىم.
ءمىرجاقىپ (aز وتىرىپ باسىن شايقاپ). ۇلكەن ءبىر قاتە ىستەپپىز. (شوڭمۇرىن باقشيا قارايدى.) ەگەر كۇن بۇرىن ازىرلەنگەن بولساق... ورالدا دا، سەمەيدە دە، ومبىدا دا، قوستانايدا دا وسىنداي كەلىسىمدى جاساپ جىبەرىپ، قالا-قالانىڭ بارىنە اسكەرىمىزبەن كىرىپ الىپ، بارلىق قالالاردا دا ءبىر كۇندە توڭكەرىس جاساپ جىبەرگەن بولساق... (تاڭدايىن قاعىپ.) وندا جاڭاعىلاردىڭ اكىرەڭدەۋىنەن دە قۇتىلامىز عوي.
شوڭمۇرىن (بۇ دا تاڭدايىن قاعىپ). نەعىپ قانا ەسكە تۇسپەدى ەكەن! جاقا! «الاش» تاريحىن جازا قالساڭىز، وسى ەڭبەكتى ايرىقشا وتمەتيت ەتەرمىز دەيمىن.
مىرزاعازى مەن كەنجەقارا كەلەدى.
ءمىرجاقىپ. ە، كەلىڭدەر، مىرزالار. ۇكىمەتتى قولعا الدىق. ەندى، مۇنىڭ باسقارۋ جاعى قالاي بولادى، ويلاندىڭدار ما؟
مىرزاعازى. ۇكىمەت قۇرىلىسىن جوبالاۋدى، مەن سوعىس كەڭەسى اتىنان مىنا كەنجەقاراعا تاپسىردىم.
ءمىرجاقىپ (شوشىنىپ). ە،سەنى كىم سايلادى «سوعىس كەڭەسى» عىپ؟
مىرزاعازى. ە، سەنى كىم سايلادى «پولكوۆنيك» قىپ؟
ءمىرجاقىپ (قالتىرانىپ، كوگەرىپ). سەنىڭ بۇنىڭ باسسىزدىق! زاڭسىزدىق!
مىرزاعازى. سەنىڭ ايتىپ تۇرعانىڭ قايداعى زاڭ! «الاشوردانىڭ» ءوزى زاڭسىز ۇكىمەت ەمەس پە! «زاڭسىز» ۇكىمەتتەن «زاڭدى» جۇمىس كۇتۋگە ەشكىمنىڭ قاقى جوق!
ءمىرجاقىپ ۇندەي الماي وتىرادى.
شوڭمۇرىن. جاقا! حالىمىزدىڭ وسى سياقتى اۋىرلىعىن ەسكە الىپ، مەن شوڭمۇرىن شوتپايەۆ، «الاشوردا» تريبۋنالىنىڭ باستىعى بولۋىممەن بىرگە، مىرزاعازى مىرزانىڭ «سوعىس كەڭەسىنىن باستىعى» بولۋىن زاڭدى دەپ تانۋىڭىزدى سۇرار ەم.
وتىرعاندار اڭىرىپ، شوڭمۇرىنعا قاراسادى.
ءمىرجاقىپ. ءاي... نە بىلجىراپ وتىرسىڭ؟ «تريبۋنال»-عىپ سەنى سايلاعان كىم!
شوڭمۇرىن. ۇكىمەت قۇرىلعان جەردە «تريبۋنال» قۇرىلۋى زاڭدى جۇمىس دەپ تانۋىڭىزدى سۇرار ەم. تريبۋنال قۇرىلعان جەردە – شوڭمۇرىن شوتپاي ۇلىنىڭ باستىق بولۋى دا تابيعي جۇمىس دەپ تانۋىڭىزدى سۇرار ەم.
مىرزاعازى. پراۆيلنو! قانشا ايتقانمەن زاڭ ادامى عوي، ءتۇيىندى جەردى شەشىپ بەردى.
كەنجەقارا.تالاسپاي ءبولىپ الا كورىڭدەر، مىرزالار، مەن سەندەردەن مۇشە دامەتپەيمىن. (ءابىش كەلەدى.)
ءابىش. جاقا! قوستانايدان شىققان تاران وتريادى كەلىپ جەتتى دەگەن سىبىس بار. (وتىرعاندار سەلت ەتەدى.) قارسى شىقپاساق، قالاعا كەلىپ كىرەدى.
شوڭمۇرىن.ءابىش مىرزا! تورعاي قالاسىنىڭ «الاشوردا» ۇكىمەتى قولىندا ەكەنىن ۇمىتپاۋىڭىزدى سۇرار ەم. سوندىقتان، «قالاعا كىرەدى» دەگەن ءسوزىڭىزدى ارتىق دەپ سانار ەم.
ءابىش. كىرۋىندە ءسوز جوق: سوعىسساق، سوعىسىپ كىرەدى؛ قاشساق، قۋىپ كىرەدى. ءجۇز ەلۋ اسكەرى بار دەيدى: بەس قارۋى تۇگەل، تاستاي ءتارتىپتى...
جۇرت اڭ-تاڭ.
كەنجەقارا. ءماسساعان كەرەك بولسا! ءبىز تورەلىكتى ءبولىپ تە بولعامىز جوق. جاقا، ءسىزدىڭ پىكىرىڭىزدى سۇرار ەم بۇل تۋرالى!
ءمىرجاقىپ (مىسقىل تۇرمەن). سوعىس كەڭەسىنىڭ باستىعى عوي، مىرزاعازى ايتسىن شاراسىن.
مىرزاعازى. سوعىس كەڭەسى جۇمىستىڭ جالپى ءپرينسيپىن عانا شەشەدى. ورىنداۋشى اسكەر بولادى. سەن – اسكەر باستىعىسىڭ، مەن ساعان بۇيىرامىن: تاران وتريادىن تاس-تالقان عىپ، ءوزىن قولعا الۋدى! قالاي سوعىساسىڭ، قانداي شارالار قولداناسىڭ – ول سەنىڭ ىشكى جۇمىسىڭ.
مىرزاعازى تورگى بولمەگە كەتەدى.
ءمىرجاقىپ(از وتىرىپ). قازاق بالاسىندا وزىمنەن شاقار جان بولماس دەپ ەم، مىنا مىرزاعازىنىڭ ناحالدىعى مەنەن اسىپ ءتۇستى، بارىپ تۇرعان ناحال ەكەن! (كەنجەقاراعا.) بىرگە ءجۇرىپ، بىرگە تۇراسىڭ كوبىنە، قوي دەپ ايتپايسىڭ با ءسىرا الگىگە؟
كەنجەقارا. «تاي تۋلاپ ۇيىرىنەن شىقپاس» دەپ، مىرزاعازى بۇلدىرە قويماس... مىنا تاراندى قايتەمىز، سونى كەڭەسەيىك تە.
شوڭمۇرىن. ءسۇيتىڭىز، جاقا. «الاش» زاڭىنىڭ وسنوۆاسى تۋرالى بىرنەشە پروەكت ويلاپ ۇلگىرىپ ەم. سۇرار ەدىم: مەنىڭ ناستروەنيەمدى بۇزعانداي جۇمىس بولماسا ەكەن دەپ.
ءمىرجاقىپ (كەكەپ). بەسىككە بولەپ قويارمىز سەنى. (از وتىرىپ، كەنجەكاراعا.) كەنجەقارا مىرزا! كۇندەردىڭ كۇنىندە اۋىر سالماقتى بىرگە ارقالاساتىن جىگىت قوي دەپ ويلاۋشى ەم سەنى. تۇڭعيىق تەرەڭ سىردى ىشكە بۇككەن ادامداي تۇنجىراۋىڭدى نەگە جورىرعا بىلمەي قىنجىلام.
كەنجەقارا. «الاش»جولىنداعى شىن ادالدىققا جورىڭىز: ومىرىلىپ كەرەگەڭ قىرىققا تۋرالعاندا جۇرتتا قالعان ساعاناعىڭدى جيا جۇرەتىن كىسىڭمىن. تاعى ايتام: مىنا تاراندى قايتەمىز؟
ءمىرجاقىپ. تاراننىڭ جاراسى جەڭىل. (كۇلىمدەپ.) كارىم ءتىرى بولسىن. (ابىشكە.) كارىمدى شاقىر. ( ءابىش كەتەدى. ءمىرجاقىپ از وتىرىپ.) الاش ازاماتتارى تارازىعا تارتىلىپ، كىمنىڭ كىم ەكەنى ايقىندالعانداي بولدى. شىركىن، شىن اسىل جىگىتتەرىمىز بار ەكەن!
شوڭمۇرىن. جاقا، سۇرار ەدىم: «الاش» تاريحىن جازا قالساڭىز، كارىمنىڭ زاسلۋگاسىن وسوبىي وتمەتيت ەتۋىڭىزدى.
ءمىرجاقىپ. دابىرا قىلماي تۋرا تۇرۋىڭىزدى مەن دە سۇرار ەدىم. ەكەۋىڭ دە بارا تۇرساڭدار دەيمىن، قانشا ايتقانمەن ول «بولشيەۆيكتەۋ» عوي. (كۇلىمدەپ.) كىسى كوزىنشە قىسىلىڭقىراپ قالادى.
شوڭمۇرىن. پراۆيلنو، جاقا... ءجۇر، كەنجەقارا. (كەنجەقارانى ەرتىپ ەسىككە بارا بەرىپ.) جاقاڭنىڭ جاسىرىن سويلەسۋىن مەن دۇرىس دەپ بىلەم، ۇيتكەنى، ءوزىمىز وحرانكەدە جاسىرىن قىزمەت ەتكەندە...
كەنجەقارا. ءاي، قۇداي اتسىن، ءوشىر ءۇنىڭدى!
ەكەۋى تورگى ۇيگە كەتەدى.
ءمىرجاقىپ (از وتىرىپ). يا... كەنجەقارا ادال ءسوزىن ايتتى. (كۇلىمسىرەپ.) كەنجەقارانى ءبولىپ الىپ، مىرزاعازىنىڭ اۋسەلەسىن سوسىن كورەيىن! (كارىم كىرەدى. ءمىرجاقىپ امانداسىپ، وتىرعىزادى.) كارىم مىرزا، تاعى قىسىلدىق.
كارىم. ەسىتتىم.
ءمىرجاقىپ. نە ىستەۋ كەرەك دەپ وتىرسىڭ؟
كارىم (كۇلىمسىرەپ). امانكەلدىنىڭ پوموششنيگىمىن عوي، تاراندى مەنىڭ قارسى الۋىم كەرەك بولار.
ءمىرجاقىپ. ءجون.
كارىم. اق تۋلارىڭدى جەلبىرەتپەي، قىزارتا تۇرساڭدار...
ءمىرجاقىپ. و دا ءجون.
كارىم. اسكەرىن كەيىن قالدىرىپ، تاراننىڭ ءوزىن عانا الىپ كىرەرمىن قالاعا.
ءمىرجاقىپ (كۇلىمدەپ). كەرەگىنىڭ ءوزى دە سول... سوسىنعىسىنا ءوزىم دە قوجامىن...
كارىم ورنىنان تۇرعاندا ءمىرجاقىپ تا تۇرادى.
كارىم. تورعايدى الدىق دەپ تىنىش جاتاسىزدار ما، الدە...
ءمىرجاقىپ. تىنىش جاتقىزسا، جاتارسىڭ... ءادىبي cay تۇرعاندا مەنىڭ تاماعىمنان اس وتەر مە.
كارىم (از تۇرىپ). كازاچيدىڭ اسكەرىمەن قاناتتاسىن باعىڭدار. تاراندى ءبىرىڭعايلاسام، بۇگىن تۇندە ءجۇرىپ كەتەرمىن. (كۇلىمدەپ.) توبىما قوسىلۋىم كەرەك قوي. ءتىل استىندا ءتىل بار، بىرەۋ قۇلمانىمدى اشىپ ۇلگىرمەسە.
ءمىرجاقىپ. ول جاعىنان قاۋىپتەنبە. اسەكەڭدى ەلگە شاپتىردىم: «امانكەلدى ۇستالدى، كارىم قاشىپ قۇتىلدى، كورىنگەن جەردە ۇستالسىن» دەگەن حاباردى تارات دەپ. وسى حابار وزىڭنەن بۇرىن بولشيەۆيكتىڭ شتابىنا بارىپ جەتسە، سەنىڭ جولىڭ اشىق. (داۋىستاپ.) ءاي، تىستا تۇرعان قايسىنىڭ؟ كەل بەرى... (كارىمگە.) الداعى جۇمىستارىمىز قانداي بولادى، ونى جۇرەرىڭدە سويلەسەرمىن.
تىستان مۇقان كىرەدى، قۇرالدى، كارىم ەكەۋى بىرىنە-بىرى قادالادى، كارىم شەگىنە تۇسەدى.
كارىم (شوشىنعان تۇرمەن كوپكە). بۇل نەگە ءتىرى؟
ءمىرجاقىپ. مۇقاندى تانيتىن بولارسىڭ-اۋ؟
كارىم. تانيتىن ەم.
مۇقان. كوردەن تۇرىپ كەلدى مە دەپ شوشىنىپ تۇر عوي دەيمىن. .
ءمىرجاقىپ. شوشىما. مۇقان ءتىرى. ءوزىڭ سياقتى نامىسشىل ازاماتتىڭ ءبىرى. ساعان ادەيى ءتۇيىستىرىپ تۇرمىن: مىنا ساپارعا ەرتىپ بارسىن دەپ.
كارىم (مۇقاندى كەكەپ). قىزارىپ تا، اعارىپ تا ۇلگىرگەن ەكەنسىڭ.
مۇقان. قۇبىلۋ جالعىز ءوز قولىڭنان عانا كەلەدى دەپ ويلاپ پا ەڭ؟
ءمىرجاقىپ. مۇقان! ەسكى كەكتى پىلتەلەمە. وتكەنگە سالاۋات، كارىممەن دوستاس. كارىم، ەرتە كەت مۇقاندى.
كارىم (تۇرىپ). جىگىتىم جەتكىلىكتى. (ءمىرجاقىپتى وڭاشالاپ.) قاسقىردىڭ بولتىرىگىن اسىراپ نە قايىر تابام دەپ ءجۇرسىڭ؟
ءمىرجاقىپ (كۇلىپ). قاسقىر بولتىرىگىن «قانجىعادا كەزدەسەيىك» دەپ ماڭدايعا تەپپەي مە، بۇ دا سونىڭ كەبى...
تورگى بولمەدەن ءاسيا كىرەدى. كارىمدى بايقامايدى. كارىم ونى بۇرىن كورىپ، تەرىس بۇرىلىپ، ءمىرجاقىپتى ەرتىپ تەز جونەلەدى. مۇقان مۇنى سەزىپ تۇرادى. از تىنىس. مۇقان ءاسياعا بۇرىلعاندا، ءاسيا شوشىنىپ، بوساعاعا سۇيەنىپ قالادى.
ءاسيا (كوپكە). مۇقان... مۇقان...
مۇقان. تانىما مەنى! مەن «تانىمايمىن» دەدىم سەنى.
ءاسيا. مۇقان... ەسىتتىڭ بە مىنا سويقاندى؟
مۇقان.تىس-س... نە دەپ تۇرمىن مەن ساعان؟ (جان-جاعىنا قارانىپ.) بەرىرەك كەل. (ءاسيا جاقىندايدى.) سەنىڭ قولىڭنان كەلەتىن جۇمىس ەمەس بۇل، باسىندى قورعا؛ جاڭا كارىم كورىپ قالدى سەنى.
ءاسيا. ءبىزدىڭ كارىم بە؟
مۇقان (باسىن شايقاپ). قاتالاسپا، كارىم سىزدىكى ەمەس. (كۇرسىنىپ.) وسى اۋىلدىڭ كارىمى كورىنەدى ول.
ءاسيا. بەتىم-اي! (اڭىرىپ.) قايدا بارماقپىن: كوكەمدەر تۇرمەدە جاتىر. سەيىت ءولدى.
مۇقان(سەلت ەتىپ). سەيىت ءولدى؟.. (ءاسيا كەمسەڭدەپ جىلايدى. مۇقان نالىعان تۇرمەن.) سەيىت ءولدى... (كەنەت ءاسياعا جاقىنداپ.) ەلەۋسىز بوپ وسى ۇيدەن شىقتا، قالانىڭ كۇنباتىس جاعىنا قاراپ جۇرە بەر. وڭ جاق قولداعى ەڭ شەتكى ءۇي مەنىڭ پاتەرىم. مەنى سوندا توس. (تىستا دابىر ءسوز، مۇقان تاعى ءبىر نارسەلەردى سىبىرلاپ ايتادى. ءاسيا دەرەۋ تورگى بولمەگە كەتەدى. تىستان مىرزاعازى كىرەدى، سوڭىندا – قايدار. قايدار كىرگەن ىڭعايىندا مۇقاندى بايقامايدى.)
مىرزاعازى. ات باتا بىلەم دەيسىڭ بە؟
قايداp. Aت باعۋدى ما؟ مەنەن ارتىق بىلەتىن قازاق سيرەك بولار.
مىرزاعازى. جورعانى ۇيرەتە بىلەسىڭ بە؟
قايدار. جورعانى ما؟ الدەنەشە جورعا ۇيرەتكەن كىسىمىن.
مىرزاعازى. كۇتە تۇر، ءقازىر كەلەم.
مىرزاعازى تورگى بولمەگە كەتەدى. قايدار مۇقاندى كورىپ، اڭىرىپ تۇرىپ قالادى.
مۇقان. قايدارسىڭ عوي سەن؟
قايدار (شوشىنىپ، كوپكە). مىنا سويقانعا قايدان كەزدەسىپ ەم. (مۇقانعا.) بولساق بولارمىز.
مۇقان. «كوكەڭ ولگەن جەردە ولەمىن» دەيتىنىڭ قايدا؟
قايدار. مەن بە؟ مەن ولاي دەپ ايتتىم با ەكەن؟ (كوپكە.) جانىم-اۋ، مىنانى قاي جاعىندا دەپ بىلەم؟
مۇقان (قايدارعا قادالا قاراپ از تۇرىپ، يىعىنان ۇستاپ ەسىككە اپارادى). مەنىڭ پاتەرىمە بار. سول جەردە سويلەسەيىك.
قايداردى شىعارىپ، ىزىنشە ءوزى دە شىعادى. ساحنا ءبىرسىپىرا بوس. تورگى بولمەدەن تايبايدى ەرتىپ شوڭمۇرىن كەلەدى. شوڭمۇرىن ۇستەلگە وتىرىپ، قاعازىن ىڭعايلايدى.
تايبaي (كوپكە). وسىنىڭ ءوزى جاۋاپ الاتىن نەمەدەي...
شوڭمۇرىن. ءسىز، تايباي تايشىقوۆ، «الاشوردا» شتابىنا بولشيەۆيكتىڭ تىڭشىسىن ۇيالاتۋ تۋرالى ءوزىڭىزدى ايىپتى دەپ سانايسىز با؟
تايباي (كوپكە). ايتتىم با... جاڭا تىستا قادالۋى جامان ەدى-اۋ.
شوڭمۇرىن. مەن سىزدەن سۇراپ وتىرمىن.
تايباي. ءاۋ...
شوڭمۇرىن. بولشيەۆيك كەڭسەسىنىڭ قىزمەتكەرى ءاسيا شىنىباي قىزى قايدان كەلىپ شىقتى مۇندا؟ ءسىز ول كىسىمەن قالايشا بايلانىسىپ ءجۇرسىز؟
تايباي. ءاۋ... مەن بە؟ (كوپكە.) نە دەپ قۇتىلسام ەكەن بۇل يتتەن؟ (ويلانىپ.) ەكەۋمىز نەلەۋ ەك...
شوڭمۇرىن. زاڭ ستاتياسىنا جاۋاپتى اشتىق بەرۋدى كەرەكسىنەدى.
تايباي (ويلانىپ). ەكەۋمىز كەزدەسە كەتتىك. سوسىن ول كۇلدى. سوسىن مەن دە كۇلدىم، سوسىن ول: «جاقسى جىگىتسىڭ عوي»، – دەدى ماعان. (كوپكە.) وتىرىككە دە ەبىم جوق-اۋ وسى؟
شوڭمۇرىن. ءدالشى.
تايباي. سوسىن سول...
شوڭمۇرىن. ءا... ءتۇستىڭ تۇزاققا: بولشيەۆيزم ءيىسى ساسىپ بارادى بويىندا.
تايباي. جاڭا جەڭگەيدىڭ ءيىسمايىن ۇرلاپ جاعىپ ەم.
شوڭمۇرىن (ۇستەلدى ۇرىپ). مالچايت!
تىستان ءمىرجاقىپ كىرەدى. Tءوpگى بولمەدەن ايبالا كىرەدى. ەكەۋى دە اڭىرىپ تۇرادى.
ءمىرجاقىپ. جاي ما؟
شوڭمۇرىن. بولشيەۆيكتىڭ قورداسىن تاپتىم.
ءمىرجاقىپ. بۇل قاشپاس... (تايبايعا.)الگى قىزمەتشى ايەلدى شاقىرىپ كەل.
تايباي كەتەدى
ايبالا (تىرجيىپ). تۇسىنبەيمىن، جاقا، وڭ مەن سولىن بىلمەيتىن جامان ايەلدەن سونشا قورقىپ.
ءمىرجاقىپ. قاتا ايتاسىڭ، ايبالا، بىزگە ەڭ ءقاۋىپتى جاۋ سول «ون مەن سولىن بىلمەيتىندەر». (ايبالا يىعىن قيقاڭداتادى. ءمىرجاقىپ شوڭمۇرىنعا.) جاۋاپ العاندا ۇستەلدە مىلتىعىڭ تۇرسىن. ايەل عوي، سەسكەنسە، شىنىنا كەلەر. بۇل ءبىزدىڭ ىشىمىزگە ادەيى جىبەرىلگەن ايەل، بۇدان كوپ نارسە سۇراپ بىلەمىز.
شوڭمۇرىن ناگانىن ۇستەلگە قويادى. قوقىرايىپ وتىرادى. تورگى بولمەدەن تايباي جالعىز كەلەدى. وتىرعاندار سوعان قادالادى.
ءمىرجاقىپ. قايدا الگى قىز؟
تايباي. ءاۋ. . ول قىز با؟ ول قىز جوق!..
ءمىرجاقىپ. ىم... قاشىپ ۇلگىردى مە؟ ايبالا، ەندى ناندىڭ با: «ون مەن سولىن بىلمەيتىن ايەل» قالاي ەكەن؟
ايبالا. بەتىم-اي، قۋ قاتىننىڭ ءىسىن قارا!
شوڭمۇرىن «الاش» زاڭىنىڭ ءتورتىنشى تارماعى بويىنشا، مەن شوڭمۇرىن شوتپايەۆ جاريالايمىن...
ءمىرجاقىپ. توقتا! ول قىز قۇتىلمايدى. تورعاي ۋىسىمىزدا. يا... تاپقىزام. (تايبايعا قادالىپ.) قازىرگى ساعاتتان باستاپ سەنى اسكەر قاتارىنا كىرگىزەم. يا، تارتىپكە ۇيرەنەسىڭ سوندا. مۇقان! (مۇقان كىرەدى.) مىنا تايباي سەنىڭ قولىندا بولسىن، تارتىپكە ۇيرەت ءوزىن: كىمنىڭ كىم ەكەنىن ءبىلسىن!
تايباي اڭىرىپ مۇقانعا قارايدى.
شىمىلدىق.
سەگىزىنشى سۋرەت
دالا. شتاب. اسكەر. شتاب جانىندا كارىم مەن بايان. بايان ترۋبكاسىن سورىپ، كارىمگە سىرتىن بەرە وتىر. ساحنانىڭ ءبىر جاعىندا ءالىبي مەن اندرەيەۆ تۇر، تۇستەرى سولعىن.
اندرەيەۆ (از تۇرىپ). دا... كۇتىلمەگەن جۇمىس بولدى. كوكەڭ قاپى بەرمەسە كەرەك ەدى، استىرتىن ىستەلگەن ايلالى ارامدىق كوكەندى شىرماعان بولدى. (ويلانىپ.) ءبىزدىڭ ارامىزدا بۇقپانتايلاپ جۇرگەن كىم بولادى سوندا؟
ءالىبي. كارىم وسەك ايتىپ وتىر عوي، قامار قارىنداس تۋرالى.
اندرەيەۆ (باسىن شايقاپ). كارىمنىڭ سوزىنە قانىم ۇيىماي-اق بارادى. (از تۇرىپ.) سۇمدىق وسىنىڭ وزىندە مە دەپ شوشىنام.
ەكەۋى سويلەسىپ تۇرادى.
كارىم (بايانعا قاراي ءتۇسىپ). بەكەر قىزاراڭدايسىڭ، بايان. «كەلىسىم بەكىتىلدى. «الاشتى» اسكەرىمەن تورعايعا كىرگىزە بەر» دەگەن تەلەگرامنىڭ ۋكوم اتىنان سوعىلۋى انىق. ءبىزدى ءبۇلدىرىپ وتىرعان وسى تەلەگرامما.
بايان. سەنىڭشە، سول تەلەگرامدى مەن سوققان بولام عوي، ءا...
كارىم. سەن دەمەيمىن.
بايان. ەندى كىم؟
كارىم. قامار... قاماردىڭ ءىسى دەپ بىلەم.
بايان جاقتىرماعان تۇرمەن وتىرادى. اندرەيەۆ پەن ءالىبي بۇلاردىڭ قاسىنا كەلەدى.
ءالىبي. كارىم، ماعان ءبىر تۇسىنىكسىز جەرى بار: قالانى «الاشتىڭ» العانىن جان سەزبەۋى قالاي؟ جول بويى ءبىر ادام نەعىپ سەزدىرمەيدى سەندەرگە؟
كارىم. مەن ايتتىم عوي سىزگە: «الاش» قالانى العانىن جانعا سەزدىرمەي، جۇمىسىن جاسىرىن جۇرگىزىپتى دەپ. قاراڭعى تۇندە كىردىك. كوشەدە اسكەر، ايتقاندارى كوكەڭنىڭ ولەڭى. ءبىزدىڭ جىگىتتەرىمىز بۇرىنعى قالپىمەن ۇيدى-ۇيگە ءبولىنىپ ءتۇستى. كوكەڭدەر ءوز ۇيىنە كەتتى. مەن ءوز پاتەرىمە ءتۇسىپ جايلانىپ، ەندى شتابقا بارام دەپ وتىرعانىمدا ساسقالاقتاپ جىگىتىم كەلدى: «ءبىز الدانىپپىز، قالا جاۋدىڭ قولىندا ەكەن»،–دەپ. دەرەۋ كوكەڭنىڭ پاتەرىنە جۇگىردىك: ءبىزدىڭ الدىمىزدا عانا اكەتكەن ەكەن.
بايان.وڭايىن قارا... قوجاناسىر ايتقانداي...
اندرەيەۆ(كۇرسىنىپ). راس... تىم وڭاي.
كارىم (باسەڭ). قايتەيىك. ادام نانعىسىز جۇمىس. قايدان شىرمالىپ...
قامار كەلەدى. ءبارى سوعان قاراسادى. قامار كارىمگە قاراۋمەن بولادى.
بايان.نەگە كەلدىڭ، قامار! كەڭسەدە كىم قالدى!
كارىم (مىسقىل كۇلكىمەن). كەڭسەدەگى جۇمىسىن بىتىرگەن سوڭ كەلگەنى بولار قارىنداستىڭ!
كارىمنىڭ سوزىنە تاڭىرقاعانداي بوپ قامار از-كەم تۇرىپ قالادى.
قامار (بايانعا). «كەلىسىم بەكىتىلدى» دەپ ۋكومنان بىرەۋ تەلەگرام سوققانداي دەي مە! شىن وسەك پە وسى!
كارىم. وتىرىك-شىنىن ءوزىڭىز بىلمەسەڭ...
قامار (شىمىركەنىپ). بىلگەندىگىم ءۇشىن كەلدىم!
جۇرت قاراي قالادى.
كارىم. ايتىپ كور. سەزىكتى سەكىرەردىڭ كوبى بوپ جۇرمەسە.
قامار (كارىمگە قادالىپ). وراعىتپاڭىز الدىمدى! سەرگەلدەڭدى سەزىك كىمنىڭ باسىندا ەكەنىن بىلەمىز.
كارىم. يا، بىلەمىز.
قامار (اندرەيەۆتەرگە). ۋكوم اتىنان سول تەلەگرامدى سوققان مىنا كارىم.
جۇرت تىكسىنىپ كارىمگە قاراي قالادى.
كارىم. ءاي... شىن ايتىپ تۇرمىسىڭ ءوزىڭ؟
قامار. وتىرىك-شىنىڭ ءوزىڭىز ايتىڭىز، مىنا تەلەگرامىڭىزدىڭ تەكسىن پوشتادان تاپقىزىپ الدىم.
جۇرت تەلەگرامما تەكسىنە جابىسادى. از تىنىس.
كارىم. تۇسىنىكتى، قارىنداس. تەلەگرام تەكسىنىڭ قايدا جاتقانىنا شەيىن بىلەدى ەكەنسىز-اۋ. وپ-وڭاي تاۋىپ العانىڭىزدى ايتام.
اندرەيەۆ. كارىم، كىشكەنە سابىر ەتەمىسىڭ!
كارىم. وتىرىك پالە ءولتىرىپ بارادى كۇيدىرىپ.
اندرەيەۆ. قامار جولداس، اشىعىراق ايتىپ كورىڭىزشى. كارىم سياقتى ادامدى ايىپتاۋ ءۇشىن دالەلىڭىزدىڭ تولىق بولۋى كەرەك.
قامار (از تۇرىپ). كوكەڭمەن بىرگە تورعايعا اتتاناتىن جولى– كەشكە جاقىن كارىم ۋكومدا بولدى. مەن ۇستىنەن ابايسىزدا شىقتىم: ءبىر قاعازعا اسىعىس ءمور باسىپ جاتىر ەكەن. مەنى كوردى دە قاعازىن تىعا قويدى. مىنە، سول قاعاز وسى دەپ بىلەم.
جۇرتتا اڭىرعان ءتۇر.
اندرەيەۆ. دۇرىس... كارىم وسىنى ىستەدى دەپ سودان بەرى بىرەۋگە سەزدىردىڭ بە ءسىرا؟
قامار (از تۇرىپ). سەزدىرمەدىم. سەبەبى بار ەدى. «يەسىز كەڭسەنىڭ، ءمورىن نەگە باساسىڭ» دەپ شاتاقتاسقانىمدا كارىم وزىمە دۇرسە قويا بەردى: «كەڭسە وزىمدىكى، ءمور وزىمدىكى، سەنىڭ نە جۇمىسىڭ بار؟» –دەپ. مەنىڭ شەت جۇرگەن كەزىم ەدى ول. كەرەكتى قاعازدارىنىڭ ءبىرى شىعار دەپ ەم. مىنا تەلەگرام حابارىن ەسىتكەن سوڭ ەسىمە ساپ ەتە قالدى.
كارىم (مىسقىلداپ). ۇيلەستىرە ءبىلۋىن.
قامار. قالجاقتى قويىڭىز، قۇتىلا المايسىز بۇدان!
كارىم. سىزدەن كەلگەن پالە بولسا، كورە قالدىق. (قالتاسىن قارمانىپ.) اندرەيەۆ جولداس، ءمىرجاقىپتىڭ ءبىر حاتى قولعا ءتۇستى دەپ پە ەم، مىنە سول حات. بوقشا اقتارىساتىن بولدىق قوي...
اندرەيەۆكە قاعاز بەرەدى.
اندرەيەۆ (قاعازدى وقيدى): «قۇرمەتتى قامار قارىنداس!
ايەل باسىڭىزبەن ءسىزدىڭ سىڭىرگەن ەڭبەگىڭىز «الاش» تاريحىنا التىنمەن جازىلاتىن بولدى. جۇمىسىڭىزدى وسى باعىتپەن جۇرگىزە بەرىڭىز. كەرەكتى نۇسقاۋدى ونداعى ن. مىرزا ارقىلى جىبەرىپ تۇرارمىن.
قولىڭىزدى ءسۇيىپ: ءمىرجاقىپ.»
ك. ا.– مامبەتپەن ءازىلىڭىز تىم جاراسىمدى دەگەندى ەستىپ، ءىش قىزعانادى. جۇمىس بابىندا بولسا قارسىلىعىم جوق... م.»
جۇرت اڭىرىپ قامارعا قاراۋمەن بولادى. كورىمدە مىسقىل كۇلكى.
كارىم. بالكىم، بۇعان دا ءبىر دالەل تابارسىز؟
قامار (قالتىرانىپ). پودلەستەر! پودلەستەر!
كارىم. تارتىڭىز ءتىلىڭىزدى! كىمنىڭ پودلەس ەكەنىن كورىپ تۇرمىز. (قامار قىسىلىپ جىلاپ جىبەرەدى).
اندرەيەۆ. كارىم! سول كۇنى كەشكە ۋكومدا بولماعاندىعىڭدى سەن نەمەن دادەلدەيسىڭ!
كارىم. مەنى ۋكومدا بولدى دەپ تۇرعان قاماردىڭ ءوز باسى عانا. قاماردىڭ كىم ەكەنىن سەزگەن شىعارسىز دەيمىن. ال مەنىڭ باسىمدى كوكەڭ اقتاپ الادى. مەن كوكەڭمەن بىرگە ءجۇرىپ، بىرگە تۇردىم. كوكەڭنىڭ قولعا تۇسكەنىن ەستىپ، ەندى قايتىپ شىقپايدى دەپ تۇر عوي دەيمىن قارىنداس. قاتالاساسىز، قارىنداس، ءبىز تۇرعاندا كوكەڭ ولمەيدى.
قامار. سول ەكەن عوي ۇستاتىپ كەلگەنىڭ.
كارىم. كوكەندى ۇستاتقان مىنا ءسىزدىڭ تەلەگرامماڭىز.
قامار. پودلەس.
كارiم. اۋ... مىناۋ...
كارىم ناگانىنا جابىسقاندا بايان تىكسىنىپ قاراي قارايدى.
بايان. ابايلا، كارىم... دالادا جاتقان ادام جوق.
كارىم. بۇيرەگىڭنىڭ نەلىكتەن بۇراتىنىن بىلەمىن.
بايان. بىلسەڭ ايتىپ كور.
ءالىبي. قويىڭدار، جىگىتتەر. كوكەڭدى كورمەي بۇل شاتاقتى شەشە المايمىز، ءسىرا.
اندرەيەۆ. مەن دە سولاي ويلايمىن.
بايان (ورنىنان تۇرىپ). مەن سوۆەرشەننيي باسقا ويدامىن: بۇل تەلەگرام قاماردىكى ەمەس!
كارىم. وتەيت دەرسىڭ... مەن سوققان بولام عوي تەلەگرامدى!
بايان. سەن بە، باسقا ما – اشىلادى كەيىن. سەن تىزالاقتاۋىڭدى قويشى. (از تىنىس.)
اندرەيەۆ. الەكە، وتىرمايىق، بايان ەكەۋمىزگە ەرتەتىن جىگىتتەرىڭدى شىعار. ءبىز ءقازىر جۇرەمىز. سەندەر دە ۇزاماي اتتانىڭدار. (الىبيگە وڭاشالاپ.) كارىمگە ساق بول! مەن سودان شوشىنام. ءبىزدىڭ ىشىمىزدە مىقتى پرەداتەل بارى انىق بولدى.
ءالىبي، اندرەيەۆ، كارىمدەر كەتەدى. ساحنادا قامار مەن بايان.
قامار (از تۇرىپ). بايان! نە بولدى بۇل؟ ءبىر پودلەستىڭ تىلىنە ەرىپ مەنى شىنىمەن قارالايسىزدار ما؟
بايان. كەيىن قايتا تۇر سەن. كوكەڭ مەن مامبەتتى جاۋ قولىنان بوساندىراتىن كۇن بولسا، ءبارىن دە انىقتارمىز.
قامار. مامبەتتەر بوسانباسا، مەن قارالانۋمەن قالام با؟
بايان (از تۇرىپ، سالقىن). ونداعىسىن تاعى كورەرمىز...
بايان كەتەدى. قامار ساحنادا وتىرۋمەن قالادى. از تىنىس. ساۋلە كومەسكىلەنە تۇسەدى. ساحنا سىرتىندا اسكەردىڭ اتتانعان كومانداسى. ازدان كەيىن كارىم ورتاداعى شاتىرعا كىرىپ، جاتادى. ءتۇن. كۇزەتتەگى جىگىتتەر. قۇلاتاي كەلە جاتادى.
قامار (جالت قاراپ). قۇلاتاي! اعەكە! ماعان قول ۇشىڭدى بەر.
قۇلاتاي. نە ىستەۋگە؟
قامار. مەنى تورعايعا جەتكىز، رەتىن تابا السام، مامبەتتەرمەن سويلەسىپ كورەيىن.
قۇلاتاي. قورقىنىش ەمەس پە، قولعا ءتۇسىپ قالىپ جۇرمەسپىز بە؟
قامار. قولعا تۇسسەك، ولەرمىز: مامبەت پەن كوكەڭنەن ايايتىن جان جوق!
قۇلاتاي (قاماردىڭ بەتىنە ءبىرسىپىرا قاراپ وتىرىپ.) ات ازىرلەيىن بە؟
قاماp. ازىرلە. سۇراۋشى بولسا كەيىن قايتامىز دە. (قۇلاتاي كەتەدى. قامار ءبىرسىپىرا وتىرىپ، كوپكە.) كۇرەستىڭ ۇلكەنىن كورمەي ءجۇر ەكەم. «شەشىنگەن سۋدان تايىنباستىڭ» كەبى كەلدى: يا كارىمدى قارابەت قىپ شىعارام، يا ءوزىم ولەم!
قامار كەتەدى. از تىنىس. شاتىردا جاتقان كارىم باسىن كوتەرىپ از وتىرادى.
كارىم. ءبىزدىڭ ويلاعانىمىزشا بولمادى: بۇلار قاتارىن نىعايتىپتى. باس ساقتاۋ كەرەك. قارالانباۋىم كەرەك... (از وتىرىپ.) امانكەلدى بوسانسا، الدىمەن ماعان سالادى شەڭگەلدى. وسىنى سەزدىرۋىم كەرەك.
ويلانىپ جاتادى. از تىنىس. ساحنا سىرتىندا بىرەۋ «كوكەن» ءانىن سالادى. دابىر داۋىس، قۇرالدى ەكى جىگىت ساحناعا ءاسيانى الىپ كەلەدى، ءاسيا ەركەك كيىمىندە.
ءاسيا. قىزىق ەكەنسىزدەر عوي... الەكەڭ تانيدى دەيمىن.
جىگىت. تانىسا، تاڭ اتقان سوڭ سويلەسەرمىز. ءتۇن ىشىندە تورعايدان كەلگەن ادامنىڭ ماڭدايىنان سيپاي المايمىز. بايلا قولىن!
ءاسيا. بەتىم-اۋ، نە بولعان سەندەرگە. شىنىمدى ايتايىن: ەركەك ەمەسپىن، ايەلمىن.
ەكى جىگىت (تاڭىرقاسىپ). قالايشا ايەلسىڭ؟
ءاسيا (سىرتقى كيىمدەرىن شەشىپ). ەندى ناندىڭدار ما؟
جىگىتتەر (بىرىنە ءبىرى). شىن ايەل عوي ءوزى...
بۇلار داۋرىعىپ تۇرعاندا، كارىم شاتىردان باسىن شىعارىپ ءاسيانى كورەدى.
كارىم (كوپكە). ناعىز سويقان ەندى بولعان شىعار.
جىگىت (ەكىنشىسىنە). جاۋاپ السام دەيمىن وزىنەن.
ەكىنشى. ساعان ءال بەرەتىن ايەل ەمەس بۇل.
جىگىت. ابدەن... سەن قيراتا قويارسىڭ...
كارىم (شاتىردان شىعىپ). بۇ نە، جىگىتتەر؟
كارىمدى كەرگەندە، ءاسيا شوشىنىپ، شەگىنە تۇسەدى.
ءاسيا. سۋقان-اۋ...
كارىم. ءا... ءاسيامىسىڭ؟ تورعايدان كەلدىڭ عوي، ءا؟ نە حابار بار.
ءاسيا. حابار بولعانمەن سىزگە ايتىلماس.
كارىم. بالكىم ايتىلىپ قويىپ جۇرسە.
ءاسيا. ايتا المادىق.
جىگىت(ەكىنشىسىنە سىبىرلاپ). كارىمدى ىلىكتىرمەي اكەتەتىن ادام ەدىك.
ءاسيا (جىگىتتەرگە). الەكەڭدى تاۋىپ بەرىڭدەر ماعان! كارىم (جىگىتتەرگە). ۇستاي تۇرىڭدار، مەن سويلەسىپ كەلەيىن الەكەڭە. (ءاسياعا.) حابارىڭىزدى سوسىن تىڭدارمىز.
كارىم كەتەدى. ءاسيا اڭىرىپ تۇرىپ قالادى. ەكى جىگىت سىبىرلاسادى.
ءاسيا (كوپكە). سۋقان-اۋ، سونشاما بۇلىكتى سالىپ، نە بەتىمەن كەلدى ەكەن بۇل قارابەت؟ (ويلانىپ تۇرادى.)
I- جىگىت (سىبىرلاپ). كوزى ادەمى ەكەن.
II- جىگىت. شاشى ۇناپ تۇر ماعان.
I- جىگىت. ازىلدەسىپ كورەمىز بە؟
II- جىگىت. سەن باستاپ كور، مەن قوستايىن.
ءاسيا (كوپكە). الەكەڭە جولىقتىرماي جازىم قىپ جۇرسە قايتەم؟
I - جىگىت. قۇربىم... «ءتۇسى يگىدەن تۇڭىلمە» دەگەن ەكەن. (ءاسيا قادالا قارايدى. جىگىت اپالاقتاپ.) مىناۋ وگىزباي دەيتىن جىگىت. ءاسيا. بولسا قايتەمىز؟
I - جىگىت. ەسىڭىزدە بولسىن دەگەنىم ەدى.
ءاسيا (از تۇرىپ). جاقسى، ەستە بولسىن. الدىمەن مەنىڭ ءوتىنىشىمدى ورىنداڭدار: الەكەڭە جولىقتىرىڭدار ءقازىر.
ءالىبي مەن كارىم كەلە جاتادى.
ءالىبي. سويلە، شىراعىم.
ءاسيا (از تۇرىپ). كارىمنىڭ كوزىنشە ايتپاسام دەپ ەم.
كارىم (مىسقىل كۇلكىمەن). اياق الىسىن بايقادىڭىز با، الەكە...
ءالىبي. ايتا بەر، شىراعىم. كارىم ءوزىمىزدىڭ جىگىت.
ءاسيا (شىمىركەنىپ). كارىم سىزدىكى ەمەس! كارىمنىڭ تورعايدا نە ىستەگەنىن ايتۋعا كەلگەن اداممىن.
كارىم. ايتىپ كور...
ءاسيا. قوي ءارى... كوكەڭنىڭ قانشاما جىگىتىن بەيكۇنا قىرعىزىپ، نە بەتىڭمەن كەلىپ تۇرسىڭ؟ كوكەندى الداپ ۇستاعان كىم، بىلەمىسىڭ؟
كارىم ىشقىنىپ، بەلىندەگى ناگاندى ۇستايدى.
ءالىبي (شىمىركەنىپ). كارىم، قولىڭا يە بول!
كارىم. كوردىڭ بە بۇلاردىڭ: ءبىرى – ءبىر، ەكىسى – ەكى بەيكۇنا قارالاپ... بىلەم كىمنىڭ جىبەرىپ وتىرعانىن.
ءالىبي (كارىموۆ قادالىپ ءبىرسىپىرا تۇرىپ). «ءشوپ باسى جەل تۇرسا عانا قوزعالادى» دەيتىن ەدى. «سەزىكتى سەكىرەر» دەيتىن دە ماتەل بار ەدى. كارىم! سەن وسى كىمسىڭ؟ «الاشوردامەن» سوناۋ كەلىسىمدى باستاعان دا سەن.
كارىم. ۇمىتپاڭىز، كەلىسىمدى ماقۇلداعان ءوزىڭ بولاتىنسىڭ.
ءالىبي. سولاي ما؟ سەنىڭشە كوكەندى ۇستاپ بەرگەن دە مەن بولام عوي ءسىرا. ( شىمىركەنىپ.) جىگىتتەر! ال قۇرالىن كارىمنىڭ! (ەكى جىگىت شاپ بەرىپ كارىمنىڭ قۇرالىن الادى. ءالىبي از تۇرىپ.) ساق بولىڭدار! قاشىپ جۇرمەسىن، مۇنىڭ تاعدىرىن تورعايعا بارعان سوڭ شەشەم. (ءاسياعا.) ءجۇر، قارىنداس، سويلەسىپ كورەيىك.
ءاسيا جايراڭداپ الىبيگە ەرىپ كەتەدى. كارىم ءۇنسىز تۇرىپ قالادى.
جىگىت(جولداسىنا). بايقادىڭ با اياق الىسىن.
جولداسى. سەنەن گورى پىسىقىراق-اۋ دەيمىن... (ساحنا سىرتىندا «كوكەڭ» ءانى.)
جىگىت (كوپكە قاراپ از تۇرىپ). نو... قىز ەكەن!..
شىمىلدىق
توعىزىنشى سۋرەت
ساحنا الاڭ ەسەبىندە. ساحنانىڭ ءبىر جاعىندا تۇرمە، الدى رەشەتكە، ەكىنشى جاعىندا – «الاش» شتابىنىڭ ءۇيى – ەسىگى. شىمىلدىق اشىلعاندا امانكەلدى تۇرمەنىڭ الدىنداعى رەشەتكەدە سۇيەنىپ كوپكە قاراپ تۇرادى. ازدان كەيىن كۇڭىرەنىپ ءان سالادى.
... اعاندىم ايماعىما امانگەلدى،
الدىنا كوش باسشى عىپ ەلىم ەردى.
ارامزا جۇرتتان شىققان ءبىر قارابەت
قاپىدا جاۋ قولىنا ۇستاپ بەردى.
مەرت بولدىم قاپيادا... سىندى ساعىم،
الەمدى تىتىركەگەن ارۋاعىم.
كەك الىپ قان مايداندا كەسكىلەسپەي،
بولدى ما جاۋ قولىندا ولەر شاعىم!..
قانات-قۇيرىق: ءالىبي، سەيىت قايدا؟
قول ۇشىن بەرمەدى مە وسىندايدا؟
كوكەننىڭ جۇرەگىنە قان قاتىرىپ
شىنىمەن تاپپادىڭ با، جۇرتىم، ايلا؟!.
مۇقان ساحنا ارقىلى شتابقا بەتتەپ بارا جاتادى.
امانكەلدى مۇقاندى كورىپ، شوشىنىپ باسىن كوتەرەدى. مۇقان شتابقا بارىپ كىرەدى.
امانكەلدى (از تۇرىپ). مۇقان! مۇقان! شىركىن! نە بولدى بۇل؟ شىققىر كوزىم شىنىمەن كورىپ تۇرسىڭ با؟ شىركىن... قانداسقانداي نە بوپ ەد؟ قاناتىمداي بوپ وسكەن جىگىت ەمەس پە ەدى، قاس دۇشپانىمنىڭ قولتىعىنا كىرىپ، سول ارقىلى مەنەن كەك الماقشى ما؟ بولماعان ەكەن... بولماعان ەكەن... اتتەڭ دۇنيە!
امانكەلدى ىزالانىپ رەشەتكەگە سۇيەنەدى. ساحنا ارقىلى ساۋداگەرلەر ءوتىپ جاتادى. امانكەلدىنىڭ جانىنا مامبەت كەلەدى. امانكەلدى جابىققان تۇرمەن «ينتەرناپيونال» ايتپاقشى بولادى. امانكەلدى جاڭىلعاندا مامبەت اۋزىنا سالىپ جىبەرىپ تۇرادى. ازدان كەيىن سولداتتار امانكەلدىلەردى تۇرمەگە اكەتەدى. مىرزاعازى كەلەدى، جانىندا قايدار. شتابتان ءمىرجاقىپ پەن مۇقان شىعادى.
ءمىرجاقىپ (كۇلىمدەپ). سوعىس كەڭەسىسىڭ عوي، نە حابار بار دەپ سۇراسايشى مەنەن.
مىرزaعازى. ايتىپ كورىڭىز.
ءمىرجاقىپ جان-جاعىنا قارانادى.
مۇقان (قايدارعا). ءاي، سەن قازاق... سەلتيمەي ءارى كەتشى. (قايدار الىستايدى .)
مىرزاعازى.مەنىڭ كوشىرىم ول. تۇگىنە تۇسىنبەيدى، ايتا بەر.
ءمىرجاقىپ. كەنجەقارادان تەلەگرامما الدىم. دۋتوۆپەن شارت جاساسىپ، قۇرال الىپتى، اسكەر الىپتى. بىرەر كۇندە كەلىپ جەتپەك.
مىرزاعازى.تەرىس ەمەس.
ءمىرجاقىپ. ءبىراق جانكەلدين قاباعى تىم جاعىمدى ەمەس: ويدا – ورىس، قىردا – قازاقتىڭ ءبارىن سوڭىنا ەرتىپ، جەر قايىستىرىپ كەلە جاتىر بىلەم.
مىرزاعازى. ءبىزدىڭ انتونوۆ قايدا؟ نەگە قايىرمايدى بەتىن؟
ءمىرجاقىپ (ونى وڭاشالاپ). نەگە قايىرمايدى دەيسىڭ. ايانىپ جاتىر دەيسىڭ بە... ەلدىڭ الالىعى سورلاتىپ وتىر ءبىزدى: ءبىزدىڭ اسكەرىمىزدىڭ نە ىستەپ جاتقانىن جانكەلدينگە جەتكىزىپ تۇراتىن كورىنەدى. (ەكەۋى سويلەسىپ تۇرادى.)
قايدار (مۇقانعا). مىرزا.. جانىڭىزعا جاقىنداۋعا بولاما؟
مۇقان. اۋلاق! (ءمىرجاقىپتارعا قاراي ءتۇسىپ، قايدارعا.) باققان اتتارىڭ بابىنا كەلدى مە؟
قايدار. لىپ ەتىپ، تىزگىندى ۇستاۋىڭدى ءبىل. (ءمىرجاقىپتار سويلەسكەن كۇيى كەتەدى.)
مۇقان. قانشا ادام بار؟
قايدار. ادام جەتكىلىكتى. جۇرتتىڭ كەبى ءتۇتىننىڭ شىعۋىن اندىپ ءتۇر ما دەيمىن. (ساحناعا سەركە شىعىپ، تۇرمەگە قاراپ اڭىرىپ تۇرادى. قايدار وعان.) ءاي، نەگە قادالدىڭ وعان؟ كىرگىڭ كەلىپ قىزىعىپ تۇرسىڭ با؟ (سەركە ۇرەيلەنگەن تۇرمەن قايدارعا كەلەدى. كوزى مۇقاندا، قايدار كۇلىمسىرەپ.) بولىس بولۋعا قالايسىڭ؟ بولعىڭ كەلسە، شىنىڭدى ايت، ءمىرجاقىپقا سويلەستىرىپ، سايلاتايىن.
سەركە (مۇقانعا قاراي كۇرسىنىپ). اجالىمنان بۇرىن ولتىرەسىڭ عوي مەنى.
مۇقان كەتەدى.
قايدار (از تۇرىپ). كەلدى مە اتتارىڭ؟
سەركە.قۇرسىن، جانىم شىقتى... «بۇل نە قىلعان كوپ ات؟» – دەپ ءبىر سولدات سۇلىكشە قادالىپ...
قايدار. سوسىن ءقايتتىڭ؟ بىلىقتىرىپ قويعان جوقسىڭ با؟
سەركە. قازاق بالاسىمىز عوي، «اۋىزباستىرىق» بەرەيىن، ۇندەمە، ازىراق ساۋدام بولۋشى ەدى، – دەدىم.
قايدار. يا.
سەركە(كۇرسىنىپ). اقشا ساناپ بەرگەلى ءاميانىمدى شىعارىپ ەم، ءاميانىم دا كەتتى، اقشام دا كەتتى.
شتاب ۇيىنەن قامار مەن ايبالا شىعادى، قامار قايدارلارعا بەتتەپ، ايبالا ەسىكتە تۇرىپ ۇيدەگى بىرەۋمەن سويلەسەدى.
قامار (قايدارعا جاقىنداپ). قۇدالارىڭدى قاشان اتتاندىرماقسىزدار؟
قايدار. قۇداي قوسسا، بۇگىن اتتاندىرامىز دەپ تۇرمىز.
قاماp. كۇيەۋ جولداسىنا ادام تاپتىڭىزدار ما؟
قايدار. «مەن بارام دا، مەن بارام!»–دەپ ءبارى تالاسىپ جاتىر.
قامار(كۇلىمدەپ). اتتاناردا حابار ايتارسىز، مەن دە شىعارىسىپ سالايىن كۇيەۋدى.
قايدار. ءسىزدى شاقىرماي كۇيەۋ اتتاندىرامىز با...
قامار ايبالانى توسادى.
سەركە (سىبىرلاپ). ءاي، ول قايداعى كۇيەۋ؟
قايدار (تۇرمەنى نۇسقاپ). ارتىنداعى ءۇيدى كوردىڭ بە، سونىڭ ءىشى تولعان «قۇدا» مەن «كۇيەۋ...»
ايبالا قامارعا كەلەدى.
قامار (ايبالانى قولتىقتاپ). ايتا بەرىڭىز، جەڭەشە، كارىم تۋرالى ەدى عوي ءسوزىڭىز.
ايبالا. كارىمنىڭ نەسىن ايتاسىڭ، شىراعىم، امانكەلدىنى ۇستاۋداعى ونىڭ ەڭبەگى.
سەركە (كۇرسىنىپ). كىمگە قوسىلعانىن بايقادىڭ با الگىنىڭ؟ سەن سوعان سىر ايتتىڭ-اۋ ءبىر كەزدە.
قايدار.سولاي ەكەن-اۋ... ءما... سورىڭ قاينادى، سەركە، سەنىڭ اقتاردان قاشىپ جۇرگەنىڭدى الگى قاتىنعا ايتادى-اۋ ول.
سەركە. ايتۋشى ەم عوي: مەنى اجالىمنان بۇرىن ولتىرەرسىڭ دەپ.
قايدار. مىنا تۇرمەگە ءبىر كىرسەڭ عوي، ءومىرى شىعا المايسىڭ.
سەركە (شوشىنىپ). جاقسى ءسوز بۇيىرماي ما ساعان.
قايدار (كۇلىمسىرەپ از تۇرىپ). بارىندە كورگەن جاقسى، سەركە. ءازىر تاماققا ەكىنىڭ ءبىرى-اق نە بولا كەتەر. ءبىز ەڭبەك ءسىڭىرىپ ءجۇرمىز. (كۇرسىنىپ.) كوكەڭدەردى قۇتقارىپ الساق، ەڭبەكتىڭ جانعانى. ءجۇر، اتتاردى امان ساقتايىق، تاعى بىرەۋى قوقاڭداپ جۇرەر.
ەكەۋى كەتەدى. ساحنا بوس. اسىعىس ءابىش كەلىپ، شتابقا كىرەدى.
قايتا شىعىپ، اڭىرىپ تۇرادى.
ءابىش (داۋىستاپ). جاقا!
ساحناعا ءمىرجاقىپ، شوڭمۇرىن، مۇقان ۇشەۋى كەلەدى.
ءمىرجاقىپ. نە بار؟
ءابىش (قاعاز ۇسىنىپ). كارىمنەن حات.
ءمىرجاقىپ حاتتى دەرەۋ اشىپ وقيدى.
«جاقا!
ماناعى حاتقا قوسىمشا ايتاتىنىم: قامار سەندەرگە بارىپتى. جولشىباي اندرەيەۆكە سوعىپتى، جاسىرىن تاپسىرىس العان بولار. نە ىستەگەندەرىڭدى بۇلجىتپاي جەتكىزىپ جاتىر قامار. قايدار دەگەن بىرەۋ مىرزاعازىنىڭ كوشىرى دەپ ەستيمىن. «امانكەلدىلەردى قاشىرۋعا كەرەك» دەپ ەلدەن كوپ ات الدىرىپتى. كوز الدارىندا بولىپ جاتقان جۇمىستى كورمەي، نە ىستەپ وتىرعاندارىڭدى بىلمەيمىن... قامار مەن قايداردىڭ كوزىن جويۋعا تىعىز شارا قولدانا كورىڭىز.
ازامات الاش ۇلى».
ءمىرجاقىپ (سازارىپ از تۇرىپ). شوڭمۇرىن، ەستىپ تۇرمىسىڭ؟
شوڭمۇرىن. مىنا بۇرىشىنا: «تريبۋنالعا» دەگەن ءسوزدى قوندىرۋىڭىزدى سۇرار ەم.
ءمىرجاقىپ (قاعازدى شوڭمۇرىنعا بەرىپ). مۇقان! قامار مەن قايداردى ۇستاتىپ، مىنا شوڭمۇرىننىڭ قولىنا تاپسىر، تىعىز جاۋاپ السىن...
شوڭمۇرىن.ءسۇيتىڭىز، مۇقان مىرزا!
مۇقان (داۋىستاپ). تايباي!
ءمىرجاقىپ. ءا... نەتكەن بولادى بۇل قازاق يت؟
شوڭمۇرىن مەن مۇقان شتابقا كىرەدى. تايباي كەلەدى.
مۇقان. قامار دەگەن ايەلدى بىلەسىڭ بە؟
تايباي. ءاۋ... قاماردى ما؟
مۇقان. قايدار دەگەن كىسىنى بىلەسىڭ بە؟
تايباي. ءاۋ... قايداردى ما؟
مۇقان (از تۇرىپ). ۇستاپ، ايداپ كەل ەكەۋىن. (تايباي اڭىرىپ تۇرادى. مۇقان اشۋلى.) اتاڭنىڭ باسىنا تۇرمىسىڭ؟
تايباي دەرەۋ كەتەدى. مۇقان ەسىك الدىڭدا ەرسىلى-قارسىلى جۇرەدى. از تىنىس.
ايبالا (القىنىپ ساحناعا كەلىپ). بەتىم-اۋ، الگى سالداقىنىڭ تىڭشى بوپ كەلگەنىن كوردىڭ بە. شاشىن تالداپ جۇل، قاراعىم... (تايباي قامار مەن قايداردى اكەلەدى. ايبالا تىستەنىپ.) سالداقى!
قاماp. مادەنيەتتى ادام سونداي ءسوزدى ايتا ما ەكەن؟
ايبالا بۇرقىراپ كەتەدى.
مۇقان (قامارعا). ءسىزدى تۇرمەگە جونەلتەم. قامار. ماقۇل.
مۇقان (قايدارعا). سەن شتابقا جۇرەسىڭ، جاۋاپ بەرەسىڭ. قايدار. اپىرماي، ءسوليتىندى بىلشىلداتپاي-اق... مۇقان. سويلەۋگە بولمايدى. (ساحنا شەتىنە ۇرەيلەنىپ سەركە كەلەدى.) كىم كەرەك سىزگە؟
قايدار. ول مەنىڭ سەركەم.
مۇقان (تايبايعا). مىنا كىسىنى تۇرمەگە اپارىپ جاپ.
تايباي قاماردى اكەتەدى. مۇقان قايداردى شتابقا اكەتەدى. ساحنادا سەركە جالعىز قالادى.
سەركە (كۇرسىنىپ). قۇداي ەكەن جاڭا وڭدادى بىلەم. ەندىگى كەزەك ماعان كەلەتىن بولدى. (ويلانىپ.) اتامنىڭ باسىنا تۇرمىن با وسى جەردە؟ ( Kەتe بەرىپ توقتايدى.) قايداردى قايتەر ەكەن؟ بوساعانداي بولسا، مازاقتاپ سورلاتادى عوي مەنى.
سەركە تۇرادى. تايباي كەلەدى جانىنا.
تايباي. ەلدەن كەلدىڭىز بە؟ جولدا ءبىر ادام كەزدەستىرمەدىڭىز بە؟
سەركە. قانداي ادام؟
تايباي. ءاۋ، قانداي دەيسىڭ بە؟ ورتاشا بويلى قاراتورى قىز. جاقسى كورەتىن ادامىنا قاراعاندا–كوزى كۇلىمسىرەپ تۇرادى.
سەركە. كورە المادىم.
تايباي (كۇرسىنىپ). قاڭعىپ ءولىپ قالدى عوي دەيمىن دە تۇرام. جاقاڭنىڭ قارا جۇرەكتىگىنەن قورقىپ، قاشىپ كەتتى. جاقاڭنىڭ مىنەزىن بىلمەيسىڭ عوي سەن؟ ءاۋ، ول ما؟ ول – ەرەگىسكەن ادامىن «اپار دا ات» دەيدى. سول قىزدىڭ ءوشىن مەنەن الامىن دەپ مىناۋ سولدات قىپ قويعانى، ايتپەسە، سولداتتىقتا نەم بار مەنىڭ.
شتابتان مۇقان شىعادى. تايبايدى تۇرمەگە قاراۋىلعا قويىپ، بۇرىنعى قاراۋىلداردى جىبەرەدى. سەركە ساحنادان كەتۋگە ىڭعايلانادى.
مۇقان. وتاعاسى، بەرى كەلىڭىز. (سەركە شوشىنىپ، جاقىندايدى.) قايداردىڭ جولداسى بولاسىز با؟
سەركە (قىبىجىقتاپ، كوپكە). سورىم قاينادى، ۇستالاتىن بولدىم.
مۇقان. جاقىن جولداسى بولساڭىز، سىزگە شىن اقىلىمدى ايتايىن دەپ ەم.
سەركە. ەندەشە، تۋعان جولداسىمىن.
مۇقان. «تۋعان جولداسى» بولساڭ، ماناتى ەلدەن اكەلىنگەن اتتىڭ ماڭىنا جۋىما، ۇستالىپ قالاسىڭ. بار، جۇرە بەر. (سەركە كەتەدى. مۇقان از تۇرىپ، تايبايعا.) مەنىڭ نە ىستەپ جۇرگەنىمدى سەزەمىسىڭ؟
تايباي. ءاۋ، مەن بە؟ ءتۇتىن دە سەزبەيمىن.
مۇقان. ماعان سەنەمىسىڭ ءوزىن؟
تايباي. ءاۋ، ساعان با؟ قۇدايعا سەنبەسەم دە، ساعان سەنەم.
مۇقان. ءاسيانىڭ قايدا ەكەنىن بىلەمىسىڭ؟
تايباي. ءاۋ، ءاسيا ما؟ قاڭعىرىپ ءولىپ قالدى-اۋ دەيمىن سول.
مۇقان. ءاسيا ءتىرى... (تايباي سەلت ەتەدى.) ۇزاماي كەزدەسەسىڭ. ماعان سەنسەڭ، ايتقانىمدى ەكى ەتپەيتىن بول. كورگەنىڭدى، ەستىگەنىڭدى – مەنەن باسقا جانعا سەزدىرمە.
تايباي. ماقۇل.
شتابتان شوڭمۇرىن قايداردى شىعارادى،
شوڭمۇرىن. مۇقان، مىنانى تىعا سال تۇرمەگە.
مۇقان. قايداردى الدىنا سالىپ تۇرمەگە بەتتەيدى، قايدار شە؟ رەشەتكەگە كىرەدى.
مۇقان. قايدا باراسىڭ؟
قايدار. تۇرمەگە كىرمەيمىن بە؟
مۇقان (جاقىنداپ، سىبىرلاپ). مىنانى بىلاي ورال دا جونەل! جىگىتتەرىڭدى دايىن ۇستا، حابار وزىمنەن بولسىن.
قايدار. ءاي، قاقپاسىنا كىرىپ قالدىم عوي، كوكەڭە سالەم بەرە شىعايىن.
مۇقان. بولمايدى. (قايدار دەرەۋ كەتەدى. مۇقان از تۇرىپ تايبايعا.) بۇدان نە ءتۇسىندىڭ؟
تايباي.تۇك تۇسىنسەم بۇيىرماسىن! (مۇقان كەتەدى. تايباي از تۇرىپ.) وتىرىك موماقان بولىپ جۇرەمىن-اۋ وسى... مەنىڭ بىلمەيتىنىم جەردىڭ جەتى قابات استىندا بولار عوي. (كۇرسىنىپ.) مەيلى، ۇيىنەن قۋعان جاقاڭنىڭ ءوزى، ەندى تايباي اتتاماس بوساعاسىن. نە كورسەم مۇقانمەن ءبىر كورەيىن. ءاسياعا جولىقتىرام دەدى-اۋ ول؟ اينالايىن ءاسيام، قاي جەردە ءجۇر ەكەن. (ساۋلە كومەسكىلەنەدى. ءتۇن. تايباي وزىنە-وزى كوماندا بەرىپ ءبىراز جۇرەدى. ا سىعىپ اسامباي كەلىپ، شتابقا بەتتەيدى.)
تايباي (كەسە تۇرىپ). بارىپ تۇرىڭىز.
اسامباي. ءمىرجاقىپتى ىزدەپ كەلگەن كىسىمىن.
تايباي. ماقاما جابىق، جولاتۋعا زاكون جوق.
اسامباي. اسىعىسپىن دەيمىن.
تايباي. زاكون تاكوي... ەرتەڭ كەل. كەتەمىسىڭ؟
شتاب ەسىگى اشىلىپ، ءمىرجاقىپ شىعادى.
ءمىرجاقىپ. و نە؟
اسامباي. ءمىرجاقىپ-اۋ، مەن.
ءمىرجاقىپ. كەلىڭىز. تىنىشتىق پا؟
اسامباي. تىنىشتىق ەمەس: جەر قايىسقان قولمەن ءالىبي كەلە جاتىر. امانكەلدى ۇستالعاننان بەرى اشۋلارى تىم قاتاڭ بىلەم. ەلدىڭ «يگى جاقسىلارى» وسىلاي قاراپ شۇبىرۋلى... (قالتاسىنان قاعاز شىعارىپ.) وسى ءبىر قاعاز كارىمنەن بىلەم. قولىما تيگەن سوڭ الدىم دا، شاپتىم. (قاعازدى دەرەۋ اشىپ، وقيدى).
«جاقا
قۇرماندارىڭدى شالىپ، تەزىرەك قونىس اۋدارىڭدار.
ۇلكەنبەك كۇشەيگەنوۆ».
اسامباي. ۇنامدى حابار ەمەس قوي ءسىرا؟
ءمىرجاقىپ. ۇنامدى ەمەس پە (تۇرىپ.) ءالىبيدىڭ اسكەرى قاي شامادا كەلىپ جەتكەندەي مۇندا؟
اسامباي. بوگەلمەي ءجۇرىپ وتىرسا، ەرتەڭ تۇستە شاڭ بەرمەس پە ەكەن.
الىستا مىلتىق، پۋلەمەت داۋىستارى. ءمىرجاقىپ پەن اسامباي سەلك ەتەدى.
اسامباي. سويقان بولدى. سولار!..
ساحنا سىرتىندا: «ءالىبي»، «جانكەلدين» دەگەن داۋىستار. ەرسىلى-قارسىلى جۇگىرىس. مىرزاعازى، شوڭمۇرىن، انتونوۆ، ءابىش، مۇقاندار كەلەدى.
ءبارى. كەلىپ قالدى!.. قايتەمىز، جاقا؟
ءمىرجاقىپ. بار اسكەردى توگىڭدەر جولىنا! قاتىن-بالاعا ازىق-تۇلىك دەرەۋ جونەلتىلسىن.
ەرسىلى-قارسىلى جۇگىرىس. ساسۋ. مىرزاعازى، ابىشتەر كەتەدى. ساحنادا ءمىرجاقىپ، مۇقاندار. الىستا مىلتىق، پۋلەمەت داۋسى.
ءمىرجاقىپ (از تۇرىپ). مۇقان! الىپ شىق امانكەلدىنى!
مۇقان تايبايعا بۇيرىق بەرەدى. شوڭمۇرىن كەلەسى، مىلتىعى ساتاقتاپ ءبىر ارتىنان، ءبىر الدىنان شىعادى، قوينىندا ءبىر قۇشاق قاعاز.
ءمىرجاقىپ. قاعازىڭ نە؟
شوڭمۇرىن. ءبىرسىپىرا تەرميندەر ەدى، جاقا، كەرەك بولا ما دەپ الا شىققانىم.
تايباي تۇرمەدەن امانكەلدىنى الىپ شىعادى. امانكەلدىنىڭ كوزى مۇقاندا. مۇقان تومەن قاراۋمەن تۇرادى.
ءمىرجاقىپ. اڭعال باتىر، ارقانىڭ كەڭ دالاسىنا سىيماي ءبۇلىنىپ ەڭ، ەندى تىنىشتالارسىڭ. «الاش» بەتىنە كۇيە جاعامىن دەگەنىڭمەن جاققىزبادىق.
امانكەلدى. ءاي، نە شاتاسىپ تۇرسىڭ: كۇيەلەنبەگەن بەتى بار ما ەدى «الاشتىڭ؟»
ءمىرجاقىپ. ايت يمانىڭدى!
الىستا مىلتىق، پۋلەمەت داۋىستارى.
امانكەلدى. ەسىتەمىسىڭ، مىنا داۋىستى؟ كىمنىڭ ايتۋى كەرەك يماندى؟
ءمىرجاقىپ. مۇقان! كوزدە دۇشپانعا! (امانكەلدى سەلت ەتىپ مۇقانعا قادالادى. مۇقان قوزعالمايدى. ءمىرجاقىپ شىمىركەنىپ.) مۇقان! ەكىنشى رەت ايتام، كەزدە مىلتىقتى! (مۇقان ءۇنسىز تۇرادى.) اقتىق رەت ايتام: «الاشتىڭ» ادال ۇلى بولساڭ، كەزدە جاۋعا!
مۇقان قوزعالمايدى. ءمىرجاقىپ قولىن ناگانعا جونەلتەدى.
امانكەلدى (كوپكە). مىڭنىڭ ورتاسىنان ىرىكتەلىپ شىققان اسىل الماسىم ەدى. جاۋعا تابا قىلمادى، مۇقانىما ريزامىن!
ءمىرجاقىپ كەنەت ناگان شىعارىپ، امانكەلدىنى اتادى. مۇقان جالت بۇرىلىپ ءمىرجاقىپ ۇمتىلام دەگەندە، ونى دا اتادى. امانكەلدى مەن مۇقان ەكى جەرگە قۇلايدى. از تىنىس.
امانكەلدى (ىڭىرسىپ). مۇقانجان!
مۇقان. كوكە!..
ەكەۋى جاقىنداي تۇسەدى. الىستا مىلتىق داۋسى.
ءمىرجاقىپ. تايباي! الىپ شىق مامبەتتى.
تايباي. ءاۋ... مامبەتتى مە؟
ءمىرجاقىپ. الىپ شىق دەيمىن تەز!
تايباي. ءاۋ... نەگە الىپ شىعامىن؟
ءمىرجاقىپ (شوڭمۇرىنعا). نە بولعان بۇلارعا؟
ءمىرجاقىپتىڭ سىرت جاعىنان مىلتىق ۇسىنىپ قايدارلار شىعادى.
شوڭمۇرىن. جاقا...
ءمىرجاقىپ ارتىنا بۇرىلىپ، شوشىنىپ شەگىنە تۇسەدى. تۇرمە جاعىنان تاعى مىلتىقتار. شوڭمۇرىن ەكەۋى شەگىنگەن كۇيى ساحنادان شىعادى. تۇرمەدەن مامبەت پەن قامار قول ۇستاسىپ جۇگىرە شىعىپ، امانكەلدىلەردى كورىپ، كەنەت وزگەرىپ اقىرىن باسىنا تونەدى. مۋزىكادا قايعىلى كۇي. مامبەتتەردە ءۇنسىز جىلاۋ. تايباي كەلىپ، و دا بۇلاردىڭ قاتارىنا تۇرادى. ساحنا سىرتىندا اسكەر، كوماندى. اسكەردى باستاپ ساحناعا ءالىبي، اندرەيەۆ، باياندار شىعادى. امانكەلدىنىڭ ۇستىنە تۋ يىلەدى. اسكەر ءوتىپ جاتادى.
ءالىبي. ازاماتتار! الىپ شىعىڭدار بەرى. (كوپكە.) ۇلكەن اعا، كىشى ءىنى – اراندى كورگەن جاۋدىڭ كىم ەكەنىن تانىپ قال، الدارىڭنان وتكىزەيىك. (ءمىرجاقىپتاردى بىر-بىرلەپ ساحنادان ايداپ وتەدى. ءالىبي داۋىستاپ.) تانىپ قال!.. تانىپ قال!.. تانىپ قال!..
شىمىلدىق.
You Might Also Like
-
...ءبىز ۇيگە كىرىپ كەلگەندە، سارى ساماۋرىندى ورتاعا الىپ، تورت-بەس كىسى شايعا باس قويىپ جاتىر ەكەن. ات جاقتى كەلگەن، شۇڭىرەك كوزدى قارا كەمپىر كۇپىسىن جامىلىپ، ىستىق شايعا ناندى مالشىپ جەپ وتىر. ەكى...
-
اقتاۋ قالاسىندا «قازازوت» اق كەلىسىمشارتتىق اۋماقتارىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسى ەكولوگيالىق كودەكسىنىڭ كەيبىر تالاپتارىنىڭ ورىندالۋىن قامتاماسىز ەتۋ ماسەلەلەرى بويىنشا «دوڭگەلەك ءۇ...
