قىزبەيىت
بۇل اڭگىمە ماعان سونداي ىستىق. ارادا جيىرما بەس جىلداي ۋاقىت وتسە دە ەشقايدا جاريالاي قويماپپىن. بالالىق شاقتىڭ باقىتتى دا بال كۇندەرى وتكەن التايداعى ايگىلى قىزبەيىت جايلاۋى — ول تۋرالى ايتىلا سالاتىن اڭىز اڭگىمە ارقاۋى وسى ءبىر شاعىن شىعارمانىڭ دۇنيەگە كەلۋىنە سەبەپشى بولىپ ەدى...
كەيدە جازۋشىلارعا وقىرمان “شىعارما قالاي تۋادى؟” دەپ ساۋال قويىپ جاتادى. قىزبەيىت جايلاۋى اڭىزى — وسى ءبىر اڭگىمەنىڭ جورالعىسى. ال ءبىراق بۇل اڭىزعا بەرگىسىز اڭگىمە ۋاقىت وتە كەلە وي-قيالىما تەرەڭنەن ۇيا سالىپ، جان-دۇنيەمدى جاڭاشا تولقىتا ءتۇسىپ، “التاي باللاداسى” (التايدىڭ القىزىل موداعايى) رومانىنىڭ تۋۋىنا جول اشتى.
بۇعان وقىرمان تۇگىلى ءوزىم دە قايران قالام!
اۆتور.
ايۋ مۇرنىن جەلگە بەرىپ، جاس كۇلىمسى ءيىستى سەزىنىپ تۇر. ماڭاي قالىڭ قاراعاي مەن شىرشا. ءىڭىر قاراڭعىلىعى ەندى تۇسكەن شاق. اۋا دىمقىل. توڭىرەك تىنىشتىققا يىگەن. ءسال سامال جەلمەن تەربەلگەن بيىك تاۋ ءشوبى، شىرشالاردىڭ تەڭسەلگەن ۇشار باسى مەن ۇشقاتتىڭ ۇساق جاپىراقتارى قوسىلىپ اقىرىن عانا سىبدىرلايدى.
ابدەن كۇشىنە كەلىپ تولىسقان ەركەك قوڭىر ايۋ ەكى اياعىمەن تۇرەگەلىپ، تاعى دا تەرەڭنەن تىنىس الا يىسكەدى. ءيىستىڭ جاقىن ماڭدا ەكەنىن سەزىندى. قالىڭ ءشوپتى جاپىرىپ، اندا-ساندا باسىن كوتەرە يىسكەپ قويىپ ءجۇرىپ كەلەدى. الاڭقايعا شىقتى. الدىندا بيىكتەۋ بىتكەن جالاڭاش توبە. ءيىس ساپ تىيىلعان. ايۋ ەكى اياعىمەن ادامشا تىك تۇرا قالىپ، تىمىسكىلەي تاعى يىسكەدى. ولاي-بىلاي تىك ءجۇرىپ تە كوردى، ءبىراق ايۋدىڭ قۇمارىن قوزدىرعان تۇششىنارلىق ءيىس سەزىلگەن جوق. ول قاراعاي، شىرشاسىز ەتەكتى سيپار ءشوپ باسقان جالاڭاش توبە باسىنا كوتەرىلدى. ءبىر وتار قوي سىيارلىق توبە باسىندا قاراعايدان قيىپ سالىنعان زيرات قاراۋىتا قالعان. ايۋ سەسكەنىپ قالدى. بۇل قايدان پايدا بولعان دەگەندەي جانارىن تىگىپ تۇر. كوزىنە قاراي تۇسكەن شاشىن سامال جەلپىپ ءوتتى. مۇرنىنا تاناۋىن جارعان كۇلىمسى تاعى كەلدى. تۇمسىعىمەن تۇششىنا يىسكەدى. كۇلىمسى يىسپەن بىرگە مۇنىڭ زارەسى ۇشا قورقاتىن ەكى اياقتىلاردىڭ دا ءيىسى كەلگەندەي. سول-اق ەكەن تۇلا بويىن تۇسىنىكسىز ءبىر قورقىنىش بيلەپ وتكەن. سوندا دا ورنىنان قوزعالا قويعان جوق. ەت جۇرەكتى ەمەس پە، ورمان تاعىسى جويداسىز تابانىن باسايىن دەسە – جۇرەگى شىداماي، جالت بەرىپ كەتەيىن دەسە – كۇلىمسى ءيىستى كوڭىلى قيماي تۇرا بەردى...
ازدان سوڭ ءتورت قۇلاعى قالقيعان بەيىتكە دە، ودان شىققان يىسكە دە، ءتىپتى جالاڭاش توبەنى قورشاعان قالىڭ ورمانعا دا بويى ۇيرەنگەندەي بولعان.
ايۋ اقىرىن باسىپ بەيىتكە جاقىن كەلىپ، ساقتانا كوز سالدى. جاس قاراعايدان قيىپ سالعان بەيىت ءۇنسىز قاراۋىتادى. ەش سىبىس بىلىنبەيدى. تەك جاس بالاپان قاراعايدىڭ اششى شايىرىمەن قاباتتاسقان كۇلىمسى ءيىس كەلەدى. ورمان تاعىسى كۇلىمسى ءيىستى تابيعي قاراعاي يىسىنەن ەركىن اجىراتادى. بوتەن-بوگدە ءيىس جوق. ول ورنىنان قوزعالا بەيىتتىڭ قۇبىلا جاعىنداعى ەسىگىنە كەلىپ، ارتقى اياعىمەن تىك تۇرا ەكى قولىن كوتەرىپ، ىشكە ساقتانا كىردى. اي ءالى تۋماعان. التايلىقتاردىڭ سالتىنشا سالىنعان شاتىرسىز مولا ءىشى كوردەي قاراڭعى. ءبىراق ايۋدىڭ قاراڭعىلىقتى ەركىن سەزىنەتىن كوزى مولا ءىشىن شارلاپ تا ۇلگەرگەن. مولا كەڭ. ول توپىراعى كەۋىپ ۇلگەرمەگەن جاس ءقابىردى قورباڭداپ اشا باستادى. كۇشتى قولدارى لەزدە جۇمساق توپىراقتى شاشىپ-شاشىپ تاستاپ، ءمايىتتىڭ بەتىنە توسەلگەن جۋان قىزىل قاراعاي بورەنەلەردى قوپارا باستادى. اۋىر بورەنەلەردى ول تاياق قۇرلى كورمەي جۇلىپ-جۇلىپ الىپ، قابىرعاعا سۇيەي سالدى.
كوردىڭ بەتى اشىلدى. اشقان بەتتە ىشتەگى ولىك ءيىسى سىرتقا لاپ قويعان. ايۋ كور اشىلعان سوڭ تەرەڭ قازىلعان قابىرگە ءۇنسىز ءۇڭىلىپ تۇر. ءدال سول ساتتە توڭىرەككە جارىق تۇسكەن. ايۋ جارىققا ءسۇيسىنىپ باسىن كوتەرىپ الدى. اي بيىك تاۋ باسىنا جارتىلاي كوتەرىلىپ، ماڭايعا ءسۇت ساۋلەسىن توگۋدە. توبە باسى ءسۇت ساۋلەگە شومىلىپ، ەتەك قاراعايلاردىڭ كولەڭكەسىنەن قاراۋىتقان قالپىندا.
ورمان تاعىسى جۋان مۇرنىمەن پىس-پىس ەتىپ، اقىرىن گۇرىلدەي دىبىستادى. كوتەرىلە قويماعان اي ساۋلەسى بيىك قابىرعادان قيعاشتاي قارسى قابىرعاعا تۇسكەن. اشىلعان كور قاپ-قاراڭعى. ءبىراق ايۋدىڭ وتكىر كوزى ءقابىردىڭ قۇبىلاسىندا باسىن كۇن باتىسقا بەرە اق كەبىنگە ورالعان ءمايىتتىڭ شەتىن اقىمنان كورىپ تۇر. ول ەڭكەيىپ ەدى، سۇيەككە قولى جەتپەدى. ايۋ ءتورت تاعانداپ جاتا قالىپ قولىن سوزسا دا جەتكىزە المادى. توبەگە قويىلعاندىقتان التايداعى ەل ءقابىر اتاۋلىنى كىسى بويىنان اسىرا تەرەڭ قازىپ، قۇبىلا جاعىنان ادام ەركىن جاتاتىن اقىم جاسايتىن.
ول ءبىراز اۋرەلەندى دە كورگە ءتۇسىپ، ءمايىتتى كوتەرىپ كور شەتىنە قويدى. ايۋ كوردەن ەكى قولىمەن سوزىلا تىرمىسىپ، ارتقى اياقتارىنىڭ تىرناعىن ءقابىر قابىرعاسىنا باتىرا ىتقىپ شىقتى. قاتقان ءمايىتتى كولدەنەڭ كوتەرىپ، اي ساۋلەسى قىرىنداي تۇسكەن بەيىت قابىرعاسىنا سۇيەپ، كەبىنىن جىرتا باستادى. كەبىننىڭ دال-دالىن شىعارىپ الىپ تاستاعاندا سۇيەك جاس قىز دەنەسى بولىپ شىعا كەلدى.
كەبىندى جىرتىپ جۇرگەندە ءمايىتتىڭ قولاڭ شاشى تارقاتىلا ءتۇستى دە، ودان جالبىز ارالاسقان سۇيكىمدى ءيىس ايۋدىڭ مۇرنىن جاردى. ءمايىت ءالى بۇزىلماپتى، تەك ولگەن ادامعا ءتان ولىك ءيىسى بار. ول دا تازا ورمان اۋاسىنا شىققان سوڭ، تەز تاراپ كەتكەن... قىز دەنەسى اي ساۋلەسىنە شومىلا جۇمىرتقادان ارشىلعانداي كىرشىكسىز اق. وسى كەزدە تابيعاتتا عانا كەزدەسەتىن ءبىر كۇتپەگەن جاعداي بولدى. تارقاتىلعان شاشتىڭ حوش ءيىسى مەن قىزدىڭ كوزىن جۇمعان سۇلۋ سىمباتىنا ايۋدىڭ ەركەكتىك نامىسى وياندى. بۇل ءتىپتى ادام سەنبەيتىن ءجاي ەدى... ءبىراق بۇل دا ءبىر تابيعاتتىڭ جۇمباعى. تاعىنىڭ اشقاراقتىعىن سەزىم قۇشتارلىعى جەڭگەن...
تولعان اي اسپان تورىنە شىقتى. بار ماڭ ءسۇت ساۋلەگە بوككەن. ورمان ۇستىنە ءسال كوگىلدىر تۇمان كوتەرىلىپ، ءشوپتىڭ بەتىنە شىق ءتۇسىپ، مونشاقتاي مولدىرەپ جىلتىلدايدى. اشىق قاراكوك اسپاندا جۇلدىزدار ورىن اۋىستىرىپ، جەتىقاراقشى شومىشتەي يىلگەن. تۇنگى سالقىن سامال جەلپىپ وتەدى.
تاعى بولسا بار دۇنيەنى ۇمىتىپ، سۋىق ءمايىتتى قابىرعاعا سۇيەي قۇشاعىنا قىسا جىلىتىپ تۇر. ىڭىرانىپ باسىن ءمايىتتىڭ موينىنا، قوس انارىن جابا جارتىلاي قۇلاعان قولاڭ شاشىنا تىعا گۇرىلدەپ قويادى. ءولى دەنەمەن سويلەسكەندەي ءار ءتۇرلى تۇسىنىكسىز دىبىستار دا شىعارادى. ايالاي قىسىپ ايمالاپ، ءمايىتتى ازاپتاۋدا. جانسىز دەنە بارىنە كونگەن...
اي قاق توبەدەن جىلىستاپ، ءبىر شوق گۇلدەي ۇركەر تۋدى. اي ساۋلەسى السىرەي تارامدانا تۇسكەندىكتەن توڭىرەك بوزامىق تارتتى. تاڭ قاراڭعىسى دا جاقىن. بيىك شىڭ-قۇزدى شاتقال مەن تاۋلار دا تىنىشتىققا قالعىپ كەتكەن. بۇكىل الەم كوگىلدىرلەنىپ، سالقىن سامال دا باسىلعان. تەك، تىرس ەتپەس تىنىشتىق بيلەگەن ولكە.
وسى ءبىر مۇلگىگەن مۇنارلى تىنىشتىقتا ءتۇن جامىلعان جالعىز سالت اتتى قاراعاي اراسىنان شىعا كەلىپ، توبە ەتەگىندەگى الاڭقايعا اتىن بوس جىبەرە سالدى. اتتىڭ اۋىزدىعى الىنعان بولسا كەرەك، قالىڭ سونىنى اۋزىمەن ورا جايىلا باستادى. يەسىنە اتىنىڭ سىرى بەلگىلى سەكىلدى، اياعىنا تۇساۋ دا سالعان جوق.
ادام اياعىن سىلبىر باسىپ توبەگە كوتەرىلدى. بۇل — جاسى جيىرمانىڭ بەل ورتاسىنا جاڭا جەتكەن اڭشى جىلقىشى بولاتىن. جاسىنان تاۋدا وسكەن تەمىردەي جىگىت. اكەسىن سوناۋ جىلدارى اق پەن قىزىلدىڭ قانتوگىسى كەزىندە كەرجاق باندىلارى ولتىرگەن. اكەسى دە اڭشى ەدى. شەكاراداعى اسۋدى كورسەتپەگەنى ءۇشىن، قىزىل كەزەڭدەگى قۇز باسىنان قۇلاتىپ جىبەرگەن.
ول كەزدە بۇل ون سەگىزگە جاڭا تولعان. مۇنى اڭشىلىققا باۋلىعان دا اكەسى ەدى. قايران اكەنىڭ تاس-تالقانى شىققان سۇيەگىن بۇل ءۇش كۇننەن سوڭ تاۋىپ الدى. باسى دەنەسىنەن ءبولىنىپ قالىپتى. اكەسىنىڭ باسىن تابا المادى. الدە، كەرجاق باندىلارى كەسىپ الىپ كەتكەنىن بىلمەدى؟ باسسىز مۇردەنى ۇيگە اكەلگەن. عازيز اناسى بۇل قايعىعا شىداماي توسەك تارتىپ جاتىپ دۇنيەدەن كوشتى... سول كۇننەن باستاپ مۇنىڭ تاۋ تاعىسىنداي اڭشىلىق ءومىرى — جالعىزدىق ءومىرى باستالعان.
تۇمان كەشىپ، تاۋ استى؛ ارقار اتىپ، قاسقىرعا قۋعىن سالدى.
بىردە باي اۋىل مىرزاننىڭ بوي جەتىپ قالعان قىزى قىزجانمەن شىلدەحانادا تانىستى. سول كۇننەن باستاپ احات مىرزان اۋىلىنا كەش تۇسە كەلىپ، تۇن-تۇنەگى تۇرىلە التىباقان باسىنان قايتاتىن. قىزجاننىڭ ازۋى التى قارىس ءۇش اعاسى بۇعان اياعىن تارتىپ ءجۇرۋىن ەسكەرتسە دە، قىز بەن جىگىت كەزدەسۋىن قويمادى. اقىرى، جىلقىشى تاياققا جىعىلدى، قىزجان ۇيگە قامالدى.
تاعدىردىڭ جازعانى ما، كوپ كەشىكپەي بۇل ماڭداعى اۋىلداردى قارا كۇزەندەي قاپتاعان شەشەك جايلادى. شەشەك بىرەۋدىڭ جالعىزىن الدى، بىرەۋدىڭ...، نە ءوزىڭدى، نە كوزىڭدى الام دەپ كەلدى. ەل دۇرلىگىپ ورتا جايلاۋعا بەت بۇردى. قىزجان تۇيە قومىندا التايدىڭ القىزىل موداعاي گۇلىندەي شەشەك اتقان شاعىندا دۇنيەدەن كوشتى. ەل-جۇرت ىندەتتەن قاشقانداي وسى توبەگە سۇيەك جامباسى جەرگە تيەر-تيمەستە جەتىسىن وتكىزبەستەن ءتور جايلاۋعا ۇدەرە كوشكەن.
جىلقىشى قىزجان تاعدىرىن ءتور جايلاۋدا ەستىدى. ەستي سالا ءتۇن قاتىپ زيراتقا تارتتى. ەندى، مىنە، جالعىز ايلى بەيىتتىڭ باتىس جاق بەتىنەن كوتەرىلىپ، ءۇن-تۇنسىز تۇنەرە قارايدى ول. قورعاسىنداي قايعى جۇرەگىنىڭ باسىنا اششى زاپىرانداي جينالىپ، ەل ايتاتىن “تاعى جۇرەكتى” سىزداتىپ تۇر.
زيراتتىڭ كۇنگەي قابىرعاسىندا وسى توڭىرەكتەگى ورمان تاعىسى سۇيگەنىنىڭ سۇيەگىن قورلاپ تۇرعانىن ول ءالى سەزەتىن ەمەس. قايدان سەزسىن – بۇل اڭ ەمەس، ادام عوي... ادام.
تاۋ اراسىنا اي قورعالاپ باتايىن دەدى. بولماشى عانا نۇر توبە مەن توڭىرەككە تۇسكەن. جىگىت ەسىكتەن زيراتقا كىرىپ كەلگەنىندە قارسى الدىنان اشىلعان كور قارسى الدى. ول:
— ا-ا-ا! — دەپ قالاي ايعاي سالعانىن ءوزى دە سەزبەي قالدى. باتار ايدىڭ از-ماز ساۋلەسى ەسىكتەن قوپارىلعان كور مەن سۇيەۋلى بورەنەلەرگە ءدال ءتۇسىپ تۇر ەكەن. جىگىت ىشتەي “ءبىسمىللا! ءبىسمىللا!” دەپ كۇبىرلەي بەردى.
— ءو-و-ۇح-ۇح.. .— دەپ گۇرىلدەگەن داۋىس شىقتى. ول بويىن جيناپ الدى.
دەرەۋ موينىنداعى ءشيتى مىلتىقتى جۇلىپ الدى، ءبىراق بىلتەلى مىلتىقتى اتۋ كەش ەكەنىن ءتۇسىنىپ، لاقتىرىپ جىبەرىپ، جانىن قارماندى. كىسەدەگى قىنىنان ءبۇعى-مۇيىز ساپتى كەزدەكتى سۋىرىپ العاندا ايۋ دا ەسىكتەن كورىندى.
جىگىت ءبارىن دە ءتۇسىندى. جاڭا عانا بويىن بيلەگەن ۇرەي دولدانعان اشۋ مەن ىزاعا اينالدى. ايۋ ادامدى كورگەندە سەسكەنگەندەي تۇرىپ قالىپ، كەنەت گۇرىلدەي تىك تۇرعان قالپى اتتاي بەرگەن. ادام دا كوردەن شىعا كەلگەندەي تۇرا ۇمتىلدى. احات اشۋمەن ايۋدىڭ قۇشاعىنا كىرە بەرىپ، اڭشىعا ءتان جىلدامدىقپەن ءتوس سۇيەكتىڭ تومەن جاعىنان كەزدەكتى بويلاتا سۇعىپ الدى. ءبىراق ايۋ دا قۇر قالماعان. اڭشىنىڭ جالپاق جاۋىرىنىنا ءبىر قولدىڭ تىرناعىن باتىرىپ ۇلگەرىپ، ەكىنشى قولى جىگىتتىڭ شيدەم كۇپىسىنىڭ شەتىن ۇستاپ قالدى. جىگىت سول جاق جاۋىرىنىنا ايۋ تىرناعىنىڭ كىرگەنىن جانى اۋىرا سەزىنسە دە، جانتالاسا قيمىلداپ بويلاتا كىرگەن وڭ قولىنداعى كەزدەكتى قارىنعا قاراي تارتتى. قىلپىلداعان كەزدىك ورمان تاعىسىنىڭ قارنىن شابىنا دەيىن اقتارىپ ءتۇستى. ءبىراق ايۋ دا جانىنا باتقاننان با، مۇنىڭ سول جاق جاۋىرىن قالاقشاسىن بىتىرلاتا الىپ كۇشىمەن سىعىپ جىبەرىپ، جىگىتتىڭ جان داۋىسىن شىعارا سىنعان جاۋىرىنىنان ۇستاعان قالپى الدىعا لاقتىرىپ جىبەردى. احات قاڭباقتاي كوتەرىلە بەرىپ، كوردىڭ ىشىنە قۇلاپ ءتۇستى. ايۋ وكىرگەن قالپى شالقايا مولا ەسىگىنەن سىرتقا قاراي كەسكەن تەرەكتەي گۇرس ەتتى. كورگە تۇسكەن ادام ەسىنەن اۋىپ قالعان.
اي تاۋ اراسىنا باتىپ كەتتى. ماڭاي تاڭ قاراڭعىلىعىن جامىلىپ، تاڭعى سامال سوقتى. تاڭ سامالى تاۋسىلار شاق.
* * *
مەن جىلقىشى شالمەن قىزجان مۇردەسى ورىن تەپكەن قىزبەيىت جايلاۋىندا كەزدەستىم. جاۋىرىنى كۇدىس اڭشى شال قىزجان تاعدىرىن زيرات باسىندا ايتىپ بەردى.
اڭگىمە سوڭىندا اپپاق قۋداي اقساقال: “ە، بالام-اي، التاي تاۋلارىندا مۇنداي وقيعالار كوپ-اق. ۋاقىت وتە كەلە اڭىز بەن شەجىرەگە اينالىپ جۇرە بەرەدى”، — دەدى اۋىر كۇرسىنىپ.
1984 جىل، ماۋسىم.
You Might Also Like
-
اسپان ءجۇزىن قاپتاعان كۇزگى سۇر بۇلت وقتىن-وقتىن قاباعىن تۇيگەندەي تۇنجىراپ، سەبەلەپ بۇركىپ-بۇركىپ الادى. ىسقىرعان ەكسىمدى جەل اربيعان قۋ قاڭباقتى دومالاتىپ، ەسكى اپاندارعا، ساي جىراسىنا مالشا ءيىرىپ...
-
ماحمۇد قاشقاري (ءحى عاسىر) — تۇركى عالىمى، ايگىلى «ديۋاني لۇعات ات تۇرك» («تۇركى سوزدەرىنىڭ جيناعى») اتتى ەڭبەكتىڭ اۆتورى. تولىق اتى ءجونى ماحمۇت يبن ءال حۇسەين يبن مۇحام...
