ءبىر سۋرەتتىڭ تاريحى
اسپان ءجۇزىن قاپتاعان كۇزگى سۇر بۇلت وقتىن-وقتىن قاباعىن تۇيگەندەي تۇنجىراپ، سەبەلەپ بۇركىپ-بۇركىپ الادى. ىسقىرعان ەكسىمدى جەل اربيعان قۋ قاڭباقتى دومالاتىپ، ەسكى اپاندارعا، ساي جىراسىنا مالشا ءيىرىپ تىعا تۇسەدى.
دالا يەسىز. كوڭىلسىز.
ايدابول سايىنىڭ جول ەتەر كەزەڭىندە بەينەۋسىز ۇيىلگەن تەزەكتەي قيقايىپ، قۇممەن كومىلىپ بارا جاتقان تارىزدەنىپ قاراشا ءۇي وتىر. جەل ءىشىن تارتىپ ۇيىرىلتە سوقسا، قاراشا ءۇيدىڭ كيىزى قولپ-قولپ ەتەدى. ءۇي ورتاسىنا جاعىلعان وت شالقي جانىپ، وت باسىنا تونگەندەردىڭ كوزىنەن سوراسىن اعىزىپ، بەرەكەسىن تىم-اق الىپ وتىرعان سەكىلدى.
وت باسىندا ەكى ايەل وتىر. قاتپار بەتتى قارا كەمپىر جاۋلىعىنىڭ شەتىمەن كوزىنىڭ سوراسىن ءسۇرتتى دە، باقشيىپ شاڭىراققا قارادى. اسپان ءجۇزىنىڭ تۇنەرگەن بۇلتى ۇرەيدى الا تۇسەيىن دەگەندەي الدەنەگە تۇكسيە قالىپتى. كەمپىر اۋىر كۇرسىنىپ، اۋزى كۇبىرلەپ، جانىندا وتىرعان جاس ايەلگە قارادى. جاس ايەلدىڭ باۋىرىندا بەسىك. اجارىندا اۋىر قايعىنىڭ، كەيىستىكتىڭ ءىزى.
— ۇيىقتادى ما، ساۋلەم؟ — دەدى كەمپىر.
— ۇيىقتادى.
ەكەۋى دە ءۇنسىز، وتقا تەلمىرۋمەن وتىردى. ەكى ورتاسىندا بەسىك. ىرگەدەن سوققان ىزعىرىق جەل وتپەن ويناعانداي ءتۇتىننىڭ ۇيقى-تۇيقىسىن شىعاردى. تارامىس ساۋساعى قالتىلداپ، كەمپىر بەسىكتىڭ جابۋىن قىمتاي ءتۇستى. ءبىر كەزدە كەمپىردىڭ يەگى كەمسەڭ قاقتى:
— كەلىنجان، نە بولار ەكەن كۇنىمىز؟
جاس ايەل اقشىل بەتى سۇرعىلت تارتقان سەكىلدەنىپ، ءمولدىر قارا كوزى جاسپەن كومىلىپ، تومەنگى ەرنى ادەتتەگىسىنەن ءسال قىمقىرىلا تۇسكەندەي بوپ، ءۇنسىز وتىردى دا قويدى...
جەل ىزىڭى بۇرىنعىسىنان دا ۇدەپ، جىرتىق كيىزدى جۇلمالاپ ويناعانداي سىلكىپ-سىلكىپ قويادى.
ىمىرت جابىلىپ بارادى. ازدان كەيىن الەم ءجۇزىن كوزدەن تاسالاپ، قويۋ قاراڭعىلىق كومگەلى قۇشاعىن جايىپ تۇرعان سەكىلدى. جاپاندا قالعان جالعىز ۇيگە ءتۇن قاراشىسىنان اۋىر نە بار ەكەن؟!
اش كۇزەندەي بۇكشيگەن ارىق تورى اتپەن سالدى قاپتالداتا جەلىپ بىرەۋ كەلەدى. كوزگە تۇرتسە كورىنگىسىز قاراڭعىلىق. جەر مولشەرىن جاتتاپ العان ادامداي، بەتى بۇرىلماستان قاسقيىپ تارتۋمەن كەلەدى. وقتىن-وقتىن اتىنىڭ باسىن تەجەپ، تىڭ تىڭداعان ادام سەكىلدەنەدى. الدەقايدا وت ساۋلەسى جىلت ەتكەندەي بولدى دا، قاراڭعىلىققا قايتا كومىلىپ، دالا يەسىزدەنىپ مەڭىرەۋلەنە قالىپتى. جالعىز-اق تۇنگى جەلدىڭ ىزىڭى قۇلاققا مازا بەرمەيىن دەگەندەي سارناۋىن ۇدەتە ءتۇستى. جۇرگىنشى اۋىر ءبىر كۇرسىنىپ، اتقا قامشىنى باسىپ-باسىپ جىبەردى. جاقىنداعان سايىن قاراشا ۇيدەگى وت ساۋلەسى ايقىندالا ءتۇسىپ، ءۇي ىشىندەگى ءومىردى سىرتقا تاسىپ تۇرعان تارىزدەندى.
ات دۇرسىلىنە ەلەڭدەپ كەلىنشەك باسىن كوتەردى. بەت اجارىندا ءقاۋىپ پەن شاتتىق ارباسىپ، قايسىسىنىڭ ۇستەم كەلەرىن بىلمەگەن داعدارىس.
— سول بولار ما ەكەن؟..
مينۋت وتپەي، بۇل جاس ايەل تورى اتتى جۇرگىنشىنىڭ شىلبىرىنا ورالىپ، قارعا ىشكەن سويىلىن الىپ، قاراشا ءۇيدىڭ بەلدەۋىنە قىستىردى.
— تىنىشتىق پا، جانىم؟
بەستەك كۇپىسىن سۇيرەتىپ، قالتىلداپ قارا كەمپىر شىقتى ۇيدەن. كارى كوزى قاراڭعىلىق پەردەسىنە كومىلگەن سەكىلدەنىپ ەشنارسەنى كورە الار ەمەس. ايتكەنمەن، جاقسىلىق ىرىمدى جۇرەك سەزگەندەي بوپ، جۇرەگىن قۋانىش وتى جىلىتتى.
— سەنبىسىڭ، شاكىجان؟
* * *
بۇدان تورت-بەس كۇن بۇرىن وسى سايدىڭ قاباعى سىڭسىپ وتىرعان اۋىل ەدى. قاراقۇرىم بوپ جايىلعان مال ەدى. كوپ ءۇيدىڭ ءبىرى بوپ وسى قاراشا ءۇي دە وتىر ەدى. جاڭاعى كەلگەن تورى اتتى جۇرگىنشى وسى ءۇيدىڭ يەسى شاكىباي شاڭىراقباي ۇلى دەيتىن جىگىت ەدى. بالعىن دەنەسى سالماقپەن قوزعالىپ، ەسىكتەن كىرگەندە، شاۋكيگەن قاراشا ءۇيدىڭ شاڭىراعىنا توبەسى ءسال عانا تيمەي تۇرعان سەكىلدەندى. كىرگەن ىڭعايىندا بەسىكتى اينالدىردى.
— دەنى ساۋ ما، مەدەت جاننىڭ؟
— ساۋ.
جاسقا تولعان قارا كوزدىڭ جانارىندا قۋانىش ساۋلەسى ويناي باستاعان سەكىلدەنىپ، جاس ايەل بەسىكتىڭ ەكىنشى جاعىنا وتىردى. بەسىكتى قورشاعان بالاسى مەن كەلىنىن كورىپ، بار تىلەگى تاپ سول مينۋتتە ورىندالعان سەكىلدەنىپ، كەمپىردىڭ يەگى كەمسەڭ قاقتى. بۇل شالقىپ قۋانعاندىقتىڭ بەلگىسى ەدى.
— ەشكىم كوشىرىپ المادى ما؟ — دەدى شاكىباي كۇرسىنىپ.
— كولىك جىبەرەرمىز دەسىپ ەدى، ءالى جوق...
شاكىبايدىڭ قاباعى قاتپارلانا ءتۇستى. بۇل ءۇيدىڭ جۇرتتا قالۋ تاريحى ۇزاق سونار وقيعاعا بايلانىستى. جاس ايەلدىڭ اتى امينە. سوزگە دە شەبەر، اجارعا دا ءتاۋىر. ەلدەگى ءتاۋىر ايەلدىڭ ءبارىن ءوزىمسىنۋ الدانازار اۋىلنايدىڭ ادەتى. جاس ايەلدەر ونى "سۇلۋ مۇرت" قايناعا دەيدى. جاسى قىرىقتى القىندىرسا دا، الدانازاردىڭ يەگىنە ساقال بىتپەي-اق قويدى. جەبەلى مۇرتى اۋزىن تۇكسيتىپ، الپەتىن تىم سۇيكىمدى كورسەتپەيدى. ايتسە دە، ءوز ويىنشا — وزىنەن سۇلۋ جان جوق!..
وسى الدانازاردىڭ امينەدەن ءبىرىنشى رەت بەتى قايتىپ، الدەنەدەن سەكەم الدى.
16-جىلدىڭ وقيعاسى ويلاماعان جەردەن كەزدەسكەندەي بولدى. اۋىل ءومىرى سىناپتاي تولقىدى. الدەقايدا، الدەكىمدەردى حان كوتەرىپ، پاتشا امىرىنە قارسى شاپقانداردىڭ داڭقى جەر سىلكىندىردى. اۋىلناي، بولىستاردىڭ كوزىنە ءولىم ەلەستەدى. سونىڭ ءبىرى — الدانازار ەدى. ءبىراق بۇل اعايىن ىشىندە بەلدىلىنىڭ ءبىر تۇقىمنان وربىگەن شاڭىراعىنىڭ كوپتىگىن ارقاعا تاڭۋ عىپ، كوپشىلىكتىڭ كوزىندە يمەنبەيتىن ادامنىڭ ءتۇرىن كورسەتتى. ءبىر جاعىنان ۋەزگە پەريەۆودچيك بوپ ءىنىسىنىڭ وتىرعاندىعىن العا تارتىپ، "مايدانعا ءبىر ادام جىبەرمەيمىن!" دەگەن سەنىممەن ەلدى يىقتان باسىپ العانداي بولدى. "ۋ جەسەڭ رۋىڭمەن" دەپ، كوپشىلىكتەن جىرىلىپ شىعۋدان قيىن نە بار، وسى شاكىباي اقساقال اۋقىمىنا ماتالعاننىڭ ءبىرى بوپ، بولاشاقتى بۇلدىر بولجاپ، وت باسىنان شىعا المادى.
بىرەر ايعا پاتشادان "كەڭشىلىك" كەلىپ، ۇزاماي و دا ءبىتتى. الدانازارعا قاراعان جىگىتتەر پريەمعا تۇسەتىن بولدى. كىمنىڭ قالىپ، كىمدەردىڭ ايدالاتىنى الدان اشكەرەلەنىپ قالعان سەكىلدى ەدى. ايدالاتىننىڭ ءبىرى شاكىباي بولدى. قارمانار تال قالماعان سەكىلدەنىپ، ون شاقتى جىگىت باس قوسىپ، بۇلار ءبىر تۇندە ەلدەن شىعىپ كەتتى. بەت العاندارى سوناۋ تورعاي دالاسىنداعى امانكەلدى توبى ەدى. كوپشىلىكتەن جىرىلىپ، تەنتەك اتانعاندا ارتتاعى قاتىن-بالانىڭ كۇنى نە بولماق؟ ءبىراق الدەنەدەن ىشقىنعان جاس جان، ويدى كەرنەگەن ىزا-كەك ەشنارسەنى ويلاتپاي، بۇلاردى اتقا مىنگىزىپ ەدى.
مىنە، شاكىباي وسى كەلگەندە سول ساپاردان ورالعانى ەدى. ەل ءىشى قاپتاعان وترياد. قاشقانداردىڭ ءۇي ىشىنە تىم قاتاڭ. ارقاعا پانا بولار دەيتىن الدانازاردىڭ سىرى وزىنە ءمالىم. تىم بولماسا ەلدى ەندى ءبىر كورىپ، اقتىق رەت قوشتاسقىسى كەلگەن ادامداي، شاكىباي ەشكىمنىڭ توقتاۋ ايتقان ءسوزىن تىڭداماستان ايدابول سايىنان ءبىر-اق كەلىپ شىققانى ەدى...
* * *
ىسقىرعان جەل بىرەر مينۋت ءىشىن تارتىپ تىنا قالعان سەكىلدەندى دە، الدەقايدان جان شوشىتارلىق بەلگىنى ادەيى سەزدىرگەندەي بولدى. قارا جولدىڭ بويىندا ات تۇياعىنىڭ تىرسىلى.. شاكىباي بەسىكتى اشىپ، وت ساۋلەسىن جاس نارەستەنىڭ بەتىنە ويناتىپ، ەندى سۇيە بەرەم دەگەندە، تۇلابويى كەنەت مۇزدادى. ۇرەيلەنگەن كوزى امينەگە ەرىكسىز بۋرىلدى. بىرەر مينۋت ءۇنسىز. ات ءدۇرسىلى ايقىندالا ءتۇستى. جەل ىسقىرىپ، الدەنەگە قۋانعانداي بوپ پا، الدە، قايعىرىپ زارلانعانداي بوپ پا، ءىشىن تارتا-تارتا سوقتى.
— ەسىتىپ وتىرمىسىڭ؟ — دەدى امينە.
— ەسىتىپ وتىرمىن...
بىرەر مينۋتتىڭ ىشىندە كوپ نارسەنى شەشىپ ۇلگىرگەن سەكىلدەنىپ، امينە كەنەت شىمىركەندى:
— اتىڭا ءمىن... ءبىز ولمەسپىز...
جەل بۇرىنعىسىنان دا ورشەلەنگەندەي بوپ قاراشا ءۇيدى سولق-سولق ەتكىزدى. ىزعىرىق جەل جاراۋ تورىنىڭ ءجۇنىن ءۇرپيتىپ، قاڭباقشا دومالاتىپ ىققا قاراي قۋىپ بارا جاتقان سەكىلدى. شاكىباي كەنەت اتىنىڭ باسىن تارتتى. جەل ارالاس شىڭعىرعان داۋىس پا، الدە ىسقىرعان جەل مە، ايتەۋىر سۇيكىمسىز ءبىر دىبىس جۇرەكتى تىرناپ وتكەندەي بوپ، بويىن تۇرشىكتىرىپ جىبەردى.
— مەنىكى نە؟ قورعانسىز قاتىن-بالانى كىمگە تاستاپ بارام؟ — دەدى كۇبىرلەپ.
اۋزىنان شىققان ءسوزىن جەل جۇلىپ الىپ، الدەقايدا ۋىستاپ شاشىپ جاتقان سەكىلدەندى. بۇرىلىپ ارتىنا قارادى. تۇنەرگەن قويۋ قاراڭعىلىق، اتىنىڭ باسىن زورعا كورەدى، الدى ودان دا قاراڭعى...
... كوك جيەگى بوزارىپ، بۇلدىر ساۋلە قاراڭعىلىقتىڭ شىمىلدىعىن سەرپىن اشقان سەكىلدەندى. ساي قاباعىندا جاربيعان جالعىز قاراشا ءۇي، مولانىڭ باسىنداعى تام سەكىلدى، ءتۇسى تىم سالقىن. ماڭى قوقسىعان ەسكى مۇلىك؛ قيراپ جاتقان اياق-تاباق. ءۇي ورتاسىنداعى وت وپىر-توپىر بولعانداي ءار جەردە ءبىر شوعى جىلتىلدايدى.
شاكىباي ۇيگە باسىن سۇعا بەرىپ، قايتا جۇلىپ الدى:
— امينە! — دەدى ىشقىنا داۋىستاپ.
مۇلگىپ تۇرعان دالا شاكىبايدىڭ داۋىسىمەن كەنەت سىلكىنگەن سەكىلدەندى.
كوككە كوتەرىلىپ شىرىلداعان تورعايشا شار-ر... ەتكەن نارەستەنىڭ داۋسى شىقتى. شاكىباي ۇمتىلىپ ۇيگە كىرگەندە اياعىنا بىلق ەتىپ ءبىر نارسە ورالدى. سۇرىنە-مۇرىنە بەسىككە جەتتى. جاس نارەستە ادام دىبىسىن سەزگەندەي بوپ، جىلاۋدان توقتادى. داۋسى قارلىققان، سولىعىن زورعا باسادى، ءتۇن بويىنا جىلاعان بولا ما؟
تاڭ الدەقاشان اتتى. ساي قاباعىنا كوتەرىلگەن كۇن سىعىراڭداپ ەسىكتەن قاراۋمەن تۇر. ەسىك الدىندا جاتقان كەمپىردىڭ ولىك دەنەسى كۇن نۇرىمەن كومىلىپ، نۇرسىز بەتى ودان بەتەر اعارىپ كورىنگەن سەكىلدەندى. امينە توسەكتە. بەتى بۇركەۋلى. بۇركەۋلى بەتىن اشقالى شاكىباي نەشە رەت قولىن ۇمسىنىپ، قايتىپ الدى. شاكىبايدىڭ الدىندا جاس نارەستە — مەدەت: بىرەۋگە كىجىنگەندەي جۇدىرىعىن قۇشىرلانا ءتۇيىپ، اۋزىنا تىعا ءتۇسىپ، سولىعىن ءالى باسا الماعان سەكىلدى.
ەستەن ايرىلعان ادام سەكىلدەنىپ، شاكىباي ءۇنسىز وتىر. كەنەت كوزى ۇياسىنان شىققانداي الارىپ، ءبىر نارسەگە قادالا قالدى. امينەنىڭ باس جاعىندا ءبىر وفيسەردىڭ سۋرەتى قالىپتى: ەكى يىعىندا جارقىراعان پوگون، قىلىش، مىلتىق؛ مۇرتى تىكىرەيىپ قۇلاعىنا جەتكەندەي؛ تىكىرەيگەن كوزى تاپ سول مينۋتكە شاكىبايعا تىم قادالا تۇسكەن سەكىلدى.
شاكىباي قالتىرانعان تۇرمەن سۋرەتكە جاقىندادى.
* * *
35-جىلدىڭ جازى ەدى. يۋن ءىشىنىڭ ماۋجىراعان اۋاسى قازاقستان دالاسىن ەرەكشە ەركەلەتكەن سەكىلدەنىپ، ادام قاراپ تويعىسىز بولىپ تۇرعان مەزگىل ەدى. تۋركسيب جولىن بويلاپ، پوەزد سىرعىپ كەلە جاتتى. كوپ جۇرگىنشىنىڭ ءبىرى بوپ، الپامسا دەنەلى قارا شال دا كەلە جاتىر. شال دەپ اۋىز ايتۋعا بولماسا، ونشا قۇلاپ كەتكەن دە كىسى ەمەس. دەمالىسقا بارا جاتقان جۇمىسشى جىگىت جوعارعى پولكەدەن ىرعىپ ءتۇستى دە، وسى شالمەن قاتارلاسا وتىردى.
— قاي جەرگە باراسىز؟ — دەپ سۇرادى.
شال كۇلىمسىرەي ءتۇسىپ:
— الماتىعا بارام. بالام كىزمەتتە ەدى، — دەدى. وسى ءسوزدى ايتقاندا ءوزى ەداۋىر كوتەرىلە تۇسكەندەي بوپ، ماڭىنداعىلاردى كوزىمەن ءبىر شولىپ ءوتتى: قارسى الدىندا تۇكسيگەن مۇرتتى، ەجىرەيگەن كوزدى، بۇقا مويىن سارى ورىس وتىر ەدى. كولباسا مەن ناندى قاباتتاپ اۋزىنا سىرەستىرە تولتىرىپ، ۇرتىن بۇلتىلداتىپ شايناپ وتىر، شايناپ وتىر. كوزى الدەنەگە، بۇل كىسىگە قادالا تۇسكەن سەكىلدى. تىزەسىنىڭ جانىنداعى شاماداننان بوتەلكەنىڭ موينى قىلتيىپ كورىنىپ تۇر.
— سەنىكى قاي اۋىل؟ — دەدى بۇقا مويىن ءبىر كەزدە.
— مەنىكى بۇرىنعى الدانازاردىڭ اۋىلى. الدانازاردى بىلەسىڭ بە؟ — دەدى شال سۇرلانا ءتۇسىپ.
بۇل — جوعارعى شاكىباي وتاعاسى ەدى. الماتىعا ىزدەپ كەلە جاتقانى — باياعى بەسىكتە قالاتىن مەدەت ەدى.
بۇقا مويىن سارى ورىس بىرەر مينۋت ويلانا تۇسكەندەي بولدى دا، باسىن شايقادى:
— بىلمەيمىن...
— جوق، بىلەسىڭ!
بۇقا مويىننىڭ قاباعى تىرجيدى. بۇلتىلداعان ۇرتى كەنەت سەمە باستاعان سەكىلدەندى. پوەزد جۇيتكۋمەن كەلەدى.
الماتىنىڭ ۆوكزالى ىعى-جىعى ادام. قۇنان قويداي كەردەڭدەي باسقان سەمىز بايبىشە بۇقا مويىندى قارسى الىپ:
— ساشا! — دەدى.
بۇقا مويىن سەمىز بايبىشەمەن ءسۇيىسىپ جاتقاندا، ەكىنشى جاعىنان بىرەۋ كەلىپ، باسەڭ داۋىسپەن قۇلاعىنا سىبىرلادى.
— ساشا! مەنى تانيمىسىڭ؟
شالا كەنتشە كيىنگەن، قاتقان قارا كىسى جايراڭ قاعىپ، جاقىنداي ءتۇستى. بۇل باياعى الدانازار ەدى. ساشاعا سىبىرلاپ:
— قاشىپ ءجۇرمىن. نە كومەگىڭ بار، — دەدى.
ساشا ۇرەيلەنىپ، كوزىمەن كوپشىلىكتىڭ ىشىنەن الدەكىمدى ىزدەي بەرەم دەگەندە، سىپايى كيىمدى جاس بالا جىگىت جانىنا جەتىپ كەلدى.
— گوسپودين وفيسەر، مىنا سۋرەتتى تانيسىز با؟
بىرەر مينۋتتىڭ ىشىندە ساشانىڭ كوز الدىنا ايسىز قاراڭعى ءتۇن، ايدابول سايىنىڭ قاباعى، جان ۇشىرىپ الىسقان جاس ايەل، بەسىكتە شىرىلداپ جىلاعان جاس بالا ەلەستەپ وتكەندەي بولدى.
You Might Also Like
-
— ءاي، قوياسىڭ با، — دەپ ءمىنايدار باسىن كوتەرىپ الدى. — جەتتى عوي... كىسىنى ورىنسىز كۇيدىرەسىڭ؟!
-
بۇل اڭگىمە ماعان سونداي ىستىق. ارادا جيىرما بەس جىلداي ۋاقىت وتسە دە ەشقايدا جاريالاي قويماپپىن. بالالىق شاقتىڭ باقىتتى دا بال كۇندەرى وتكەن التايداعى ايگىلى قىزبەيىت جايلاۋى — ول تۋرالى اي...
