InfoHub Logo

1974 جىلدىڭ ماۋسىمىندا قىرىمعا جول الىپ، ونداعى تەڭىز جاعالاۋىنا ورىن تەپكەن يالتا قالاسىنىڭ كىندىگىندە توبەشىك ۇستىندەگى جازۋشىلار دەمالىس ۇيىندە شىعارماشىلىقپەن اينالىسۋدىڭ ءساتى ءتۇستى. قاسىمدا زايىبىم بار. تەڭىزدىڭ تۇزدى سۋى ءيىن قولتىقتاعى تاس شەمەن بوگەنگە اسىلىپ ويناپ، كەيدە تىنىمسىز وينامپاز بالاداي مىنەزگە ءتۇسىپ مايدا تولقىنىن سەكىرتسە، ەندى بىردە كۇشتى ارىستان جالدى تولقىندارى جاعانى قارش-قارش شايناپ كىسىنى تۇرشىكتىرە تۇسەدى. كۇنىگە ءبىر مەزگىل تەڭىزگە شومىلامىز، قالعان ۋاقىت قالانى ارالاۋعا، يا بولماسا بولمەگە قامالىپ الىپ قاعاز شۇقىلاۋعا كەتەدى. اپتاسىنا ءبىر مارتە جارتى ارالدىڭ ورتاسىنداعى باقشاسارايعا ساياحات ۇيىمداستىرىلادى ەكەن. باياعى قىرىم حاندىعىنىڭ ورداسى ورىن تەپكەن تاريحي جادىگەردى، پۋشكين شابىتىنا قانات بەرگەن فونتاندى كورەرمىن دەگەن دامەمەن سول ساپارعا كۇنىلگەرى جازىلىپ قويعام. كوپ كۇتتىرمەدى. مەرزىمدى، ۋادەلى ۋاقىت كەلىپ جەتتى. دەمالىس ءۇيىنىڭ باسشىلارى ساياحاتقا وز-وزىنەن سۋسىپ تۇرعان سۋ جاڭا اۆتوبۋس ءبولىپتى. زايىبىم جول الىس، ساپاردىڭ ءبىراز بولىگى جاياۋ سابىلۋمەن وتەدى دەگەن سىلتاۋمەن جۇرەكسىنىپ بارماي قالعان.

ءارقيلى ۇلت وكىلدەرىنە قوسىلىپ، جاسىمىز، جاسامىسىمىز بار، اۆتوبۋسقا ءۇيىلىپ ءمىنىپ قىرىمنىڭ كىندىك ورتاسىنا تارتىپ كەتتىك. جۇيرىك كولىك اۋەلى كۇننىڭ شىعىسىن بەتكە الىپ تەڭىزدى جاعالاپ ءبىراز ءجۇردى دە سول جاق قاباققا كوسىلىپ شىعىپ الدى-داعى ءبىرازداسىن ميداي جازىققا ءتۇستى. جول بۇرالاڭ. تاسى، قۇمى ارالاسىپ جالاڭاشتانىپ قالعان جاۋىر تۇستا كولىك ميمىرتتاپ ءجۇرىسى باياۋلايدى. اسفالتى توزباعان جولدا ىشقىنىپ جولدى ۇزارتا تۇسەدى. تەڭىز كوپ كورىم ارتىمىزدا سارى ساعىمعا جۇتىلىپ قالا بەردى. ءبىر ساعاتقا جۋىق تولاسسىز جوسىعان جۇيرىك ساسكە تۇستە قالىڭ ادىرعا كەلىپ كىردى. تاۋ دەيتىن كورىنىپ، نۇسقالانىپ تۇرعان تاۋ ەمەس، جايپيعان جازىق تا ەمەس، ۇڭعىل-شۇڭعىلى ازىناعان جىنىسقا كەلىپ كىردىك. ءبىرازداسىن قارا ادىرلار اباي، مۇحتار تۋىپ وسكەن شىڭعىستاۋ بۇيراتىنا ۇقساپ، كوزدى تارتىپ، قاراقوشقىل كوگىلدىر بوياۋعا الماستى. سارعايعان ساحارا تاۋسىلىپ، قولدىڭ سالاسىنداي قارا ادىر باستالدى.

«قىرىمنىڭ قىرىق باتىرىندا» جىرلانعان كونە قونىس وسى. الىپ كەسىرتكەنىڭ قاڭقاسىنا ۇقساپ كولدەنەڭ سۇلاي ءتۇسىپ باحشاساراي تاۋى جاتتى. بىلاي كوزگە قىمىزعا ماس بولىپ، ارساسى شىعىپ، شاپانىنا جانتايىپ ۇيقىعا كەتكەن كارىگە ۇقسايدى. جولباسشى ايەل اۋزى-اۋزىنا جۇقپاي ايتىپ كەلەدى. اياق باسقان سايىن تاتار، مۇسىلمانشا جەر اتتارىنا كەزىگەسىڭ. تەرەڭ ساي تابانىندا كەرەيحاننىڭ اق سارايى، ءبىر كەزدە كوزدىڭ جاسىنداي سۋ تامشىلاتقان فونتاندار، اۋىزدەر، ساياباققا مالىنعان گارەم، ءمارمار باسقىش، شاڭ باسقان بولمەلەر كوڭىلدى ءارقالاي ويعا جەتەلەپ دەگبىرىڭدى الا تۇسەدى. «مىنا تۇستا قىرىم حانى ەلشىلەردى قابىلدايتىن بولعان»، «مىنا القاپتا اسكەرىن ساپقا تۇرعىزىپ جورىققا ازىرلەنگەن»، «الدىمىزداعى ۇلكەن تاۋ جاۋ كەلگەندە قاشىپ تىعىلاتىن قورعان بولعان...» ايتىپ كەلەدى، ۇعىندىرىپ بەرەدى. وي، ءپالى-اي، بۇل نە دەگەن مۇڭلى ولكە ەدى! جاقپار تاستى كەسەكشە ءورىپ ساراي سالعان، سۇرلەۋ، سوقپاقتارىن مىڭ بۇرالتىپ اسەمدەگەن، ءار تۇستا ناماز وقيتىن مەشىت سۇلباسى قالقيادى. جولباسشىعا ساۋال قويامىن:

— جەر-سۋ اتتارى ءبارى تاتارشا، حان ورداسى مىناۋ، ءمىناجات ەتەر مەشىتى اناۋ، ەندى وسى جەر يەسى، اڭىز يەسى — حالىق قايدا؟

— ازعانتاي تاتار حاندىعى وسىناۋ ايماقتى بەس-التى عاسىر بيلەپ تۇرعان، كورىڭدە وكىرگىر توقتامىس حان ۋاعىندا ورىستاردان الىم-سالىق العان، سالىق تولەمەيسىڭ دەپ ورىس كنيازدەرىنىڭ باسىنا اڭگىر تاياق ويناتقان، ەلشىلەرىن ۇستاپ الىپ جالاڭاشتاپ ساباعان.

— سول بايباتشالاردىڭ تۇقىم-تۇياعى ساعىمعا ۇقساپ، بۋعا اينالىپ جوعالعان با؟

— كورىڭدە وكىرگىر ستالين تاتارلاردىڭ بىلايعى ۇرپاعىن تاشكەنت تۇبىنە جەر اۋدارعان، سازايىن تارتقىزعان ءسويتىپ.

كوردە تۇر. مىنا ورىس جولباسشىمىز ۇلتشىلدىق نامىسىمەن اۋىرعان ادام بولىپ شىقتى، تاريحتى كورنەۋ بۇرمالاپ تۇر. بەس-التى عاسىر بويىنا مىنا قىرىمدى بيلەپ-توستەگەن، قامال سالعان، مەشىت تۇرعىزعان تاتار ۇلىسىن كوپە-كورنەۋ تەلپەگىن تەرىس اينالدىرىپ كيگىزىپ ايكاپىر اتاندىرىپ كەلىمسەككە تەليدى. «قىرىم» دەپ جەر اتىن قويعان، بويىندا قىرىم ەتى قالعانشا ازاپپەن، بەينەتپەن ءجۇرىپ وسىناۋ تاستى جەرگە سۋ شىعارعان، قالا سالعان، ءاۋىز ورناتقان، ءتۇتىن تۇتەتىپ، ۇرپاق قالدىرعان تاتاردىڭ تۇقىم-تۇياعىن جەكسۇرىن ەتە سويلەيدى. ەكى ءسوزىنىڭ ءبىرى گارەم ۇستاعان، حانزاداسى ەلۋشاقتى ايەل العان، مىنا ىرگەدەگى ورىس كنيازدەرىنەن قوقاڭداپ سالىق العان... باقشاسارايدى ارالاپ تاماشالاعان سوڭ، ۇشقان تىرناشا تىزبەكتەلىپ، ءبىرىمىزدىڭ سوڭىمىزعا ءبىرىمىز ىلەسىپ تۇستىك جاقتى بەتكە الدىق. جالعىزاياق جول تاۋعا ورلەدى. باسپالداقتاپ كوتەرىلگەن سايىن قارا تاستىڭ قىر ارقاسى بيىكتەي بەردى. كوپ ءجۇرىپ، تىزبەكتەلىپ، اقىرىندا بيىك تاۋدىڭ باسىنا شىقتىق.

ەڭ عاجابى، سول جاعىمىز تىك قۇلاما جار، كوز ۇشىندا جىلانشا يرەتىلىپ وزەن اعادى. وڭ جاعىمىز جايپاق جوتا، تۇيەتايلى كۇدىس بەل. ءجۇرىپ كەلە جاتقان جالعىزاياق جولدى جاپسا تابيعي قورعاننىڭ ىشىندە قالاسىز. بيىككە كوتەرىلگەن كەزدە ماناعى حان ورداسى، رابات، كەرۋەن ساراي، ۇلكەن تاس جول تۇگەلىمەن تومەنگە لىقسىپ، بىزدەر بيىكتە قالدىق. ازىناعان جەل قالپاقتى ۇشىرا جازدايدى. ول كەزدە جاس بيكەشتەر قۋىقتاي شالبار كيمەيتىن ءراسىم، جەل كەۋلەگەن كويلەكتەرىنىڭ ەتەگىن قولمەن باسىپ، تىزەسىن بۇگىپ، بۇگەجەكتەپ الەك. جولباسشىنىڭ داۋىسى ەمىس-ەمىس: «تۇتقيىلدان كۇشى باسىم جاۋ كەلسە الگى كورىڭدە وكىرگىر تاتار حانى قاتىن-قالاشىمەن وسىناۋ تاۋ باسىنا شىعىپ كەتەتىن بولعان، سوڭىنداعى جالعىز اياق سۇرلەۋگە كوز مەرگەندەرىن قويعان، ءسويتىپ وكشەلەگەن جاۋلارىن بىر-بىرلەپ اتىپ تاۋىسقان، تاۋىسپاسا دا تيتىعىنا جەتكەن...» مىنا مىرىڭ ىعىسپا سوزدەن جالىعىپ شەتكەن شىعىپ كەتكەم. شىڭ باسىندا تاستان ءورىپ، شەگەندەپ سالعان ءتورتقۇلاق جادىگەر تۇر. تۇرقى كىسى بويى. تاقاپ كەلىپ، اينالا ءجۇرىپ قىزىقتاپ قاراي باستادىم. ءبىر بۇرىشىنا ورىسشا، جاديتشە جازىلعان تەمىر تاقتا ىلىنگەن. «توحتامىش بەگىم حانشا ءبيبى» دەگەن جازۋدى وقىدىم. جادىگەر تاسىن اقىرىن قولمەن سىيپاپ ءمىناجات ەتتىم. سوڭىمنان سالىپ ۇرىپ جەتكەن جولباسشى: «بۇل توقتامىس حاننىڭ سۇيىكتى قىزىنىڭ مازارى»، — دەدى. «ءوزى قايدا، قاشان كوز جۇمعانىن ءيتىم ءبىلىپ پە، ايتەۋىر ورىس كنيازدەرىمەن قىرقىسىپ جۇرگەندە وپات بولسا كەرەك...»

قىرىم جارتى ارالىنىڭ كىندىك ورتاسى. اڭىلجىعان اسپان استىندا كوسىلىپ جاتقان ادىرلى تاۋ. ونشالىق بيىك تە، ۇلكەن دە ەمەس. كوپ جەرى كارى شىڭعىستاۋعا ۇقسايدى. تاۋدان ءارى بۇلىم-بۇلىم بەلدەر، كوز سۇرىنتپەيتىن كوگىلدىر ساحارا، ازىناعان جەل. جادىگەردىڭ قۋىس-قۋىسىن ەركىن ارالاعان مۇزداي جەل قىزدىڭ سىڭسىپ جىلاعانى سەكىلدى اسا مۇڭلى سارىن شىعارادى ەكەن. تىڭداپ تۇرىپ توبە قۇيقاڭ شىمىرلايدى. كوكىرەگىڭنەن مۇڭ ويانادى. «بۇل كوڭىلسىز دۇنيەدەن كوپ جىل وتەر. كىم بىلەر، جابىرقاڭقى جازعان ءسوزىم، جىبەرمەي، كوپ توقتاتار ونىڭ كوزىن. جولاۋشى جول ۇستىندە تاماشا ەتكەن، سىقىلدى وتكەن جاننىڭ ءبىر كۇمبەزىن». قارا تاستان كەلىستىرىپ سوققان كۇمبەزدى جادىگەر. التىن وردانىڭ ىرگەسىن بەكىتەمىن، ءشىلدىڭ قيىنداي بىتىراپ كەتۋدەن ساقتايمىن دەپ ات ۇستىندە جارتى عاسىرعا جۋىق سالپاقتاعان ايگىلى باتىر، اقسۇيەك جوشىنىڭ تۇقىمى، تويقوجانىڭ ەرجۇرەك ۇلى. ات ۇستىندە سالپاقتاپ ءجۇرىپ ءامىر تەمىرمەن ءتورت مارتە ۇلى مايداندا قىلىش سۋىرىپ ۇرىسقا شىققان. ەڭ سوڭعى رەت 1395 جىلى دولى تەرەك وزەنىنىڭ جاعاسىندا اشىق مايدان اشىپ، جان بەرىسىپ، جان الىسىپ جۇلقىسىپ ءجۇرىپ، اقىرىندا تۋى جىعىلدى. توقتامىستىڭ وسىناۋ جەڭىلىسىنە ارناپ شىعارىلعان جوقتاۋدىڭ ءوزى قالىڭ توم كىتاپ. وسىناۋ سىرباز اكە، ساردار قولباسىنىڭ كىندىگىنەن تاراعان حانشا ءبيبى ارۋدىڭ جەر شەتىندە، قىرىم تاۋىنىڭ بيىگىندە، بەلگىسىز ەلدىڭ تورىندە تاس جاستانىپ جاتىسى مىناۋ. كوزگە سارى ساعىم ۇيىرىلسە، كوڭىلگە قاياۋلى مۇڭ جينالادى. ۇلى دۇبىرگە دەگەن ەستە جوق ەسكى ساعىنىش ويانادى.

توقتامىس — ءداشتى-قىپشاق ۇلىسىنىڭ سوڭعى تۇلعاسى. جەتى جىل بويىنا جالاۋىن جەلبىرەتكەن سارى تاقىم قولباسى، كوشباسشىسى. ەڭكۋ-ەڭكۋ جەر شولىپ ەڭىرەپ وتكەن جوقشىسى. اندىسقان جاۋ الماي قويمايدى. جەلكەدەن ورىس كنيازدەرى بۇلت بوپ ۇيىرىلسە، تۇستىگىنەن ءامىر تەمىر سارى ماساداي ساربازىن ورگىزىپ ەش تىنشىتپايدى، قوس ارىستاننىڭ قىسپاعىندا جانۇشىرعان كۇدىس جوندى كوك بورىگە ۇقسادى.

اساۋ تولقىنىن تاسقا ۇرىپ، بۇكتەتىلە جوسىپ جاتقان تەرەك وزەنىنىڭ جاعاسىندا سامساعان سارى قولدى ءتىزىپ قويىپ، داۋىلپازدى دۇڭكىلدەتە سوعىپ، ەكى جاق ۇلى مايدانعا لاپ قويدى. بۇل 1395 جىلعى ءساۋىر ايىنىڭ جاڭاسى بولاتىن. كىرەۋكە ساۋىت سوگىلىپ، جەبە ىسقىرىپ، نەشەمە بوزداق ۇشكىر نايزاعا ارانداپ ات جالىن قۇشتى. اقىرىندا توقتامىس قولى جەڭىلىس تاپتى. بۇل جەڭىلىس ەدىل بويىنداعى حاجى تارحان، قازان قالالارىنىڭ ورىس يەلىگىنە ءوتىپ، التىن وردانىڭ ىرگەسىن شايقالتىپ، كوپ ۇزاماي شاڭىراعىن ورتاسىنا ءتۇسىردى.

ورىس كنيازدەرى ەڭسەسىن كوتەردى.

1410 جىلعى گريۋنۆالد مايدانىنىڭ ورىستار پايداسىنا شەشىلۋىن جەدەلدەتتى.

باتىس ەۋروپا اقسۇيەكتەرىنىڭ، كورولدەرىنىڭ جۇرەگىندەگى ۇرەيدى باستى، ءدىرىلدى ازايتتى.

ءامىر تەمىر جورىعى ءداشتى-قىپشاقتىڭ ءباسىن تومەندەتىپ، توز-توز ەتىپ، ەسەسىنە ورىس ۇلىسىنىڭ تاريح الدىندا ىرگەلى مەملەكەت بولۋىنا ەسىك اشىپ بەردى. كەيدە ويلايسىڭ، ەسكىدەن قالماي كەلە جاتقان، قازاققا قىرسىق بوپ جابىسقان وسى كۇنگى قازەكەمنىڭ جەرشىلدىك، رۋشىلدىق اۋرۋى توقتامىس قولىنىڭ جەڭىلىس تاۋىپ، ءامىر تەمىر قىلىشىنىڭ ۇستەم شىعۋىنان باستالدى ما دەپ. توقتامىس پەن ءامىر تەمىر اتتان تۇسپەي، ەڭكۋ-ەڭكۋ جەر شالىپ، ەگەۋلى نايزا قولعا الىپ جورتۋىل جۇلقىسپەن جۇرگەن كەزدە ەۋروپانىڭ اقسۇيەكتەرى ساراي ەسىگىن تارسا جاۋىپ، مۇنارا كوزىنەن ءدۇربى سالىپ، ماڭ دالادا بىر-بىرىمەن قانجوسا بولىپ شايناسقان ۇلى دالانىڭ قوس شەرىسىن سىرتتان باعىپ:

— شايناسا ءتۇس، كۇشىم-كۇشىم!.. ازۋلاسساڭ ازۋلاس، ءبىرىڭ ءولىپ ءبىرىڭ قال، شوق-شوق!.. — دەسكەن.

— قاي جەڭگەنىڭ بىزدىكى! — دەسكەن.

— توقتامىس جەڭىلسە ورىستىڭ باسىنا ب ا ق ورنايدى، بەرەكەسىز كنيازدىكتەر ماسكەۋگە باعىنادى، ءتۇتىنى تىك شىعا باستايدى. ءامىر تەمىر جەڭىلسە قاقپامىزدىڭ الدىنان ات ءدۇبىرى كەتپەيدى، قاتىنىمىز جالپاق بەت، قىسىق كوز پەرزەنت تۋۋدى ۇدەتەدى، — دەپ شىجكوبەلەك بولىستى.

ماڭ دالا، تاۋ بوكتەرىندەگى سويقان سوعىستا ءامىر تەمىردىڭ قولى تىلەگەندەي جەڭىسكە جەتىپ، توقتامىستىڭ تۋى قۇلادى. ايگىلى ءداشتى-قىپشاق جولبارىسى سانىنان جارالانىپ ەسىك پەن توردەي بوزقاسقا تۇلپاردى كوسىلتىپ، گوي-گويىن سالىپ، مايدان دالاسىن تاستاپ، جان ءاۋپىرىم سىتىلىپ شىققان ەدى. كۇن قانقىزىلدانىپ باتىپ بارا جاتقان. التىن وردانىڭ وسىمەن كۇنى باتتى، كۇشى ىدىرادى. جوشى اۋلەتىنىڭ باسىنا بۇلت ءۇيىرىلىپ، تۇلكى بۇلاڭ، جالتاق، زوبالاڭ زامان باستالدى دەپ ات جالىن قۇشقان توقتامىس وكسىپ-وكسىپ جىلادى. وكپە تۇستان وي-باۋىرىمداعان جوقتاۋ قۇلاعىندا جاڭعىرىپ تۇرىپ الدى.

سول اتويلى جويقىن جوسقىننان بەس ءجۇز جەتپىس توعىز جىل وتە... توقتامىستىڭ ارۋاعىن اسپانداتقان، كوگىلدىر بايراعىن جەلبىرەتكەن بيىك ۇستىندە، جەل وتىندە تۇرمىن. اينالا كوگىلجىم كەڭىس. حانشا ءبيبىنىڭ مازارىن شىرق اينالىپ قارايمىن، قارايمىن دا بەس جارىم عاسىر بۇرىنعى قاندى شايقاس-ۇرىس ءدۇبىرىن ەمىس-ەمىس ەستىگەندەي سەزىنەم. الىس قيىرلارعا كوز سالامىن. سارى ساعىم اراسىنان ءداشتى-قىپشاق ساربازىنىڭ سۇلباسىن كورگەندەي بولامىن، قادالا-قادالا جانارىم تالادى.

— ءاي، بوزبالا، قايداعىنى ويلاپ قيالداپ تۇرىپ اۆتوبۋستان قالىپ قوياسىڭ، ايدالادا قاسقىرعا جەم بولارسىڭ، — دەپ جولباسشى ايقاي سالدى. ويدان وياتتى. سەرىكتەرىم ۇزاپ كەتىپتى. كۇنقاعار قالپاعىمدى باسا كيىپ، جالعىز اياق سۇرلەۋمەن دەدەك قاعىپ، ىلديتومەن قۇلدىراڭداي جونەلەم.

باقشاساراي ساپارىنان ەڭسەم ەزىلىپ، وي ءمۇجىپ ورالعانىم.

قىرىم ساپارىنان ءبىر جىل بۇرىن، 73 جىلى اعايىنداردىڭ شاقىرۋىمەن وتباسىممەن ەلدە دەمالعام. كوزتانىس كىسىلەرمەن شۇيىركەلەسۋ، ۇلكەندەردىڭ قولىن الۋ عانيبەت نارسە، بالا قالپىڭا قايتا ورالاسىڭ. قاراتاۋدىڭ كۇنگەي بەتىندە، تالدىسۋ مەن اقۇيىك وزەنىنىڭ اراسىندا قوڭتورعاي جۇپىنى اۋىل — قوسۇيەڭكى.

ەلدى مەكەندەردى ىرىلەندىرۋ ناۋقانى ۋاعىندا تاۋ اراسىنان قونىس اۋدارعان جۇرتتىڭ باس قۇراعان تۇراعى وسى. قاينار بۇلاق جيەگىندەگى — قالقيعان قاراشاڭىراعىمىز. تاقىرعا شاشىلعان اسىقتاي اقشاعىل ۇيلەر شوق-شوق قارا اعاشتىڭ اراسىندا كوزگە جىلى ۇشىراپ جىراقتان شالىنادى. اكەم بەينەتتىڭ ادامى، جەر شۇقىپ، تال كوگەرتىپ جۇرەدى. ءۇي ماڭايى مالىنعان ورىك باۋى. ىرگەدەن سىلدىراپ اققان بۇلاق. وسى ماڭنىڭ بارشا قۇسى ورىك باۋىنىڭ ۇستىندە. قىردان قۇلاپ كەلە جاتقان كۇرەڭ بوياۋلى تابىن، جاياۋ كوكپار، ەسەك كوكپار شاۋىپ قارا جولدى شاڭ قىلعان اۋىل بالالارى، قىرعا شىعىپ كۇن سالىپ قاراعان كاريالار، كوڭىلگە ىستىق، كوزگە جىلى كورىنەدى.

مۇندايدا ۇزاقتى كۇن كورگەنى كوپ اكەممەن شۇيىركەلەسىپ ارعى-بەرگىدەن اڭگىمە شەرتەمىز. «توقتامىس بۇلاعىنىڭ باسىنا بيە بايلاپ، ءبىر اي قىمىز اشىتايىن، قال، قاعاز سورىپ سارعايىپ كەتىپسىڭ، بالكىم قوڭ جيناپ وڭالارسىڭ، كوزىڭنىڭ وتى جانار»، — دەيدى اكەم، ۇنىندە وزىمە توسىن ۋايىم بار. «توقتامىس بۇلاعى دەپ نەگە اتالعان؟» — دەپ ساۋال قويامىن. «ول جەردىڭ تاريحى مول، — دەيدى اكەم جانارىنا مۇڭ ۇيالاتىپ، — ەستە جوق ەسكى مەزگىلدە مىنا بوز دالانى دۇبىرگە تولتىرىپ توقتامىس ەسىمدى حان عۇمىر كەشىپتى. جورىقتان قايتىپ كەلەدى مە، الدە جورىققا اتتانىپ بارادى ما، ول اراسى بىزگە بەيمالىم، قاسىندا قىرىق جىگىتى بار، تاستى تەسىپ بۇرقىراپ قايناپ جاتقان الگى بۇلاقتىڭ باسىنا كەلىپ ەرۋ بوپ ءتۇستىپتى. ول زاماندا كارى قاراتاۋدىڭ كۇنگەي بەتىندە باتىستاعى سىردارياعا بەت الىپ جامىراي اعاتىن تاۋ وزەندەرى سارقىلماعان. قولدىڭ سالاسىنداي ادىر اراسى كيىزدەي شالعىن، بورىكتەي شوشايعان شوق-شوق تال بولعان دەسەدى. بۇل كۇندەگى جىلتىراعان بۇلاق باسىنداعى ۇيىسقان شامالى تال سول نۋ جىنىس توعايدىڭ جۇقاناسى بالكىم. وي-حو-و-وي، دۇنيە شىركىن! سونىمەن قاسىندا ۇزەڭگىلەس قىرىق ساربازى بار توقتامىس الدە وقىس ءبىر دۇمپۋدەن وت باسقانداي شوشىنىپ قاشىپ كەلە مە... الدە جەر تۇبىندەگى ورداسىنا سۋىت جول الدى ما... ول اراسى بىزگە بەيمالىم... الگى شىرايى اشىق بۇرقىراپ قايناپ جاتقان بۇلاق باسىنا تۇنەپتى. جولدان قاجىپ شارشاپ كەلگەن بەيباقتار ەر جاستانىپ، توقىم توسەپ، شىراداي جانعان سان ميلليون جۇلدىز استىندا كوسىلىپ جاتا-جاتا كەتىسەدى. ۇيقى ۇيىعىنا شىم باتادى.

قاراتاۋدىڭ بۇل تۇسىندا تاڭ الدىندا اسپان الاسارىپ، اي تۋىپ، جۇلدىز بىتكەن الىستاپ كەتەدى.

— تابيعاتتىڭ مىنا قۇبىلىسى قىزىق ەكەن، — دەيمىن اكە اڭگىمەسىنە ەلىگىپ.

— قۇدانىڭ قۇدىرەتى، ءار تۇس، ءار تۇستان شىراق جانعانداي بولىپ تۇرعان شىراق وشكەسىن بە، الدە ءتۇننىڭ وزگەشەلىگى مە، ءبىر مەزگىل اسپان استى قارا پۇلىشتەي كۇڭگىرتتەنىپ كەتەدى.

— مىنە، عاجاپ، تالاي تاڭدى كوزىممەن اتىرىپ ءجۇرىپ بايقاماپپىن.

— سولاي شىعار. ۇزىن ءسوزدىڭ قىسقاسى: شىرت ۇيقىدا جاتقان قولدىڭ شەتى قىبىرلايدى. ەكى-ۇش سارباز ىشتەرىندە جانسىز ەكەن. سايلانىپ جاتقان جالماۋىزدار جاتقان جەرىنەن مىسىقشا باسىپ تۇرەگەلىپ، شىرت ۇيقىدا جاتقان حان يەمنىڭ باسىن الادى. قىلىشتارىن پارمەنمەن قۇلاشتاي سىلتەپ وڭگەسىن دە قىناداي قىرىپ سالادى. شالعىن ءجۇزىن قان جۋادى. الگى جانسىزدار بۇكشەڭ قاعىپ، حاننىڭ، حانزادانىڭ باسىن دورباسىنا باسىپ، اتتارىنا تىزگىن سالادى. جايىلىمداعى ءمىنىستى تۇرە قۋىپ بوزامىق ايعا ىلەسىپ جوسىلتقاننان جوسىلتىپ قىر اسادى. وسى ماڭنىڭ ديقاندارى ەرتەسىنە، كۇن كوتەرىلە قىر بەتكەيدە پىرداي بولىپ شاشىلىپ جاتقان ولىكتەردى كورىپ جاعاسىن ۇستايدى. شالاجانسار بىرەۋى: «توقتامىس قولى ەدىك»، — دەيدى. الگى پاقىرلاردى جەرگىلىكتى جۇرت ارۋلاپ جەر قوينىنا تاپسىرادى. ۋاقىتقا ەشكىمنىڭ پارمەنى جۇرمەگەن. سو ءبىر ەسكى تۇستەي كونە زاماننان وسى بۇلاق توقتامىس اتالادى، قىر بەتكەيدەگى جەرمەن جەر بولا باستاعان قىرىق بەيىت حانزادانىڭ، وزگە ساربازداردىڭ مۇردەسى دەسەدى».

اكەنىڭ قوڭىر كەڭەسى وسىمەن ءتامام. ەرتەسىنە اۋلادا جاراپ تۇرعان ءمىنىس اتقا ەر سالىپ، تىزگىن تارتىپ توقتامىس بۇلاعىنا بەت الدىم. شاعىن اۋىل — قوسۇيەڭكىدەن ءبىر بەل اسسا بولعانى، ءوزىم دۇنيەگە كەلگەن قۇلانشى وزەنى توقتامىستان وتىز شاقىرىمداي جەر. قاراتاۋدىڭ بۇل تۇسى جايپاقتانىپ، ادىرعا ۇلاسىپ، ارىق اتتىڭ قابىرعاسىنا ۇقساپ كەتەدى. سارى جەلىسپەن كەزەڭ ۇستىنە شىعا كەلگەنىمدە — ويپاڭنان شوق تالىن شوشايتىپ، كوگىستەنىپ توقتامىس بۇلاعى شالىندى. اڭىزدا ايتىلعان قىرىق قورىم اناۋ، شوشاق باسىندا جارتىلاي قۇلاعان كونە مازار شوشايادى. مىڭ جىلدان بەرى جەردى تەسىپ بۇرقىراپ قايناپ شىعىپ جاتقان بۇلاق سۋى كيەلى. اتتان ءتۇسىپ، ءتاۋ ەتكەندەي بەلىمدى بۇگىپ، تاستاي سۋدى الاقانىما كوسىپ بىرەر ۇرتتادىم.

وزەگىمنەن ءتۇيىر قورعاسىن وتكەندەي سەزىلدى.

قىر بەتكەيگە، قورىمدارعا نازار سالىپ جۇرەگىم ەزىلدى.

ۋاقىت — قۇدىرەت. جاندى، جانسىزدىڭ پارمەنى جۇرمەگەن.

ونىڭ ىرقىنا، ىرعاعىنا مويىنسۇنبايتىن پەندە جوق. جالعىز عانا سول قۇدىرەتكە ءسوزىن وتكىزە الاتىن ونەرلى جاندار. ەسكىدەن وي تارتىپ تاريحتى شەجىرەلەپ وتىراتىن جىرشىنىڭ، جازۋشىنىڭ عانا الگى قۇدىرەتكە ازدى-كوپتى ءسوزى وتەدى. مىنا تومپەشىككە اينالعان نە عاجايىپ تاعدىر يەلەرى كوزى تىرىسىندە: ات تۇياعى قيىر كەڭىستىڭ ەڭبەگىن تەسكەن، نايزا ۇشىمەن حان ورداسىنىڭ تۇڭلىگىن تۇرگەن، قۇلىن مۇشەلى، اي قاباقتى ارۋلاردىڭ وتتاي ىستىق قۇشاعىنا جۇتىلعان، ءتىرى جۇرگەننىڭ ءوزى جۇماق دەپ، كوزى تىرىسىندە شاراپ ىشكەن، بال قىمىزعا قىزىنعان، استام سويلەگەن، باتىرمەن بەلدەسكەن، جاھىلمەن كەتىسكەن، دەمىنە نان پىسكەن ەسىل ەر - ەندى مىنە... بۇقپا تورعايعا بويتاسا بولعانداي جۋساندى تومپەشىك. ۇڭىلگەن سايىن شاڭداق جولدان ءىز كەسكەن اڭشىعا ۇقساپ جانارىما جاس تولادى. قيالىم تولقىندانادى.

تاريحتاعى توقتامىس كىم بولعان؟ جوشى كىندىگىنەن تاراعان، ماڭعىستاۋ ۇستىرتىنە يەلىك ەتكەن، تويقوجا وعلاننىڭ بەلبالاسى وسى توقتامىس. ول زاماندا اق وردانىڭ تاعىندا ورىسحان وتىرعان. ات ارقاسىنا تاقىمى جابىسىپ تۋعان، سايگۇلىكتىڭ اششى تەرىنە شومىلعان جاس وعلان بەتى جاۋدان قايتپايتىن ەرجۇرەك بولىپ وسەدى. ورىسحاننىڭ تۇقىم-تۇياعىنان ول زاماندا بيلىك تيمەيتىنىن بىلگەن — توقتامىس — ماۋرەناحىر ءامىرشىسى ءامىر تەمىرگە ات سابىلتىپ جەتىپ الدىنا جىعىلادى. قوس وزەننىڭ ءامىرشىسى وعلان جانارىنان جاسىلداعان وتتى كورىپ، ارعى ءبىر تۇيسىگىمەن دالا جولبارىسى الدىنا كەلىپ التىن تاعىنا سۇيكەنىپ وتكەندەي اسەردە قالادى. «ماقۇل، سوڭىڭا قول سالامىن، ورىسحاننىڭ تۇقىم-تۇياعىنان جەڭىپ الساڭ — وتىرار، ساۋران، سىعاناق سەنىكى»، — دەيدى. 1974 جىلدىڭ اياعىندا ساۋران تۇبىندە ورىسحاننىڭ بالاسى قۇتلۇق بۇقامەن بەتپە-بەت كەلىپ جەكپە-جەككە شاقىرادى. قۇتلۇق جەكە بەلدەسۋگە شىقپايدى. قان جوسا شايقاستا توقتامىس قولى داكەدەي ىدىراپ سوگىلەدى، جەڭىلەدى، قۇتلۇق بۇقا ولەدى. جولبارىس وعلان سامارقانعا قاشىپ بارىپ امىرشىدەن جانە جاردەم سۇرايدى. ەكىنشى مارتە جويقىن ۇرىس تۇركىستاننىڭ بوز جۋساندى دالاسىندا وتەدى. ورىسحاننىڭ ۇلكەن ۇلى توقتاقاي توقتامىستىڭ قۇراما قولىن شەمىشكەشە شاعىپ، شەتىنەن ءتۇرىپ دالادان قۋىپ شىعادى. توقتامىس شەرى تەمىر ورداسىنا قايىرا قاشىپ تىعىلادى. تولقىعان ەدىل بويىندا التىن وردانىڭ مارتەبەلى تاعىندا، ساراي قالاسىندا بيلىك قۇرىپ شىرەنىپ وتىرعان ورىسحان ورنىنان قوزعالادى. ۇلىسىنىڭ ىشىنەن شىققان لاڭدى ويلاسا — ءىشىپ وتىرعان بال قىمىزى ۋعا اينالادى، قوينىنا العان حانشاسى جىلانشا سۋىنادى. «بولماس، بولماس»، — دەپ اتقا قونىپ، سامساعان سارى قولىن سوڭىنان سۇمەڭدەتىپ سىعاناققا جول تارتادى. ات تۇياعى كۇيگەن شولدەن ءوتىپ ورداعا جەتىپ جان شاقىرىپ ءبىرازىراق دەمالادى. ءامىر تەمىرگە ەلشى اتتاندىرادى.

— توقتامىستى قولىما بەر! — دەيدى.

— بەرمەسەم نەعىلار ەڭ! — دەيدى ءامىر تەمىر.

— وندا قانعا قان، جانعا جان، قىپشاق قىلىشى توبەڭدە وينايدى.

— تۇرىساتىن جەرىڭدى ايت! — دەيدى ءامىر تەمىر.

ورىسحان سامساعان قولىن ساۋران دالاسىنا توگىپ ساپقا تۇرعىزادى. ءامىر تەمىر ساربازدارىن داريادان وتكىزىپ وتىرار جازىعىنا شەپ قۇرادى. «زافار-نامە» كىتابىندا جازىلعانداي: ارالارى 7 فارساق قاشىقتىقتا جەر قايىسقان ەكى قول بىر-بىرىنەن جۇرەكسىنىپ، ۇرىس اشۋعا وڭتايلى مەزەتتى كۇتىپ تابانداتقان ءتورت اي كىدىرەدى. اقىرىندا ورىسحان سوڭىنان جەتكەن جاۋشىنىڭ سوزىنەن تىكسىنەدى. «سارايعا تۋ سىرتىنان ءقاۋىپ تونگەلى تۇر، ورىس كنيازى شابۋىل جاساماقشى»، — دەگەن حابار الادى. جەر قايىسقان اۋىر قولدى قاراكەسەك وعلانعا سەنىپ تاپسىرىپ اتتىڭ باسىن باتىسقا بۇرادى. بۇل حاباردى جانسىزدار ءامىر تەمىرگە جىلدام جەتكىزەدى. توقتامىستى اتقا مىنگىزەدى. ورىسحاننىڭ ورتانشى ۇلى تەمىرمالىك وعلاننىڭ ون مىڭ قولىن سول ۇرىستا توقتامىس وڭاي جەڭىپ يىعى بيىكتەيدى. كوپ ۇزاماي ورىسحان ولەدى. 1377 جىلى تەمىرمالىك ساۋران سارايىندا قىمىزعا ەلتىپ وتىرعان جەرىنەن تۇتقيىلدان تارپا باس سالىپ توقتامىستى قالادان قۋىپ شىعادى.

ءبىر جىل وتە ءامىر تەمىر توقتامىستىڭ الدىنا قول سالىپ ۇلى ساحاراعا قايىرا اتتاندىرادى. بۇل جولى جاسىن جانارلى وعلان جەڭىسكە جەتەدى. وسى مەزەتتەن باستاپ توقتامىستىڭ پيعىلى وزگەرەدى. وزگەرمەي ءقايتسىن. جەر شەتىندەگى، ەدىل بويىنداعى التىن وردانىڭ ءبىر بولشەگىن بيلەگەن ماماي كۋليكوۆو دالاسىندا ورمانداي ورىس قولىنان قانسىراي جەڭىلدى، باس ساۋعالاپ ورداسىن تاستاي قاشتى. نالەتى-اي دەگەن!.. جەلكە تۇستا قوجاڭداعان ءامىر تەمىر بەرىسى حورەزم، ءارىسى اۋعان، داربوزدار ەلىن قانجوسا ەتىپ يەلىگىن كەڭەيتۋمەن ەسى كەتىپ ول ءجۇر. كەزەندىنىڭ كەزى، ارمان ەتىپ كوكسەگەن مەزەتى جاڭا جەتكەن سەكىلدى. بۇدان بىلاي قوس وزەن امىرشىسىنە جالتاقتاماي، اياعىنا باس ۇرماي، ۇلى دالانى جالعىز بيلەۋگە ەسى كەتتى. ءيا، ءسات، ءيا، ءپىرىم، دەپ تاۋەكەلگە باس تىكتى. موعولستان بيلەۋشىسىمەن تىزە قوسىپ، اقىلداسىپ ءداشتى-قىپشاق زامانىن قايىرا ورناتتى، قىل قۇيرىقتى تۋدى اسپانداتا كوتەردى. شيرەك عاسىرعا جۋىق ءامىر تەمىرگە قارسى كەسكىلەسكەن ۇرىسقا بەلدى بەكەم بۋدى. 1380 جىلى سارايدى، قاجى تارحاندى (وسى كۇنگى استراحان)، قىرىمدى، ماماي ورداسىن باسىپ الدى، 1987-88 جىلدارى قامار اد-دين مەن ەنبە تورە قولىمەن بىرلەسىپ سايرام، تاشكەنت، سامارقاند، بۇحار ماڭىن سىپىرا توناپ، دۇلەي قۇيىن وتكەندەي جايپاپ شىقتى. ەندى ءوزىنىڭ باستى جاۋى ءامىر تەمىرمەن بەتتەسەتىن كۇندى جەدەلدەتتى.

1390 جىلعى قاراشادا ءامىر تەمىر سىرداريانىڭ لاي سۋىنان كەشىپ ءوتىپ، جازىق ساحاراعا شىعىپ، سالبىراعان قارا كۇزدىڭ جاۋىنىنا ۇرىنىپ توقتامىستىڭ سوڭىنا تۇسەدى. ايتسە دە سوزاق دالاسىنا ىلىگە ازىق-تۇلىگى سارقىلىپ، ات باسىن كەرى بۇرادى. تاشكەنت ماڭىندا قىستى وتكىزىپ، ازىعىن سايلاپ، جاراعىن قايراپ، كۇن كوزى جىلت ەتە اتقا قايىرا قونادى. «زافار-نامە» كىتابىندا 1391 جىلدىڭ 19 قاڭتارىندا اتقا قونعان جەر قايىسقان قول 29 ناۋرىزدا ۇلىتاۋعا جەتىپ، تاس مۇنارا ورناتىپ، وندا «وسى جەردەن ءامىر تەمىر وتكەن» دەگەن قولتاڭبا جازۋ قالدىرادى. سول جىلى 18 ماۋسىم كۇنى قۇندىزدى وزەنىنىڭ جاعاسىندا توقتامىس پەن ءامىر تەمىر قولى بەتتەسىپ شايقاسقا ەنەدى. ۇرىس ءۇش كۇنگە سوزىلادى. تاريحشىلاردىڭ ايتۋىنشا ءۇشىنشى كۇنى توقتامىس ەسىك پەن توردەي اقبوز اتىن كوسىلتىپ، بەتى قايتا باستاعان ساربازدارىن جىگەرلەندىرىپ، ايقايىن سالىپ:

— ءامىر تەمىر جەكپە-جەك، جەكپە-جەك! — دەپ قىزىلالا شاڭ اراسىندا قۇيىنداي ۇيتقىپ ءجۇردى دەسەدى.

ءامىر تەمىر جەكپە-جەككە شىقپاپتى. وسى ۇرىستا توقتامىس قولى ىدىراپ وڭباي جەڭىلەدى.

جەڭىسكە جەتكەن ءامىر تەمىر تارتقان جەبەشە سول ەكپىنىمەن كەلىپ ساراي بەركەنى الادى، ويرانىن سالادى. ەركەك كىندىكتى تۇگەل قىرىپ ساپ، ۇرعاشى بىتكەندى جيىپ الىپ اسكەرىنە ەكى-ۇشتەن بولىسكە سالادى. جەڭىس تويىن 26 كۇن تويلاۋعا جارلىق شىعارادى. 1395 جىل 15 ءساۋىر كۇنى كاۆكاز تاۋىنىڭ كەڭ اڭعارىندا، تەرەك وزەنىنىڭ جاعاسىندا ەكىنشى مارتە ۇلى ءدۇبىر شايقاس وتەدى. بۇل جۇلقىستا ءامىر تەمىر قولى ەكىنشى مارتە جەڭىسكە جەتەدى. توقتامىستىڭ سوڭىنان تۇرە قۋىپ ورىس جەرىنە ەنەدى، ريازان، ەلەس قالالارىن باسىپ الىپ جەرمەن-جەكسەن ەتەدى.

توقتامىس جەتى جىل بويىنا التىن وردانىڭ مامايدان كەيىن باسىنان تايعان باعىن قايىرا ورناتىپ، ىرگەسىن بەكىتىپ، مارتەبەسىن بيىكتەتتى. 1382 جىلى ماسكەۋگە باسىپ كىرىپ ورتەدى. اڭگىمە باسىنداعى باقشاساراي بيىگىنە قىزىنىڭ باسىنا قويىلعان ءتورت بۇرىشتى نۇسقالى جادىگەر تام سول جۇلقىسقان زاماننىڭ مۇڭلى ءبىر بەينەسى بولار، بالكىم.

توقتامىس قولىمەن جۇلقىسا-جۇلقىسا تۇتەسى شىعىپ، تيتىعى قۇرىپ تۇگەسىلۋگە اينالعان ءامىر تەمىر قايتار جولدا ايلا ويلايدى. ات جالىندا ويناعان، ساحارانىڭ قۇيىنىنا ۇقساعان، بەتپە-بەت كەلىپ جۇلقىسساڭ — جولبارىسقا اينالعان، سوڭىنان سۇركىل سالىپ قۋساڭ — ساعىمعا ءسىڭىپ جوعالعان ءداشتى-قىپشاقتىڭ جىن-پەرىلەرىن جونگە سالۋدىڭ ءبىر-اق جولى بار. ولاردى كۇشپەن، قارۋمەن باعىندىرا المايسىڭ. بۇگىن ويسىراتا جەڭىپ، قانسىراتا سورلاتىپ — قۋىپ سالساڭ، كۇنى ەرتەڭ جاراسىن جالاپ جازىپ الادى-داعى جەر استىنان شىققانداي ءداپ جەلكەڭنەن ۇڭىرەيىپ جەتىپ كەپ تۇرادى. ايتپەسە مىناۋ نە ەندى! جورتا-جورتا تاقىمى توزدى، قولى ازايدى. «زافار-نامە» جىلناماسىن اشىپ وقي باستاسا-اق توبە شاشىڭ تىك تۇرادى: موعولستانعا ءبىرىنشى جورىعى 1371 جىلعى كوكتەمدە، ەكىنشى جورىعى 1371 جىلعى كۇزدە، ءۇشىنشى جورىعى 1975 جىلى كوكتەمدە، ءتورتىنشى جورىعى 1376 جىلعى كوكتەمدە، بەسىنشى جورىعى 1376 جىلعى جەلتوقساندا جوسقىنداپ ءوتىپتى. وي، ءپالى-اي دەگەن!.. توقتامىسقا قارسى 1388 جىلى جەلتوقساندا اتقا قوندى؛ التىنشى جورىعى 1989 جىل قاڭتاردا، جەتىنشى جورىعى 1389 جىلى كۇزدە... بار ءومىرى دالالىقتارمەن سوعىسام دەپ سارقىلۋعا اينالدى. توقتامىستىڭ جالعىز ءوزى 1390 جىلدان باستاپ قانىن سۇيىلتىپ كەلەدى. ءيا، بۇل دالالىقتاردى جونگە سالۋدىڭ جالعىز جولى — شاريعات جولىنا يكەمدەۋ، تۇستىكتەن سالدەسىن شۇبالتىپ قاپتاپ جەتكەن شەيحتاردىڭ ۋاعىزىنا ۇيىتۋ، كۇش-جىگەرىن تۇمشالاۋ. قايتار جولدا تۇركىستان قالاسىنىڭ ىرگەسىندە قام كەسەكتەن سوعىلعان مازار استىندا تومپەشىككە اينالىپ جاتقان قوجا احمەت باسىنا ءمىناجات ەتكەن مەزگىلدە ساناسىنا وي تۇسەدى. «بۇل قاي شەيح؟» — دەپ سۇرادى ۋازىرىنەن. «كوزى تىرىسىندە وسى ەلگە اسا سىيلى بولعان، بۇل دۇنيەنىڭ قىزىعىنان و دۇنيەنىڭ قىزىعى الدەقايدا باياندى، ءتاتتى، عاجايىپ دەپ ۋاعىز تاراتقان سوفى اقىننىڭ مازارى»، — دەپ جاۋاپ بەرەدى شەرەف ەد-دين ءالي ءازدي جىلناماشى. «و دۇنيەنىڭ قىزىعى ماڭگىلىك، بۇل دۇنيەنىڭ قىزىعى ناپسىلىك دەپ پە، جارىقتىق». «ءداپ سولاي، جارىقتىعىم، قۇدىرەت ءوزى جاراتقان جەتى تامۇق، جانناتتىڭ سەگىز ەسىگىن سىيپاتتاپ حيكمەت جازعان اقىنىڭىز وسى!» «قيامەتتىڭ قيىندىعىمەن قورقىتقان با؟» «اللانىڭ اق ديدارىنان وزگەنىڭ بارشاسى حارام دەگەن، جارىقتىعىم!..» «ەندەشە، مىنا تۇسقا ءزاۋلىم عيمارات ورناتىڭدار، سوفى اقىننىڭ سۇيەگىن قايىرا اشىپ سول عيمارات تورىنە ءمارمار تاستان جاۋىپ جەرلەڭدەر دەپ جارلىق جازامىن!..»

وسى جارلىقپەن قوجا احمەتتىڭ باسىنا ءزاۋلىم عيمارات سالۋعا قيمىل باستالدى. شيراز بەن شىناز، گەرات پەن بالقىدان قولى كۇمىس، ويى وزىق زەرگەر ۇستالار شاقىرتىلدى، قازىنادان قارجى ءبولىندى.

جانىنا جاراق بايلاعان ساربازدىڭ باسى جورتۋىلدا دومالايدى. جانىنان تۇڭىلگەن ءامىرشىنىڭ اجالىنا تىنىشسىز مىنەزى جەتەدى. بۇدان بىلاي اقىل تاپقان ءامىر تەمىر قايدا شەيح، قايدا باب، قايدا اتا — سولاردىڭ مولاسىنىڭ باسىنا عيمارات ورناتىپ اسپەتتەۋگە كۇش سالدى. ءشىلدىڭ قيىنداي توزا باستاعان، باسىنان داۋرەنى تايعان التىن وردانىڭ باتالى كۇنىن قايتا ورناتامىن دەپ توقتامىس ات ۇستىنەن تۇسپەي سابىلدى. ءامىر تەمىر ماسا شىبىنداي گۋلەگەن سارى قول جيناپ قاشعارعا جورىق جاساعالى وتىرار قالاسىنىڭ ماڭىندا عاسكەر ويناتىپ جاتتى. وتىرار تارحانى بەردىبەكتىڭ ۇيىنە ءتۇسىپ، بال ءشارباتىنان ءىشىپ، بوزقاسقاسىنىڭ باسىن ءمۇجىپ تۇستەنىپ شىققاننان كەيىن اپتا وتە قىزۋى كوتەرىلىپ اۋىرىپ شىقتى. الدە استان، الدە بۇراڭ بەل قارىنداستان، ءبىر قاتەردىڭ جەتكەنى انىق، جەتى كۇن اۋىرىپ دوڭبەكشىپ جاتىپ 18 اقپان كۇنى 69 جاسىندا ماڭگىلىككە كوز جۇمدى.

الدە ءامىر تەمىردىڭ استىرتىن جارلىعى بولدى ما، بالكىم تاققا تالاسقان جوشى اۋلەتىنىڭ قانىنا سىڭگەن قاسكويلىگى وياندى ما... ول اراسى بىزگە بەيمالىم... ءبىر جىل وتە، 1406 جىلدىڭ كوكتەمىندە ءىبىر-سىبىر حانزاداسى شادىبەك جورتۋىل ۇستىندە جۇرگەن توقتامىستى ءبىر تۇندە باۋىزداپ ءولتىردى. قايدا؟.. قالاي؟.. مۇنى شەرەف اد-دين ءالي-ازديدىڭ «زافار-نامە» كىتابىنان، يبن ارابشوھتىڭ «ءامىر تەمىر تاريحىنان»، رۋي گونسالەس دە كلاۆيحو ەلشىنىڭ «كۇندەلىگىنەن» ىزدەپ تاپپايسىز. ءيىپ كەلتىرىپ ايتساق: قوس شەرىنىڭ جۇلقىسقان قان جوسا مايدانى وتكەن سىعاناق پەن وتىرار اراسىندا جاتقان، قاراتاۋ كۇنگەيىندەگى ەلەۋسىزدەۋ توقتامىس بۇلاعى — مول سىردىڭ باستاۋ كوزى بولىپ ەلەستەيدى. حاننىڭ قانىن جۋعان بۇلاق سان عاسىر وتسە-داعى بۇرقىلداپ قايناپ جاتىر. وسى جولداردىڭ اۆتورى تۋىپ-وسكەن قىر بەتكەيدەگى مول سىردى بۇگىپ قىرىق تومپەشىككە اينالىپ ۋاقىتتىڭ بەلگى-بەدەرى قالدى. كىم بىلەدى. جەر اتاۋى، توپونيمدەر — ۇلتىمىزدىڭ ساحارا يرەكتەپ جازىپ قالدىرعان تاريحى، بالكىم.

ۇلىقبەكتىڭ قالىڭ ءتورت كىتاپتان تۇراتىن «زيدج» مۇراسى تومەندەگى ولەڭ جولىمەن باستالادى: «كەلەر ۇرپاق، ءىزىمىزدى جولدان يا مولادان ىزدەمە؛ سوڭىمىزعا قالدىرعان عيماراتتان، قولجازبادان ءسۇزىپ تاباسىڭ». راسىندا عوي. التىن وردانىڭ سوڭعى ۇستىنى ءامىر تەمىرمەن ولە-ولگەنشە شايناسىپ وتكەن، ەرجۇرەك وعلان توقتامىستىڭ سۇيەگى وتىرار مەن سىعاناقتىڭ اراسىن قوسقان ەجەلگى كەرۋەن جولىنىڭ بويىندا، تاۋ بوكتەرىن تەسىپ بۇرقىراپ شىعىپ جاتقان بۇلاق باسىندا — توپىراققا اينالىپ جاتپاسىن. بۇلاقتىڭ، عاسىرلار كوز جاسىنىڭ ەلەسىندەي ءمولدىر كاۋساردىڭ ەجەلدەن كەلە جاتقان اتى — توقتامىس.

قوجا احمەتتىڭ حيكمەتىندە مىناداي سوزدەر بار: جانىم ۇشىپ كەۋدەدەن، قالعاندا مۇندا قۇر دەنەم، ومىردەن ءبىر كۇن وتكەندە؛ نە قىلامىن قۇدايا. وسى زار، وسىناۋ مۇڭ سارى ساحارانى كەزگەن جەلمەن قوسىلا ىزىڭداپ ءبايىت ايتىپ تۇرعانداي سەزىلەدى قۇلاققا. ۇلى دالانى ۋىسىمدا ۇستاپ، بيلىك جۇرگىزىپ وتەمىن دەپ ءومىرىن الىس-جۇلىسپەن وتكىزگەن، ەڭىرەپ وتكەن ەردىڭ اقىرى مۇڭعا جۋىق. ءامىر تەمىرمەن ۇستاسپاي، سوقتىقپاي — جاي ءجۇرۋ جازباپتى جازمىش جازۋىنا. وكىنىشتىسى سول عانا!

---