ءامىر تەمىردىڭ باسقىنشىلىق جورىقتارى
ساباقتىڭ تاقىرىبى: §25. ءامىر تەمىردىڭ باسقىنشىلىق جورىقتارى
ساباقتىڭ ماقساتى:
ا) بىلىمدىلىك: ماۋارانناحر بيلەۋشىسى ءامىر تەمىردىڭ كورشى مەملەكەتتەر – اق وردا، التىن وردا، موعولستانعا جورىقتارى جايلى بايانداپ، باسقىنشىلىق زارداپتارىن كورسەتۋ.
ءا) تاربيەلىك: ادامگەرشىلىككە، قانداي دا بولسىن باسقىنشىلىق سوعىس اتاۋلىنى جەك كورۋگە تاربيەلەۋ.
ب) دامىتۋشىلىق: وقۋشىلاردى ءوز بەتىنشە وي قورىتىپ، ويىن جەتكىزە بىلۋگە داعدىلاندىرۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: ارالاس ساباق
ساباقتىڭ ءادىسى: سۇراق – جاۋاپ، بايانداۋ، توپپەن جۇمىس
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: ينتەراكتيۆتى تاقتا، كارتا، ءسوزجۇمباقتار، سۋرەتتەر، حرونولوگيالىق كەستە، ۆەنن دياگرامماسى، باعالاۋ پاراعى
ءپانارالىق بايلانىس: گەوگرافيا، ادەبيەت
ساباقتىڭ بارىسى:
ءى. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى: سالەمدەسۋ، سىنىپ وقۋشىلارىن تۇگەلدەۋ، وقۋشىلاردىڭ نازارىن
ساباققا اۋدارۋ.
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ: سىنىپ وقۋشىلارى ەكى توپقا بولىنەدى:
ءى توپ – «تۇركىستان»
ءىى توپ – «وتىرار»
ءۇي تاپسىرماسى «كىم كوپ بىلەدى؟» ويىنى ارقىلى سۇرالادى. ينتەراكتيۆتى تاقتادا 10، 20، 30 ساندارىنان تۇراتىن ءۇش قاتاردان ۇياشىقتار بەرىلەدى. سول ۇياشىقتاردى تاڭداۋ ارقىلى سۇراقتار قويىلادى. «10» ۇياشىعىنىڭ سۇراعىنا جاۋاپ بەرسە سارى ءتۇستى ءۇشبۇرىش، «20» ۇياشىعىنىڭ سۇراعىنا جاۋاپ بەرسە كوك ءتورتبۇرىش، «30» ۇياشىعىنىڭ سۇراعىنا جاۋاپ بەرسە قىزىل بەسبۇرىش بەرىلەدى. العان بالدارىن جاۋاپ پاراعىنا توپ باسشىسى بەلگىلەپ وتىرادى.
10 ۇياشىعىنىڭ 1 - سۇراعى: موعولستاننىڭ ورتالىعىن اتا.
- المالىق ق - سى
2 - سۇراعى: نەلىكتەن موعولستان دەپ اتالدى؟
- شىعىس دەرەكتەرىندە «مونعول» ءسوزىنىڭ «ن» ءارىپى ءتۇسىپ قالىپ، «موعول» دەپ اتالدى.
3 - سۇراعى: موعولستان حاندىعى كىمنىڭ تۇسىندا ىدىراي باستادى؟
- ءجۇنىس حاننىڭ نەمەرەسى ابد ار ءراشيدتىڭ
20 ۇياشىعىنىڭ 1 - سۇراعى: موعولستاننىڭ قۇرىلۋىندا دۋلات تايپاسىنىڭ وكىلدەرى نەگە باستى
ءرول اتقاردى؟
- م. حايداردىڭ جازۋى بويىنشا، شاعاتاي حان ءوز مەملەكەتىن ۇلەستەرگە بولگەندە وزىنە ادال قىزمەت ەتكەن دۋلات ءامىرى پولادشىعا ماڭلاي – سۇبە جەرىن بەرگەن. وسى اۋماقتى بيلەگەن دۋلات تايپاسىنىڭ وكىلدەرى موعولستان حاندىعىنىڭ قۇرىلۋىنا دا بەلسەنە ات سالىسادى. پولادشى ءامىر موعولستاندى ماۋرانناحردان ءبىرجولا ءبولىپ الىپ، تاۋەلسىز جەكە حاندىق قۇرۋعا بار كۇشىن سالادى.
2 - سۇراعى: موعول حاندىعىنىڭ ەتنيكالىق قۇرامى تۋرالى ايتىپ بەر.
- مونعول شاپقىنشىلىعى كەزىندە كەلگەن ارلات، چوراس، كالۋچي سياقتى تايپالار العاشقى كەزدە وزدەرىنىڭ باسىمدىلىعىن كورسەتكەنىمەن، ۋاقىت وتكەن سايىن جەرگىلىكتى تۇرىك تىلدەس تايپالار باسىمدىق الىپ، مونعولداردى وزدەرىنە سىڭىرە باستاعان. ال قالعاندارى شىعىس تۇركىستانعا، ۇيعىرلارعا قونىس اۋدارىپ، سولارعا ارالاسىپ، وزدەرىنىڭ مونعول اتىنان مۇلدە ايىرىلعان. موعولستاننىڭ نەگىزگى حالقى تۇرىك تىلدەس تايپالار: دۋلات، قاڭلى، ءۇيسىن، ارعىن، بارىن، بارلاس، بۇلعاشى، ت. ب. ەرتەدەن وسى وڭىردە ءومىر سۇرگەن تايپالار. بۇلاردىڭ قاتارىندا وسى جەرگىلىكتى حالىقتارمەن ارالاسىپ، تۇركىلەنىپ كەتكەن مونعول تايپالارى دا بولدى.
3 - سۇراعى: «باتپاق شايقاسى» تۋرالى نە ايتاسىڭ؟
- توعىلىق تەمىر حان قازا بولعاننان كەيىن ءامىر تەمىر ماۋارانناحرداعى بيلىكتى ءوز قولىنا الۋ ءۇشىن، ءىلياس – قوجاعا قارسى شىعادى. ءامىر تەمىر مەن ءىلياس - قوجا حاننىڭ اراسىندا بىرنەشە رەت قاقتىعىسۋلار بولادى. موعول حانى جەڭىلىسكە ۇشىراپ، موعولستاننان جاڭا اسكەري كۇش جيناپ كەلىپ، قايتا سوعىسادى. تاشكەنت قالاسىنىڭ ماڭىندا 1365 جىلى 22 ماۋسىمدا ەكى جاقتىڭ اراسىنداعى شەشۋشى شايقاس «باتپاق شايقاسى» بولادى. جازبا دەرەكتەردىڭ حابارىنا قاراعاندا ەكى جاقتان 10 مىڭعا جۋىق ادام قىرىلعان.
30 ۇياشىعىنىڭ 1 - سۇراعى: توعىلىق تەمىر حان تۇسىندا موعول حاندىعىنىڭ ساياسي جاعدايى قانداي بولدى؟
- توعىلىق تەمىر حان تۇسىندا ساياسي تۇراقسىزدىق ورىن الدى. حاندىقتىڭ بۇكىل اۋماعىن بىرىكتىرىپ، ءبىر ورتالىققا باعىندىردى. حان ەلدىڭ ىشكى – سىرتقى ساياسي جاعدايىن جاقسارتتى. توعىلىق تەمىر حان ءوزىنىڭ سىرتقى ساياساتىندا شاعاتاي ۇلىسىنىڭ كەزىندە ورنىققان ورتا ازيا جەرىندەگى بيلىكتى قالپىنا كەلتىرۋگە ارەكەت جاسايدى. 1360 – 1361 جج ماۋارانناحرعا ەكى رەت ءساتتى جورىق جاساپ، بالاسى ءىلياس – قوجانى تاققا وتىرعىزادى.
30 ۇياشىعىنىڭ 2 - سۇراعى: موعولستاننىڭ الىپ جاتقان اۋماعىن كارتادان كورسەت.
- شاعاتاي ۇلىسىنىڭ شىعىس بولىگى – وڭتۇستىك – شىعىس قازاقستان مەن قىرعىزستان اۋماعى
30 ۇياشىعىنىڭ 3 - سۇراعى: مۇحاممەد حايداردىڭ جازۋى بويىنشا موعولستان مەملەكەتى قاي جەرلەردى الىپ جاتتى؟
- شىعىس شەتى قالماقتارمەن شەكتەسىپ، بارىسكول، ەمەل، جانە ەرتىستى وزىنە قوسادى. سولتۇستىگىندە ونىڭ شەكاراسى كوكشەتەڭىز (بالقاش)، تۇركىستان، تاشكەنتپەن شەكتەسەدى، وڭتۇستىگىندە فەرعانامەن، قاشعار، اقسۋ، شالىش جانە تۇرفانمەن شەكتەسەدى.
ۇيگە بەرىلگەن جازبا جۇمىسىن تەكسەرۋ: «تۇركىستان» توبىنا موعول مەملەكەتىنىڭ حرونولوگيالىق كەستەسىن جاساپ كەلۋ، «وتىرار» توبىنا موعولستان مەملەكەتىنىڭ حاندارى تۋرالى اڭگىمە قۇراپ كەلۋ تاپسىرىلعان.
ءىىى. جاڭا ساباق:
جاڭا ساباقتىڭ جوسپارى:
ءى. ءامىر تەمىردىڭ التىن وردا جەرىنە جاساعان جورىقتارى.
ءىى. ءامىر تەمىردىڭ موعولستان حاندىعىنا جاساعان جورىقتارى.
ءىى. ءامىر تەمىر جورىقتارىنىڭ زارداپتارى.
ءامىر تەمىر 1336 جىلى تۇركىستان قالاسىندا بارلاس تايپاسىنىڭ ءبيى تاراعاي بەكتىڭ وتباسىندا دۇنيەگە كەلگەن – قولباسشى، مەملەكەت قايراتكەرى. ءامىر تەمىر العاشىندا 1361 ج قاشقاريا ءۋالاياتىنىڭ بيلەۋشىسى بولدى. 1370 جىلى ماۋارانناحردى ءوزىنىڭ قولىنا الدى. سودان 35 جىل بويى - 1405 جىلعا دەيىن جەكە – دارا بيلىك جۇرگىزدى. جاس كەزىندە تۇركىستان ماڭىنداعى ءبىر شايقاستا اياعىنان جاراقاتتانعان. ءحىۇ ع 70 - جىلدارى ونىڭ قولباسشىلىق دارىنى تولىق اشىلىپ، اتاق – داڭقى جەر جۇزىنە تارادى. وسمان يمپەرياسى مەن ورتالىق ازيا ايماعىندا ول اقساق تەمىر، يراندىقتارعا تيمۋرلانگ، ەۋروپالىقتارعا تامەرلان ەسىمىمەن بەلگىلى بولدى. ءامىر تەمىردىڭ تەگەۋرىندى شابۋىلدارى ارقاسىندا حورەزم مەملەكەتى (1372 – 1388)، شىعىس تۇركىستان (1376)، گەرات (1381)، حوراسان (1381)، قانداعار (1383)، سۇلتانيا (وڭت. ازەربايجان، 1384)، يران مەن اۋعانستان تولىق باعىندىرىلدى.
ول قازاقستان مەن قىرعىزستان اۋماعىن – شىعىس دەشتى قىپشاققا، جەتىسۋ مەن تيان – شانعا باسقىنشىلىق ماقساتتارىن اسقان قاتىگەزدىكپەن جۇزەگە اسىردى.
ساباقتىڭ ماقساتى:
ا) بىلىمدىلىك: ماۋارانناحر بيلەۋشىسى ءامىر تەمىردىڭ كورشى مەملەكەتتەر – اق وردا، التىن وردا، موعولستانعا جورىقتارى جايلى بايانداپ، باسقىنشىلىق زارداپتارىن كورسەتۋ.
ءا) تاربيەلىك: ادامگەرشىلىككە، قانداي دا بولسىن باسقىنشىلىق سوعىس اتاۋلىنى جەك كورۋگە تاربيەلەۋ.
ب) دامىتۋشىلىق: وقۋشىلاردى ءوز بەتىنشە وي قورىتىپ، ويىن جەتكىزە بىلۋگە داعدىلاندىرۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: ارالاس ساباق
ساباقتىڭ ءادىسى: سۇراق – جاۋاپ، بايانداۋ، توپپەن جۇمىس
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: ينتەراكتيۆتى تاقتا، كارتا، ءسوزجۇمباقتار، سۋرەتتەر، حرونولوگيالىق كەستە، ۆەنن دياگرامماسى، باعالاۋ پاراعى
ءپانارالىق بايلانىس: گەوگرافيا، ادەبيەت
ساباقتىڭ بارىسى:
ءى. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى: سالەمدەسۋ، سىنىپ وقۋشىلارىن تۇگەلدەۋ، وقۋشىلاردىڭ نازارىن
ساباققا اۋدارۋ.
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ: سىنىپ وقۋشىلارى ەكى توپقا بولىنەدى:
ءى توپ – «تۇركىستان»
ءىى توپ – «وتىرار»
ءۇي تاپسىرماسى «كىم كوپ بىلەدى؟» ويىنى ارقىلى سۇرالادى. ينتەراكتيۆتى تاقتادا 10، 20، 30 ساندارىنان تۇراتىن ءۇش قاتاردان ۇياشىقتار بەرىلەدى. سول ۇياشىقتاردى تاڭداۋ ارقىلى سۇراقتار قويىلادى. «10» ۇياشىعىنىڭ سۇراعىنا جاۋاپ بەرسە سارى ءتۇستى ءۇشبۇرىش، «20» ۇياشىعىنىڭ سۇراعىنا جاۋاپ بەرسە كوك ءتورتبۇرىش، «30» ۇياشىعىنىڭ سۇراعىنا جاۋاپ بەرسە قىزىل بەسبۇرىش بەرىلەدى. العان بالدارىن جاۋاپ پاراعىنا توپ باسشىسى بەلگىلەپ وتىرادى.
10 ۇياشىعىنىڭ 1 - سۇراعى: موعولستاننىڭ ورتالىعىن اتا.
- المالىق ق - سى
2 - سۇراعى: نەلىكتەن موعولستان دەپ اتالدى؟
- شىعىس دەرەكتەرىندە «مونعول» ءسوزىنىڭ «ن» ءارىپى ءتۇسىپ قالىپ، «موعول» دەپ اتالدى.
3 - سۇراعى: موعولستان حاندىعى كىمنىڭ تۇسىندا ىدىراي باستادى؟
- ءجۇنىس حاننىڭ نەمەرەسى ابد ار ءراشيدتىڭ
20 ۇياشىعىنىڭ 1 - سۇراعى: موعولستاننىڭ قۇرىلۋىندا دۋلات تايپاسىنىڭ وكىلدەرى نەگە باستى
ءرول اتقاردى؟
- م. حايداردىڭ جازۋى بويىنشا، شاعاتاي حان ءوز مەملەكەتىن ۇلەستەرگە بولگەندە وزىنە ادال قىزمەت ەتكەن دۋلات ءامىرى پولادشىعا ماڭلاي – سۇبە جەرىن بەرگەن. وسى اۋماقتى بيلەگەن دۋلات تايپاسىنىڭ وكىلدەرى موعولستان حاندىعىنىڭ قۇرىلۋىنا دا بەلسەنە ات سالىسادى. پولادشى ءامىر موعولستاندى ماۋرانناحردان ءبىرجولا ءبولىپ الىپ، تاۋەلسىز جەكە حاندىق قۇرۋعا بار كۇشىن سالادى.
2 - سۇراعى: موعول حاندىعىنىڭ ەتنيكالىق قۇرامى تۋرالى ايتىپ بەر.
- مونعول شاپقىنشىلىعى كەزىندە كەلگەن ارلات، چوراس، كالۋچي سياقتى تايپالار العاشقى كەزدە وزدەرىنىڭ باسىمدىلىعىن كورسەتكەنىمەن، ۋاقىت وتكەن سايىن جەرگىلىكتى تۇرىك تىلدەس تايپالار باسىمدىق الىپ، مونعولداردى وزدەرىنە سىڭىرە باستاعان. ال قالعاندارى شىعىس تۇركىستانعا، ۇيعىرلارعا قونىس اۋدارىپ، سولارعا ارالاسىپ، وزدەرىنىڭ مونعول اتىنان مۇلدە ايىرىلعان. موعولستاننىڭ نەگىزگى حالقى تۇرىك تىلدەس تايپالار: دۋلات، قاڭلى، ءۇيسىن، ارعىن، بارىن، بارلاس، بۇلعاشى، ت. ب. ەرتەدەن وسى وڭىردە ءومىر سۇرگەن تايپالار. بۇلاردىڭ قاتارىندا وسى جەرگىلىكتى حالىقتارمەن ارالاسىپ، تۇركىلەنىپ كەتكەن مونعول تايپالارى دا بولدى.
3 - سۇراعى: «باتپاق شايقاسى» تۋرالى نە ايتاسىڭ؟
- توعىلىق تەمىر حان قازا بولعاننان كەيىن ءامىر تەمىر ماۋارانناحرداعى بيلىكتى ءوز قولىنا الۋ ءۇشىن، ءىلياس – قوجاعا قارسى شىعادى. ءامىر تەمىر مەن ءىلياس - قوجا حاننىڭ اراسىندا بىرنەشە رەت قاقتىعىسۋلار بولادى. موعول حانى جەڭىلىسكە ۇشىراپ، موعولستاننان جاڭا اسكەري كۇش جيناپ كەلىپ، قايتا سوعىسادى. تاشكەنت قالاسىنىڭ ماڭىندا 1365 جىلى 22 ماۋسىمدا ەكى جاقتىڭ اراسىنداعى شەشۋشى شايقاس «باتپاق شايقاسى» بولادى. جازبا دەرەكتەردىڭ حابارىنا قاراعاندا ەكى جاقتان 10 مىڭعا جۋىق ادام قىرىلعان.
30 ۇياشىعىنىڭ 1 - سۇراعى: توعىلىق تەمىر حان تۇسىندا موعول حاندىعىنىڭ ساياسي جاعدايى قانداي بولدى؟
- توعىلىق تەمىر حان تۇسىندا ساياسي تۇراقسىزدىق ورىن الدى. حاندىقتىڭ بۇكىل اۋماعىن بىرىكتىرىپ، ءبىر ورتالىققا باعىندىردى. حان ەلدىڭ ىشكى – سىرتقى ساياسي جاعدايىن جاقسارتتى. توعىلىق تەمىر حان ءوزىنىڭ سىرتقى ساياساتىندا شاعاتاي ۇلىسىنىڭ كەزىندە ورنىققان ورتا ازيا جەرىندەگى بيلىكتى قالپىنا كەلتىرۋگە ارەكەت جاسايدى. 1360 – 1361 جج ماۋارانناحرعا ەكى رەت ءساتتى جورىق جاساپ، بالاسى ءىلياس – قوجانى تاققا وتىرعىزادى.
30 ۇياشىعىنىڭ 2 - سۇراعى: موعولستاننىڭ الىپ جاتقان اۋماعىن كارتادان كورسەت.
- شاعاتاي ۇلىسىنىڭ شىعىس بولىگى – وڭتۇستىك – شىعىس قازاقستان مەن قىرعىزستان اۋماعى
30 ۇياشىعىنىڭ 3 - سۇراعى: مۇحاممەد حايداردىڭ جازۋى بويىنشا موعولستان مەملەكەتى قاي جەرلەردى الىپ جاتتى؟
- شىعىس شەتى قالماقتارمەن شەكتەسىپ، بارىسكول، ەمەل، جانە ەرتىستى وزىنە قوسادى. سولتۇستىگىندە ونىڭ شەكاراسى كوكشەتەڭىز (بالقاش)، تۇركىستان، تاشكەنتپەن شەكتەسەدى، وڭتۇستىگىندە فەرعانامەن، قاشعار، اقسۋ، شالىش جانە تۇرفانمەن شەكتەسەدى.
ۇيگە بەرىلگەن جازبا جۇمىسىن تەكسەرۋ: «تۇركىستان» توبىنا موعول مەملەكەتىنىڭ حرونولوگيالىق كەستەسىن جاساپ كەلۋ، «وتىرار» توبىنا موعولستان مەملەكەتىنىڭ حاندارى تۋرالى اڭگىمە قۇراپ كەلۋ تاپسىرىلعان.
ءىىى. جاڭا ساباق:
جاڭا ساباقتىڭ جوسپارى:
ءى. ءامىر تەمىردىڭ التىن وردا جەرىنە جاساعان جورىقتارى.
ءىى. ءامىر تەمىردىڭ موعولستان حاندىعىنا جاساعان جورىقتارى.
ءىى. ءامىر تەمىر جورىقتارىنىڭ زارداپتارى.
ءامىر تەمىر 1336 جىلى تۇركىستان قالاسىندا بارلاس تايپاسىنىڭ ءبيى تاراعاي بەكتىڭ وتباسىندا دۇنيەگە كەلگەن – قولباسشى، مەملەكەت قايراتكەرى. ءامىر تەمىر العاشىندا 1361 ج قاشقاريا ءۋالاياتىنىڭ بيلەۋشىسى بولدى. 1370 جىلى ماۋارانناحردى ءوزىنىڭ قولىنا الدى. سودان 35 جىل بويى - 1405 جىلعا دەيىن جەكە – دارا بيلىك جۇرگىزدى. جاس كەزىندە تۇركىستان ماڭىنداعى ءبىر شايقاستا اياعىنان جاراقاتتانعان. ءحىۇ ع 70 - جىلدارى ونىڭ قولباسشىلىق دارىنى تولىق اشىلىپ، اتاق – داڭقى جەر جۇزىنە تارادى. وسمان يمپەرياسى مەن ورتالىق ازيا ايماعىندا ول اقساق تەمىر، يراندىقتارعا تيمۋرلانگ، ەۋروپالىقتارعا تامەرلان ەسىمىمەن بەلگىلى بولدى. ءامىر تەمىردىڭ تەگەۋرىندى شابۋىلدارى ارقاسىندا حورەزم مەملەكەتى (1372 – 1388)، شىعىس تۇركىستان (1376)، گەرات (1381)، حوراسان (1381)، قانداعار (1383)، سۇلتانيا (وڭت. ازەربايجان، 1384)، يران مەن اۋعانستان تولىق باعىندىرىلدى.
ول قازاقستان مەن قىرعىزستان اۋماعىن – شىعىس دەشتى قىپشاققا، جەتىسۋ مەن تيان – شانعا باسقىنشىلىق ماقساتتارىن اسقان قاتىگەزدىكپەن جۇزەگە اسىردى.
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
