ينە ۇشىنداعى ءومىر
(حيكايات)
1
دۇنيەنى بار بوياۋىمەن سەزىنۋ — ادامنىڭ اسا باقىتتى كەزەڭى. كەيىنگى كەزدە سول بوياۋ سولعىن تارتىپ، مىنا تىرشىلىك ءدامى تاڭدايىنا كەرمەك تاتىپ بارا جاتقانداي. جاسىل بوياۋدى سەزىنبەيدى، جۇرەگى لوبلىپ قۇسقىسى كەلەدى.
ايبار ارىستان ۇلى كەڭسەنىڭ ءتورت قابىرعاسىنا قامالىپ، تاپجىلماي وتىرىپ، وي ىشىنەن وي تەرگەلى ءۇش ساعاتقا جۋىقتادى. جۋىقتا جاعالاۋىنا مالتىپ شىعا الاتىن ەمەس. اينەكتىڭ ارعى جاعىندا جامىراسقان جاندار. جەڭىل ماشينە سىناپشا سىرعىپ وتەدى. ارادىك داۋىستاپ تىلدەسكەن كىسى ءۇنى، بالا كۇلكىسى ەستىلەدى. ەرتە كوكتەمنىڭ ءاتىر ءيىسى سەزىلە قويماعان كەز. بۇگىن كۇن ەرەكشە تەرەزە اينەگى تەرلەي باستاعان. كارى ۇيەڭكى قۇرىسىن جازعان كىسىدەي ارادىك سىقىرلاي تەڭسەلگەن كەزدە بۇتاعىنا قونعان سۋىق تورعاي جەرگە تاس بوپ سىرعىپ تۇسەدى. ءبىر قۇشاق شۋاق ۇستەلىنىڭ ۇستىندە قۇيىنعا ۇقساپ دوڭگەلەنەدى.
قانشا وتىرعانى بەلگىسىز. كۇن قىزارىپ ەكىندىگە ويىستى. ءزاۋلىم ءۇيدىڭ شاتىرىنا ءسىڭىپ بارا جاتتى. باتار كۇندى كورسە ايباردىڭ مۇڭعا باتاتىن بالا كۇنگى ادەتى. بويىن باسقان ءزىل سالماقتى سىلكىپ تاستاپ تۇرەگەلدى، قارا سانى ۇيىپ قالىپتى، ميىنا مىڭ سان ينە شانشىلعانداي سەزىلدى. تالتىرەكتەي ءجۇرىپ ەسىكتىڭ وڭ قاپتالىنا ىلگەن شارايناعا تاقادى. قىزىل كۇننىڭ كەنەرەسى شاعىلىپ، اينا بەتى الاۋ ورتشە لاۋلادى. كوزىنە ۇيرەنشىكتى مويىل قارا شاشتى، جازىق ماڭداي، قىر مۇرىندى، دوڭگەلەك ءجۇزدى، جانارى شوقشا جانىپ تۇراتىن سۇلۋ بوزبالا شالىنادى عوي، دەپ ويلاعان. تۇلا بويى ءدىر ەتە ءتۇستى. اينا بەتىندەگى الاۋ ەرتتىڭ ىشىنەن ۇيپا-تۇيپاسى شىققان، ۇسقىنسىزداۋ جىگىت شىعىپ كەلە جاتتى. قۇدايىم-اۋ، مىناۋ شىنىمەن ءوزىم بە!؟ ايبار ارىستان ۇلى ما؟ كوزىنىڭ ەتەگى كوگىس تارتىپ، جۇزىنەن نۇرى تايىپ، بەينە، «جو-عا!.. قويا تۇرىڭدار!.. كومۋگە اسىقپاڭدار!..» دەپ تابىتتان تۇرىپ كەتكەن ارىعان ءارۋاق، قۇر قاۋقار، سۇلەسوق سۇلبا سەكىلدى مە.
قىر مۇرنىنىڭ ۇشى اپپاق، بور جاققانداي. قويۋ قاسى عانا سول كۇيىندە. اينانىڭ بەتىن الاقانىمەن سيپاپ جىبەرىپ جانە ۇڭىلگەن. باتىپ بارا جاتقان كۇننىڭ قان-قىزىل بوياۋى بوزعىل تارتىپ، سۇيىلا ءتۇستى. تۇتەگەن اق تۇتەك توپىراق، كوشكەن قۇمنىڭ اراسىنان شىققان، اداسقان، ارىعان جولاۋشىعا ۇقسايتىنداي. ەسىنە ەرىكسىز ورالدى.
مانا الگىدە بوكسەسى بۇلتيىپ، جانارى جايناعان حاتشى قىز بۇرىنعىداي بۇراتىلىپ، ءاتىر ءيىسى ابدەن سىڭگەن كەۋدەسىن دىرىلدەتىپ قارسى الدىندا كوپ تۇرمادى.
— ءتۇرىڭىز نە بوپ كەتكەن؟ — دەدى.
ءسوزى بەتىنە سالقىن سۋ شاشىپ جىبەرگەندەي اسەر ەتتى. «تۇرىمە نە بولىپتى سونشاما» دەپ ويلاعان.
بۇرىنعى بەت قاراتپايتىن مىنەزىنە سالىپ، شارت اشۋلانىپ، حاتشى قىزدى بولمەسىنەن قۋىپ شىعارىپ جىبەرگىسى كەلدى. ءوزىن-وزى تەجەدى. بويىن ءزىلباتپان سالماق باسىپ، ەڭسەسى ەزىلىپ وسىنشاما ومالعانى وزىنە ىڭعايسىز سەزىلدى. كرەسلوسىن سىقىر ەتكىزىپ ىتىرىلا كوتەرىلدى.
— نە بولىپتى تۇرىمە؟
— بىلمەيمىن، ايبار ارىستان ۇلى، ايتەۋىر وسىدان اي، اپتا بۇرىنعى بوزبالاعا مۇلدە ۇقسامايسىز. قايماق قاتقان شاي اكەلەيىن بە، الدە...
— قاجەتى جوق، بارا بەر، — دەدى سالقىن عانا.
سۇلۋ بيكەش بەينە كىسىنى نازارىنان ۇعاتىن بارمەن سەكىلدى، باستىعى جانارىمەن مەگزەپ: «ەسىكتى ىشىنەن جاپ!.. كوز الدىمدا تىر جالاڭاش ءقازىر شەشىن!..» دەسە، سول زاماتىندا-اق ءلام دەمەي، ۇندەمەي ورىنداۋعا ءازىر. بۇل جولى باستىعىنىڭ زىلدەي سۋىق ۇنىنەن، اسىرەسە، ۇيپا-تۇيپاسى شىققان ۇسقىنسىز تۇرىنەن شوشىندى. تىق-تىق باسىپ، بوكسەسىن بيلەتە، ۇرشىقشا ءۇيىرىپ شىعىپ جونەلدى.
ايباردى بەلگىسىز ۇرەي مەڭدەدى.
«نە بولىپ بارامىن» دەپ ىشتەي ءمۇجىلدى. تۇرىمە نە بولعان؟.. اۋىرىپ ءجۇرمىن بە، الدە ويناپ ءجۇرىپ وت باسىپ الدىم با؟ شىندىعىندا ايناداعى ايبار جيىرمانىڭ سەگىزىنە شىققان، تەپسە تەمىر ۇزەتىن، ۇلكەن بيزنەس ورتالىعىنىڭ كومپيۋتەردىڭ قۇلاعىندا وينايتىن قىزمەتكەرىنە مۇلدە ۇقسامايدى. جانارىنىڭ وتى ازايىپ، بەتىنىڭ قىزىلى تاراپ، بوزعىل تارتا باستاپتى. ءۇي ىرگەسىندە، كۇن كوزى تيمەي وسكەن ءشوپ سەكىلدى قۇپ-قۋ، جەل ءۇپ ەتسە لىپ ەتىپ ۇشىپ جوعالارداي. وڭ قولىن بىلەگىنە دەيىن جالاڭاشتاپ الاقانىن اۋدارىپ-توڭكەردى، كوك تامىرى باتتيىپ كورىنبەي، ەت پەن تەرىنىڭ اراسىندا جاسىرىنا تۇسكەندەي، ازەر شالىنادى، بارماعىن باسىپ ەدى، تامىر سوعىسى بىلىنبەدى.
كوزىنىڭ استىنداعى كوگىس شەڭبەرگە نە جورىق دەپ ىشتەي شوشىندى.
ماڭداي تۇسىما عايىپتان الدەقانداي كولەڭكە تۇسكەندەي مە، الدە ءاجىم سىزىعى ما!
قالىڭ ويدان ارىلا الماي، اينالىپ كەلىپ كرەسلوعا سىلق وتىردى. سول بۇيىردەگى كومپيۋتەردىڭ تەتىگىن تاۋىپ، ىسكە قوستى. جاڭا باعدارلامانى وپ-وڭاي تاۋىپ الدى. ازداپ ەلىگە ءتۇسىپ، قيسىندى، قيسىنسىز سىزبالاردىڭ ىشىنەن كوگىن، جاسىلىن ءبولىپ شىعاردى. كوك شەڭبەر — بيزنەس ورتالىعىنىڭ قارجى سالىمىنىڭ ۇلەسى، جاسىل شەڭبەر — تازا تابىس كوزى، سول شەڭبەردى قىزىل سىزبامەن ءبىرقالىپتى دامۋ ۇلەسىنە سالىپ ەسەلەگەن سايىن جاسىل شەڭبەر كىشىرەيىپ، كوك شەڭبەر ۇلعايا بەردى. كوك شەڭبەردى ۇزدىكسىز ۇلعايتۋ — بانكروتقا اكەلىپ سوعادى. قىزىل سىزبانى ۇزدىكسىز جەتىلدىرىپ، كىرىس پەن شىعىستىڭ پايىزىن بىردە الما-كەزەك ۇلعايتىپ، كەلەسىدە كىشىرەيتە ءتۇسىپ ءبىرازعا دەيىن قادالدى. ساماي تامىرى لىپ-لىپ سوعىپ، كوز جانارىنىڭ وتى ازايدى. حاتشى قىزدىڭ الگىدەگى: «ءتۇرىڭىز نە بوپ كەتكەن؟» — دەگەن ءسوزى ساناسىنان جۋىلماي، ەسىنەن تاندىردى. سۇق ساۋساعى دىرىلدەدى. كومپيۋتەر تەتىگىن باستى.
كەڭسەدە جاپادان-جالعىز ومالىپ وتىرعاندا كەش ءتۇسىپتى، قاس قارايىپ، قىزمەتكەرلەر تاراپ كەتىپتى. الگىدەگى سوزدەن كەيىن وكپەلەدى مە، حاتشى قىز زىتىپ جوعالعان. اينەكتەن سىرتقا كوز سالعان. تەرەزە الدىنداعى كارى ۇيەڭكى قاراۋىتا ۇلعايادى، نە دەگەن مىقتىلىق دەسەڭىزشى! تاستاق اۋلاعا تامىرىن تەرەڭ جىبەرىپ، قانشاما قىس پەن كوكتەمدى، جاز بەن كۇزدى بويىنان وتكەرىپ تاكاپپار تۇرىسى عاجاپ. ويلاپ وتىرسا — بۇل ۇيەڭكى كەشەگى ىزعىسقان، اتىس-شابىسى مول تالاي توڭكەرىستى وتكەردى، ءار ءۇيدىڭ وتىن ءوشىرىپ، قازانىن توڭكەرگەن زۇلمات زامانىن دا كوردى... كەشەگى الدىنان جان بالاسى وتپەيتىن ستالين دۇربەلەڭىن، بەرىدەگى جۋان جۇدىرىعىمەن اۋانى تۇيگىشتەپ «كۋسكين مات!» — دەپ كىجىنىپ سويلەگەن حرۋششيەۆ، جازىلعان پاراقتى قولىنان سۋسىتىپ ازەر وقىعان برەجنيەۆ، سوسىنعى تاۋەلسىز ەل بوپ ەس جيۋ كەزەڭىن باستان كەشىردى. نەسىنە جاسىرادى. اي، قانشا مىقتى بولسا دا كوپ ۇزاماس، وسىمەن مىنا ۇيەڭكىنىڭ بىقپىرتى بىتكەن شىعار، كوپ ۇزاماي وزەگىن قۇرت كەۋلەپ، ءورت شالىپ قۇلاتاتىن بولار دەگەن ءومىر جولاۋشىلارى — ادامداردىڭ كوبى توز-توزى شىعىپ جوعالىپ جاتتى. بۇگىن بار كىسى ەرتەڭ جوق. كارى ۇيەڭكى بولسا قاقايىپ ءالى تۇر. نە دەگەن مىقتىلىق، ومىرگە قۇشتارلىق دەپ بۇل كوكەڭ ىشتەي تاڭ قالادى باياعى. وسى اعاشتىڭ قاسىندا مىنا بىزدەر قۇر انشەيىن جەل ايداعان قاڭباق، قاڭسىعان قۋراي سەكىلدىمىز. بالە قايدا — باسساڭ اياق استىندا، اندىزداعان پالە، ۆيرۋس، سىرقات، وكپەك جەل، ءبارى-بارى پەندەلەردىڭ اياعىن شالىپ وماقاستىرىپ كەلەدى، وماقاستىرا بەرمەكشى.
نەسىنە جاسىرادى، بۇگىن ەرتەڭگىسىن قىزمەتىنە كەلە جاتىپ ورتالىق ەمحاناعا سوعىپ، تانىس دارىگەرىنە كورىنگەن. تانىس دارىگەر اۋەلدە ناقا جەتى اتاسىن كورگەندەي قۇشاق جايا قارسى العانىمەن، قان قىسىمىن ولشەپ، كوز جانارىنا قادالىپ قاراعان سوڭ-اق، مازداعان شوققا سۋ سەپكەندەي بىقسىپ سالا بەردى. ۇزىن توسەككە جانتايتا جاتقىزىپ، بۋىنىن، ەركەكتىك شاۋەتىن مۇقيات قاراپ شىقتى، تاماق، قولتىق بەزدەرىن شوشىمادى ما دەپ قولعاپ كيگەن ساۋساعىمەن باسىپ كوردى. ءبىر مەزەتتە باسىن كوتەرىپ، ۇستەلىنىڭ ۇستىندە الدەنەنى ۇزاق جازدى، قالامىنىڭ سياسى سارقىلدى. ايبار قالتاسىنان التىن قارىنداش الىپ بەردى. ءبىر مەزەتتە دارىگەردىڭ ءۇنى كومەسكى ەستىلدى. «قانىڭىزدى تەكسەرۋگە تاپسىرامىز!.. ويتپەسە بولمايدى!.. بوي-باسىڭىزدى بەس باتپان سالماق ەزىپ، جەر تارتىپ تۇرعانداي سەزىلمەيدى مە؟»
«كەيىنگى اپتانىڭ جۇزىندە بويىمدى جەر تارتىپ تۇرعانداي، ەڭسەم ەش كوتەرىلمەي-اق قويعانى».
«سىزدەي قارجىسى كوپ كەلىستى جىگىتتىڭ تۇنگى شەرۋى، سەرىلىك ساپارى ۇزىلمەيتىن بولار».
«جاڭا جىلدان كەيىن ەكى-ۇش مارتە سۇلۋ بيكەش، العىر بوزبالا، دوس-جاراندارىم قولقالاپ قويماعان سوڭ تۇنگى كازينوعا، مەيرامحاناعا بارىپ كوڭىل كوتەرگەنىمدى قالاي بۇگىپ قالايىن».
«بەلگىسىز بيكەشتەرمەن جىنىستىق قاتىناسقا ءتۇسىپ پە ەدىڭىز، تۋرا ايتقانىما كەشىرىم سۇرايمىن، ارينە».
«ساقتىق شارالارىن ۇمىتقان جوق سەكىلدى ەدىم، قايدان بىلەيىن، جەلەڭ ءجۇرىپ جىن ۇرىپ قالماسا».
دارىگەر جىگىت ءۇنسىز-تۇنسىز ءۇڭىلىپ تاعى دا سۇيكەكتەتىپ كوپ جازدى. سول ەكى ارادا اۋزى-باسىن اق داكەمەن تۇمشالاعان ەكى مەدبيكە كەلىپ، بىلەگىن جالاڭاشتاپ، كوك تامىرىنان قان الدى. بىلەگىن جالاڭاشتاپ جاتىپ كوك تامىرعا شانشىلعان ينە ءىزىن كورىپ، ىركىلىپ قالدى. ىممەن مەگزەپ دارىگەرگە كورسەتتى. دارىگەر ءلام دەمەدى. ايباردىڭ كوڭىلىنە قارادى ما، قولىن سەرمەلەپ، الگى بيكەلەرگە: «تەزىرەك بىتىرىڭدەر، بولىڭدار!..» — دەپ دەگبىرىن الا ءتۇستى. اۋزى-مۇرنىن تۇمشالاعان مەدبيكەلەر ءىسىن تامامداپ، ءىزىن سۇيىلتتى. ايبار مەڭ-زەڭ قالپى كيىنە باستادى. تاماعىنا كەپتەلىپ كەلىپ قالعان اششى ءسوزدى ىركە المادى.
— سوندا قالاي؟ مەنەن ءبىر نارسە جاسىرىپ تۇرسىڭ با، باۋىرىم؟ ءقاۋىپتى دەرت پە مەندەگى؟
— ازىرگە ايتا المايمىز. سارسەنبى كۇنى كەلىڭىز، كەڭ وتىرىپ سويلەسەلىك، ايبار ارىستان ۇلى!
— ماعان جابىسقان قاتەرلى ۆيرۋس پا سوندا، اشىپ ايتساڭشى، باۋىرىم!
«قاتەرلى» دەگەن ءسوزدى قىلعىنىپ بارىپ ازەر ايتتى. اششى ءدارى جۇتقان سەكىلدى. وڭگەسى ەسىندە جوق. دۇنيە شىركوبەلەك اينالىپ، اياق-قولىن اسپاننان كەلتىرىپ بارا جاتقان سەكىلدەندى. جۇرەك سوعىسى جيىلەدى. ورنىنان تۇرىپ جۇرە بەردى. «ماقۇل كەلەيىن، سارسەنبىگە»، — دەدى. قازاق ىرىمشىل حالىق، سارسەنبى — ءساتتى كۇن دەپ جاتادى. ايباردىڭ اكەسى الدە ساپارعا شىقسا، الدە وبلىس اكىمىنىڭ الدىنا بارىپ ەسەپ بەرەمىن دەسە دە سارسەنبىنى تاڭدايتىن. بۇل زاماندا باستىق ايتتى — زاڭ. زاڭدى ورىنداپ قانا جاعا الاسىڭ. سول زاڭنىڭ قاتپار، قالتارىسىنا ءۇڭىلىپ، ءدىن امان شىعىپ كەتەر جول ىزدەگەن ءارىسى وبلىس، بەرىسى اۋدانعا بەلگىلى، بەدەلدى زاڭگەر وسى ايباردىڭ اكەسى — ارىستان بولاتىن.
ارىستان كەيىنگى جيىرما جىل كولەمىندە شالعايداعى اۋداننىڭ پروكۋرورى بولىپ ىستەدى، ەرتە تۇرىپ، كەش جاتتى. اقشا ورنىنا كوبىنە ابىروي جينادى. كەيىن ەگەمەندى ەل بولىپ، تاۋەلسىزدىك العالى بەرى «ءوز بىلگەنىم وسى عوي» دەپ جالپيىپ جاتىپ الماي، اتا زاڭدى قابىلداۋ كەزىندە دە پىكىرىن جازىپ جىبەردى. «قىلمىستىق كودەكسكە» قوسىمشالار، تۇسىنىكتەمە، تولىقتىرۋلار ەنگىزۋگە ات سالىستى. اسىرەسە كەيىنگى بەس جىل كولەمىندە ەسىمى زيالى قاۋىمدى ەلەڭ ەتكىزدى. اۋدان تۇگىلى وبلىس كولەمىندە اسا اۋىر قىلمىس كوتەرىلسە — ارىستان اعامىزعا جۇگىنەلىك، سول كىسى تىعىرىقتان شىعاتىن جول تابادى دەستى، تەلەفون شالىپ، وسى ءبىر شارۋانى قالاي قىلامىز دەپ اقىل سۇراۋشىلار كوبەيدى. ەل-ەلدەن جولاۋشىلاپ جەتىپ، الدىنان ادىلەت تاباتىن تانىس، بىلىستەرى ۇزىلمەدى. «ادىلەتتىڭ اق جولى ارىستان عوي»، — دەستى. سول اتىشۋلى زاڭگەر، اۋدان پروكۋرورى، ابىرويلى ازاماتتىڭ ماڭدايىنا باسقان، الاقانىنا سالعان جالعىز پەرزەنتى وسى — ايبار ەدى.
جۇزىنە جەل تيگىزبەي، باسقان ءىزىن قيسىق دەمەي، ماپەلەپ ەسىرىپ مەكتەپ تابالدىرىعىنان اتتاعان كەزدە دۇركىرەتىپ ۇلكەن توي جاسادى. ابىروي بولعاندا ءبىر نارسەدەن بەتى قايتپاعان ايبار العىر بوپ ءوستى، مەكتەپتى التىن مەدالمەن ءبىتىردى. مىنا زامان قاعىندى، دامىعان سوسياليزمنەن قايىرا كاپيتاليزمگە توپ ەتە تۇستىك، قالتاڭ تومپاق بولماسا كىسى قايىرىلىپ سالەم بەرمەيدى دەگەن ويمەن ءار تاراپتى بولجاعىش اكە جالعىز ۇلىن ەڭ ساپالى وقۋ جۇيەسى — بولاشاققا بەردى. قالىڭ كونكۋرستان ايبارى سۇرىنبەي ءوتتى. ۇلىبريتانيا استاناسى لوندونعا جولداما الدى. سول جازدا قۋانىشتان تاسىعان اكەسى جيعان-تەرگەنىن شاشىپ ەكىنشى مارتە ۇلكەن توي جاسادى. وبلىس اكىمىنىڭ ءوزى ادەيىلەپ كەلىپ داستارقان باسىندا ۇزاق تولعاپ ءسوز سويلەدى. سوسىنعى شەتەلگە ساپار، لوندوننان ات شاپتىرىم جەردەگى كەمبريدج ۋنيۆەرسيتەتىنەن ءدارىس الۋ، اعىلشىن ءتىلىنىڭ قيلى قالتارىس، قۇپياسىنا سۇڭگۋ — ول ءوزى «مىڭ ءبىر ءتۇننىڭ» اڭگىمەسىندەي ءارى ۇزاق، ءارى قىزىق حيكايات.
2
ايبار سەنبى كۇنى ۇيقىدان كەشتەۋ تۇرعان.
استانانىڭ اۋا رايى بۇلىڭعىر. ورتالىقتان جۇمىس مەكەمەسى نەسيەگە ساتىپ اپەرگەن قۋىرشاقتاي ەكى بولمەلى ۇيىندە وتىر. كەشە عانا جولداستارى كوشىرىپ اكەلىپ كىرگىزگەن. «كوشىرگەندە» نە — قوس شابادان كيىم-كەشەك، جۇمىس ورنى ساتىپ اپەرگەن ماساتى تىستى ۇزىن ديۆان، شاعىن ۇستەل، ءتورت ورىندىق قانا بار. الگى ۇستەلدى اس ىشەر كەزدە اسحاناعا كوشىرەدى، جۇمىس ىستەپ، قاعاز جازاتىن ۋاقىتتا تورگى، جۇمىس بولمەسىنە اكەلەدى. باسى ارتىق زات بولماعان سوڭ، جاپسارلاس ەكى بولمە حان سارايى سەكىلدى، داعاراداي بولىپ سەزىلەدى ەكەن.
ولاي-بۇلاي جۇگىرىپ، وتىرىپ-تۇرىپ جەڭىل جاتتىعۋ جاساپ الدى. الىس شالعايداعى اكەم مەن شەشەمە قالا ورتالىعىنان قۋىرشاقتاي كەلىستى ەكى بولمەلى ءۇي العانىمدى تەلەفون شالىپ، ايتسام عوي، قالاي قۋانار ەدى. اتا-اناسىن اسىتىپ-تاسىتىپ قۋانتۋ ءۇشىن، وتكەن ايلاردا «باستىعىم ءۇي ساتىپ الۋعا نەسيە بوساتتى»، «ءۇي ىزدەپ جاتىرمىز»، «ەكى بولمەلى كىرپىش ءۇي ساتىپ الدىق» دەپ الدىن-الا ايتپاعان ەدى. بارىن ىشىنە بۇگىپ، وسى كۇنگە سارى مايداي ساقتاپ كەلگەن. قۇدا قالاسا بۇگىن كەشكە تەلەفون شالىپ، ءبارىن-بارىن جايىپ سالادى.
اۋىزعى ۇيدەگى تەلەفون شىر ەتتى. قىز داۋىسى. اسا جۇمساق، جۇعىمدى ءۇندى ەستىگەنى وسى. «يە، مەنمىن»، — دەدى كۇمىلجىڭكىرەپ. الگى سىم ۇشىنداعى قىز سىڭق ەتىپ كۇلدى. «تانىماي قالدىڭ با، ايبار؟! بيزنەس ورتالىعىنىڭ باقانداي بەلىم باستىعى، استانانىڭ ورتالىعىنان ويىپ تۇرىپ ەكى بولمەلى ءۇي العان باعدارلاماشى!.. باستىقتىڭ سۇيىكتىسى بىزدەي بەيباقتى نەعىلسىن!..» دەپ كادىمگىدەي باستىرمالاتىپ بارادى. بۇل كۇمىلجي ءتۇسىپ: «تانىماي تۇرمىن!» — دەدى.
الگى جۇمساق جۇعىمدى ءۇن كۇرت سىنىپ: «اياۋلىم بولامىن، «ايا» دەيدى قۇربىلارىم... قىزمەتتەسپىن... كورشى بولمەدە وتىرامىن؛ تالاي ازىل-قالجىڭمەن قاۋقىلداسىپ تۇسكى شاي ىشپەۋشى مە ەدىك!..»
«ءيا، ءيا، ەندى ەسىمە ءتۇستى، بىرەر مارتە مەيرامحانادا ۇشىراسىپ بيگە شاقىرعانمىن».
«تەلەفونىڭدى كەشە جۇگىڭدى كوشىرىسكەن سارسەننەن العام، نە شارۋا تىندىرىپ جاتىر ەكەن دەپ سويلەسە سالعانىم عوي».
«اياۋلىم ەشتەڭە ىستەپ جاتقانىم جوق، تاڭعى شايىمدى ىشپەكشىمىن».
بەكەر بولدى دەپ ىشتەي قوبالجىپ ەرنىن تىستەلەگەن ايبار، تەلەفون تۇتقاسىن قۇلاعىنان الماعان كۇيى، «اياۋلىم» دەپ قىز ەسىمىن ادەمى ىرعاق، سازبەن ايتپاۋىم كەرەك ەدى. سايتان العىر قىز ەسىمىن بەكەر بابىنا كەلتىرىپ ايتتىم. بار پالە قىزدىڭ اتىن ايالاپ ايتۋدان باستالدى.
اياۋلىم: كەزدەسسەك قايتەدى، كۇن سەنبى بۇگىن.
ايبار: بىلمەيمىن، ىڭعايسىز بولماسا.
اياۋلىم: مەندە قاراقات توسابى بار، الامىن دا ءقازىر جەتەمىن، تەك تۇراعىڭدى ايتىپ جىبەر!
ايبار: سارەسىگە شاقىرعانىم ۇيات شىعار، ازىرلىگىم جوق، توڭازىتقىشتى اپتانىڭ اياعىندا الارمىن دەپ جوسپارلاعام.
اياۋلىم: تۇك تە قىسىلما! بويداق، ەركەك قوس جىگىتكە قوياتىن كىنا جوق. جاقسى، كوپ ۇزاماي جەتەمىن!
تەلەفون تۇتقاسىن قويىپ جاتىپ، ايباردىڭ ويى ونعا ءبولىندى. قىزۋى كوتەرىلگەندەي بولدى. ازداپ كوڭىلى قوبالجي ءتۇسىپ، ىشتەي لۇپىلدەپ: «مىنا قىز تىم ەركىن ەكەن، كەڭسەدە ەكى-ۇش مارتە سىپايى سالەمدەسىپ، «كەلە قالىڭىز»» دەپ شاقىرعان سوڭ، تۇسكى شايدى قوسىلا ىشكەنى بولماسا، سىر بولىسپەگەن ەدى، قالاي بولعانى بۇل؟» — دەپ بوزبالا ىشتەي قوبالجۋلى. الدە قازىرگى بويجەتكەن بيكەشتەردىڭ ەركىن، ەركە مىنەزى وسى ما، الدە سوپاقشا ءجۇزدى، قىر مۇرىندى، ۇستىڭگى ەرنىنىڭ ۇشىندا تارىداي قالى بار، كۇلگەن كەزدە بەتىنىڭ ءسۇت شۇقىرى بىلىنە قوياتىن كورىكتى قىزدىڭ ءوز ويلاعانى بار ما.
ەسىك قوڭىراۋى شىر ەتتى.
كىرىپ كەلە جاتقان اياۋلىمنىڭ كۇلگەن كەزدە ءسۇت شۇقىرى ويىلىپ، قىر مۇرىنى انتەك كوتەرىلە تۇسكەنى. ارشىعان جۇگەرى سوبىعىنداي اقشىل تىستەرىن اقسيتىپ كۇلگەنى ىشىنە شوق ءتۇسىردى. دەگبىرى قالماي قىزدىڭ قولىنداعى قالتانى الىپ، كۇرتكەسىن ءىلىپ، بايەك بولىپ زىر جۇگىردى-اي. جىلدام جەتىپ كەلە قالعانىنا قاراعاندا قىز وسى ماڭنان تەلەفون شالعان سەكىلدى.
سۇراعىسى كەلدى دە، ءوزىن-وزى ىشتەي ىركىپ قالدى.
— كەشەگى كوشىرىسكەن جىگىتتەردەن قالعان شاراپ بار، ازداپ اۋىز تيەمىز بە، — دەدى ايبار ابايسىزدا وت باسىپ المايىن دەگەن ادامشا اقىرىن عانا.
قىز كۇلىم قاعىپ باسىن يزەدى دە، ءلام دەمەدى.
— ال، قانە، بۇل ۇيدە شاراپ قۇياتىن بوكال جوق، اكەلەرىمىزگە ۇقساپ كەسەمەن كورەلىك ەندەشە.
اياۋلىمنىڭ ەرىن ۇشىنداعى تارىداي مەڭ سونشاما سۇيكىمدى كورىنگەنى. اپپاق قارداي قالانعان تىستەرى اقسيىپ كۇلگەنى ءىشىن ورتەدى.
— ءدامى جاقسى ەكەن، سەنىڭ ساۋلىعىڭ ءۇشىن الىپ قويالىق، — دەپ ايبار ەكىنشى كەسەنى كوتەردى. اش قارىنعا ىشكەن شاراپ اسقازانىن، جۇيكە تامىرىن قىزدىرىپ الا جونەلدى.
ەندى بايقاسا سويلەپ وتىرعان ءوزى، شاراپ قۇيىپ، بويجەتكەندى يكەمىنە الىپ «الىپ قويالىق، شاي الايىق!..» دەپ ۇسىنىس ەنگىزەتىن ءوزى. قىز وسى تابالدىرىقتان اتتاعالى ءلام دەپ ءتىل قاتپاپتى. نە دەسە — سوعان كونىپ، كوزدەرى كۇلىمدەپ، بەتىنىڭ ءسۇت شۇقىرى ءبىلىنىپ، ەرىن ۇشىنداعى مەڭى بىردە قاشىقتاپ، بىردە جاقىنداپ تارتىپ تۇرعانىن قاراشى. لەزدىڭ اراسىندا جانارى اربالىپ قالدى.
قۇشاعىنا الىپ شيە ەرنىنەن ۇزدىكسىز ۇزىلە ۇزاق ءسۇيدى. الدەن ۋاقىتتا قىز كوزىن جۇمعان كۇيى ءالسىز كۇبىرلەپ: «اۋىرتتىڭ»، — دەدى. قۋىرشاقتاي سۇيكىمدى قىزدى لىپ ەتكىزىپ كوتەرىپ الدى. باسى اينالا ءتۇسسىن، ەركىمە وڭاي كونسىن دەپ ويلادى ما، ۆالس ويناعانداي قىزدى قۇشاعىنا كومگەن كۇيى بىرەر اينالدى. القىن، جۇلقىن ۋماجداپ ۇزىنشا ديۆانعا اكەلدى، سىلق ەتكىزىپ سۇلاتا سالدى.
پەرىشتەدەي پاك اياۋلىم ىرقىما وپ-وڭاي كونە كەتەدى دەپ ەش ويلاماپتى. تۇلا بويىن قۇشتارلىق وتى قىزدىرىپ، دۇنيە شىر كوبەلەك اينالعانداي سەزىلدى.
تار توسەكتىڭ ۇستىندە بال ەرىننىڭ ءسولىن سورىپ سەرەيىپ جاتا بەرەر مە ەدى.
اياۋلىم ۇستىندەگى كيىمشەڭ جىگىتتى ىسىرىپ تاستاپ، ىشقىنا ۇمتىلدى. «ورتەنىپ بارام!» — دەدى. جالما-جان شەشىنە باستادى. سالبىرايىپ تۇرعان بۇعان: «سۋ اكەلشى!» — دەدى. ايبار سۇرىنە جىعىلىپ اس ۇيگە وتكەن. كەسە ىشىندەگى شاراپتى شايىپ تاستاپ، شۇمەكتەن سۋ اعىزدى. جارتىسىن جولاي شايقاپ توگىپ، جاتار بولمەگە ەنگەندە ءوز كوزىنە ءوزى سەنبەدى، جۇرەگى اتقاقتاپ اۋزىنا سىيماي بارادى. ۇلبىرەگەن بادەندى سۇلۋ تىرداي جالاڭاش، اپپاق بولىپ سۇلاپ جاتىر.
جىگىت ەڭكەيدى.
توڭكەرىلگەن كەسەدەي دوڭگەلەنگەن انارىن يىسكەپ ەرىكسىز ەلتىدى.
ايبار بالا كەزىندە كوشكەن قويشىلارعا ىلەسىپ قىزىلقۇمنىڭ شولىنە شىققان. قيىرى كوز جەتكىسىز بىلەۋلەنگەن قۇم. تەڭىز تولقىنىنا ۇقساپ، بىرىنەن اسساڭ، كەلەسىسى كولدەنەڭدەپ، ىندىنىڭدى كەپتىرىپ، ادىمىڭدى تۇسايدى. دارمەنىڭدى تاۋىسادى. ءشول قىسادى. قياندا كورىنگەن مولدىرەگەن كولگە جەتەم دەۋمەن جولاۋشى بەيباق ادىمىن ساناپ باسىپ ءىلبي تۇسەدى. ىلگەرىلەي بەرەدى. شەكەسىنەن كۇن وتەدى. سۇمەك بوپ تەرلەيدى. شولگە شىعانداپ شىعىپ، قاتالاپ، ۇزدىگىپ ءولىپ قالا جازداعان سول ءبىر كۇندەر كوز الدىنا قايتا ەلەستەگەنى.
ىندىنى كەپكەنى — جون ارقاسىنان تەر سۋ بوپ اعىپتى.
شاعىل باۋرايىنا تىرمىسقانى — قىز انارىن ۋىسىنا تولتىرىپ، قىرعا شىققانداي وڭمەڭدەي ۇمتىلىپ، توسىنە ءتوسىن تيگىزىپ ۇزاق ۋماجداعانى.
قۇلاعىنا قىزدىڭ ءالسىز ءۇنى جەتەدى. بەينە شاعىل قۇمنىڭ ارعى جاعىنان جاڭعىرىپ ەستىلگەندەي.
«جاپالاعىم... جانىم...»
ءبىر مەزەت تالىقسىپ جاتىپ كوزى ءىلىنىپ كەتىپتى. تار توسەككە قالاي سىيعانى بەلگىسىز. ءشول ءىشى، سارى ساعىم ەلەستەۋىن قويىپ، بەينە، جاپ-جاسىل جيەككە اياق ىلىكتىرىپتى. سايراعان قۇس، بەلۋاردان ءشوپ، تاس بۇلاق بىلدىرلاپ اعىپ جاتىر. الاقانىمەن كوسىپ الىپ ۇرتتاعىسى كەلەدى، ۋىسىنداعى سۋ ەرنىنە جەتپەي توگىلىپ كەتەدى. تاستاي سۋعا ەڭكەيەدى، اۋزى جەتپەيدى. وسى مەنىڭ ءتۇسىم بە، الدە ءوڭىم بە دەپ شاشىراعان قيالىن جيناپ الىپ، جانارىن اشقان ەدى. بولمە ءىشى قاراڭعى سەكىلدى. تەرەزە پەردەسىن كىم تۇتقانى، بولمە ەسىگىن قالاي جاپقانى قاپەرىندە جوق. اياۋلىم ۇستىنە ءمىنىپ الىپ، تىزەرلەي تەبىنىپ وتىر ەكەن.
قىز انارى ۇلكەيىپ كورىنەدى.
بۇرىن-سوڭعى كورمەگەن راحات جۇماقتىڭ ىشىنە ەنىپ كەتتىم بە دەپ قيالداعان.
اياۋلىم ساداقشا بۇگىلىپ تىنىش جاتقان شاۋكەتىن تىلىمەن ءتۇرتىپ وياتتى. وت قانجارى قاتايعانىن كۇتتى. سالدەن سوڭ بوكسەسىن لىپ ەتكىزىپ وت قانجاردىڭ ۇستىنە وتىردى.
قىز دەنەسىنە ءسىڭىپ بارا جاتقان وت قانجاردىڭ كۇشى قانداي! سىڭە ءتۇستى.
وت قانجارمەن قۇيرىق مايدى كەسەلەپ تۋراعان قاساپشىعا ۇقسادى.
«جاپالاعىم!.. جانىم!..»
ءبىر مەزەت كۇيىپ-جانىپ يتەكتەگەن قىز ىشقىنا داۋىستاپ تۇرەگەلىپ كەتتى. وت قانجار قىنابىنان شىعىپ، جالاڭاشتاندى. اۋىرتىپ الدىم با دەپ ويلادى. نەگە بۇلاي اياقتالدى؟ تاپقا قويعان، قورعاسىنداي بالقىعان بۇلا دەنەسى سۋيتىن ەمەس. ءدىر-دىر ەتىپ سۇلاپ جاتقان.
«جاپالاعىم! مىندا كەلشى، جانىم!»
قىز توسەك ۇستىنەن توڭكەرىلىپ ءتۇسىپتى. قوس تىزەرلەپ، ساداقشا ءيىلىپ، ەتپەتىنەن سۇلاي جاتىپتى. بوكسەسى توڭكەرىلىپ اپپاق مۇزتاۋ سەكىلدى مۇنارتادى. ايبار تۇك تۇسىنبەي دال. سۇمىرەيىپ باسىن كوتەرگەن.
«جاپالاعىم! جانىم!» دەگەن ءالسىز ءۇن گۇرىلدەگەن تولقىننىڭ ارعى جاعىنان ەستىلەدى. مۇنشالىق بەلسەندى قايىقشى بولام دەپ ويلاعان جوق ەدى. قايىعى توڭكەرىلىپ، كەنەت قارىق بوپ سۋعا كەتتى. وسى مەزەت وت قانجارى انشەيىن عانا ءالجۋازعا اينالدى. تىك ىشەك ارقىلى جىنىستىق قاتىناسىنان قۇمارى قانعان بويكۇيەز بويجەتكەن سىلق قۇلادى. ەدەندە تىپىر ەتپەي ۇزاق جاتتى. كىرپىگى ازەر قيمىلدادى.
بۇل نە سوندا؟
ماحاببات پا، قۇشتارلىق پا؟
ءبىر كورگەن قىزبەن وسىنشا ۇياتسىز، ارسىز جالاڭاش قۇمارلىققا بارعانى الدە ازابى، الدە توزاعى، لەزدىڭ اراسىندا ارباۋعا تۇسكەن تورعايداي وسىنشا تىپىرلاعانىم قالاي دەپ ديۆان ۇستىندە ايبار ۇزاق جاتىپ ويعا شومدى. قالاي بولعان بۇل؟ وسىنشا ادەمى، كورىكتى قىزدىڭ، قازاقشا ايتسا — ون ەكىدە ءبىر گ ۇلى اشىلماعان بويجەتكەننىڭ ءبىر كەزدەسكەن ەركەككە سونشالىق وتتاي ىستىق ەسسىز قۇمارلىقپەن قۇلاعانى نەسى؟ ءوز ارەكەتىن قۇپتاۋ كەرەك پە، الدە داتتاۋ كەرەك پە؟ كەشكە كەزدەسۋگە ۋادە بايلاسىپ قويعان قالىڭدىعى جانساياعا نە بەتىمەن كورىنبەكشى. جانسايا وزگە قىزداي ەمەس، رەنتگەن ساۋلەسى سەكىلدى ءبىر قاراعاننان-اق ىشىڭدەگىنى توقىپ، ءبىلىپ الا قويادى. ودان ەش سىر جاسىرا المايسىڭ. مۇنىڭ ۇستىنە بۇرىن جىنىستىق قاتىناس تۋرالى كىتاپ، جۋرنالدان وقىپ بىلگەنى بولماسا، سونشالىق بەلسەندى بولىپ كورمەگەن بۇل بەيباق ءبىر كۇننىڭ ىشىندە وسىنشالىق كۇناعا بەلشەدەن باتارمىن دەپ، ءسىرا، ويلاپتى ما! ويلاماق تۇگىلى تۇسىنە كىرمەگەن ىستەر ەمەس پە الگى! اۋىر، ازاپتى سەزىم، ساناسىن ەگەۋشە ەگەپ، تۇك تىنشىتپادى. جانىن جەگىدەي جەپ ازاپقا سالعانى.
الدەن ۋاقىتتا ارىق ارۋاقتاي، ساۋدىراعان قاڭقاداي بولىپ ەربيىپ تۇرەگەلدى، جۋىناتىن بولمەگە ەندى. ىستىق سۋدى مول اعىزىپ، ۇزاق ىسقىلاپ جۋىندى. تۇكتى ورامالمەن ءسۇرتىندى. ەسىكتى سىرت اشىپ الگىدەگى ويرانى شىققان، مايدان دالاسىنا اينالعان بولمەگە ەنگەن.
جان بالاسى جوق. ەرىن ۇشىندا ادەمى مەڭى بار، قىر مۇرىندى، اشاڭ ءجۇزدى، سەلدى ەرىندى بويجەتكەن كيىنىپ كەتىپ قالىپتى. قوشتاسپاي ءىزىم-عايىپ جوعالعانى نەسى دەپ ىشتەي تاڭىرقادى. سىرتقى ەسىككە تاقادى. تۇتقاسىن ۇستاپ ىشكە قاراي تارتا اشىپ، الاڭشاعا، باسقىش ۇستىنە ءجىتى كوز سالىپ ەدى. ەشكىم كورىنبەدى. ەسىكتى تارس جاۋىپ، ىلگەگىن سالدى.
ساعاتىنا قاراپ ەدى، شوشىپ كەتتى. جانسايامەن ۋادە بايلاسقان مەرزىمگە جارتى-اق ساعات قالىپتى: رەنتگەن ساۋلەسى سەكىلدى ايرىقشا بىلگىر، وتكىر، سويىل جانارلى جانساياسى، ناقسۇيەرى مۇنى سىناي-مىنەي جولىن كۇتىپ قاراپ تۇرعانداي ەلەستەگەنى. موماقانى، مونتيعان مۇسكىن جانى، بوزتورعايداي ۇركەك سەزىمتالى، بەيكۇنا پەرىشتەسى بولعان وقيعانى ءبىلىپ قانا قويسا نەعىلعانى. و، توبا! ساقتاي گور ءوزىڭ، قىزمەت دەپ، جاڭا باعدارلاما دەپ، قاجىرىن قايراپ، جىگەرىن جالداپ، ومىردەن ءوز ورنىن تابۋعا ۇمتىلىپ وكپەسى وشكەن بەينەتقورىڭدى!.. بەينەتىمدى جەلگە ۇشىرا كورمەشى، جاراتقان يە!
ايبار جىلدام كيىنىپ، ايناعا قاراۋعا مۇرشاسى بولماي، دەگبىرى قاشىپ، ۇيدەن كوشەگە ءبىر-اق اتىلدى.
3
قالىڭدىعى كۇتەتىن جەرگە جارتى ساعاتتاي كەشىگىپ جەتتى. بەتىنە جان بالاسىن قاراتپايتىن تاكاپپار سۇلۋ جانسايا بۇرىن ۋادەلەسكەن مەزگىلدەن ون مينۋت كەشىكسە — كۇتپەي، كەتىپ قالاتىن. اپتا بويى وكپەلەپ اۋرەگە سالاتىن. تاڭ قالعانى، ۇلكەن جارناما جيەگىندە قاراكول ەلتىرىسىنەن تىككەن مويىل قارا تونعا ورانا ءتۇسىپ تاپجىلماي كۇتىپتى. ارسالاڭداپ جەتىپ كەلگەن ايبارعا تۇنجىراپ ۇزاق قارادى. جىگىتتىڭ جۇزىنەن وتى شىقتى. اياعىنىڭ باسىنا تۇكىردى. «كەشىر، جانسايا، كەشە كەش جاتىپ، ءۇي شارۋاسىنا اينالىپ ءجۇرىپ قالىپپىن، نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، باسىم مەڭ-زەڭ...» — دەپ ءار ءسوزدىڭ باسىن ءبىر قۇراپ قىز الدىندا قۇراق ۇشتى-اي. جانسايا ءلام دەگەن جوق، تۇنجىراعان كۇيى تون جاعاسىنا يەگىن ءسىڭىرىپ تۇرا بەردى. ايبار تۇز جالاعانداي سەزىندى ءوزىن. قىزدىڭ جىڭىشكە، قىلداي قاسى، الاقان اۋماعىنداي عانا اپپاق ءجۇزى جىنىس توعاي اراسىنداعى، بەينە، نۋ شالعىن اراسىنان ويىلىپ شىعا كەلگەن ءمولدىر كولگە ۇقسايتىن تەرەڭ جانارى قاراعان سايىن جان تاپتىرماي جىبەرەدى. جىگىتتى اۋەل باستا وزىنە تارتقان، عاشىق ەتكەن وسىناۋ تۇنبا كول — تۇنجىراعان جانارى ەدى.
وسىنشالىق تەرەڭ جاناردى ەشقاشان، ەشكىمنەن ۇشىراتپاعان ەدى.
ادامنىڭ، اسىرەسە قىز بالانىڭ كوزىندە وسىنشالىق سىر، مۇڭ، ءسوز، بوياۋ بولادى دەپ ويلاماعان.
العاش رەت تۇنبا كولگە ۇقساعان وسىناۋ جانارعا قاراي-قاراي، ۇڭىلە-ۇڭىلە... «ىشىنە ءبىر سۇڭگىپ شىقسام-اۋ» دەپ ارمانداعان.
تۇڭعىش رەت سول تۇنجىراعان تۇڭعيىق جاناردىڭ جيەگىنە ەرنىن تيگىزىپ، ءسۇيىپ العان مەزەتتە وزىنە-وزى يە بولا الماي تالىپ قالا جازداعان.
— سەن ماڭگىلىك مەنىكىسىڭ! — دەگەن. سول ءسوز، سول اسەر ارادا قانشا ۋاقىت وتسە دە ساناسىنان ەش كەتەر ەمەس. قىز كوزىنە قاراۋدان تويمايدى. تۇنجىراعان مويىل قارا جاناردىڭ جيەگىنە شوق بوپ جانعان ەرنىن تيگىزسە بولدى — تالىپ قالا جازدايدى. نە قۇدىرەتىنىڭ بارىن ءوزى دە بىلمەيدى.
بۇل جولى دا قىزدىڭ كوز جانارىنان ءسۇيىپ العىسى كەلىپ ۇمتىلا بەرگەن. جانسايا شەگىنىپ كەتتى.
ايباردىڭ جان الەمى جەل ۇرلەگەندەي ەدى. ايدالادا جاپادان-جالعىز قالعانداي سەزىندى.
قالا جارناماسىنىڭ وتى جانىپ، ماڭايى شيكىل، كۇلگىن تۇسكە بوياپ قۇبىلا جىمىڭدادى.
— ۇيگە ءجۇر، — دەدى جانسايا كۇبىر ەتىپ، — اكەم، انام «كورەمىز، باتامىزدى بەرەمىز» دەپ شاقىرىپ جاتىر. ايتقاندارىنا اپتادان اسقان، ولاي-بۇلاي ءتۇرلى سىلتاۋ ايتىپ، بولمايدىعا سالىپ، بۇلقىنىپ كورىپ ەدىم، تەگى جانىمدى تىعىرىققا تىرەپ، بەزەكتەتىپ جىبەردى. «بۇگىن قايتسەڭ دە ەرتىپ كەل» دەدى.
مىنا ءسوز ايبارعا توبەدەن تاس تۇسكەندەي اسەر ەتتى. قازاق سالتىنا قالاي بولعان سوندا؟ الىستاعى اۋدانعا تەلەفون شالىپ، زاڭنىڭ ءتۇبىن تەسكەن، قىلمىستىق كودەكستىڭ تۇسىنىكتەمەسىن جازامىن دەپ نە قيلى سيللوگيزمدى ەزىپ ىشكەن زاڭگەر اكەگە ءمان-جايدى ءتۇسىندىرىپ، وسىلاي دا وسىلاي، انامدى الىپ استاناعا كەلىپ قايتساڭىزدار!.. ءۇي الىپ جاتىرمىن، تاعى ءبىر ماڭىزدى جاڭالىعىم بار!.، دەپ الدارىنا جايىپ سالماقشى ەدى. اقىلداسىپ الماق بولاتىن. سوسىن بارىپ جايلاپ، اياڭداپ، ءجون-جوسىق وسىلاي، قۇدا بولۋ نيەتىمىز بار دەگىزىپ قالىڭدىعىنىڭ ۇيىنە جىبەرىپ الماقشى ەدى.
قالىڭدىعى وڭاي جەردىڭ قىزى ەمەس. «بولاشاق» باعدارلاماسىمەن ۇلىبريتانيادا بىرگە وقىدى دەمەسە، قىردىڭ قىزعالداعىنداي بولىپ ءداپ وسى قالادا وسكەن، ورىسشا تاربيەلەنگەن، بىلدەي ءمينيستردىڭ ورىنباسارىنىڭ قىزى. وتباسىنداعى ءۇش قىزدىڭ ەڭ كىشىسى، كەنجەسى. ۇلكەن اپكەسى ماسكەۋدە وقىپ ءجۇرىپ، المانيادان كەلگەن نەمىس جىگىتىمەن تانىسىپ، كوڭىل قوسىپ، اتا-اناسىنان رۇقسات سۇراماي، وقۋ بىتىرە سالىپ، «ءشۇۋ، قاراقۇيرىق» دەپ كەلن دەگەن قالاعا تايىپ تۇرىپتى. سوندا ءجۇرىپ قىزمەتكە تۇرىپتى، پەرزەنت ءسۇيىپتى. وكپەسى قارا قازانداي بولىپ تەرىس قاراپ كەتكەن اكە-شەشەسى ارادا ءتورت جىل وتكەسىن بارىپ، نەمەرەمىزدى كورىپ قايتالىق دەسىپ، ءبىر اپتاعا المانياعا ات ءىزىن سالىپ قايتقان. ەكىنشى اپكەسى وسىندا ەۋرازيا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تاريح فاكۋلتەتىندە وقىپ ءجۇرىپ، بۇل دا سول اپكەسىنىڭ جولىن قۋىپ، اتا-ەنەسىنە ايتپاي، كارىس جىگىتىمەن كوڭىل قوسىپتى. الگى جىگىت وڭتۇستىك كورەياعا قازاقستاننان زات اپارىپ ساتادى دەي مە، الدە وڭتۇستىك كورەيادان زات اكەلىپ ساتادى دەي مە، انىق-قانىعىن تۇپتەپ بىلمەيدى، ايتەۋىر ساۋ سيىردىڭ جاپاسى ەمەس، قالتاسى تومپاق كاسىپ يەسى كورىنەدى. كوك قاعازدى شىتىرلاتىپ ءجۇرىپ قازاق قىزىن يكەمىنە كوندىرىپتى. «كارىس جىگىتكە تۇرمىسقا شىعامىن» دەگەندى ەستىگەن كۇنى ءمينيستردىڭ ورىنباسارى جۇمىسقا شىقپاي، قان قىسىمى كوتەرىلىپ، دارىگەر شاقىرتىپ جاتىپ قالىپتى. اپتا ەمدەلىپ وڭالىپتى. ايتسە دە كۇيەۋ بالاسى قاراپايىم، ىسكەر، پىسىق، تىڭعىلىقتى مىنەز يەسى ەكەن، ءيا-شايعا قاراماستان، قالىڭدىعىنىڭ ۇيىنە سىپ ەتىپ ەنىپ، «اكە-شەشە» دەپ قۇلدىراڭداي جۇگىرىپ، كىلەمىن قاعىپ، سىنعان ۇستەلىن بۇتىندەپ، بازاردان كوكونىس اكەلىپ... قولدى-اياققا تۇرماي جۇگىرگەندە بار عوي... پالەن دەۋگە مۇرشاسى كەلمەي، قاتال اكە، مەيىربان شەشە جاعاسىن ۇستاپ، ءتاۋباعا كەلىپتى. «مەيلى ەندى، وزدەرىڭ باقىتتى بولساڭدار بوپتى»، — دەپ باتاسىن بەرىپ، قالا شەتىنەن ۇياداي ءۇش بولمەلى ءۇي ساتىپ اپەرىپتى.
باز بىردە، قاجىپ سويلەگەندە بىلاي دەيدى ەكەن ءمينيستردىڭ ورىنباسارى:
«ويحوي، دۇنيە-اي، الاقانعا سالىپ الپەشتەپ وسىرگەن قىزدارىمىزدىڭ ءبىرى — نەمىس، ءبىرى -كارىس جىگىتىنە كەتتى، قۇدا-جەكجات بولىپ، قۇيرىق-باۋىر جەسىپ، سىرلاسىپ، تىزەلەسىپ وتىراتىن ءجىبى ءتۇزۋ ءبىر قازاق بۇيىرمادى-اۋ ماعان!» — دەپ كۇرسىنگەندە كوكىرەگىنەن كوك جالىن شىعادى دەيتۇعىن. كىم بىلەدى، وتىرىك پە، شىن با، ايتەۋىر جانسايامەن سويلەسىپ جۇرگەندە وسى ءبىر سوزدەردى قۇلاعى شالىپ قالعانداي ەدى.
— ۇيگە بارالىق، — دەدى جانسايا كۇبىر ەتىپ.
ويى ونعا بولىنگەن ايبار قاپەلىمدە نە دەرىن بىلمەي، ساستى.
— بيىل كوكتەم ەرتە شىعاتىن سەكىلدى، — دەدى.
جانسايا تۇنجىر جانارىن جالت ەتكىزدى. كوشە بويىنداعى جارناما مىڭ سان قۇبىلىپ ءوشىپ-جانىپ تۇرلەندى. ساعات ءتىلى كەشكى جەتى جارىمدى كورسەتتى. قويىن-قونىشتى كەۋلەپ ىزعىرىق جەل كوتەرىلدى.
— قايدان بىلەيىن... اكەمدى ەلدەن شاقىرتىپ، الدىمەن سول كىسىنى جىبەرگەن ءجون بە ەدى.
— قايتسەڭ دە ەرتىپ كەل دەدى!
جانسايانىڭ ءۇنى قاتقىل شىقتى. امال جوق، كوندى. جولاي گۇل ساتاتىن دۇكەنگە بۇرىلىپ القىزىل، السارى راۋشان گۇلىن ارالاستىرىپ دەستە وراتىپ الدى. تىركەسىپ، ۇشقاسىپ قايرا كوشەگە شىقتى. قار قىلاۋلاي باستاپتى. «تاكسي ۇستايمىز با ەندى!» — دەپ ايبار قورباڭ قاعىپ قول كوتەرە بەرگەنى سول، جانسايا سىڭق كۇلىپ: «قاجەتى جوق، — دەدى، — ءۇيىمىزدىڭ ىرگەسىندە تۇرمىز». بۇرىننان بەرى جارناما تۇبىندە قشىراسىپ، تىلدەسىپ، تىركەسىپ جۇرگەندەگى ءزاۋلىم ءۇيدىڭ ءوزى — ءمينيستردىڭ ورىنباسارىنىڭ وتباسى ورىن تەپكەن مەكەن-جاي بولىپ شىقتى. ىشتەي قىسىلدى.
نە دەرىن بىلمەي، سولبىرايعان قالپى، قىز سوڭىنان ىلەسىپ، سىرتقى ەسىكتەن ەندى، ليفتىگە وتىردى، ءزاۋلىم ءۇيدىڭ بەسىنشى قاباتىنداعى الاڭعا كەلىپ ءتۇستى. جانسايا قوڭىراۋ شالدى. ۇرشىقتاي ۇيىرىلگەن قىزمەتشى قىز ەسىك اشتى. قولىنداعى گۇلدى قاي جەرگە قويارىن بىلمەي، سۇمەك بوپ تەرلەپ، كۇيبەڭدەپ، اياق كيىمىن شەشىپ جاتقان مەزەت—كەيۋانا كورىندى. اناسى جانسايانىڭ ءوزى مە دەپ قالاسىڭ. اشىق، انىق داۋىسپەن اماندىق-ساۋلىق سۇراستى.
تورگى بولمەگە وتكىزدى. ايبار ساسىپ ءجۇرىپ، قولىنداعى گۇلىن ءالى ەشكىمگە ۇسىنباپتى. كەڭ ەسىكتەن ىشكە اتتاپ، اسپالى شامى جارقىراپ، كوز جاۋىن العان جيھازعا تولى بولمەگە ەنگەندە بارىپ، قولىنداعى گۇلىن وڭداپ، جوعارى كوتەرە ءتۇسىپ، قىزدىڭ شەشەسىنە ۇسىندى. كەيۋانا سونشاما تاكاپپار ما، الدە اڭعال كىسى مە، گۇلدى ورتاداعى ۇستەل ۇستىنە سۇلاتا سالدى. ءۇي حالاتى سۋسىلداپ كەلىپ توسەك شەتىنە تىزە بۇكتى. «اكەڭدى مينيستر شۇعىل شاقىرتىپ اكەتتى، — دەدى، — قىسىلماي جوعارى شىق، بالام، مىندا وتىر، كەزدەسىپ، سويلەسىپ جۇرگەنىڭ قانداي جىگىت، كورەيىن، تىلدەسەيىن، ەرتىپ كەل دەگەن ءوزىم ەدىم».
ۇرشىقتاي ۇيىرىلگەن قىزمەتشى قىز كۇلىم قاعا ءجۇرىپ ۇلكەن داستارقانعا شاي جابدىعىن جاسادى.
جانسايا شەشىنۋگە ءوز بولمەسىنە كەتتى بىلەم، جۋىقتا شىعا قويمادى. كەيۋانا مەن ايبار قوناق بولمەدە ەكەۋدەن-ەكەۋ قالدى. قوناق بولمەسىن تىنىشتىق كەرنەدى. كەسە، شاينەكتىڭ سىلدىرى بۇزادى. جانسايانىڭ شەشەسى تولىق دەنەسىن جەڭىل قوزعاپ ۇستەل ۇستىندەگى تاتتىلەردى جىگىت الدىنا قاراي ىسىردى، «شاي ءىش، قىسىلما!» — دەدى. ءبىراز ۋاقىت وتكەن سوڭ بارىپ ۇنسىزدىكتى ايبار بۇزدى.
— ساۋشىلىعىڭىز قالاي؟
ەكى كەسەنى ىستىق-ىستىق سوراپتاعان كەيۋانا كەۋدەسىن شالقاق ۇستاپ تىلگە كەلدى.
«ساۋشىلىق قۇدايدان، بالام. ءۇش قىز تاربيەلەدىم، نەمەرە كوردىم، شۇكىرشىلىك بارىنە. ەلدىڭ الدى بولعانىمىز جوق، كوشتىڭ سوڭىندا دا قالمادىق. باياعىدا ءبىر ەلدىڭ ءسوزىن ۇستاعان، كەتپەنىنە بەرەكە دارىعان ديقان اكەم ايتىپ وتىرۋشى ەدى: جۇرەگىندە شۇكىرشىلىگى بار ادام قارتايمايدى، ءارى بۇزىلمايدى دەپ. باردىڭ مالىن قىزعانباي، جوقشىلىق كەلگەندە جەرگە قاراماي، ادال ەڭبەگىنە، تامشىلاعان ماڭداي تەرىنە قول ارتىپ توقساننىڭ جەتەۋىنە كەلىپ باقي جالعانعا اتتاندى. قينالسام، جازا باسسام جارىقتىق تۇسىمە ەنەدى. قاباعىن قالىڭ جاۋىپ: «قىزىم-اۋ، بۇل نەعىلعانىڭ!» — دەيدى. كوشەلى اڭگىمەگە ءتۇسىپ كەتكەنىمە كەشىر ارينە. بۇگىنگى جاستار يا بولادى، يا بولمايدى دەگەن توق-توق كەلتە سوزبەن ءومىر سۇرەدى. ءبىزدىڭ ۇزىن ءسوزىمىزدى قۇلاعىنا ىلە بەرمەيدى. جانسايا قىزىم ءبىر توبە، وزگە پەرزەنتتەرىم ءبىر توبە. تۇيىق، جابۋلى قازانداي ءبىرتوعا بولىپ ءوستى. «بولاشاق» باعدارلاماسى بويىنشا ءبىر جىلداي بىرگە وقىپسىڭ، سويلەسىپسىڭ، شالعايدا ءجۇرىپ اۋىلدان بارعان سالەم-ساۋقاتتى ءبولىسىپ جەپسىڭ. وزگە اتا-انالارعا ۇقساپ كوپ مىجىپ: «قىزىمدى قولىڭا قوندىرساڭ — قادىرىنە جەتەر مە ەدىڭ؟ نە ءبولىپ بەرەر ەدىڭ؟» — دەپ كولدەنەڭ پىكىر ايتىپ، ءسوزدى سوزبايمىن. اكەسى بىربەتكەي مورت كىسى، اۋەلگى تىلدەسۋگە قاتىناسپاعانىن ىشتەي قۇپ كورىپ وتىرمىن. بەتىڭ بار، ءجۇزىڭ بار دەمەي، ويىنداعىسىن ايتىپ سالىپ قاراپ وتىراتىن بەيباق. باسشىلارى سول مىنەزىن بەتىنە سالىق قىلاتىن كورىنەدى. ءجا، ءبىردى ايتىپ، بىرگە كەتەمىن. «كوزىمنىڭ اعى مەن قاراسىنداي قارا تورعايىم ەدى، ومىرلىك بولامىن، الاقانىما سالىپ وتەمىن» دەپ انت-سۋ ءىش دەپ تە قينامايمىن. شىن سۇيەتىن بولساڭ — قادىرىنە جەتەرسىڭ، ۇشىپ-قونىپ جۇرگەن كوبەلەككە ۇقساساڭ — كوپتىڭ ءبىرى بولىپ بىج-تىج بولماشى تىرشىلىك وتكەرەرسىڭ. جالعىز-اق ساۋال قويامىن. سوعان جاۋاپ بەرشى، بالام»، — دەدى كەيۋانا سۋىپ قالعان شايىن قىزمەتشى قىزعا ۇسىنىپ جاتىپ.
مىنا ءسوزدى ەستىگەن ايباردىڭ ءىشى مۇزداعانداي سەزىلدى.
— باقىت دەگەندى قالاي ۇعاسىڭ؟ — دەدى الدەن ۋاقىتتا.
ايبار قىلعىندىرىپ تۇرعان گالستۋگىن بوساتتى.
— اعىلشىنشا، ورىسشاعا توسەلىپ، كۇنىگە سول تىلمەن سويلەسكەنگە قالىپ الىپ قالعانبىز، قازاقشام جەتپەي جاتسا — كەشىرەرسىز، اپا، — دەدى، — باقىت دەگەن ۇلكەن ءسوز عوي. اركىمگە ءارقالاي كەلەدى. بىرەۋ كۇندەلىكتى قارنى تويىپ جۇرسە — باقىتتىمىن دەپ ويلايدى، كەلەسى ادەمى جارىم، جىلى باسپانام، ەكى-ۇش ۇرپاعىم بولسا — جەتەدى، باقىت دەگەن سول دەپ ۇعادى؛ بىرەۋدىڭ باقىتى — تويىپ سەكىرسە، دوس-جاراننىڭ الدىندا ماقتانىپ جۇرسە؛ كەلەسى كىسى — الدىنا ۇلكەن ءبىر ءىستى مەجە عىپ قويىپ، سوعان جەتسەم دەپ ءومىر بويىنا ولىپ-وشەدى، كۇرەسىپ ەتكەنى باقىت، بىرەۋگە كۇيىپ-جانعان جار توسەگى قۋانىش، بىرەۋگە ۋايىمسىز، قايعىسىز وتكىزگەن كۇندەرى داتكە قۋات. مىڭ كىسىنىڭ باقىتى دا مىڭ ءتۇرلى. ءوز باسىما كەلەر بولسام، جالپى اڭعىرت اداممىن، ءبارىن ىشىمە ءتۇيىپ جينايمىن. كوپ ويلانىپ، كوپ توقىعاندى ءتاۋىر كورەمىن. جاسىمدا كىتاپحانادان شىقپاي، بالالارعا ىلەسپەي، وزىممەن-وزىم بولىپ وتىرعانىمدى كورىپ اكەم «فيلوسوف» دەيدى ەكەن. فيلوسوف بولىپ تراكتات جازعانىم جوق، كىتاپ شىعارعان ەمەسپىن، وسى كۇنگە دەيىن ەلگە بارسام اۋىلداستارىمنىڭ اۋزىنداعى ءسوزى — فيلوسوف. جارقىلداپ ءجۇرۋىم كەم. جۇرت كۇلگەن نارسەگە كۇلە قويمايمىن، وزگەلەر ەلپ ەتىپ ەرمەك ەتكەن قىزىققا ەلىگە قويمايمىن. وزىمشە تەرىس جايىلعان تەنتەكپىن. كەي-كەيدە، قولىم بوساعان كەزدە جاتىپ ويلايمىن: وسى مەن ماماندىقتى دۇرىس تاڭدامادىم با دەپ، ويىمدى كەستەلەپ قاعازعا ءتۇسىرىپ وتىرسام عوي دەپ قيالدايمىن. باعدارلاماشى دەگەن نە ءتايىرى! كومپيۋتەردىڭ قىرىق قاتپار قۇپياسىنا ەنىپ الىپ، جوق پالە سىزبالاردى سالىستىرىپ، ەلەپ-ەكشەپ، ءبىر ساندى وزگەرتسە — سول سىزبا سان قۇبىلارىن الدىن-الا سەزىپ، مۇلگىپ، ءموليىپ وتىرۋ ماڭدايىما جازعان با دەپ مۇڭايامىن. وسى مۇڭ، وز-وزىمە، بۇل ىسىمە قاناعات قىلماۋ — ءتۇبى مەنى ءبىر جەردە وماقاستىرار-اۋ دەپ ىشتەي ءقاۋىپ قىلامىن.
«تۇسىنىكتى، — دەدى كەيۋانا، — شاي الىپ وتىر. قىزىمنىڭ مىنەزى دە تۇيىق ەدى، ەكى تۇيىق قوسىلىپ، اقپايتىن، ارناسىن تاپپايتىن ءومىر كولشىگىنە اينالىپ تىنباساڭدار نەعىلسىن!»
«جامانعا جورىماڭىز، اپا، جاسپىز، بىلگىر مامانبىز، جولىمىز بولادى-اق دەپ ويلايمىن».
— «قانىڭنىڭ توبى قالاي؟»
— «ءى-شى توپ».
— «اپىرماي، وسىنشالىق ىستىق قانمەن بۇگىنگە دەيىن ءبىر نارسەنى بۇلدىرمەي، وت قويىپ جىبەرمەي، يا ۇيلەنبەي قالاي شىداپ جۇرگەنسىڭ؟ ءجا، جەتەر!.. كوڭىلىڭە الما، ءبىردى ايتىپ بىرگە كەتەمىن. ۇلكەيگەن كىسى كۇدىكشىل كەلەدى. جانسايا، جانىم، قايدا ءجۇرسىڭ؟ قوناعىڭ جالعىزسىراپ قالماسىن. قاسىنا كەلسەڭشى!»
شەشەسىنىڭ شاقىرعان داۋىسىن ەستىپ بولمەسىنەن جانسايا شىقتى.
اتى زاتىنا ساي، كۇلمەڭدەگەن پەرىشتەسى، بۇلت اراسىنان شىققان اي سەكىلدەنىپ جارق ەتە تۇسكەنى. سەرۆانتتى اشىپ ىشىنەن شولمەك شاراپ الدى. حرۋستال بوكال تاڭدادى. قىزمەتشى قىز الگى شولمەكتى لىپ ەتكىزىپ اشىپ، سىڭعىر، سىلدىر ەتكەن بوكالدارعا قۇيا باستادى. ءاتىر ءيىسى بۇرقىرادى. كەيۋانا كىسى قان قىزىل شاراپتى قولىنا الدى. ازداپ قوبالجۋلى سەكىلدى.
— باقتارىڭ اشىلسىن، ءبىر اللا جار بولسىن! — دەدى ءۇنى دىرىلدەپ.
بوكال سىڭعىرى بولمەنى كومىپ كەتتى. كەرمەك ءدام وزەگىن جىلىتىپ، كوڭىلىن كوتەردى. ايبار ەكىنشى بوكالدى دا سارقىپ ءىشتى. نەگە ەكەنى بەلگىسىز، ءۇشىنشى بوكالعا قول سوزعان كەزدە ازداپ جۇرەگى كوتەرىلدى. كۇندىزگى،ءوز ۇيىندەگى وقيعا ويىنا ساپ ورالدى.توڭكەرىلگەن اپپاق قارداي بوكسە، تورعاي ۇياسىنداي قىزىل جاراقات، وت قانجار ەلەستەدى. «بەكەر بولدى» دەپ ويلادى، جۇرەگىنىڭ قالاۋى، ايرىقشا جاقسى كورەتىن اسىلى، بارى، قولىنا قۇس قىپ قوندىرعالى جۇرگەن قالىڭدىعى — جانسايانىڭ قاسىندا بوتەن، كۇنالى پيعىل ويلاماۋى كەرەك ەدى! سايتان العىر، سايتان ازعىردى ما، كىم بىلەدى، كوز الدىنا ءشول ىشىندە كەنەزەسى كەۋىپ، تەرلەپ-تەپشىپ ىلگەرى ۇمتىلعان سايىن تابانى تايىپ وڭمەڭدەگەن... ولىپ-وشكەن... قۇم توسىنە ورمەلەگەن جولاۋشى بەيباق كولدەنەڭدەگەن. قىزدىڭ ءتوسى سونشاما جۇمساق بولار دەپ كىم ويلاعان. وسىنشا ءولىپ-وشىپ دارمەنى ءبىتىپ وڭمەڭدەرمىن دەپ قاشان بولجاعان. ءسولدى ەرىننىڭ ءدامى كەرمەك. كەرمەك شاراپقا قوسىلىپ جۇرەگىن شايقاعانى. شىداي الماي، شارابىن توگىپ-شاشىپ ۇستەلگە قويا سالىپ، عافۋ ءوتىنىپ، قول شاياتىن بولمەگە جەدەل ءوتتى. ازەر جەتتى. ەسىكتى ىشىنەن ءىلىپ، جىلى سۋدى سارىلداتا اعىزىپ، ماڭدايىن توسەپ ال كەپ لوقسى، ال كەپ لوقسى!..
اش وزەگى قوپارىلعانداي سەزىلىپ لوقسىپ جاتىر، لوقسىپ جاتىر.
جانسايانىڭ تۇنجىراعان تەرەڭ جانارى تۋ سىرتىنان ءتونىپ قاراپ تۇرعان سىڭايلى.
4
ايبار قىزمەتىنە جەدەل ەنىپ، سىرت كيىمىن شەشىنە سالىپ كومپيۋتەرگە وتىرعان. قاجەتتى فايلدى وپ-وڭاي تاپتى. جۇمىسقا كەلە جاتقاندا ويىنا ساپ ەتە تۇسكەن ادىستەمەنى اينالدىرىپ، ءۇيىرىپ اكەلىپ، بۇرىنعى ءازىر سىزبانىڭ ىشىنە ەنگىزىپ ەدى. ءۇيىرىلىپ ۇيلەسە قالعانى. ەندى قاجەتتى سانداردى لوگاريفم كەستەسى بويىنشا سىزباعا سالىپ، ناتيجەسىن جۇيەلەي تۇسۋگە قۇلشىندى. تابىلا كەتكەن ادىستەمە جۇمىسقا دەگەن شابىتىن شاقىردى. ساۋساعى ساۋساعىنا جۇقپاي كلاۆيشتى تەرە تۇسكەنى سول، تەلەفون زىڭ ەتتى. ويىن بولمەگەن كۇيى قۇلاعىنا كوتەردى.
— تىڭداپ تۇرمىن.
تانىس دارىگەردىڭ داۋىسى.
— ايبار ارىستان ۇلى، ۋاقىت تاۋىپ ەمحاناعا سوعا كەتپەس پە ەكەنسىز.
ايباردىڭ اشۋى بۇرق ەتتى.
— كوكەشىم، ايتارىڭدى تەلەفونمەن-اق ايتا بەر، جاڭا باعدارلاما جۇيەسىن تەندەرگە ازىرلەپ جاتىرمىن، مينيستر ءبىزدىڭ بۇلتاعىمىزدى قالامايدى، قاس-قاعىم ءسات قىمبات!
— كەلىپ كەتكەنىڭىز ءجون بولار ەدى.
— دۇنيە توڭكەرىلىپ بارا ما؟ نە ءبۇلىندى سونشاما؟
— ەسىڭىزدە مە، اپتا بۇرىن الدىما كەلىپ قان تاپسىرعانىڭىز، الدە ۇمىتىپ ۇلگەرگەنسىز بە؟!
— ءيا، ەسىمدە، تاپسىرعانمىن...
— سوعان بايلانىستى شۇعىل شاقىرىپ وتىرمىن. كەلىپ كەتكەنىڭىز ءجون. «باعدارلاما»، «مينيستر»، «تەندەر» كۇتە تۇرادى، ادام ومىرىنەن قىمبات ەمەس، — دەدى دە اشۋ شاقىرعان دارىگەر تەلەفوندى سارت ەتكىزىپ قويا سالدى. بۇرىن مۇنداي مىنەز كورسەتپەيتىن موماقان، ءمانجۋباس دارىگەردىڭ اياق استىنان موينىن ىشىنە الىپ موڭكۋى تەگىن بولماس. بايقاماي ءجۇرىپ وت باسىپ الدى ما، الدە استام سويلەپ دارىگەردىڭ شامىنا ءتيدى مە.
قولى جۇمىسقا جۇرمەي قويدى. فايلدى الماستىرىپ شاتاسا بەردى. ويى ونعا ءبولىنىپ، شەكە تامىرى لىپ-لىپ سوعىپ سازارىپ وتىرعان سول، حاتشى قىز ەنىپ: «باستىق شاقىرىپ جاتىر»، — دەدى. كرەسلودان ۇمتىلا تۇرىپ، ۇزىن ءدالىزدى كوكتەي ءوتىپ، بيزنەس ورتالىعىنىڭ پرەزيدەنتىنە كەلدى. ۇسىنعان ورىندىققا وتىرمادى، قازىقتاي قاقشيىپ تۇرا بەردى. پرەزيدەنت كوزىنەن كوزىلدىرىگىن الماعان كۇيى تۇرەگەلدى، بەتپە-بەت، قارسىلاسا كەلىپ كىدىرگەن.
«ءبىر سوزگە كەلمەي ءبولىم باستىعى ەتتىم، تىلىڭە، بىلىمىڭە سەندىم. جارتى جىلدا ورتالىقتىڭ ورىنباسارى بولدىڭ. استانادان ءۇي ساتىپ اپەردىم. استىڭدا شەتەلدىك ماشينە، الدىڭدا حاتشى قىز، ۇيالى تەلەفون، ىشىپ-جەمىڭ، كيىمىڭ، ءىسساپارىڭ ورتالىق موينىندا، ەڭ بيىك جالاقى تاعايىندادىم»، — دەپ كوزاينەگىن الماعان كۇيى زىلدەنە سويلەدى. داۋىل كوتەرىلەر الدىنداعى تەڭىز بەتىنە ۇقساپ تەرەڭىن، ءتۇبىن كورسەتپەدى. تىنىسىن الىپ ءبىراۋىق كىدىردى. كوزىمەن كوزىن ۇستادى. جاسىل اينەكتىڭ ارعى جاعىنان سىلەۋسىن جانارىن كورگەندەي تىتىركەندى، ىشىنە الاي-تۇلەي ءدۇمپۋ ەندى.
«كەيىنگى ونكۇندىكتە ىسىڭنەن ەشقانداي ناتيجە كورمەدىم: «ەنگىزىپ جاتىرمىن»، «جاڭالىق اشتىم»، «جاپوندىق ادىسكە كوشتىم» دەيسىڭ، ەشتەمەگە كوزىم جەتىپ، كوڭىلىم سەنگەن جوق. ازىرگە جالپىلاما ءسوز عانا!»
«جىلدىق ەسەپتى جاڭا باعدارلاما پايىزىنا تۇسىرگەنىم ەسىڭىزدەن شىقتى ما؟»
«جو-جو-وق! ول ءىسىڭدى قۇپتايمىن، قولدايمىن، ناتيجەسىندە ەكى ەسەپشىنى بوساتىپ، جالاقىڭا ۇنەمدەدىك، جىلدىق ەسەپتى اپتا بۇرىن بىتىردىك. ايتسە دە سوڭعى كەزدە نە ىستەپ جۇرگەنىڭدى بىلمەيمىن: كەشقۇرىم قالا شەتىندەگى مەيرامحاناعا بارادى دەي مە، قۇمار ويىنىنا سالىنادى دەي مە، قىزويناققا كەت ءارى ەمەس دەي مە، ايتەۋىر ەرسىلەۋ ءسوزدى قۇلاعىم شالادى؟!»
ايبار قارسى الدىنان تەرەڭ ور كەزىككەندەي قورقاقسوقتاپ قالدى. جۇزىنە دۋ-دۋ قان تەپتى. قاپەلىمدە نە دەرىن بىلمەدى، ۇندەمەدى. ءمۇلايىم كۇيگە ەندى.
«جەل تۇرماسا — ءشوپتىڭ باسى قيمىلدامايدى، بايقا، بالا! وت باسىپ قالما!.. ءبىر ءسوزدى ەكى قايتالامايتىنىمدى بىلەسىڭ!»
پرەزيدەنتتىڭ ءار ءسوزى شەكەسىنە نۇقىپ شەرتكەندەي جايسىز اسەر ەتتى. بولمەدەن ەڭسەسى ءتۇسىپ، ەزىلىپ شىقتى.
كابينەتىنە لىپ ەنىپ، كرەسلو ارقالىعىنا ءىلىپ كەتكەن كوستيۋمىن الدى، جۇرە كيىندى. حاتشى قىز الدىن وراعانداي بولىپ، قىزىل پاپكەسىن اشىپ الدەبىر قاعازدارعا قول قويعىزدى. قىز ەڭكەيگەن مەزەتتە تىرسىلداعان تور كوز كويلەگىنىڭ كەۋدە تۇسى قالتالانىپ، دوڭگەلەنگەن قوس انارى توڭكەرىلىپ تۇسكەندەي. ساۋساعىن سالىپ سيپاپ العىسى كەلدى. سايتان العىر، وسىنشا ۇلكەن كەۋدە بولادى ەكەن-اۋ، دەپ ىشتەي تاڭ قالدى. ساۋىن سيىرىنداي وسىلار كەۋدەسىن قالاي ۇلكەيتەدى ەكەن. سىلاپ-سيپاپ كۇندەلىكتى ماسساج جاساي ما، الدە بۇلارعا بەيمالىم قوسىمشا قورەك قولدانا ما. بەلى ءۇزىلىپ تۇسەردەي جىڭىشكە، سىمعا تارتقانداي سولقىلداعان سۇلۋدىڭ قوس انارى سونشالىق ۇلكەن بولار دەپ كىم ويلاعان. ءتىفا، ءتىفا!.. سايتان العىر، جولدان تايعىزاتىن، ادامدى ازعىراتىن وسىندايلار عوي. جانارىن تارتىپ الا قويدى.
— دارىگەرگە كەتتىم. ساعات ون ەكىدە كەلەمىن، — دەدى ايبار شەگىنشەكتەپ شىعىپ بارا جاتىپ.
ۇزىن زالدىڭ ەتەگىنەن ءجۇزى تانىس سۇلبا كەرىندى. جىلدام باسىپ جانىنان وتە شىقپاقشى ەدى. جۇرەگى قۇرعىر بۇلقىنىپ قالعانى، تانىس سۇلبا دەگەنى — جەڭىل پلاشش كيگەن، سامايىن بۇيرالاپ، بۇرىمىن ون تاراۋ ەتىپ ورگەن، قاسى، كوزىن سۇرمەلەگەن اياۋلىم ەكەن. بويجەتكەن تاقالا بەرىپ كىدىردى، سىڭعىرلاي كۇلدى. «تانىماي قالدىڭ با، ايبار!» — دەدى. قوس قولىن سىلكە الدىنا سوزىپ، جۇزىنەن كۇلكى شۋاعى شاشىلا توگىلىپ كوزىمەن كوزىن ۇستادى، ساۋساعىمەن ساۋساعىن قارمادى. «نەگە تانىمايىن، سەنى باسقامەن شاتاستىرۋ مۇمكىن ەمەس!» — دەدى ايبار. قىزدىڭ سۇيرىك ساۋساقتارى الاقانىن ايالاي تۇسكەندەي. «اۋىرتتىڭ»، — دەدى اياۋلىم اقىرىن عانا يەگىن انتەك كوتەرىپ، جانارىن جارتىلاي جۇمىپ. «جۇرت جۇرەتىن جولدان بىلاي كەتەيىكشى»، — دەدى ايبار. «ەندەشە ەسىك الدىنا شىعارىپ سالايىن»، — دەدى اياۋلىم. جىگىت جۇرەگى جانە لوبلىدى. جانىندا تىق-تىق باسىپ كەلە جاتقان بويجەتكەن لەبىنەن جالىن ەسەدى، مەيىرى مول ما، الدە سيقىرى بار ما، كىم بىلەدى، قالاي جاناسا كەتتى -سولاي دەنەسى دۋ-دۋ قىزىپ، قىزۋى كوتەرىلىپ، مەڭ-زەڭ حالگە تۇسەتىنى قىزىق.
وسى ءقازىر ويىنا كەلگەنىن القىنىپ ايتا الماي الەك. ەسىك الدىنا شىعىپ، كولەڭكە سەكىلدى ىلەسىپ كەلە جاتقان قىزعا كىلت بۇرىلىپ: «ال، قوش!» — دەمەكشى ەدى، قاپەلىمدە اۋزىنا ءسوز تۇسپەدى. اۋلا بۇرىشىنا قاڭتارىپ قويعان جەڭىل جۇيرىگىنە كەلدى، كىلتىن اشىپ ىشىنە ەندى. اياۋلىم ماشينەنىڭ الدىنان اينالىپ وڭ بۇيىرگە جەتىپ ۇلگەرىپتى. «ەسىكتى اشا قال»، — دەپ بەلگى بەرەدى. كابينا ەسىگىن اشتى، بويجەتكەن جەڭىل جۇيرىككە سىپ ەتىپ ەندى. «بۇل نە قىلعانىڭ، ايا؟ تەرەزەدەن پرەزيدەنت قاراپ تۇرسا قايتپەكسىڭ؟..» «وقاسى جوق، كوشە اينالا بەرە ءتۇسىرىپ كەت، كەشىكپەيمىن... كۇدىك كەلتىرمەيمىن...»
جەڭىل جۇيرىكتى ءدۇر ەتكىزىپ وتالدىرىپ، ورنىنان قوزعالدى، سىناپشا سىرعىپ اۋلادان شىقتى. ۇلكەن كوشەگە تۇمسىق تىرەدى.
— كىدىرشى، — دەدى قىز، — قاسىڭدا ءسال وتىرسام جەتەدى، ءتۇسىپ قالامىن ءقازىر.
سول قولىنىڭ سۇيرىك ساۋساقتارى تۇلا بويىن تىنتكىلەپ، سىيپاپ، تومەنگى جاققا جىلجي ويىسىپ بارادى. بويجەتكەننىڭ توڭكەرىلگەن اپپاق سانى كوز جاۋىن الادى. ابىرويىن قاشان اشىپ ۇلگەرگەنى بەلگىسىز. دەمىنە دەمى ارالاستى، بەتىنە بەتى ءتيدى. سۇيرىك ساۋساق جاعالاعاننان-جاعالاپ، سىرعاناي سىيپالاپ، جىگىت شالبارىنىڭ تۇيمەسىن اعىتىپ ۇلگەردى، اۋىن اشتى. نەتكەن جىلدامدىق دەسەڭشى! ەسىنەن اداسىپ نە بولعانىن بىلمەپتى. مىسىق پىرىلىنداي موتور ءوشىپ تىندى.
— راحاتتان! ورتەنىپ بارام!.. ءقازىر ءتۇسىپ قالام!.. — دەيدى اياۋلىم جالىن شارپىعان ۇنمەن. كوشە جيەگىندە، تاپا-تال تۇستە، ماشينە ىشىندە... ۇيات بولدى-اۋ ءوزى دەپ ىشتەي تولقىعان جىگىت نە ىستەرىن بىلمەي دال.
— جاپالاعىم!.. جابىعىپ جاتىر عوي ءوزى!..
«وسى قىزدى كورسەم-اق ءتىلىم كۇرمەلىپ، ويىم ونعا ءبولىنىپ، ءوزىمدى-وزىم بيلەي الماي دەلق ۇلى حالگە تۇسەتىنىم قالاي ەندى!.. ماعان بۇيىرعان اقىل-ويعا سياتىن ماحاببات، سۇيىسپەنشىلىك شارتى، قۇشتارلىق شارقى وسى بولعانى ما، ءسىرا!..»
— جاپالاعىم!.. جانىم!..
ارعى ءبىر الىستان ويانعان تۇيسىگى. «جەتەر! — دەدى، — كوپ ويناعان وت باسادى، اياۋلىم، ال، قوش، كەشكە، مەيرامحانادا كەزدەسكەنشە... ءوزىڭ بىلەتىن جەردە... تۇنەۋكۇنى بيگە شاقىرىپ، كوڭىل كوتەرگەن مەيرامحانادا!.. كەشكى توعىزدا!» دەدى دە قىزدى ۇستىنەن ازەر اجىراتىپ، ەرىكسىز يتەرمەلەپ، ىسىرمالاپ، ماشينەدەن ءتۇسىرىپ جىبەردى. ەسىكتى جاپتى. موتورعا جان ءبىتتى. جىلدامدىقتى بارىنشا باستى.
سۋماڭ قاعىپ كەڭ كوشەگە شىققانى سول. جۇرەگى اپتىعىپ، قانى تاسىپ باسىنا شاپشىعان سىڭايلى. قۇلاق شەكەسى شىڭىلدايدى. ارادىك كوزىنىڭ الدى قاراۋىتىپ كەتەدى. ماشينە رۋلىنەن ايرىلىپ قالا جازدايدى، «سايتان العىر، — دەپ ىشىنەن قان تۇكىرەدى، — ءتوزىمىم وسىنشالىق وسال ما ەدى؟ تاپا-تال تۇستە توناۋعا تۇسكەندەي الگى مىقىندى قىزدىڭ ەرىك كۇشىمدى، مىنەزىمدى وپ-وڭاي بيلەپ العانى قالاي. الدە الگى نەمەنىڭ باسقاشا سيقىرى، سيپاتى بار ما؟.. كىسىنىڭ ەرىك كۇشىن قويماي بيلەپ اكەتەتىن ءازازىل بولادى دەۋشى ەدى، جولىمدى توسقان، سور بوپ جابىسقان، كۇناعا بەلشەدەن باتىرعان سايتاننىڭ ساپالاعى سول بولماسىن! «جاپالاعىم!» دەپ (قايدان تاۋىپ الدى دەسەڭشى!) ىڭىرسىعان ءالسىز ءۇندى قۇلاعىم شالسا بولدى، دەگبىرىم قالماي، سول قىزدىڭ سۇيرىك ساۋساعىن، ۇلپىلدەگەن دەنەسىن، ۇشى قىزارعان توڭكەرىلگەن كەسەدەي قوس انارىن، اپپاق قۇلاما جارداي اپپاق بوكسەسىن كوزىم شالسا-اق ءوز-وزىمدى ۇستاي الماي، وتقا تۇسەر كوبەلەكتەي ويناقتاپ، جالباقتاپ، ەڭكەڭدەپ، تار ۇڭگىردە تۇلكى سوققان اڭشىداي تۇرتىنشەكتەپ، تۇزدى مونشاعا تۇسكەن كىسىشە سۇمەك بوپ تەرلەپ، ءاتىر يىسىنە ەلتىپ ەسەڭگىرەپ، ىستىق قۇشاققا كومىلىپ ولەر مە ەم.
5
قالا شەتىندەگى ەمحاناعا لەزدە جەتىپ ۇلگەردى. جەڭىل ماشينەسىن كىدىرتتى، شويىن قاقپانى سىقىرلاتا اشىپ تابالدىرىقتان اتتاپ ىشكە ەندى. ەمەن ەسىكتى يتەرىپ كەڭ دالىزگە كىردى. نافتالين، يود ءيىسى اڭقىعان، اق حالات كيگەن مەدبيكەلەردىڭ ءجۇرىسى جىلدام، قاعىپ كەتە جازدايدى. جەدەل باسىپ تانىس دارىگەردىڭ ەسىگىن قاقتى. ار جاعىنان: «كىرىڭىز!» — دەگەن داۋىس شىقتى. ايبار سامالاداي جارىق بولمەگە ەنىپ، دارىگەر نۇسقاعان ورىندىققا تىزە بۇگىپ، وز-وزىنە كەلە الماي، ەنتىگىن باسقان بولىپ تەرەزەدەن سىرتقا قارادى. جاس قۇرالپى وزىنەن ءسال ۇلكەندەۋ دارىگەر مۇنىڭ جۇزىنە تەسىلىپ ۇزاق قارادى، الدەنە شارۋامەن كۇيبەڭدەگەن مەدبيكەنى شىعارىپ جىبەردى.
— شالبارىڭىزدىڭ تۇيمەسىن سالىڭىز، — دەدى ءزىلسىز عانا، — وقاسى جوق، اسىعىپ ءجۇرىپ تۇيمەلەۋدى ۇمىتىپ كەتكەنسىز عوي. ءبارىمىز دە اسىققانبىز، شالبار تۇيمەسىن سالۋدى ۇمىتقانبىز... ءبىر كۇنگىدەي بولماي وتە شىعادى ءالى... ايبار ارىستان ۇلى، ناتيجە جاقسى ەمەس، قازاقتا اۋرۋىن جاسىرعان ولەدى دەگەن ءسوز بار. قالاي، قانداي جاعدايدا جۇقتىرعانىڭىزدى ءبىر قۇدايىم بىلەدى، سىزدە يممۋنوجەتىسپەۋشىلىك سيندرومى بار. تۇسىنەسىز بە، ىشكى سارايىڭىزعا ەنىپ الىپ يممۋنوجەتىسپەۋشىلىك تۋعىزاتىن ۆيرۋستى تاپتىق.
ايبار سىلەيىپ وتىرعان كۇيى قالدى. ورىندىعىنىڭ استىنداعى جەر جىلجىپ كەتكەندەي سەزىلدى. باسى تاسقا تيگەن بەكىرە بالىق الدى-ارتىن بولجاي الماي، سۋدىڭ تۇنىعى قايسى، تەرەڭى قايدان... باعدارىنان جاڭىلىپ بەتالدى لاعادى دەۋشى ەدى. سوعان ۇقسادى. كورىنبەيتىن نۇكتەگە قادالعان كۇيى ۇزاق سىلەيىپ وتىرا بەرەر مە ەدى، دارىگەردىڭ جۇدىرىعىن اۋزىنا كەپتەپ جوتەلگەنى، ەپەدەيسىز ەنىپ كەلە جاتقان سەمىز مەدبيكەنى قولىن سەرمەلەپ بولمەدەن شىعارىپ جىبەرگەنى — كۇلكىسىن كەلتىرگەنى. كۇلىپ نە بولىپتى! سۋىق جىميدى دا قويدى. دارىگەردىڭ قولىنداعى ۇزىنشا دياگرامما سىزىلعان اششى ىشەك سەكىلدى قاتىرما قاعاز ايداھار جىلاندى ەلەستەتتى. اقىرىن سىبىرلاپ قانا: «بالكىم، قاتەلەسكەن بولارسىز، وزگە كىسىنىڭ ساۋلىق ناتيجەسىمەن الماسىپ كەتتى مە، بالكىم»، — دەدى ايبار. شيپاگەر ۇستارامەن قىرعىزعان سوپاقشا قاۋىن ىسپەتتى باسىن شايقادى: «قاتەلەسۋ مۇمكىن ەمەس، ءوزىم بارىپ ەكى مارتە تەكسەرتتىم». بولمەنى قۇلاققا ۇرعان تاناداي تاعى ۇنسىزدىك كەرنەدى. جاز ايىندا، اتا-اناسىن، تۋعان جەرىن ساعىنعان ايبار باستىعىنان ءبىر جەتى رۇقسات سۇراپ شالعايداعى اۋلىنا، اۋدان ورتالىعىنا بارىپ قايتقان. سول تۇستا اكەسى ەلدى شۋلاتقان اسا ءبىر اۋىر قىلمىستىق ىسكە قاتىستى ۇكىمدى بۇزىپ، سوت قۇزىرىنا قايتا جىبەرىپتى. «ءىس قارالادى» دەگەن سوڭ، اشىق سوتقا قاتىناسىپ تىڭداپ كورەيىنشى دەپ بۇل كوكەڭ جىكجاپار جالىنىپ قويماي قولقالاعان. اكەسىنە ىلەسىپ سوتقا قاتىناسقان. نە كوردى دەيسىز عوي! ەكى جاقتان كۋالار سويلەپ، قورعاۋشى مەن ايىپتاۋشى الما-كەزەك ءتىل بەزەسىپ كەشكە دەيىن وشارىلعان. كىسى ولتىرگەن قىلمىسكەر ءبارىن مويىنداعان. ايتسە دە كىسى ولتىرۋگە يتەرمەلەگەن سەبەپ پەن وعان جەتەلەگەن سالداردىڭ استارىن اشامىن دەپ قورعاۋشى ابدەن شارشادى. تاپ بەينە كيزيەۆەتەردىڭ لوگيكاسىنان وقىعان سيللوگيزم سيپاتى سەكىلدى، كاي -ادام، ادام بولعاندىقتان اجالدان قاشىپ قۇتىلا المايدى، ال، اجالى جەتكەن ادام قىلمىسكەردىڭ پىشاعى بولماعاندا ءالى دە تىرشىلىك ەتىپ جۇرە بەرە مە ەدى. سيللوگيزمگە سالساق كايدىڭ ءولىمى زاڭدى، اجالى جەتكەن ادامنىڭ اياق استىنان ءولۋى — زاڭسىز، ويتكەنى ول كاي ەمەس، ويتكەنى ول قىلمىسكەردىڭ پىشاعىنان كوز جۇمدى. ايبار وسىلاي سيللوگيزم شارتىن سالىستىرىپ وتىرعاندا سوت ۇكىم وقىدى: قىلمىسكەر اتۋ جازاسىنا كەسىلدى دەدى. ۇكىم ەستىلگەن مەزەت ەكى قىزىل جاعالىنىڭ ورتاسىندا مەليىپ وتىرعان قىلمىسكەرگە جالت قاراعان: بەيباق نەمە سىلەيىپ وتىر. اجالدىڭ الارىن سەزگەن كىسىنىڭ ەسى كىرەسىلى-شىعاسىلى، تابانى جەرگە تيمەي كەتەدى دەگەن راس بىلەم، ەكى ميليسيونەر ەكى جاعىنان قولتىقتاپ الىپ جونەگەندە اياعى جەرگە ءار جەردەن ءتيىپ، جەلپ-جەلپ ەتىپ كەتە باردى. تۋ سىرتىنان كوز سالعان ايبار سىلەيگەن كۇيى قالدى. سول باياعى سوتتاعى سۋىق سۋرەتكە، ەكى اياعى جەرگە تيمەي بارا جاتقان، ءولىم جازاسىنا كەسىلگەن قىلمىسكەرگە ۇقساپ كەتكەنىم دە دەپ ويلاعان.
ءۇنى وقىس، قاتقىل شىقتى.
— ماعان جابىسقان نە پالە ول؟
دارىگەر سالماقتى قولىن مۇنىڭ يىعىنا سالدى.
— ءتۇسىندىرىپ بەرەيىن، — دەدى ۇستارامەن قىرعىزعان باسىن سول قولىمەن كەسىلتە سيپاپ، — ءسىزدىڭ بويىڭىزداعى، دالىرەك ايتساق قانىڭىزداعى بەلوكتىق يممۋنوجەتىسپەۋشىلىك. ءتۇرلى ىشكى-تىسقى زالالدى، كەساپات نارسەلەرگە اتتانداپ قارسى شىعاتىن يممۋنداردىڭ جويىلا باستاعانى. جويىپ جاتقان ۆيچ ينفەكسياسى. الگى ينفەكسيا ءوز دامۋىنىڭ بىرنەشە ساتىسىنان ءوتىپ بارىپ، ادام اعزاسىن بورداي توزدىرىپ تىنادى. 1ء-شى ساتىنى-ينكۋباسيالىق كەزەڭ دەپ اتايدى. ۆيرۋس ەنگەن كۇننەن باستاپ 2-3 اپتادان بىرنەشە ايعا سوزىلادى. دەنەدە كوزگە كورىنبەيتىن سۇراپىل شايقاس ءجۇرىپ جاتىر دەگەن ءسوز بۇل. بۇل ساتى كەزىندە ينفەكسيا، سونىمەن بىرگە قانداعى انتيتەلو بايقالا قويمايدى. ايتسە دە ۆيچ-پەن زالالدانعان ادام باسقا كىسىنى دە زالالداۋى ابدەن مۇمكىن. 2ء-شى ساتى ءۇش كەزەڭگە بولىنەدى. 1ء-شى كەزەڭدە دەنەنىڭ قىزۋى كوتەرىلەدى، تاڭداي، جۇتقىنشاق قابىنادى، جوتەل پايدا بولادى، دەنەدە بورتپە شىعا باستايدى، قولتىق، مويىن، شاپ بەزدەرى شوشىنادى. 2ء-شى كەزەڭدە دەنەدە ءۆيچ-تىڭ انتيتەلاسى پايدا بولىپ، قورعاۋشى، وڭدەۋشى، جاسامپاز قان تۇيىرشىكتەرىن الگى زيانكەستەر جالماپ جەي باستايدى. 3ء-شى كەزەڭدە سىلەكەي، ءسول تۇيىندەرى قابىنادى. ايتسە دە كىسىنىڭ جۇمىس جانە جىنىستىق قاتىناس بەلسەندىلىگى ساقتالادى. 3ء-شى ساتىدا كىسىنىڭ سالماعى كۇرت ازايادى، تۇسىنىكسىز ءىش وتەدى، دەنەنىڭ قىزۋى كوتەرىلەدى، ىشكى اعزالار بىرىنەن سوڭ ءبىرى ىستەن شىعا باستايدى. ەڭ سوڭىندا ءسپيد-تىڭ دامۋىنا اينالادى. ال، ەندى سپيد دەگەنىڭىز اجالدىڭ اپان اۋىزى. ۆيچ ينفەكسياسىنىڭ سوڭعى ساتىسىنا جەتكەندە ادام ورگانيزمى سۇمدىق السىرەپ، جەل ءۇپ ەتسە — ۇشىپ جونەلەتىن قاڭباق سەكىلدەنەدى، ىستىققا دا، سۋىققا دا توزە المايدى. توزىعى جەتكەن تامداي ءبىر شەتىن جاماساڭ، بەينە، كەلەسى شەتى وپىرىلىپ قۇلاي باستايدى. مىسالعا، كۇرت ىسىك، كاپوشا ساركوماسى، وكپەنىڭ قابىنۋى، ورتالىق جۇيكە جۇيەسىنىڭ ىستەن شىعۋى - سول يممۋنوجەتىسپەۋشىلىك ناتيجەسىنەن. قازاقى تىلمەن تۇسىندىرەر بولساق: ادام اعزاسى مىڭ، ميلليونداپ تىرشىلىك ساتىسىن قۇرايتىن، ءومىر ورمەگىن دامىلسىز توقۋمەن اينالىساتىن ۆيرۋس پەن باكتەريالار بولادى، ولار ءومىر ءۇشىن كۇرەسىن ءبىر مينۋت تە توقتاتپايدى. الگى دەنەگە ەنگەن بەلوكتىق انتيتەلو — قوسىلىستار، بەينە، ءجاھىل جالماۋىزعا ۇقساپ جاڭاعى ۆيرۋس پەن باكتەريالاردى جالماپ، جۇتىپ بەيتاراپتاپ قىرا باستايدى. اعزانى ىشتەن ىرىتەدى. انتيتەلونىڭ قان قۇرامىنان تابىلۋى ۆيچ-پەن زاقىمدانعاننىڭ بەلگىسى. ءسىزدىڭ قان قۇرامىڭىزدان بەلوكتىق انتيتەلو قوسىلىستارى تابىلىپ وتىر.
دارىگەردىڭ بايىپپەن، ەجىكتەپ ايتىپ شىققان ءسوزىنىڭ مازمۇنى — ءسىز ومىرىڭىزدە وڭباي قاتەلىك جىبەرىپسىز، سول قاتەلىگىڭىز ءۇشىن كوكتەگى جاراتقان يە كوپ ۇزاماي تىرشىلىكتىڭ تارازى باسىنا كەلىپ، امانات قىپ تاپسىرعان جانىن وزىنە قايتارىپ بەرۋىڭىزدى سۇرايدى دەگەن ۇكىم ەستىلدى. سوندا قالاي؟ تىرشىلىكتىڭ ۋىز ءدامى، سۇيىسپەنشىلىكتىڭ قان قىزدىرعانى، دۇنيەنى ۇمىتقىزىپ، ەستى العان ءلاززاتتى شاعى تۇگەسىلىپ بىتكەنى مە!.. قارسى الدىمدا مۇنارتىپ كورىنگەن اسقار الا تاۋ سەكىلدى ارمان اسۋىنا تىرمىسامىن، قايتسەم دە ءوز بيىگىمە قول ارتامىن، ءوز نەسىبەمدى تاۋىپ جەيمىن دەگەن ادەمى ءۇمىتتىڭ تاسقا تۇسكەن قۇمىراشا كۇل-پارشاسى شىعىپ قۇرىعانى ما!؟ بار بولعانى وسى-اق پا؟ كوردىم، ۇيرەندىم، تاپتىم، قۇشتىم، ءسۇيدىم، جيرەندىم، سەزىندىم، تۇشىندىم دەگەنى شولاق تايدىڭ قۇيرىعىنداي شولتاڭ ەتىپ شىعا كەلگەنى مە؟ جاراتقان يە جاس قۇراقتاي جەتىلىپ، جەلكىلدەپ، ءومىر تۋىن جەلبىرەتە باستاعان مۇنىڭ جانىن الۋعا اسىقپاي-اق، اناۋ كورشىدەگى توقساننان اسىپ سەلكىلدەپ، كۇشىك ەرتىپ سەرۋەندەپ جۇرەتىن سويلەمپاز كەمپىردى، مىنا ەرتەڭگىسىنەن قوقسىق كونتەينەرىن تىنتكىلەپ اس-اۋقاتتىڭ قالدىعىن ىزدەپ جانتالاسقان قاڭعىنى، اۋزىنا اششى سۋ تيسە ادامشىلىق كەيىپتەن اۋىسىپ ايۋانعا اينالىپ، وتباسىنىڭ بەرەكەسىن الىپ، ايەلىن، سابيلەرىن كۇنىگە شىرقىراتىپ سابايتىن ماسكۇنەم اكەنى جاعالاسا قايتەدى!.. ومىرگە قاجەتسىز، تىرشىلىك ەتۋدى «ۇيىقتاسام، ىشسەم، جەسەم» دەپ قانا ۇعاتىن كەمباعالدار، كەڭكەلەستەر تولىپ جاتىر ەمەس پە!
تانىس دارىگەر ءوزىن-وزى الدەنەگە كىنالى ساناعانداي، جازبالارىنان كوز الماي، جانارىن الىپ قاشىپ الدەبىر رەسەپتى سۇيكەكتەتىپ جازا باستادى.
— باۋىرىم، شىنىڭدى ايتشى، ەشقانداي ءۇمىت جوق پا؟—دەدى ايبار اۋا جەتپەگەندەي تۇنشىعىپ، — بالا ەمەسپىن، اشىعىن ايتشى!
— الگىدە ءتۇسىندىردىم ەمەس پە. اعزاڭىزدا ايقاس ءجۇرىپ جاتىر.
— جەڭىس قاي جاعىنا شەشىلمەكشى؟
— ونى ۋاقىت كورسەتەدى، ايبار ارىستان ۇلى. وتىرىڭىز، قۇيرىق باسىڭىز. سونشاما سۇمدىق كورگەندەي شوشىنا بەرمەي، مىنا دارى-دارمەكتى قابىلداي باستاڭىز، ءدارى قابىلدايتىن كەستە جاساپ الىڭىز. جو-عا، كىدىرە تۇرىڭىزشى، — دەپ اششى ىشەكشە شۇبالعان ناتيجە قاعازىنىڭ وراۋىن جازىپ، الدەبىر حيميالىق فورمۋلانىڭ تۇسىنا قارىنداشىن قاداي ءتۇسىپ، لەپ بەلگىسىن قويدى، — وسىناۋ سان ءالى دە ۇمىتكە تابان تىرەۋگە بولادى دەيدى. انتيتەلو قۇرامىن اجىراتاتىن لازەرلىك زەرتتەۋگە تاپسىرىپ كورەمىن. لازەرلىك زەرتتەۋ انتيتەلونىڭ ءوسۋ قارقىنى باسەڭ، بەلوكتىڭ قۇرامى ازىرگە جەتى پايىزدان اسپايدى دەپ كورسەتسە — وندا ايىمىز وڭىنان تۋدى دەي بەر، كۇشتى ۆيرۋس ەگۋدى باستايمىز.
دارىگەردىڭ ءبىر ءسوزىن تۇسىنسە، كەلەسى ايتقانى ساناسىنا سىڭبەي دال. مەيلى دە. ءۇمىتسىز — سايتان عانا. تىرشىلىك ءۇشىن جانتالاسا كۇرەسىپ، جانىن جالداپ، بارىن بازارلاپ ءومىر جاعالاۋىنا ۇمتىلىپ شارشاماي-اق، تاعدىر جازۋىنا مويىنسۇنا سالار ەدى، تۇنجىراعان جانارى تاستۇما سەكىلدى سۇيكىمدى قالىڭدىعى جانسايانى، ءتۇن ۇيقىسىن ءتورت ءبولىپ، بەتىنە جەل تيگىزبەي وسىرگەن سۇيىكتى اناسىن، «بارىم دا، بازارىم دا، ءومىر ءسۇرىپ جۇرگەن زامانىم دا ءوزىڭسىڭ» دەپ وتىراتىن اقجۇرەك ادال اكەسىن قايدا، قالاي زارلاتىپ تاستاپ كەتەدى!
— ايبار ارىستان ۇلى، سوڭىما ىلەسىڭىز، مۇندا ءجۇرىڭىز، — دەيدى دارىگەر بۇيىرا سويلەپ. كوزگە كورىنبەيتىن بۇيدالى جىپپەن جەتەلەگەن بوتاداي ەتىپ تۇكپىردەگى بوس بولمەگە ەنگىزدى. كەبەجە قارىن ۇستەل جيەگىنە وتىرعىزدى. ءبىر بۋما قاعاز، قارىنداش اكەلدى. — سىرتىڭىزدان جاۋىپ كەتەمىن. ەشكىم كەلىپ ويىڭىزدى بولمەيدى. تىنىش وتىرىپ ۆيچ ۆيرۋسىن قالاي، قانداي جاعدايدا جۇقتىرعانىڭىزدى قاعازعا ءتۇسىرىڭىز. ءتارتىپ سولاي. بۇگە-شىگەسىنە دەيىن قالدىرماي، جادىڭىزدىڭ قالتارىس، قۋىسىنا تىنتە ءۇڭىلىپ تۇگەل جازىڭىز. قۇپيانى ساقتاۋعا ۋادە بەرەمىن. بالانىڭ ويىنشىعى ەمەس، باس كەتەتىن جاعداي بۇل!
وسىنى ايتقان دارىگەر شەگىنشەكتەپ شىعىپ كەتۋگە اينالدى. ايبار وكپەسىنە اۋا جەتپەگەندەي تۇنشىعىپ، «اھ» دەپ ايقاي سالدى.
— اباقتى ما بۇل!
— ءومىر دەگەن اباقتى، باۋىرىم.
— ەسىكتى نەگە قۇلىپتاپ كەتپەكسىڭ؟
— ءتارتىپ سولاي، باۋىرىم.
دەدى دە بولمەدەن جىلىستاپ شىعىپ، ەسىكتى سىرتىنان سىرت جاۋىپ كىلتتەدى. اڭىرايعان ءتورت قابىرعا ىشىندە بۇل كوكەڭ جاپادان-جالعىز قالدى. الدىنداعى قارىنداشتى قولىنا الىپ قارش-قارش كەمىردى. اياعىنىڭ باسىنا تۇكىردى.
شىنىمەن، تۇكپىرلەپ ويلاسا، بۇل قۇبىجىق قالاي جۇعىپ ءجۇر ءوزى. قاي جەردەن وت باسىپ الدى. ەڭسەسىن سالىپ، ۇلكەن ۇستەلدى جەرگە ءسىڭىرىپ جىبەرەردەي، ەتپەتىنەن ءتۇسىپ، كورىنبەيتىن نۇكتەگە قادالىپ جاتىپ الدى. قوس قولىمەن سامايىن سىقتى. كادۋىلگى كينو كورگەندەي، كوز الدىنان لەنتا وتكىزگەندەي، سوڭعى ايداعى تىرشىلىگىن، استاناعا كەلگەلى بەرگى ءجۇرىس-تۇرىسىن، قارا، اق، القىزىل، سارى بوياۋلى ءومىر سۋرەتتەرىن سىرىلداتىپ كوز الدىنان وتكەرە بەردى، وتكەرە بەردى.
القىزىل بوياۋلى كورىنىس ىسابىندا قالا شەتىندەگى سەيىل، سەرۋەنى ەلەستەدى. باياعىدا مەكتەپتە بىرگە وقىعان بەيسەن ەسىمدى جولداسى ۇشىراسقان، وسىندا استانادا، قۇرىلىستا ىستەيدى ەكەن. كەزدەسكەننەن جەلپىنە سويلەپ: «اقشا پىشەن، قۇرىلىستا بريگادير بولىپ ىستەيمىن، قورعانىس مينيسترلىگىنىڭ عيماراتىن سالىپ، اياقتاۋعا قالدىق»، — دەدى. «ءايدا، كەزدەسكەنىمىزدى اتاپ وتەلىك، سەن كورمەگەن قىزويناققا اپارامىن»، — دەدى. دەگبىرىن الىپ، دەلەبەسىن قوزدىرىپ، قاس قارايا ەسىل جاعاسىنداعى جەر ۇيگە الىپ كەلدى. مۇنىسى نەسى؟ مەنى ماسكۇنەمگە ۇقساتىپ ءجۇر مە دەپ ىشتەي كىدىلەنىپ، قىرسىعىپ كەجەگەسى كەرى تارتىپ باكەنە جەر ۇيگە ەنەدى.
قاڭىلتىر پەش گۇرىلدەپ جانادى، قۋىرداق قۋىرىپ، شاي ازىرلەپ ەكى بويجەتكەن زىر جۇگىرەدى، پەش قىزۋىنا ءجۇزى ورتەنىپ، پىسكەن الماداي قىزارعان قىز بەتىنەن ءسۇيىپ العىسى كەلەدى. سۇڭعاق بويلى، اققۇبا ءجۇزدى، قاسى-كوزى قيىلعان قىز ءوزىن «ايگۇلمىن» دەپ تانىستىردى. باكەنە بويلى، ءتوسى مەن بوكسەسى شىعىڭقى، تىعىنشىقتاي سارىسى «الما بولامىن» دەپ كۇلمەڭ قاقتى. الما دەسە — دەگەندەي، بۇيرەك بەتى قىزارىپ، بولمەدەن بولمەگە دومالانىپ ءبىر تىنبايدى. شاي ءىشىلىپ، شاراپ شۇپىلدەگەن بوكالدار بىرىنەن سوڭ ءبىرى بوساي باستاعان كەزدە ەسىكتى سارت-سۇرت ۇرىپ ەڭگەزەردەي جىگىت ەندى. كاۆكاز حالقىنا كەلەتىن قالىڭ قاستى، قوڭقاق مۇرىن، ماردىمسىعان، ماڭعاز نەمە ءوزىن «ەسىمىم جۇما» دەپ تانىستىردى. «جۇما نامازىندا باس قۇراپ وتىرمىز»، — دەپ بەيسەن قارقىلداپ كەپ كۇلەدى. جۇمانىڭ قوينى-قونىشى سىلدىر، سىڭعىر ەتەدى، ناقا تار بولمەگە گاسترونومدى كوشىرىپ كەلگەندەي سەزىنەدى، شولمەك، شۇبالعان شۇجىق، كونسەرۆى، ساڭىراۋقۇلاق قالبىرىن شىعارىپ جاتىر... شىعارىپ جاتىر... ايباردىڭ شاراپتان باسى اينالدى. جۇما اقسيا كۇلەدى، مۇنىڭ قۇلاعىنا ەرنىن تاقاپ سىبىر ەتەدى: «ايگۇل سۇلۋ تەزىرەك قىزىپ قالسىن دەپ شارابىنا مەڭدۋانا قوسىپ جىبەرگەن ەدىم، بايقاماي بوكالدى الماستىرىپ العانسىڭ عوي، — دەيدى ىرق-ىرق كۇلىپ، — نەشاۋا، ايىلىڭدى جيما، قىزعا كوڭىلىڭ شاپسا — توسەك بولىسەمىز!» ءبىر قاراسا، بەيسەن دوسى المانى قۇشاعىنا قىسىپ الىپ كوتەرىپ تورگى بولمەگە جونەلە بەردى. مەڭدۋانا دەگەنى ەستى الىپ، ەسىرىك ەتەر پالە مە، قايداعىسى قوزىپ، تىم تاقالىپ وتىرعان ايگۇلدىڭ اياعىنا اياعى ءتيىپ كەتىپ ەدى، قىز جانارى بوتالاپ قويا بەردى. اپىل-عۇپىل تۇرا كەلىپ، اش بەلىنەن قۇشاقتاپ، بۇل كوكەڭ دە تورگە ورلەدى. بويجەتكەن «كەت ءارى!» دەمەدى. اس ۇستەلىن باعىپ قالعان جۇما شىركىن اردىك وز-وزىنەن قارقىلداي كۇلەدى. قاسى-كوزى قيىلعان، ءمۇسىندى، سۇيكىمدى ايگۇلدى جەرتوسەككە سۇلاتىپ سالىپ، قۇشىرلانا ءوبىپ، وڭمەڭدەي ۇمتىلعانى سول — بويجەتكەن كەۋدەسىنەن يتەرىپ ءسال كىدىرتتى. «قۋىققاپتى كي!» — دەپ قولىنا ۇستاتتى، بۇرىن مۇندايعا ۇيرەنبەگەن شاۋەتى سىلق قۇلادى. ارى-بەرى بويجەتكەننىڭ انارىنان، تاماعىنان ايمالاپ ءسۇيدى، وت ەرىننىڭ ىستىعىنان مايشا بالقىپ ەرىدى، تۇك ونبەدى. جاتىپ-جاتىپ ەربيىپ تۇرەگەلدى. شاعىن شىمىلدىقتىڭ ىشىندە، تەمىر كەرۋەتتە ءلاززاتقا بەرىلىپ جاتقان بەيسەننىڭ بابى كەلگەنى سونشالىق، تەمىر كەرۋەت زار يلەيدى-اي، زار ۇنىنە قىز كۇيلەيدى، اقىرىندا كەرۋەتتىڭ ءىشى ءتۇسىپ، شىمىلدىق جىرتىلىپ، الگىلەردىڭ قىرعىن مايدانى كينوداعىداي كولدەنەڭدەدى. ايباردىڭ جۇرەگى كوتەرىلدى. قازان-اياق باسىندا وز-وزىنەن جىندى ادامشا قارقىلداپ كۇلىپ وتىرعان جۇما ءتۇسى بۇزىلىپ كەلگەن ايگۇلدى، جەرتوسەكتەن تومسىرايىپ تۇرەگەلگەن ايباردى كورىپ، ءمان-جايدى ايتپاي-اق ءتۇسىندى. «قامىقپا دوسىم، — دەدى بۇل كوكەڭدى باۋىرىنا قىسىپ، — جاعدايدى ءقازىر-اق تۇزەتەمىز، مىنا شپريستەگى ازداعان مورفيي، شەڭبەر بويىنشا ەكى-ۇش تامشىدان سالىپ شىعامىز، ساعات بويى شاپساڭ دا قىز ۇستىنەن تۇسپەيتىن شاباندوز بولىپ شىعا كەلەسىڭ!..» العاشىندا ۇركىپ، شەگىنشەكتەپ، شپريسكە جولامادى. مۇنىڭ كوزىنشە بىلەگىن ءتۇرىنىپ، كوك تامىرعا ينەنى لىپ ەنگىزىپ، ءدارىنى اۋەلى ءوزى قابىلدادى، «سالامىسىڭدار؟» — دەپ سۇراۋلى كوزبەن بۇلارعا جاۋتاڭدادى. «ۇرىستا نە تۇرىس بار»، — دەپ ايگۇل شىبىقتاي سولقىلداعان اپپاق بىلەگىن جۇمانىڭ كوز الدىنا كولدەنەڭ توستى. كاۆكاز حالقىنا كەلەتىن سۇستى جىگىت قىزدىڭ كوك تامىرىن ءدال تاۋىپ، ءشپريستى لىپ ەنگىزدى. ەندىگى كەزەك ايبارعا تىرەلدى. «قالاي دوسىم، سالعىزاسىڭ با، الدە، بەلسىز، اتەك بولعان كۇيىڭشە قالاسىڭ با؟» — دەيدى قارقىلداي كۇلىپ. الگى ءسوزى ەستىگەن بۇل كوكەڭنىڭ قاراداي جىنى قىزدى، ونىڭ ۇستىنە جىگىتتىڭ «ساعات بويى شاباتىن شاباندوز بولاسىڭ» دەگەن ءسوزى قۇلاعىنان جۋىلماي دەلەبەسىن قوزدىردى. كويلەگىنىڭ جەڭىن ءتۇرىنىپ، بىلەگىن سوزدى. جۇمانىڭ سىرت دەگىزەتىن ايتىپ بولماس ەپتىلىگىنە قايران قالدى. ودان ارعىسى ەمىس-ەمىس ەسىندە... جۇرەگى جۇلقىنعانداي بولىپ القىمىنا تىعىلىپ، ارى-بەرىدەن جون ارقاسى سۋ بوپ تەرلەپ... ايگۇلدىڭ «بويكۇيەز كوڭىلدەسسىڭ!.. تالتايىپ جاتا بەرەسىڭ!..» دەپ شاپالاقتاپ جىبەرگەنى... جۇمانىڭ پەش قاسىندا قۋىرداق جەپ وتىرىپ قارقىلداپ كۇلگەنى... الما قىزدىڭ ۇستىندە لىپاسى جوق، دالاعا تىرداي جالاڭاش قاشقانى، بەيسەن دوسىنىڭ شالبارىنىڭ ءبىر بالاعىن سۇعىنىپ، ءبىر بالاعىن سۇعىنا الماي، ويبايىن سالىپ قىزدى قۋالاعانى...
الدە قالا شەتىندەگى كازينودا كارتا ويناپ وتىرىپ جەلىككەنى ەسىنەن شىقتى ما. ورتالىق الاڭشادا ءبىرى كارىس، ءبىرى قازاق ەكى قىز جۇپتاسىپ بيلەپ جۇرگەن. اسىرەسە قازاق قىزىنىڭ ۇستىڭگى ەرىن ەتەگىندەگى تارىداي مەڭى قىزىقتىردى، جانارىن ارباپ جەلىكتىردى. كارتاسىن تاستاي سالىپ الاڭشاعا شىقتى. بيلەپ جۇرگەن قىزداردى اجىراتىپ، تىلگە كەلدى، مەڭى بار بويجەتكەندى بيگە يكەمدەدى.
تاپ قازىرگىدەي كوز الدىندا.
قىزدىڭ اياق باسۋى، دەنەسىن تىك، تاكاپپار ۇستاۋى سونشالىق سۇلۋ، قاراعان كىسىنى ارباي تارتادى. ەسىندە قالعانى. «وسىنشا سۇلۋ ءجۇرىستى قالاي ۇيرەنگەن، الدە بالەت ءبيشىسى مە» دەپ ىشتەي تاڭىرقاعان. ەرىن جيەگىندەگى تارىداي مەڭى سۇمدىق جاراسادى.
— ەسىمىڭدى مەڭسۇلۋ دەسەم قاتەلەسە قويماسپىن»، — دەپ بيگە يكەمدەي بەردى. بەلى ءۇزىلىپ تۇسەردەي، تەگى.
— تابا المادىڭىز. ەسىمى ايا، اتا-انام «اياۋلىم» دەپ قويىپتى».
— اعالارىڭ ءاردايىم اياپ، الاقانعا سالىپ، ۇلپىلدەتىپ ۇستاسىن دەگەن بولار».
— اياڭىز مەنى، اعاتاي!»
— ءالى بەيباستىق جاساپ بۇلدىرە قويعانىم جوق، قارىنداسىم».
— ىشىپ-جەپ قادالا قالعان كوزىڭىزدەن قورقامىن، اعاتاي».
ساز ناشىنە بالقي ەرىپ تەربەتىلە بيلەگەنى ەرەكشە. ۇلپىلدەگەن ۇكىدەي. ساۋساعىنا ساۋساعى تيگەن كەزدە وز-وزىنەن ۇگىتىلىپ تۇسەردەي. كەۋدەسىن شالقاق ۇستاپ، اياعىن كەزەك تاستاپ، تەڭىز تولقىنىنداي شايقالادى. شايقالعان سايىن جونىنان سۋ توگىلمەس بوزجورعا ەلەستەيدى، مىقىنى ارادىك ءدىر-دىر ەتەدى. ءسوزى دە، ءوزى دە نازىك، سەزىمتال، سەرگەك سۇلۋدىڭ ساۋساعىن ۇستاپ قاسىندا ءجۇرۋدىڭ ءوزى جۇماقتىڭ ەسىگىن اشقانداي اسەرگە بولەدى. كىم بىلەدى. ەلپەكتەپ، وپەكتەپ، وتقا تۇسەر كوبەلەكشە جەلپىلدەپ دۇنيەنى ۇمىتىپ ساز ىرعاعىمەن تاڭعا دەيىن بيلەر مە ەدى، قىز جانارىن جالت ەتكىزدى. «اياڭىز، اعاتاي، شارشادىم»، — دەدى. بۇل ارتىقتاۋ كەتكەنىن جاڭا سەزدى، سونىسىن جۋىپ-شايعىسى كەلگەن سىڭاي تانىتىپ: «ءجۇرشى، ايا، ازداپ سۋسىن ىشەلىك»، — دەپ بارعا شاقىردى. قىز قىمسىنبادى، ىلەسىپ باردىڭ بيىك ەرنەۋىنە اسىلدى. وسى مەزەت بارمەن جىگىت قۋىسىنان اتقىپ شىعىپ: «مىندا وڭاشا بولمە بار، كىرىڭىزدەر!.. قىسىلماڭىزدار!.. ءارى جىلى، ءارى سىرت كوزدەن تاسا»، — دەپ جىك-جاپار بولا قالدى. جەلىمشە جابىسقان قاي پالە بۇل دەپ تىكسىنگەن. ايا سۇلۋ ايىلىن جيار ەمەس، بۇرىننان ءتانىس-بىلىس پە، الدە ەركىنشە جايلاپ ۇيرەنگەن مەكەنى مە، ونشاسىن باعامداپ بىلمەدى، «نەسى بار، بارايىق»، — دەپ وڭاشا بولمەگە ەركىنسي ەندى. قۋىرشاقتاي عىپ جاساۋلاپ قويعان بولمە بوس بولمادى، الگىدەگى كارىس قىز نايزا بالتىرىن ايقاستىرىپ، تەمەكىسىن شانشىلتىپ وتىر، كوك ءتۇتىن قولقاسىن قاپتى. «سورا سالىڭىز، جوتەل جوعالادى»، — دەپ كارىس قىز سيديعان سيگاراسىن ۇسىنادى، بۇل قىسىلادى، قولقالاپ قويماعان سوڭ قولىن سوزادى. ۇزىن سيگارانى سورعانى سول، ىشىنە سۋماڭ قاعىپ جىڭىشكە جىلان وتكەندەي سەزىلدى، جان تەرى شىعىپ، قاقىلداپ جوتەلدى. باسى زىرقىلداي زەڭگىپ، كوز الدى كىلەگەيلەنىپ ودان ارعىسى ەسىندە جوق، ايتەۋىر كارىس قىز بەن ايا «ءىش» دەسە — ءىشىپتى، «قۇش» دەسە — قۇشىپتى، باسىنىڭ قايدا، اياعىنىڭ قايدا قالعانىن ۇمىتىپ جىعىلىپ تۇرىپتى، تۇرىپ جىعىلىپتى، جالاڭاش قۇشتارلىق كولىنە تۇنشىعا جازداپ مالتىپ ءجۇزىپتى.
وسى وقيعالاردى ءتاسپىنىڭ تاسىنداي ءتىزىپ حاتقا ءتۇسىردى، ءتۇس اۋا دارىگەر جىگىتتىڭ قولىنا قولجازباسىن تاپسىردى، ەشكىممەن، ەشقانداي جاعدايدا جىنىستىق قاتىناس جاساماۋعا سەرت ەتىپ قولحات جازىپ بەردى. ەكى-ۇش كۇن ەتە قايىرا سوعىپ لازەرلىك زەرتتەۋگە تۇسەتىن بولىپ كەلىستى.
اۋرۋحانا ەسىگىنەن نامازشامنىڭ كولەڭكەسىنە ۇقساپ ۇزارا سورايىپ قۇر قاۋقار شىقتى.
6
شالعاي اۋداننىڭ ورتالىعىنا قىزىلوردا-استانا جۇيرىك پوەزى تاڭ الدىندا كەلەتىن. اۋداندىق پروكۋرور ارىستان: «بالاما بارىپ قايتامىن!.. ءۇي الىپتى، قىزمەتكە تۇرىپتى، قۇتتى بولسىن ايتامىن، ءمينيستردىڭ قىزىمەن ۋادەسى بار كورىنەدى. وسى جولى قايتسەم دە قۇدالاردىڭ الدىنان ءوتىپ، ءسوز بايلاسىپ قايتامىن»، — دەپ ۇلكەن ۇمىتپەن ارتىنىپ-تارتىنىپ ستانساعا ءۇيىلىپ جەتكەن كەزدە، شىعارىپ سالۋشىلار لەگى شاعىن ۆوكزالعا سىيماي كەتتى. قاسىندا تالاقشا جابىسقان بايبىشەسى ءبىر ەلى قالمايدى، ءجىتى باسىپ، جۇك كوتەرگەن، بيلەت اكەلگەن جىگىتتەرگە قايتا-قايتا جارلىق جاساپ، ناقا ءبىر الىس قاجىلىق ساپارعا بارا جاتقانداي «اھ، قۇدايلاپ» داۋىسى ەش سەمبەيدى. جۇبايىنا زىلدەنە سويلەيدى. «وسى ءبىز قۋىرعان قىرعاۋىل سالعان قوراپتى ۇمىتىپ كەتكەن جوقپىز با، وتاعاسى؟» «قاۋىنقاق قايدا، ويباي، قاۋىنقاق!..» «اۋ، دارداي باسىممەن سەنىڭ قوراپتارىڭدى تۇگەندەپ جۇرسەم، مىنا جۇرت ارىستاندى جىن يەكتەپتى، ايباتتى ارىستان ەمەس، مىسىق بوپ ۇلگەرىپتى دەپ كەلەمەج قىلمايدى ما، بايبىشە! قاۋىنقاق، قىرعاۋىلىڭدى ءوزىڭ تۇگەندە — تۇگەندەسەڭ؟!» «الدا عانا ەشتەڭەگە ەبى جوق قونجىق سەكىلدى سۇلەيىم-اي، استاناعا ءبارى تاڭسىق، وندا كوكونىس شوپتەن باسقا تىسكە باسار ەشتەمە جوق دەيدى». اسەماي شەشەنىڭ ۋايىمى تىپتەن بوتەن، جالعىز ۇلىنىڭ جابدىعىنا، اس-اۋقاتىنا دەپ ارتىنىپ العان قوراپتارى اياداي پەررونعا سىيماي، ودان قالسا تۇكپىردەگى شاعىن ستانساعا ءۇش-اق ءمينوت ايالدايتىن جۇيرىك پوەزعا سىعىستىرىپ سالىپ ۇلگەرەدى مە، جوق پا ول داعى مازالايدى.
جولاۋشىلاردى الىس جولعا شىعارىسا كەلگەن اۋدان اكىمىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى پروكۋرور قۇرداسىن قولتىقتاپ الىپتى.«ارىستانەكە، تۇنەۋكۇنى بالاڭىزدىڭ تاباقتاي سۋرەتىن رەسپۋبليكالىق گازەتتىڭ ءبىرىنشى بەتىنە كورگەم، — دەيدى ماي جۇتقانداي تاماعى قارلىعا سويلەپ،
— ايبارىڭىزدىڭ اتاعى دۇرىلدەپ تۇر عوي بۇل كۇندە». ارىستاننىڭ بوستەكى ماقتانبايتىن سىپايى، سەرى مىنەزى الابوتەن. «جۇلدىزى جانىپ تۇرسا — تەگىن ادام ەمەستىگى شىعار، ءۇش تىلدە ەركىن سويلەيدى، كومپيۋتەردىڭ قۇلاعىندا وينايدى، ءتىفا، ءتىفا، تىل-كوزدەن امان بولسا ءبىر جەردەن شىعادى دەپ ويلايمىن». «ارىستان-ەكە، بىلاي ءجۇرىپ تىلدەسەيىكشى... سىزدە ۇل، بىزدە قىز بار دەگەندەي، قۇيرىق-باۋىر جەسىپ قۇدا بولىپ قويساق، ايىمىز وڭىنان تۋار ما ەدى، بالالاردىڭ باعى اشىلار، بالكىم». شولمەك كونياگىن، تىسكە باسار قازى-قارتاسىن سومكەسىنەن شىعارىپ جول اشار جاساۋعا بەيىمدەلگەن قىزمەتشى جىگىتتى قولىمەن جاسقاپ كىدىرتتى. «ءسال كىدىرە تۇرشى، كوكەشىم، جىلقىنىڭ مايىن جىلتىڭداتپاي! ارىستان-ەكە، ايبار بالاڭىز استانانىڭ ورتاسىنان ويىپ تۇرىپ ءۇي الدى دەپ ەستىدىم بە، قىزمەتى ءبىر ساتى جوعارىلاپتى، قۇتتى بولسىن!.. ارىستان-ەكە، جالاقىسى ماردىمسىز دەپ مەملەكەتتىك قىزمەتكە بارۋدان باس تارتىپتى دەپ ەستىدىم بە؟..» ارىستان شولمەگىن جىلتىڭداتقان قىزمەتشى جىگىتتى اياپ كەتتى. «قۇيساڭ — قۇيشى، شىراعىم! ونشالىق انىق-قانىعىن بىلمەدىم، جۇرتتىڭ ءبارى جارعاق قۇلاعى جاستىققا تيمەيتىن تىڭشىعا اينالىپ كەتكەن بە، ەلوردا جاقتان سىبدىر ەتكەن دىبىستى سەزىپ-بىلىپ وتىرادى، قاراپ وتىرىپ قايران قالامىن»، — دەيدى ارىستان پروكۋرور. «تىلەۋلەس جاندار جاقسىلىقتى ەلدەن بۇرىن ەستيدى، ىشتەي تاسىپ شۇكىر-شۇكىر دەپ قۋانىپ جۇرەدى، ونىڭ نەسى ايىپ، ارىستان-ەكە، — دەپ اكىم جىگىت جولاشارعا دەپ قۇيىلعان ريۋمكەنى كوتەرە بەردى، — ايبار قاراعىما سالەم ايتىڭىز! جولىڭىز بولسىن! جىلى حاباردى اسىعا كۇتەمىز، سىزدە ۇل، بىزدە قىز بار دەگەندەي، قازان اۋزى جوعارى دەپ ۇمىتتەنەمىز!..» وسى ءسوزدى ايتىپ اكىم جىگىت كونياكتى كوتەرىپ قويدى. ارىستان-ەكەڭ ەرىن ۇشىن تيگىزدى دە ريۋمكەنى قىزمەتشى جىگىتتىڭ قولىنا ۇستاتتى. «جاقپايدى، ءاتاسىنا نالەت، اي، باۋىرىما بۇيىشە قادالادى!»
وسى مەزەت جەردىڭ ەڭبەگىن تەسىپ جىبەرەتىندەي بولىپ دۇرىلدەپ ۇلكەن لوكوموتيۆ سۇيرەتكەن كوگىلدىر پوەزد ستانساعا كەلىپ كىردى. بەيۋاقتا بولعاسىن با، ورتاداعى بىرەر ۆاگوننىڭ ەسىگى ازەر اشىلدى. كوندۋكتور شالا ۇيقىلى: «ءاي، وسىنشا حالىق مىنەسىڭدەر مە؟ مەندە ورىن جوق! وبلىس ورتالىعىنان ساقتاپ كەلە جاتقان ەكى سۆ بار، وڭگەسى بوس ەمەس!» — دەپ بەت باقتىراتىن ەمەس. «بۇلاردىڭ ءبارى شىعارىپ سالۋشىلار»، — دەپ ارىستان پروكۋرور بيلەتىن كورسەتىپ، باسپالداققا اياعىن سالىپ، ىشكە ەتتى. «اۋداننىڭ شوپكە شىعارىنىڭ ءبارى ءجۇر عوي ءورىپ. اي، وسىنشا كىسى ۆاگونىمدى قيراتىپ كەتەر!.. اي، وسىنشا قوراپتى سالىپ جاتىرسىڭدار، جۇك ۆاگونى ەمەس بۇل، ءايدا!» ۇرىستا نە تۇرىس بار دەگەندەي، ءابجىل، قارۋلى جىگىتتەر كوگەندەگى قوزىداي قاپتاعان قوراپتاردى لەزدىڭ اراسىندا لىپ-لىپ سالىپ، كوندۋكتوردىڭ ويبايىن قۇلاعىنا قىستىرماي، ىسىرمالاپ، ىعىستىرىپ، اراسىندا پروكۋروردىڭ بايبىشەسى اسەمايدى كوتەرىپ سالىپ جونەلتتى دە جىبەردى. زارجاق كوندۋكتوردىڭ ءۇنى ساپ تىيىلدى. الگىدەگى ەپتى جىگىت و بايعۇستىڭ قولىنا كوك قاعازدى قىستىرا قويعانىن سىرت كوز سەزبەدى. پوەزد ءدۇر سىلكىنىپ قوزعالا بەردى. تۇكپىردەگى اۋدان ورتالىعىن ءتۇن تۇڭلىگى بۇركەدى.
ەكپىن الىپ سولقىلداي جوڭكىلگەن سوستاۆتىڭ ءىشى ۇيقى قۇشاعىندا ەكەن. كوندۋكتور كۋپەنىڭ ەسىگىن اشىپ، قاپتاعان قالىڭ قوراپتاردى تاسىپ، ءبىراز قول ۇشىن بەرگەن. كەۋدەسى سىرىلداپ ەنتىگىپ قالدى. «استاناعا كوشىپ باراسىڭدار ما، وسىنشاما جۇكپەن؟» — دەپ تاڭ قالادى باياعى. اسەماي كەيۋانا قۋىرعان قىرعاۋىل، قاۋىنقاق سالعان قوراپتاردى تاپپاي جۇرگەن: «قايداعى كوشى-قون! وندا ۇلىمىز تۇرادى، دوكەي قىزمەتكەر، ءۇي العان، بۇل سالەم-ساۋقاتىمىز اپارا جاتقان»، — دەيدى وز-وزىنەن كۇيگەلەكتەنىپ. كوندۋكتور جۇدىرىعىن اۋزىنا كەپتەپ قاقىلداپ جوتەلەدى: «بالاڭىز ۇيلەگەن بە ەدى؟» «ۇيلەنبەسە قۇدا تۇسەيىن دەپ پە ەدىڭ، باسى جاس، وقۋىن بىلتىر بىتىرگەن، بۇيىرعان ءبىر شۇيكەباس تابىلار!» — دەپ داۋرىعادى.
جۇبايى ارىستان سىرت كيىمىن شەشىپ، توقىما سپورت كيىمىن كيىپ اقشاڭقان توسەككە جانتايا كەتكەن. سۇيەگى سىپايى، مىنەزگە بەرىك كىسى زايىبىنىڭ ءسوز توركىنىن جاراتپادى، كوندۋكتورعا «شاي اكەل» دەپ جارلىق جاسادى. لەزدىڭ اراسىندا الدىنا كەلگەن قىزىلكۇرەڭ شايعا ليمون تۋراپ سالىپ، ىستىقتاي ۇرتتاپ، تەرىسى كەڭىدى بىلەم.
— ەرتەڭگىسىن ايبارعا تەلەفون شالىپ ۇستاي المادىم، شارۋاسى شاش ەتەكتەن بە قايدام، حاتشى قىز ەسكەرتىپ ايتامىن دەپ ۋادەسىن بەردى. ال، بايبىشە، شاي ءىشىپ ورەكپىگەن كوڭىلىڭدى باس قورابىڭ تۇگەندەلسە.
— ادىرەم قالعىر، كورىنگەن كولدەنەڭ كوك اتتىنىڭ اۋزىنا تۇسەتىن ءسوزى «بالاڭ ۇيلەنگەن بە ەدى»، دەپ تىكەنەكشە قادالادى. ۇيلەنبەسە - ۇيلەنەر! ايبارجاننىڭ باسى بوس جۇرگەنى جۇرتتىڭ قابىرعاسىنا باتىپ بولدى ابدەن. جاڭا الگىدە قولپاشتاپ شىعارىپ سالعان اكىمنىڭ ورىنباسارى تەگىن جۇرگەن جوق، الدى-ارتىڭدى وراپ انە ءبىر ۇيىندە وتپەي وتىرعان قىزىن ايبارجانىما بۇيىرتپاقشى. «ماقۇل، قۇدا بولدىم» دەگەن ءسوز اۋزىڭنان شىقسىنشى، بار جيعانىن پوەزعا تەڭسەلدىرىپ ارتىپ، قىزىن استاناعا ءوزى-اق اپارىپ تاستاماقشى.
— قىزى ءتاۋىر مە ءوزىنىڭ، شەشەسى قاراتورىنىڭ ادەمىسى، ءجون بىلەتىن جان.
— ءادىرام قال-اي، ءۇي شارۋاسىنا جوق پا، قىزىن قاشان كورسەڭ كىتاپتان باس الماي وتىرادى. بالامنىڭ موينىنا ءمىنىپ الىپ، بەس-التى جىلدا ەگىز قوزىداي نارەستەنى شۇبىرتىپ تابارىنا ءشۇبام قالمايدى. مىقىنى كەڭ كورىندى.
ارىستان-ەكەڭ ايەلىنە الا كوزىمەن قارادى.
— وتكەن سەنبىدە وبلىستا جينالىستا بولعام. وبلىس اكىمى توبەمدى كورە سالىپ، سالەمىمدى الىپ، ءۇزىلىس كەزىندە ارتقى بولمەدەگى سارىلىك شايعا شاقىرىپ شىر اينالىپ جاقىن تارتىپ بارادى. «الدە وسىرگەلى ءجۇر مە، الدە ەلوردا جاقتان مينيستر بىردەمە دەدى مە» دەپ ىشىمنەن ورەكپىپ قويام. شاي ءىشىلدى، ءۇزىلىس تامامدالدى. وبلىس باسشىسى اسىعاتىن ەمەس: «ارسەكە، ۇلىڭىز استانادا بولاشاق باعدارلاماسىنىڭ بايگەسىنىڭ الدىن بەرمەي تۇر دەپ ەستىدىم، قۇتتى بولسىن!» — دەيدى ءىشى ەرىگەندەي جىلىۇشىراپ، ەلجىرەپ. سىر بەرمەيمىن باياعى.
— ءادىرام قال-اي! وبلىس اكىمىنىڭ ۇيەلمەلى-سۇيەلمەلى ءۇش قىزى بار دەپ ەستىگەم. ۇلكەنى كۇيەۋدەن قايتىپ كەلىپتى، نارەستەمەن ۇيىندە وتىر. ورتانشىسى استانادا ەۋرازيا ۋنيۆەرسيتەتىندە وقيتىن كورىنەدى، اپتا سايىن وبلىسقا، ۇيىنە ۇشاقپەن ۇشىپ كەلىپ تۇراتىن كورىنەدى. كىشى قىزى مەكتەپتە وقيدى. ارعى اڭعارى، كومەكەي بۇلكىلى قايتسە دە ايبارجاندى ارباپ شىرماپ الماق.
ارىستان سۋىپ قالعان شايىن قىلق-قىلق جۇتتى.
— سولاي ما ەدى. جازعان باسىم وبلىسقا شاقىرعالى وقتالدى ما، الدە مينيسترلىگىنەن قوڭىراۋ ءتۇستى مە دەپ تۇلىپقا ءيىپ ءجۇر ەكەم. ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعى بولىپ قالدى، دەمالايىق.
وسى سوزبەن باسىن جاستىققا قويعان ارىستان كوپكە دەيىن كوز ىلە المادى. قيالى الىس-جاقىندى شارلادى. بۇل دومالاق دۇنيە پوەزد دوڭگەلەگىنە ۇقساپ زىرلاعاننان-زىرلاپ نە بولىپ بارادى، قاي باعىتقا اپارادى ءوزى دەپ ىشتەي ساۋال قويادى. مىنا قازاقتىڭ ويلاعانى ەسەپ، قايتسەم ۇلكەننىڭ كوزىنە تۇسەمىن، قايتسەم قالتامدى تومپايتامىن دەپ ءولىپ-وشىپ جۇرگەنى. الدە كاپيتاليزم قوعامىنا، نارىق بازارىنا اياعى سالبىراپ توپ ەتە تۇسكەن كەزدەگى جان شىعىپ، ەس كەتكەندەي ءحالى وسى ما. ادال تاپقان نانىم بۇيىرسىن، ىرزىعىمدى ماڭداي تەرىممەن تەرىپ جەيىن دەپ جۇرگەن كىسى نەكەن-ساياق. ءبارى — الارمان. بىرەۋ بىرەۋدىڭ الدىن وراسام دەيدى، بىرەۋ ايلامدى اسىرسام دەيدى، ەندى كەلەسى كىسى سىرت كوزگە موماقان، ءىشى مونتانى قالىپپەن-اق ەكى-اق رەت ءجۇرىپ، ەكى جەپ بيگە شىقسام دەيدى. ادال ەڭبەگىنە سەنىپ ادىلەت اۋلىنان تابان اۋدارماي جۇرگەن مىنا ارىستان-ەكەڭنىڭ قالاي قوساق اراسىندا قۇرىپ كەتپەي جۇرگەنى بەلگىسىز، يا، جوعارى جاقتا ەت جاقىن باۋىرى جوق، يا، الىس-بەرىس مىنەزدەن تاعى ادا، جۇرت قاتارلى جان باعىپ جۇرگەنىنە تەگى قايران. باياعىدا بالاسى اۋپارتكوم تورگە شىعۋشى ەدى، ەندى انا ايبارجانى شەت ەلدەن وقۋ ءبىتىرىپ كەلىپ، ۇلكەندەردىڭ، ىسكەرلەردىڭ كوزىنە ءتۇسىپ، تاسى ورگە دومالاعان سايىن ءوزىنىڭ دە قالپاعى قوقىرايىپ، ءتور جاققا وتەتىندى شىعاردى. ەل قۇلاعى ەلۋ. ءبارىنىڭ اڭدىعانى — كىمنىڭ ىرگەسى بەرىك، كىمنىڭ قولى ۇزىن، قادامىن باعادى، قاباعىن اڭديدى. ادام ءبارىن ءبىلىپ تۋمايدى، كورە-كورە، جۇرە بارا كوسەم بولادى. ەندى مىنە ەلۋدىڭ سەگىزىنە شىعىپ، الپىس دەگەن ءبىر اياڭداسا جەتەتىن بيىك توبەنىڭ باسى، سوعان تىرمىسىپ جەتىپ السام، الدى-ارتىمدى بولجاسام، اقىلدىڭ اۋلىنا ات شالدىرىپ وزىنە بۇيىرعان تىرشىلىك تارازىسىن قۇرىپ قويىپ، نە تىندىردىم؟.. قالاي ءجۇرىپ ءوتتىم؟.. بۇرىسىم كوپ پە، الدە دۇرىسىم كوپ پە؟.. — دەپ ولشەپ-پىشىپ الۋدى قۇپ كورىپ جۇرگەن.
دۇرسىلدەگەن پوەزد ءجۇرىسى جۇرەگىنىڭ ىرعاعىنا قوسىلىپ ەش ۇشتىعى تاۋسىلىپ بولمايتىن قيالدىڭ جەتەگىنە ءجىپسىز بايلادى. وي-حو-و-وي، دۇنيە دەگەن! جىگىت جاسىندا قانداي وتكەلدەن وتپەدى، نەشەمە قاقتىعىستى وتكەردى؛ اۋكوم بيۋروسىندا ءسال جىبەرگەن قاتەلىگى ءۇشىن «پارتبيلەتتى ۇستەلگە قوي!.. كوممۋنيست ەمەسسىڭ ەندى!..» — دەگەن ءبىرىنشى حاتشىنىڭ سۋىق سوزىنەن كەيىن جينالىستان سۇلەلەنىپ شىعىپ، ۇيىنە بارىپ اسىلىپ قالعان كولحوز ءتوراعاسىن كوردى؛ جوعارى كەڭەس دەپۋتاتتىعىنا سەلوداعى بەتى قىزىل، كوزى ويناقشىعان قىزدى «كۇرىششى، ساۋىنشى» دەگەن قۇجاتپەن قويماي ءجۇرىپ سايلاتىپ الىپ، ەكىنشى ايەلىندەي عىپ ۇستاعان اۋدان باسشىسىن بىلەدى؛ قولدان جاساعان قۋىرشاق وزاتتىڭ وردەن العانىن جۋىستى؛ قايتا قۇرۋ، اشىعىن ايتۋ ساياساتى دۇرىلدەپ تۇرعان كەزدە وبلىس باسشىسىن سىنايمىن دەپ التى اي قىزمەتسىز قالعانى جۇرەگىنەن ەش جۋىلمايدى؛ «جەلتوقسان» پارتياسىنا مۇشە بولامىن دەپ سالپاڭقۇلاق ۇندەمەستەردىڭ سوڭىنان كولەڭكەشە ىلەسكەنىن سەزەدى؛ ايتتى-ايتپادى، جاقسىلىق ۇزاق تۇرمايدى، جاماندىق ءار كەز توزبايدى، ءبىر قايعىنى ويلاساڭ، ءجۇز قايعىنى قوزعايدى، دەپ اقىن ايتقانداي، سونىڭ ءبارىن كورىپ، ءبىلىپ، تۇشىنىپ وتكەنگە جەتپەيدى. ايتپەسە جوعارىدا ايتقان كولحوز ءتوراعاسىنا ۇقساپ «پارتبيلەتتەن ايرىلدىم، قارابەتپىن، ەندى ماعان جارىق دۇنيە جوق» دەپ اسىلىپ قالسا قايتەر ەدى. دەپۋتات قىزدى توقالىنداي ەتىپ ۇستاعان ءبىرىنشى حاتشى الدەقاشان جۇرەگى ۇستاپ باقي جالعانعا اتتانعان. تەك جۇرسەڭ — توق جۇرەسىڭ دەگەندەي، تىم لاپىلداپ مازداپ جانباي، وزگەلەر كۇيىنگەن، كەيىگەن نارسەگە اعىنان جارىلماي، بىقسىپ جانىپ، جانىپ بىقسىپ، جاۋىندى كۇنگى قويشىنىڭ قولامتاسىنداي ءوشىپ قالماۋعا تىرىسىپ باققانى عانيبەت ەندى. بىردە الدىنان كىسى وتكىزبەيتىن، بەت قاراتپايتىن ءور مىنەزدى ءبىرىنشى حاتشى جەدەل شاقىرىپ الىپ ەسكەرتۋ جاساعانى ەسىندە. ۇرىسقان، يا، كەيىگەن جوق، ءۇنسىز ءتۇيىلىپ وتىرىپ-وتىرىپ بىلاي دەدى:
«جاستار اراسىندا ناشاقورلىق ۇلعايىپ بارادى، سپيد دەگەن پالە جەر تۇبىندەگى وسى اۋدانعا دا جەتىپتى، قيمىلىڭىز باياۋ، قاتالداۋ بولىڭىز، بەتىنەن قالقىماڭىز دەپ بىرەر مارتە ەسكەرتكەنىم ەسىڭىزدە. ءسىز بىقسىپ جانعان قولامتا، سۋ وتىن سەكىلدىسىز، ءتۇتىنىڭىز كوز اشىتادى، جىلۋىن سەزە المايمىن».
«جولداس، ءبىرىنشى حاتشى، اۋىر ايتتىڭىز، مەنىڭ جۇمىسىم كوڭىلىڭىزگە تولماسا بوساتىڭىز، ۇسىنىس بەرىڭىز، وسىنداي قىزمەتتى كورشى اۋداننان-اق تاۋىپ الامىن»، — دەدى دە ورنىنان لىپ كوتەرىلىپ باسشىنىڭ الدىنان سۋىرىلىپ شىعىپ جونەلدى. حاتشىمەن اراداعى تۇسىنىسپەستىك، كيكىلجىڭ كوپ ۇزاماي ۇمىتىلدى. ايتسە دە الگى ءسوز ءومىر بويى جادىندا مىقتاپ جاتتالىپ قالدى. «بىقسىپ جانعان قولامتا، سۋ وتىن سەكىلدىسىز، ءتۇتىنىڭىز كوزدى اشىتادى» دەدى-اۋ الگى نەمە دەپ تالايعا دەيىن وي تەڭىزىنە مالتىپ، شىعا الماي ءجۇردى. قيال قاناتىندا تەربەتىلىپ، پوەزدىڭ قالىپتى ىرعاعىمەن تەڭسەلىپ جاتىپ تالىعىپ، كوزى ءىلىنىپ كەتىپتى.
كۋپەنىڭ قارسى ساكىسىندە جايعاسقان اسەماي كەيۋانا كۇنى بويعى سۇركىل جۇگىرىستەن، ەل كەشكەندەي سالەم-ساۋقاتتىڭ قوراپتارىن تۇگەندەۋمەن ابدەن سىلەسى قاشىپ ءبىتىپ شارشاعان ەكەن. باسى جاستىققا تيىسىمەن ۇيقى قۇشاعىنا شىم باتتى، تاستاي قاتتى.
كوگىلدىر پوەزد داليعان شەل دالانى جاسىل جىپپەن كەكتەگەن ينەگە ۇقسادى. كونە قالا تۇركىستانعا تاڭ بوزىندا ىلىكتى. ۆوكزال ماڭىنداعى مەشىت مۇناراسىنا شىعىپ ازان شاقىرعان مولدانىڭ ازىناعان ءۇنىن ەستىمەدى، وعاشتاۋ ءتۇس كەردى.
اسەماي كەيۋانا ازىناعان جەل ەتىندە، ۇلكەن پەرروننىڭ جيەگىندە ۇستىندەگى پلاششىنىڭ ەتەگى دەلديىپ پوەزد كۇتىپ تۇر ەكەن دەيدى. «كەيۋانا، سونشاما نەگە ەرتە شىقتىڭىز؟ ءسىز كۇتكەن پوەزدىڭ كەلۋىنە ءالى ءبىر ساعات بار»، — دەگەن كەزەكشىنىڭ ءسوزىن قۇلاعىنا ىلمەدى. بويى توڭازىپ، قالش-قالش تىتىرەپ، جالاڭاش الاڭ ۇستىندە جاپادان-جالعىز تۇرا بەردى، الدەن ۋاقىتتا ىزعىرىق جەلدەن جاۋراعانىن سەزدى، يەگى-يەگىنە تيمەي قالشىلداپ بارادى. ۆوكزال كەزەكشىسى جانىنا جانە تاقادى: «كەيۋانا، ىشكە كىرىڭىز، بۇل تۇرىڭىزبەن سۋىققا ۇشىپ ولەسىز، — دەدى ەسىركەپ-مۇسىركەي، — كۇتىپ تۇرعانىڭىز كۇيەۋىڭىز بە، كەيۋانا؟»
— جوق، تاعاتىم تاۋسىلىپ بالامدى، قۇلىنشاعىمدى كۇتىپ ءجۇرمىن، شەتەلدە ۇلكەن وقۋدى تامامداپ قايتىپ كەلە جاتقان بەتى. ابدەن ساعىندىم ءوزىن، ويىما تۇسسە — ءوزىمدى-وزىم قويارعا جەر تاپپايمىن. ماڭدايى جارقىراپ قاشان قاراسى كورىنەر ەكەن قاراعىمنىڭ!»
«تۇسىنىكتى، تۇسىنىكتى، كەيۋانا. انانىڭ كوڭىلى بالادا، بالانىڭ كەڭىلى دالادا دەگەن وسى داعى. ايتپادى دەمەڭىز، ەكپەڭىزگە سۋىق تيگىزىپ الساڭىز جاۋاپ بەرمەيمىن، قاڭتاردىڭ ىزعىرىعى كىسىنى ساۋ قويمايدى، قاعىپ تۇسىرەدى».
«سوناۋ جەر شەتىندە جىلتىراعان جارىعىمنىڭ پوەزى ما، قالقام، جانارىم جاساۋراپ ەش كورە الاتىن ەمەسپىن!» — دەيدى دەگبىرى تاۋسىلعان شەشە بايعۇس.
«سول، سول، — دەيدى ۆوكزال كەزەكشىسى قاتقىل ۇنمەن داۋىستاپ، — اپىرماي قارقىنى تىم كۇشتى، ۆوكزالعا ايالداماي زۋ ەتىپ ەتە شىعار ما ەكەن، ۋاقىت كەستەسى ءالى دۇرىستاپ بەلگىلەنبەگەن جۇيرىك پوەزدىڭ قۇيعىتىپ، جەر تانابىن قۋىرىپ ەكپىندەۋى تىم جايسىز عوي، تەگى!»
ۆوكزال كەزەكشىسى بەكەر ۋايىم ەتپەپتى، جەر شەتىنەن ارقىراپ، زىرقىراپ كەلە جاتقان جۇيرىك پوەزد ۆوكزال تۇسىندا ەكپىنىن ەش باسەڭدەتپەدى، قايتا ورشەلەنە وكىرىپ، جەر دۇنيەنى سولق-سولق ەتكىزىپ، جوسىلعان كۇيى بۇلاردىڭ تۇسىنان زاۋلاتىپ وتە بەردى. اسەماي كەيۋانانىڭ جاۋلىعى جەلپىلدەپ پوەزعا قاعىلىپ ولەر مە ەدى، كەزەكشى جىگىت قولتىعىنان دەر كەزىندە قارماپ ۇلگەرەدى. «سوستاۆقا سوعىلاسىز با، قايتەسىز؟ بىلاي تۇرىڭىز، شەشە!» — دەپ جۇلقا تارتپاعان دا بار عوي، كوگىلدىر ۆاگوننىڭ استىنا وبەكتەپ تۇسەر مە ەدى! «قۇلىنىم-اۋ، ايبارىم-اۋ، نەگە ءتۇسىپ قالمايسىڭ!» — دەپ جول جيەگىندە ەكى بۇكتەلىپ سىڭسىپ جىلاعان كۇيى وتىرا كەتتى. انە! انەكەي! كوزى شالىپ قالدى! ورتاڭعى ۆاگوننىڭ اشىق تامبۋرىندا اق كويلەكتى، شاشى بۇرقىراپ جەلكەسىنە تۇسكەن، ايباتى، ابىرويى، ايبارى سول! جىڭىشكە شىڭىلتىر داۋىسپەن شەشەسىن كورىپ قاپ، ايقايىن سالادى-اي.
— اپا-ا-ا-ا!
— قۇلىنىم-اۋ، قوشاقانىم-اۋ، پوەزدى نەگە توقتاتپايسىڭ؟ ساعىنىشتان سارعايىپ جۇرگەن شەشەڭدى جەل وتىنە، جالاڭاش الاڭعا سوپايعاننان سوپايتىپ تاستاپ كەتكەنىڭ بە، قۇلىنىم-اۋ!
— اپا-ا-ا-ا! — دەيدى ايباردىڭ الەمتاپىرىق اششى ءۇنى، — پوەزدى توكتاتۋعا دارمەنىم جوق. ەندى قايتىپ ورالام با، ورالمايمىن با، بىلمەيمىن، اپا-ا-ا-ا!..
ايبارىنىڭ، قۇلىنشاعىنىڭ، كوزىنىڭ اعى مەن قاراسىنىڭ داۋسىن ۇزدىك-ۇزدىك جاڭعىرتىپ وكىرگەن پوەزد زاۋلاعان كۇيى قۇيىنداتىپ وتە شىقتى. اسەماي كەيۋانا جەر تىرەگەن كۇيى ەڭكىلدەپ، سوستاۆتىڭ سوڭعى قىزىل جارىعى جەر شەتىنە ءسىڭىپ جوعالعانشا جانارى بوتالاپ قاراعان كۇيى قالدى. بالبال تاسقا اينالدى. توڭعان ەرنىن جىبىرلاتىپ، ءدىر-دىر قاعىپ: «قۇلىنىم-اۋ، مىنا شەشەڭ بايعۇستى جەر تىرەتىپ، جەر شەتىنە قالدىرىپ، جەر ورتاعا كەلگەندە قايدا قاراڭدى باتىرىپ جوعالدىڭ. بۇيتكەنشە مەنى دە قوسا الىپ كەتپەدىڭ بە؟ سەنسىز دۇنيە بازاردىڭ قىزىعى قايسى؟ جاتسام دا، تۇرسام دا ءبىر سەنى ويلاپ ەش سانامنان شىعارماي، كۇنىگە اتىندى مىڭ اتاپ، ءجۇز تولعانىپ، جولىڭا قۇربان بولارداي ءومىرىمدى، ءۇمىتىمدى جالعاپ، تىرشىلىگىن ۇزارتقان شەشەڭدى تىرىدەي وكسىتىپ زىم-زيا جوعالعانىڭ نە قىلعانىڭ!
جامان تۇستەن اسەماي كەيۋانا جاستىعى مالمانداي سۋلانىپ جىلاپ وياندى. وسىنداي دا بەتى بەرى قارامايتىن سۋىق، سۇرىقسىز ءتۇس ەنەدى ەكەن-اۋ دەپ جۇرەگى ەزىلە كۇرسىندى.
7
دارىگەردىڭ الدىنان جۇدەپ شىققان ايبار قىزمەتكە بارۋعا قۇلقى سوقپاي، ۇيىنە تىكەلەي تارتتى. ۇيالى تەلەفونىمەن پرەزيدەنتپەن تىلدەستى. «ساۋشىلىعىم بولماي تۇرعانى، پرەزيدەنت مىرزا، قىزمەتكە ەرتەڭ باس سۇقسام»، — دەدى. بيزنەس ورتالىعىنىڭ پرەزيدەنت) الدەنەدەن سەكەم الىپ قالدى ما، جۇمسارا سويلەدى: «جارايدى، دەمىڭدى ال، باسىڭدى تىنىقتىر، ەرتەڭگىلىك كەيىگەنىمە رەنجىپ قالعاندايسىڭ، وقاسى جوق، باستىق بولعان سوڭ شيراتىپ، پىسىتىپ وتىرۋ مىندەتىمىز!»
— رەنجىپ نەعىلايىن، پرەزيدەنت مىرزا، — دەدى ايبار.
— جاقسىنىڭ وكپەسى جىبەك ورامال كەپكەنشە دەگەن بار عوي، ايبار ارىستان ۇلى، — دەدى پرەزيدەنت.
ۇيالى تەلەفونىن ءۇزىپ، جەڭىل جۇيرىگىن جەلدەي ەسكىزىپ ۇيىنە دەمنىڭ اراسىندا جەتىپ ۇلگەردى. ەسىكتى اشىپ ىشكە ەندى. قاس قارايىپ، قاراڭعىلىق ءۇي ىشىنە ۇيىعان ايرانداي جايلاپ الىپتى. اۋا تىمىرسىق. سىرت كيىمىن شەشىنە سالىپ، تورگى بولمەدەگى ديۆانعا كوسىلىپ جاتا كەتتى. جارىق جاقپادى.
ۇڭىرەيگەن بولمە ءىشى ۇرەي شاقىرادى.
مىنا جۇمىر باستى پەندە قورشاعان ورتانىڭ ءبىر بولشەگى. تۋعان جەرى قۇلپىرسا — رەڭى كىرەدى، توپىراعىنان بوزداعى شىعىپ، تۇزدى ايتاقىرى جاۋىر اتقا ۇقساپ، الاپات ازىناعان جەل تۋلاقشا قاعىپ جەلپىلدەتىپ جاتسا — مىڭداعان شاقىرىم جىراقتا جۇرگەن ۇرپاعىنىڭ دا ءمانىسى بولمايدى. ۇشىنعان، شوشىنعان كىسىدەي كىدىلەنىپ جۇدەيدى. مۇندايدا ادامنىڭ جان الەمى بارومەترگە اينالادى. الگى دارىگەر ايتقان پالەنى قايدان جۇقتىرىپ الدىم دەپ ىشىنەن ءىرىدى ايبار.
سىنىپتاس سىرلاسى بەيسەن اپارعان ۇيدە، جوسىقتى، جوسىقسىز قارقىلداپ كۇلە بەرەتىن تاۋ حالقىنا ۇقساعان جۇما ەسىمدى جىگىتتىڭ كىسىنى كۇلەگەش ەتەتىن ەسىرتكىلى ءشپريسى ارقىلى اۋىسقان بەلوكتىق انتيتەلو ما؟ بۇرىن بىرەۋ قولدانعان ينەنى كوكتامىرعا سۇقتىرا سالعانى شىن اقىماقشىلىق بولعان. ورتاق فلاكون، ورتاق ەرىتىندى دەگەننەن ات تونىن الا قاشۋ كەرەك ەدى. ساۋاتتى ادامنىڭ ءبارى بىلەدى، جۇقتىرۋدىڭ بارشاسى قابىنۋعا اكەلىپ سوقتىرادى. قابىنۋ باستالعان ورگاندا قاننىڭ اق تۇيىرشىكتەرى — ليمفوسيتتەر شوعىرلانادى. دەنە مەن اعزانىڭ قاي جەرى السىرەسە-اق تۇيىرشىكتەر اتوي ساپ سوندا جەتىپ بارادى. اق تۇيىرشىكتەردىڭ ازايۋى مەن كوبەيۋىنە قاراپ دەنەنىڭ قاي تۇسى كۇرت السىرەگەنىن بىلەسىز. ەندى كەلىپ الگى ليمفوسيت اق تۇيىرشىككە انتيتەلو جابىسادى. ءليمفوسيتتىڭ ءرولى وزگەرەدى. ادام اعزاسىن جانۇشىرىپ قورعاۋشى ەمەس، ءۆيچ-تىڭ كونتەينەرىنە اينالىپ شىعا كەلەدى، بيولوگيالىق توسقاۋىل جۇيەلەرىن بۇزىپ، كلەتكانى تىكەلەي توزدىرۋعا بەت الادى. الگى قابىنۋ پروسەسى بەلوكتىق انتيتەلونىڭ كۇرت مولايۋىنا جول اشادى دەگەن دارىگەر ءسوزى قۇلاعىندا قالعان.
الدە قالا شەتىندەگى كازينودا، تۇكپىر بولمەگە ەنىپ الىپ، اياۋلىمنىڭ سانىن سيپاپ راحاتقا بولەنىپ، كارىس قىزبەن الما-كەزەك قاتىناسقا تۇسكەننىڭ سالدارى. ۆيچ انتيتەلوسى ۇرىققا جابىسقىش، ابايسىزدا ۇرىقتى تانىنە جابىستىرىپ ۇلگەردى مە، كىم بىلەدى.
قاراڭعى بولمەدە، تىنىشسىز توسەك ۇستىندە سەرەيىپ جاتقان ايبار كەنەت اششى وزەگىن ورتەيتىندەي عىپ وكسىپ كەپ جىلاعىسى كەلدى. يىعى سەلكىلەپ، جانارىنىڭ كوبەسىنەن جىلى جاس جىلىستاپ اكتى. و، توبا! وسىنشالىق كىرىپتار حالگە تۇسەردەي، وتىزعا جەتپەي نە جازدىم.
ەشكىمنىڭ الدىن كەسىپ وتپەدىم، زۇلىمدىق جاسامادىم، جەتىمدى جىلاتپادىم، كىسى اقىسىن جەگەنىم جوق!.. وسىنشالىق وقىپ، توقىپ، دۇنيەنىڭ ءبىلىمىن يگەرىپ كەپ كەلەشەككە باسپالداق قويدىم با، ىلگەرى تىلەۋلى جولداس-جورا تاپتىم با، جانسايا سەكىلدى كۇنادان پاك پەرىشتە قىزدى قولىما قۇس قىپ قوندىرامىن با، اكەم ارىستان، شەشەم اسەمايدى تاۋ باسىنا شىققانداي ەتىپ مەرەيىن تاسىتىپ، ابىرويىن اسىرسام، كەلىن جۇمساتىپ مارقايتسام با دەگەندە — سۇمدىق سۋىق دەرتتى ىشكى اعزاما وتكىزىپ العانىما نە جورىق، نە جوسىق!..
جاستىعى سۋ بوپ سولىقتاپ بۇك ءتۇسىپ جاتىپ ازعانا كوز شىرىمىن الىپتى.
الدەن ۋاقىتتا بۇيىرىنەن بىرەۋ تۇرتكەندەي وقىستان ويانىپ كەتىپتى. تەرەزەدەن تولىق اي اپپاق ساۋلەسىن ەسەلەي قۇيادى. نەتكەن كەرەمەت دەسەڭشى! دۇنيەنىڭ جۇمباقتىعى دا، عاجايىپتىعى دا وسىندا. اسپان الەمىندە قالقي جۇزگەن تاباقتاي دوڭگەلەنگەن كەرەمەت جەردىڭ تارتىلىس كۇشىنە وزىنشە اسەر ەتىپ، كۇننىڭ تۇنگە، بولماسا ءتۇننىڭ كۇنگە اۋىسۋىن ءبىر سەكۋنتكە قالت جىبەرمەي، قادال ۇستاپ، مۇحيتتاردىڭ تاسۋى مەن قايتۋىن رەتتەپ مىڭ-ميلليون جىلدان بەرى سەرىكتەسىپ كەلە جاتىر. وسىدان ءۇش مىڭ جىلدان بۇرىنىراق تيبەت موناحتارى سانسكريتپەن جازعان كەن كىتاپتا ەڭ اۋەلى تىرشىلىك ايدا دامىعان كورىنەدى، ءبىر زاماندا وتتەگى، سۋتەگىسى ازايىپ ءولى دەنەگە اينالا باستاعان كەزدە، اقىلدى تىرشىلىك يەلەرى تۇقىم-تۇياعىن الىپ ايدى تالاق قىپ تاستاپ، جەرگە كوشىرگەن دەسەدى. اي — جەردىڭ ءولى دەنەسى، جانسىز قاڭقاسى. جاراتىلىستا ماڭگىلىك، تۇراقتى ەشتەڭە جوق، ءبارى دە ءومىر ءۇشىن جانتالاسادى، اقىرىندا ازىناعان جەل، سۋسىعان قۇم قوينىندا اعارىپ قاڭقاسى قالادى.
ءبىر مينۋت ءبىر كىسىنىڭ ومىرىنە ۇقساس دەپ اقىن ايتقان ءسوز ەسىنە ورالدى.
ءومىر سۇرگەننىڭ ءسانى، قىزىققا قۇمارتقاننىڭ ءجونى وسىلاي ەكەن دەپ تىرشىلىك تىزگىنىن تىم-تىم بوساتىپ العانىن جاڭا عانا شىنداپ ۇعىپ جاتىر. ارى-بەرىدەن ويدان وي ساۋعان سايىن جانى بەزەكتەپ، ساي-سۇيەگى سىرقىراعانداي بولادى. جامباسىنا الدەنە تاس بولىپ باتادى. ديۆاننان ىتىرىلا تۇرىپ، شىرت ەتكىزىپ جارىق جاقتى. شاعىن سورەدە ءتىزىلىپ تۇرعان كىتاپتاردىڭ ىشىنەن دىتتەگەن قول باسىنداي، كوكشىل باسىلىمدى لەزدە سۋىرىپ شىعاردى. ويلانباستان اشىپ جىبەرىپ ۇلى اقىننىڭ قارا سوزدەرىن كوز جۇگىرتىپ وقي باستادى. «مىنا ءسوز وزىنە ارنالىپ جازىلعانداي، تەگى. «جاستىقتى ءبىر قىزىقتان سوڭ ءبىر قىزىق تاۋىپ الاتىن كىسىمسىپ، جاستىعى توزباستاي، بۋىنى بوساماستاي كورىپ ءجۇرىپ، بىرەر قىزىقتى قۋعاندا-اق موينى قاتىپ، بۋىنى قۇرىپ، ەكىنشى تالاپ قىلۋعا جاراماي قالادى ەكەن». بەلى قايقى، قۇشاعى ىستىق، ەرىنى ۇلبىرەگەن، كوزى جاۋدىرەگەن بويجەتكەن كورسە مويىن تامىرىن ۇزە بۇرىلىپ جاستىعى توزباستاي، بۋىنى بوساماستاي، دۇنيەنى ۇمىتىپ قۇلشىنىپ جۇگىرەتىنى جامان. «ءاربىر نارسەگە قىزىقپاقتىق» تۋرالى جازعان ءسوزى تۋرا وزىنە تىرەپ ايتىلعانداي عوي. «ول ءوزى بويعا قۇمارلىق پايدا قىلاتىن نارسە ەكەن» دەيدى اقىن. «ءاربىر قۇمارلىق وزىنە ءبىر دەرت بولادى ەكەن، ءار ءتۇرلى قۇمار بولعان نارسەگە جەتكەندە، ياكي انى-مىنە، جەتەر-جەتپەس بولىپ جۇرگەندە، ءبىرتۇرلى ماستىق پايدا بولادى ەكەن. ءاربىر ماستىق بويدان اگاتتى كوپ شىعارىپ، اقىلدىڭ كوزىن بايلاپ، ىلدي-تومەن تاستاعان تاس سەكىلدى الدى-ارتىڭا قاراتپاي جىبەرە مە، كىم بىلگەن.
ساناسىنا بىتكەن باي قيالىن، زەيىنىن، ۇستازدىڭ اۋزىنان ءبىر ەستىگەن ساباعىن قاعىپ الىپ، وزىنشە دامىتىپ، جەتىلدىرىپ جونەلەتىن العىرلىعىن الدىنا سالىپ قانشاما قيىندىقتى جەڭىپ ۇلگەردى. اعىلشىن، ورىس ءتىلىن قازاقشادان ارتىق بىلمەسە، كەم سويلەمەيدى. «بولاشاق» باعدارلاماسى بويىنشا قىم-قۋىت قيىن ەمتيحاننان الدىنا جان سالمادى، باز بىردە كەيبىر پاننەن ۇستازىنان تەرەڭىرەك، اۋقىمدىراق بىلەتىنىن اڭعارتتى. اعىلشىن وقىتۋشىلارى ونداعان قيىن سۇراققا قيىستىرىپ جاۋاپ بەرگەن كەزدە «مۇنداي ۆۋندەركيندى كورگەنىمىز جوق» دەسىپ، اۋزىن اشىپ، كوزىن جۇمدى. ۇلىبريتانيانىڭ كەمبريدج ۋنيۆەرسيتەتىن ۇزدىك ءبىتىرىپ شىقتى. اعىلشىن ۇستازدارى «وسىندا قال، عىلىمنىڭ جولىنا شام الىپ تۇسەسىڭ، مىقتى مامان بولاسىڭ»، - دەپ جاتا-جارماسقان كەزدە تۇكپىر اۋدانداعى اكەسى مەن شەشەسى رۇقسات بەرمەدى. «كوزىمىزدىڭ اعى مەن قاراسىنداي جالعىز تۇياقسىڭ، جولىڭا بۇكىل قاراشا اۋلەتى، سىر بويى ەلى قاراپ وتىر، بار كەلەشەگىن سەنىمەن شەشىپ الماقشى، جەرگە قاراتپا، ساعىمىزدى سىندىرما!..» دەسىپ، ارى-بەرىدەن جەر تەپكىلەپ جىلاعان كۇندەردە باۋىرى ەزىلمەي تۇرا المادى. كوندى، مويىنسۇندى، شابادانىن قاتتاپ سالىپ، تۇبىنە التىن جالاتقان ديپلومىن تىعىپ، جەر شەتىنەن سالاقتاعاننان سالاقتاپ قايتىپ كەلدى.
كوپ ۇزاماي استانانىڭ ورتاسىنان ويىپ تۇرىپ قىزمەتكە تۇردى. ارنارسەگە اياۋشىلىق جاساپ، ەلىككىش، ەزىلگىش جۇرەگىنىڭ ىرقىمەن كەتكەنى دۇرىس بولمادى ما. ءتۇپتىڭ تۇبىندە بۇل كوكەڭدى ەلجىرەگىش جۇرەگى قۇرتتى ما. پوەزد اينەگىنىڭ ارعى جاعىندا كەرىلىپ جاتقان سۇلۋ دالانى كورسە — ەزىلە ەلجىرەيدى: قان بازاردىڭ كىرە بەرىسىندە ساداقا سۇراپ قول جايىپ تۇرعان كىرىپتاردى كورسە — قايرىلماي وتپەيدى؛ ءبىر كورگەن جوراسى «قينالىپ قالدىم، قارىز بەرە تۇرشى» دەسە — قالتاسىنداعى سوڭعى اقشاسىن ۇسىنادى؛ شاعىن بولمەدەگى تيتىمدەي توسەكتە اپپاق سانى توڭكەرىلىپ، قوس انارى كەۋدەسىنە سىيماي، ۇيقىسىراپ بويجەتكەن جاتسا — ەلجىرەگەن بويىن بيلەي الماي، ناقا وت بوپ كۇيگەن دەنەسىن سالقىنداتىپ الۋعا قام قىلىپ كولگە سۇڭگىگەن كىسىدەي، قۇشتارلىق كولىنە كۇمپ ەتە تۇسەدى. قۇشتارلىق كولىنە تۇنشىعا جازداپ مالتي جۇزەدى.
«ءاربىر جاقسى نارسەنىڭ ولشەۋىشى بار، — دەپ جازىپتى ۇلى اقىن، — ولشەۋىشىنەن اسسا جارامايدى.
ولشەۋىن بىلمەك — ءبىر ۇلكەن كەرەك ءىس.
ويلانباق جاقسى،
ىسكە ءتىپتى سالىنىپ كەتكەن كىسى ويىن بايلاي الماي، قيالي بولىپ تا كەتكەنى بولادى. ىشپەك، جەمەك، كيمەك، كۇلمەك، كوڭىل كوتەرمەك، قۇشپاق، سۇيمەك، مال جيماق، مانساپ ىزدەمەك، ايلالى بولماق، الدانباستىق — بۇل نارسەلەردىڭ ءبارىنىڭ دە ولشەۋى بار. ولشەۋىنەن اسىرسا، بوعى شىعادى».
كەشەگى كۇندىز الدىنان وتكەن دارىگەر ءبىر سوزىندە «قانىڭىز ىستىق، اسا دارىندى ادام ەكەنسىز، بويداعى قۋاتقا يە بولا الماي كوزىڭىز اسپانداپ ءجۇرىپ وت باسىپ الدىڭىز با، الدە» دەگەن ەدى، سول ايتقانىنىڭ جانى بار سەكىلدى. مىنا تۇستا ۇلى اقىن سول ءۋاج پىكىردى وزىنشە قايتالاپ حاتقا تۇسىرگەندەي، ءسىرا. «ياعني «سيلا پريتياگاتەلنايا ودنورودنوگو» ءبىرلان «پودۆيجنىي ەلەمەنت» — بۇل ەكەۋى قوسىلىپ تۇرا تۇرعان نارسە، كۇللى پايدا دا بۇلاردان شىعادى، ۋا كۇللى زارار دا بۇلاردان شىعادى. مانساپ سۇيگىشتىك، ماقتانشاقتىق، اشۋلانشاقتىق، وتىرىكشىلىك، وسىعان ۇقساعان ءاربىر ماسكۇنەمدىككە تارتىپ، قۇمار قىلىپ، اقىلدان شىعارىپ جىبەرەتۇعىن نارسەلەر وسى ەكەۋىنەن بولادى... ادامشىلىقتان شىعارىپ، قۇمارپازدىققا سالىپ جىبەرەتۇعىن نارسەدەن بويدى ەرتە تىيىپ الۋعا كەرەك». شىنى كەرەك، ويدى تيا الماي ءجۇرىپ، بويدى قالاي تىيسىن! بار پالە سول قىزىقماس، جەلپىنگەن كوڭىلدىڭ جەتەگىندە كەتكەن پودۆيجنىي ەلەمەنت — قۇشتارلىق وتىنىڭ كۇشتىلىگىنەن، بالكىم. شىندىقتىڭ بەتىنە تۋرا قاراپ، ارىنىڭ، ۇياتىنىڭ الدىندا جاۋاپ بەرەر بولسا — مىنا قۇرىعان قۇتىلىپ بولمايتىن دەرتتىڭ مىڭداعان ماسكۇنەمدى، جۇزدەگەن قۇمارپازدى، ميلليونداعان قايىرشىنى جازالاماي، اساۋ اتتاي ارمان پىراعىنا قول ارتامىن-اق دەپ جانتالاسا ۇمتىلعان مۇنى تابۋىن قالاي تۇسىنۋگە بولادى. قۇداي الدىنا جاساعان كۇناسى بار ما! كىم قالاي تىرشىلىك جاساپ ءجۇر، كىم باسى اساۋ ءوز مىنەزىمەن الىسىپ شارشايدى، كىم كۇرمەۋگە كەلمەيتىن تاپشىلىق پەن جوقشىلىقتان قۇتىلا الماي قاجيدى، كىمنىڭ قاجىر-قايراتى مول، قايسىنىڭ ىلگەرى تىلەۋى مول — ءبارىن-بارىن جاراتقان يە جىپكە ءتىزىپ زەردەلەپ وتىر دەگەنگە ولسە سەنبەيدى. ەندەشە ساناسىنا «مەنى شەش، مەنى شەش» دەسىپ سىعىلىسىپ كەلگەن سان ساۋالدىڭ جاۋابىن كىم تابادى. اۋىر، ايىقپاس دەرتتىڭ داۋاسىن تاباتىن جەر بەتىندە قۇدىرەتتى كۇش بار ما، جوق پا!
ىشقىنا ىڭىرسىپ بۇكتەتىلىپ ۇزاق جاتتى.
اينەكتەن سىعالاعان ايدىڭ جارىعى سولعىندادى.
كەشەگى كۇندىز قابىلداۋىندا بولعان دارىگەردىڭ ءسوزى قۇلاعىندا زىڭ-زىڭ جاڭعىرادى: «كوسموس كەرۋەنىندە ۋاقىت شەرۋى باستالۋى دا، اياقتالۋى دا جوق شەكسىز ساۋلە سەكىلدى. كوزدى تالدىرعان كومەسكى عاسىرلار اڭىزعا اينالادى. كەلەشەك شە؟ كەشەگىنىڭ قيىر شەكسىزدىگى سەكىلدى كەلەشەك تە قيىر شەكسىز. قيىر كەلەشەكتىڭ كوزىمەن قاراساق بىزدەر كەشەگىنىڭ قيىرداعى نۇكتەسى سەكىلدىمىز. ادامنىڭ نەگىزگى قاسيەتتەرى نەشەمە مىڭداعان جىلدار بويىندا ونشالىق وزگەرە قويعان جوق، اقىل العا وزىپ شىقتى، تەحنيكانى دامىتتى، كومپيۋتەردى ويلاپ تاپتى، گەنالىق ينجەنەريا ادام اعزاسىنداعى ميلليونداعان تەكتىك قۇرىلىم — حروموستى ەسەپتەپ شىقتى، ال جۇرەك سورلى تاس داۋىرىندەگى نازىك قالپىندا قالدى. ادامدار ءبىرىن-بىرى سۇيۋدەن، ءقادىر تۇتۋدان تاس داۋىرىندەگى سەزىم كۇيىنەن ونشالىق ۇزاپ كەتە المادى.
ادامدار قاتىگەزدەنە ءتۇستى. اياۋشىلىق ازايدى. ءبىرىن-بىرى جويۋدىڭ سۇمدىق جاڭالىعىن اشتى. عىلىم مەن تەحنيكا زامانى ادامنىڭ رۋحاني جەتىلۋىن ۇمىتتىردى. دۇنيەنى جالعان دەپ جالپاعىنان، جانىمەن قابىلداۋدان قالدى. رۋحاني ادەپتى توزعان كيىمشە لاقتىرىپ، جان الەمىن جەتىلدىرۋدىڭ ورنىنا قاتىپ قالعان زاڭدىلىقتاردىڭ قالبىرىنا قامادى. ادامدار جوعارعى ەرىكتەن قول ءۇزدى.
كۋلت قىزمەتكەرلەرى ۇلى شىندىقتى ۇمىتتى. بۋددانىڭ باقي جالعاندىق بولعانىنا ءۇش عاسىر وتكەندە سەنىم ءدىني داۋ-دامايعا اينالدى. جانە ءبىر عاسىر وتە حريستيان ءدىنى ءدۇرداراز داڭعويدىڭ، بەت قاراتپايتىن قاتتى مىنەزدىڭ كەبىن كيدى. ماشايىقتار، سوفىلار، پوپتار، اۋليەلەر، ءدىنباسىلار، شەيحتار كوسموستىق گارمونيانى، جاراتقان يە پارمەنىن بۇرمالاپ، بۇزىپ ءتۇسىندىردى.
ءومىر ءۇشىن كۇرەس، تىرشىلىك تايتالاسى ەشتەمە ويلانتپادى. وزگە الەمنىڭ جاسىل، كۇلگىن ساۋلەسى سونشاما لاستانعان جەر اۋروسىنا ەتە المايتىن حالگە جەتتى. جوعارعى كوسموستىق ۇيلەسىم، جاراتقان يە ىقىلاسى الگى گاز بەن ۋلى زاتتاردى بۇزىپ-جارىپ جەرگە ەركىن جەتە الماي، نازارىن تۇسىرە الماي قور بولدى.
ەڭ جامانى — ادام ساناسىنا كۇدىك پەن وشپەندىلىك دەندەپ ەندى. نە ىستەسەك تە ەركىمىزدە، ەسەپ الىپ، تارازىعا سالىپ ىستەگەن كۇنانى ولشەپ-پىشەتىن قۇدىرەت جوق دەگەن سەنىم يەكتەدى.
ەڭ سۇمدىعى — ادام ازدى، كۇندىز سۇلۋ كيىنىپ جۇرسەداعى، تۇندە شەشىنىپ، جەكە دارا، جالاڭاش قالعاندا ناعىز سايتانعا اينالدى. جىنىستىق قاتىناسپەن بۇل دۇنيەدە كەتكەن ءوشىمىزدى، تاتا الماي جۇرگەن ءلاززاتتى ەركىمىزشە الامىز دەپ دامەلەندى. جاراتقان يە — ۇلى كۇشتەردەن سەسكەنبەۋگە، شىمىرىكپەۋگە اينالدى.
جوعارعى يەدەن قول ۇزگەن ادام ءوزىن ايدالادا جالعىز قالعان كىسىدەي سەزىندى، قۇجىناعان حالىقتىڭ اراسىندا ءجۇرىپ جالعىزسىرادى، سىر بولىسەتىن كىسى تاپپادى. سودان قيت ەتسە قۋلىق ويلايتىن، قالشىلداپ اشۋلاناتىن، داڭعوي، كورسەقىزار، قىزىقماس، قاتىگەز بولىپ الدى. بالا اتا-اناسىنا سۋىقتاندى.
دوڭگەلەنگەن دۇنيە ناۋقاسقا اينالدى، ەمدەي قوياتىن قۇدىرەت-كۇش شىقپادى. ادام اعزاسىنداعى اۋرۋ بىرتە-بىرتە جەرگە اۋىستى. تىرشىلىك تامىرىن قيعان قيلى قاتەرلى ءشىري باستاعان دەنەلەردى، اتوم قالدىقتارىن، ۋلى زاتتاردى جەر قوينىنا كومىپ قۇتىلۋعا داعدىلاندى. ۋ مەن اۋرۋ قويماسىنا اينالعان دۇنيە ىرعاعىنان جاڭىلىپ، قالىپتى رايى بۇزىلىپ، ءار تۇكپىردە جەر سىلكىنۋ، وزەن، تەڭىزدىڭ تارتىلۋى، داۋىل، اشتىق، ىندەت، تۇماۋ، سوعىس، ەرەۋىل، وپاسىزدىق دەندەدى؛ ەرتەڭىنىڭ نە بولارىن بولجاپ ءبىلۋ قيىندادى. كەرىسىنشە، كورىپكەل، ءتاۋىپ، قۇمالاقشى، جورامالشى، ماشايىقتار كوبەيىپ: «بۇل نە دەگەن زامان تۋدى!» — دەپ گويگويلەدى.
وسىدان بارىپ اسا قاتەرلى جالماۋىز دەرت دۇنيەگە كەلدى.
سپيد شىقتى. قۇلشىنىپ جۇرگەن كىسىنى باقي جالعانعا جۇر-جۇرلەپ ماڭگى ۇيقىعا جەتەلەدى. جاراتقان يەنىڭ جەر بەتىنە جىبەرگەن العاشقى حابارى، كوكتامىرعا ەسىرتكى ەگىپ، بەيبەرەكەت جىنىستىق قاتىناس جاساعان سايتاننىڭ ساپالاعىنا تىكەلەي توندىرگەن سازايى، اشۋ-ىزاسى وسى بولدى!
مەن ايتايىن، ءسىز تىڭداڭىز دەپ ءدىلمارسىدى دارىگەر جىگىت: وسى كەزدە جەر بەتىندە ميلليوننان استام ادام يممۋندىق انتيتەلو جەتىسپەۋشىلىگىن جۇقتىرۋشى. قوينىنا ءبىر-بىر بومبا تىعىپ جۇرگەن جانكەشتى — حاراكيري يەسى. ءۆيچ-تىڭ ءوسۋ قارقىنى گەومەتريالىق ۇدەمەلى داڭعىلعا ءتۇستى. اسىرەسە جىنىس قاتىناسى ارقىلى جۇعاتىن ءتۇرى مينۋت سايىن ەسەلەپ كوبەيۋدە.
قازاقستان كوپ ۇلتتى ەل بولعان سوڭ ادام نيەتىن يا داستۇرمەن، يا دىنمەن ۇستاپ، ار اياسىنان اتتاماۋعا كوندىرۋ مۇمكىن بولماي بارادى. گەتەرو-گومو-بەيسەكسۋالدىق جىنىستىق قۇمارلىق ەتەك الدى. ءاربىر ءجۇز جۇكتى ايەلدىڭ بىرەۋىندە، ءاربىر ءجۇز قان بەرۋشىنىڭ بىرەۋىندە مەرەز دەرتى تابىلادى. ساراپشىلار سان سوعىپ وتىر: ءاربىر ءجۇز ەرەسەكتىڭ ونى جىنىس اۋرۋىن جۇقتىرعان. ەلىمىزدە بۇگىنگى كۇنى 2200-دەن استام سپيد — ماڭگىلىك جوقتىققا جۇتىلۋ دەرتىن جۇقتىرۋشى، تىركەلگەن، ماڭگىلىك ۇيقىعا كەتكەنى قانشاما!»
وسى ءحالدى ءبىر دەممەن ايتىپ شىققان دارىگەر مونشاقتاعان ماڭداي تەرىن سۇق ساۋساعىمەن سىپىردى. قولىن جان قالتاسىنا جۇگىرتىپ بەتورامالىن ىزدەدى، تاپپادى. اقىرىندا ءاپپاق كىرشىكسىز حالاتىنىڭ وڭ جاعاسىن جۇلقا تارتىپ، وڭىرىمەن ءجۇزىن ءسۇرتتى. شارشاپ دىڭكەلەگەن سىڭاي تانىتىپ جۇمساق كەرەسلوعا شىم باتتى. «بوسسىز!.. بارا بەرىڭىز!.. ەسەپتە تۇراسىز!.. ءۇش كۇن وتە قايتا سوعاسىز!..» — دەپ ەنتىگە جوتەلىپ، قولىن سىلكىپ ەربەڭدەتتى. ايبار شىعىپ جونەلدى. بارشا بولعان وقيعا وسى.
ەندى مىنە ءوز تورىندە، جۇمساق توسەگىندە جاتىپ ۇيقىسىز دوڭبەكشۋدە.
ءبىر مەزگىلدە تالىقسىپ جاتىپ كوزى ءىلىنىپ كەتىپتى. قانشا ۋاقىت ۇيىقتاعانى بەلگىسىز. بۇيىرىنەن الدەكىم تۇرتكەندەي بولىپ، وقىس ويانىپ كوزىن اشتى. تەرەزەسىنىڭ الدىندا الدەكىم جايداق ورىندىققا وڭكيىپ تىزە بۇگىپتى. الگى جاقتاۋعا قاعازىن جايىپ، بۇكشيىپ، الدەنەنى سۇيكەكتەتىپ جازىپ وتىر. بۇل شوشىپ كەتتى.
— ءاي، كىمسىڭ-اي! — دەدى.
الگى قاعازدان ەڭسەسىن كوتەرىپ بۇعان قاراي بۇرىلدى. كىسىنىڭ ءجۇزى ءبىرتۇرلى نۇرلانىپ، ساۋلە شاشىپ تۇر ەكەن.
— پەرىشتەمىن.
— مۇندا نەعىپ وتىرسىڭ؟
— جاراتقان يەنى جاقسى كورەتىن پەندەلەرىنىڭ ەسىمىن جازىپ، ءتىزىم جاساپ وتىرمىن.
— ول تىزىمىڭدە مەن بار ما ەكەم؟
— جوقسىڭ، — دەدى الگى پەرىشتە، — كۇناكار، بەيادەپ ادامداردى بۇل تىزىمگە ەنگىزبەيمىز.
— مەن دە جاراتقان يەنى جاقسى كورەمىن عوي! — دەپ ىشقىنا داۋىستاپ جىبەردى.
پەرىشتە سۇلباسى تاڭ بوزىنا ارالاسىپ ءىزىم-عايىپ جوعالدى. توسەگىنەن سوزالاڭداي تۇرىپ «بىرەر پاراعى شاشىلىپ، قالىپ قويمادى ما ەكەن»، — دەپ ولاي-بۇلاي سيپالاپ قارادى. ەشتەمە ۇمىتىلماپتى. جىراقتان اتەش ءۇنى ەستىلەدى. باسىنىڭ ساقيناسى ۇستاعان كىسىگە ۇقساپ، مەڭ-زەڭ قالپى، توسەگىنە قايىرا كەلىپ قۇلادى. ىشتەي ىڭىرسىپ جاتىپ: «مەن دە جاراتقان يەنى جاقسى كورەمىن عوي» دەپ كۇبىرلەدى. ءوستىپ، قاراداي كوشتەن قالىپ، ساناتتان شىعىپ، ايكاپىر اتانعانىم با. سونشاما ءبارى تۇڭىلەردەي نە كۇنا جاساپ ەدىم؟ نە بۇلدىرگەنىم بار؟»
جاستىق جەلىكتىڭ جەتەگىنە ىلەسىپ، اتام قازاق ايتقانداي: «قىزدى كىم سۇيمەيدى، قىمىزدى كىم ىشپەيدى» دەپ، ءمۇسىنى شەبەردىڭ قولىنان شىققانداي، كوز جانارى قاراعان كىسىنىڭ جان الەمىن ارالاپ كەتەردەي ارۋدى قالاي سۇيمەسسىڭ؟.. قالاي جالىن قۇشاعىنا جۇتىلماسسىڭ؟.. اباي اقىننىڭ «سۇلۋدى سۇيمەكتىك پايعامبار سۇندەتى» دەگەن ءسوزى بار ەمەس پە!
وسى مەزەت، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، تۇنجىراعان كوز جانارى ءسۇزىلىپ جانسايا ەلەستەدى. قۇداي-اۋ، قىز جانارىندا قانشاما ساۋال تۇر دەسەڭىزشى! بەينە الىس جاعالاۋعا اسىعىپ كەلە جاتقان، تەرەڭ تۇكپىردەن كۇش العان مۇحيت تولقىنى ءتارىزدى. بىرىنەن سوڭ ءبىرى، بىرىنەن سوڭ ءبىرى سابىلىپ، ايعىرجالدانىپ جاعانى ۇرىپ جاتىر... ۇرىپ جاتىر... نەگە سونشا جالعىزسىراپ جابىقتىڭ دەيدى جانسايا جەلەۋ بولۋعا ءازىرمىن. قينالما، قاپا بولما!.. جازا باسقانىڭدى جاراتقان كەشىرەدى. كەشىرىمى، راحىمى، مەيىرى كەم جاراتقان يە بولمايدى. ۇلكەن رۋحتىڭ ەكىنشى ەسىمى — كەشىرىم ەمەس پە ەدى! سەن دە ءسۇي ول اللانى جاننان ءتاتتى. اقىن ءسوزى وسى، ايبارىم!
تۇستىك وڭىردەن شىققان جۇيرىك پوەزد استانا ۆوكزالىنا الاكەۋىمدە، ەرتەڭگىلىك جەتىدە كەلىپ جەتتى. جەل ازىناپ تۇرعان. جەر تانابىن قۋىرىپ، شارشاعان جولاۋشىداي ەنتىگىپ، دەمىگىپ جەتكەن پوەزد ءبىرىنشى جولعا كىدىرگەن. اتا-اناسىن كۇتىپ الۋعا شىققان ايبار جەڭىل ماشينەدەن ءتۇسىپ، جۇقا پالتوسىنىڭ جاعاسىن كوتەرە قاۋسىرىنىپ پەررونعا كوتەرىلدى. ۆاگونداردىڭ ەسىگى بىرىنەن سوڭ ءبىرى سارتىلداپ اشىلا باستادى.
ورتاڭعى ۆاگوننىڭ ەسىگىنەن اۋەلى كوندۋكتور ايەل ءتۇستى، سوڭىن الا اكەسى ارىستاننىڭ نۇسقالى بيىك جاۋىرىنى شالىندى. شەشەسىنىڭ شارشىلاپ جاۋلىق تارتىسىن تانىعان كەزدە ەت جۇرەگى ەلجىرەي سوقتى. جانارىنا جاس تىعىلدى.
— كوكە! ساۋ-سالامات جەتتىڭىزدەر مە! — دەپ ارسالاڭداپ جۇگىرىپ كەپ اكەسىنىڭ قۇشاعىنا جۇتىلدى. ساعىنىپ قالىپتى. تۋعان جەرىندە وسەتىن سەكسەۋىل، جىڭعىل، جيدە ءيىسى مول سىڭگەن بە، ەڭگەزەردەي دەنەلى اكەسىنىڭ قۇشاعىنان ەلدىڭ، جەردىڭ ءيىسى ىلەسە جەتىپتى. اكەسىنىڭ قۇشاعىنان بوسانا ساپ اناسىنا ۇمتىلعانى سول. اسەماي كەيۋانا ايباردىڭ بەت جۇزىنە نازار جىعا سالىپ، جانارى بوتالادى.
— قاراعىم-اۋ، نە بولعانسىڭ؟ — دەپ بوتاداي بوزداپ داۋىس سالىپ جىبەردى.
— اپا، جىلاماشى، — دەپ ايبار كەلىپ اناسىنىڭ موينىنا وراتىلدى. «جىلاماشى» دەگەن ءسوزدى جۇتقىنشاعى جىبىرلاپ ازەر ايتتى. تىنىسى تارىلىپ تەڭسەلىپ كەتتى. اكەسى اڭ-تاڭ. زايىبىنا بۇرىلىپ كەيىس بىلدىرە، اشۋىن توندىرە سويلەدى.
— قويساڭشى! قاپتاعان جۇرت قاراپ تۇر، بوتاداي بوزداي بەرمەي!
— قۇلىنىم-اۋ، قايتەيىن ەندى... سەن دەگەندە جانىم بىرگە!.. نە بولىپ كەتكەنسىڭ!.. ءوڭ-تۇس قالماپتى عوي وزىڭدە!.. الدە اۋىرىپ ءجۇرسىڭ بە!..
اناسىنىڭ «اۋىرىپ ءجۇرسىڭ بە» دەگەن ءسوزى جۇرەگىنە شانشۋ بولىپ قادالدى. ءلام دەمەستەن ىشتەن قوراپتاردى شىعاردى. شوفەر بالا ەكەۋى قولداسىپ جۇكتى قول ارباعا سالدى، جۇكشىگە اقىسىن تولەدى، قاپتاعان قوراپتاردى جەڭىل ماشينەگە ازەر سىيعىزدى. ماشينە جۇيتكىگەننەن جۇيتكىپ ورتالىق كوشەلەرگە ءتۇستى. بەيبىتشىلىك كوشەسى، رەسپۋبليكا داڭعىلى ايناداي جارقىراپ كوز تارتادى. ەرتەڭگىلىك جۇمىسقا اسىققان، ءالى قىسقى كيىمىن تاستاماعان سابىلعان جۇرت. قاپتاعان ماشينە. ارىستان ماشينەنىڭ الدىڭعى وتىرعىشىندا ەدى. «پاي-پاي، قالا قانشاما ءوسىپ قالعان!.. وسىدان بىرەر جىل بۇرىن كەلگەندە قيسىق كوشە، كونە ۇيلەر، تىربيعان تالدارعا كوز سۇرىنەتىن. مىناۋ تۇرىكتەر سالعان «ينتەركونتينەنتال» قوناق ءۇيى بولار ءسىرا!..» ايداۋشى بالا اۋىز جاپپاي تانىستىرىپ كەلەدى، ارىستان-ەكەڭ تامسانۋدان كەندە ەمەس.
ارتقى وتىرعىشقا قۇيرىق باسقان شەشە مەن بالا ءۇنسىز. ارادىك كوز جاسىنا يە بولا الماعان اسەماي كەيۋانا بەت ورامالىن بەتىنە باسىپ، تۇلا دەنەسىمەن سولق-سولق وكسيدى. دىبىسىن شىعارماۋعا تىرىسادى.
ەسىل جاعالاۋىن سىزىپ ءوتىپ بەس قاباتتى قىش ءۇيدىڭ الدىنا سولق كىدىرگەن. تىركەسىپ-ۇشقاسىپ جوعارى كوتەرىلگەن. ايبار ەسىكتى كىلتپەن اشىپ، اكەسى مەن شەشەسىن ىشكە وتكىزدى، شەشىندىردى. تورگە وزدىردى. شاي قويۋعا ۇمتىلدى.
— پاتەرىڭ قۇتتى بولسىن، — دەدى ارىستان ۇزىنشا ديۆانعا تىزە بۇگىپ جاتىپ، — ءدال ورتالىقتا ەكەن، قىش ءۇي سۋىققا ءتوزىمدى كەلەدى، ورنالاسۋى جاقسى، تەرەزەدەن ەسىل وزەنى كورىنەدى، كۇن ساۋلەسى مول تۇسەدى ەكەن.
اسەماي كەيۋانا قوراپتاردىڭ بىرىنەن سوڭ ءبىرىن اشىپ، ىشىندەگى سالەم-ساۋقاتتى اقتارىپ شىعارا باستادى، الگىلەرى اياداي ەكى بولمەنى سولايىمەن الىپ كەتتى. شەتىنەن ايتىپ ءتۇسىندىرىپ جاتىر.
«بالا كەزىڭنەن قۇمارتىپ جەيتىن تارىدان جاسالعان جەنت مىناۋ. سارى ماي، جاڭعاق قوسىلعان، قانتىن از سالعام. قاۋىنقاق شايعا جاقسى، تەرلەتىپ، بۋىن-بۋىنىڭا تۇسەدى. قىسقى سوعىمنان ساقتاپ الىپ قالعان قازى، جال، جايانى مول عىپ اكەلە المادىم، مىنا مىنەزى جامان اكەڭ «كوشىپ باراسىڭ با ءبىرجولا» دەپ ارتىق سالعىزبادى. مىناۋ بورداقىلاپ سويعان قۇنان قويدىڭ سۇرلەنگەن توستىگى، وتقا قاقتاپ تىسكە باسساڭ - ءتىسىڭنىڭ قىشۋى قانادى. تۇيە وركەشى، سۇرلەنگەن، ەرتەڭگىسىن شارۋاڭا اسىققان كەزدە ءبىر تۋرامىن قارا نانمەن جەپ الساڭ - تۇسكە دەيىن بۇلك ەتپەيسىڭ. شۇجىقتىڭ مايى از، جۇرەگىڭە تيمەيدى، ادەيى سوعىمنىڭ تەلشەسىنەن اينالدىردىم. قارىنعا تىعىپ بۇعا پىسىرگەن ۋىز قۋىرداقتى جاقسى كورۋشى ەدىڭ عوي، مىناۋ سول، مۇزداي جەرگە قويىپ ساقتاساڭ — ءۇش-تورت ايعا دەيىن ءدامىن بەرمەيدى، ۇلپەرشەگى ءتىلدى ءۇيىرىپ تۇسىڭە ەنەدى. استانانىڭ اۋا رايى قاتال، سۋىق تيگىش دەگەندى ەستىگەن سوڭ، داريا جاعاسىنا وسكەن مويىل مەن قاراقاتتى كوپ جيناپ قايناتقان ەدىم، مىناۋ سۋىق تيگەنگە، تۇماۋعا ىشەتىن ۆارەنە، جەمىس ءسولى، ەكى-ۇش قانىپ ىشكەن كىسى قۇر اتتاي بولىپ شىعا كەلەدى. ءاي،'شال، بال قوسىپ پىسىرگەن قۇيماعىم ءقايدا-اي، ءبىر قورابىن سالعان سەكىلدى ەدىم؟»
«ويباي، قۇيماعىڭدى قايدان بىلەيىن! قۇيماق باعىپ ءجۇر دەپ پە ەدىڭ مەنى!» — دەپ انا جاقتان ارىستان شىر-پىر.
«الدە انەبىر اكىم دوسىڭنىڭ بالاسى جەپ قويعان با، شىعارىپ سالامىن دەپ ۇيگە سان كىرىپ، سان شىعىپ بىلىقتىرىپ ەدى».
«ونىڭ نە جەپ جۇرگەنىن ءيتىم ءبىلىپ پە، — دەپ اكەسى داۋىستايدى، — تەلەديداردان قىسقى وليمپيادا جارىسىن كورىپ قىزىقتايىن دەسەم، سەن دە پالە بولدىڭ عوي، جوق نارسەنى سۇراپ!»
«بالام، مىناۋ ارعى اجەڭنەن كەلە جاتقان جىلان-باۋىر بىلەزىك پەن ءاقادىل زەرگەردىڭ قولىنان شىققان كۇمىس جۇزىك. ەنەم مارقۇم قۇنى ءبىر تۇيەلىك دەپ وتىراتىن. ورناتقان تاسى — ءسارۋار دەپ اتالادى، اينالاسىنا اقىق قوندىرعان. ۇلكەن لاۋازىم يەسى ءمينيستردىڭ قىزىنا كوز سالىپ ءجۇر دەپ ەستىگەنبىز، ءسوز بايلاسىپ قويساڭ، قۇدا قالاسا، وسى جولى سول بولاشاق كەلىنىمىزدىڭ سىرعا، جۇزىگىن سالىپ، قۇيرىق-باۋىر جەسىپ، قۇداندال بولىپ قايتساق دەگەن ۇلى ۇمىتپەن كەلدىك، ۇلىم. ءاي، شال، كۇمىس تاناسىن قوندىرعان كەمەر بەلدىك كوزىڭە ءتۇستى مە كەلىنگە دەپ اكەلگەن؟» — دەپ تورگى بولمەگە مويىن سوزىپ داۋىستايدى. اكەسىنىڭ زور ءۇنى اسپالى شامدى شايقاعانداي سەزىلەدى.
«ويباي، كەمەر بەلدىك باعىپ ءجۇر دە پە ەڭ مەنى! قايداعىنى سۇراپ، قازاقستان سپورتشىسىنىڭ شاڭعىسى سىنىپ قاپالانىپ وتىرسام ءوزىم»، — دەپ قينالادى اكەسى.
ايبار اس ۇيگە شاي داستارقانىن جايعان.
«ە، مىنە، كەمەر بەلدىكتى تاۋىپ الدىم. توي كۇنى جەڭسىز بەشپەنتىنىڭ سىرتىنا سالسا بولادى، جارقىراپ، جۇرتتىڭ ءبارىن قايران قالدىرارى كامىل. بولاشاق كەلىن بالانىڭ ايرىقشا كوزى ادەمى دەيدى عوي ەستىگەن جۇرت، تىل-كوزدەن ساقتاپ ءجۇرسىن دەپ پاقىر ماعزىمعا دەم سالدىرىپ التىن تۇمار اكەلدىم. بالام، ۇمىتىپ بارادى ەكەم، مىناۋ ادەيى سەكسەۋىل شوعىنا ۇستاپ پىسىرگەن جاۋجۇرەك، ءيىسى كەرەمەت قوي، شىركىن! قارا مالدى سويعان كەزدە ىستىق جۇرەگىن الىپ، قارا قانىن اعىزا سالىسىمەن قابىن جارماي، قولقا تامىر ەنەتىن تۇسىن ءسال ۇلعايتىپ، جۇرەك ىشىنە تۋرالعان ۇلتابار، بۇيرەك، سارىمساق سولىنە ۇستاعان جەنت، سىقپا قۇرت، ازداپ قالامپىر سالىپ، تىعىزداپ، اۋزىن قايتا تىگەدى دە كولەڭكەگە دەگدىتەدى. بىرەر تاۋلىك وتكەن سوڭ الگى جاۋجۇرەكتى سەكسەۋىل شوعىنا ۇستاپ پىسىرەدى. پىسكەن سوڭ مۇزداتىپ، سالىپ قويادى. باياعىداعى باتىر بابالارىڭ ۇلى جورىققا اتتانار كەزدە دوس جارانىمەن وسىنداي جاۋجۇرەك جەسىپ ءسوز بەكىتىسەدى ەكەن. سەرت بۇزىلمايدى دەگەن ىرىم قالعان. بولاشاق كەلىنىمىزدى ءتۇسىرىپ، توي داستارقانىن جايعانىمىزدا الدارىڭا تارتۋعا دەپ اسىلداپ اكەلگەن ءدام-تۇزىم ەدى. ساقتاپ قوي، ىرىم بولسىن».
— شايلارىڭ دايىن بولدى ما؟ — دەپ تورگى ۇيدەن اكەسىنىڭ توبەسى كورىندى. — قىسقى وليمپيادا جارىسىنان بىزگە جۇلدە بۇيىرمايتىن بولدى. كونكي جارىسىندا قىزىمىز مارەگە جەتپەي قۇلىپ قالدى، تىك قۇلامادان سەكىرگەن شاڭعىشىنىڭ شاڭعىسى سىندى، شاناسى اۋدارىلدى، ايتەۋىر شەتىنەن قىرسىق اينالدىردى.
اسەماي كەيۋانا وتاعاسىنىڭ الدىنا كەسە جىلجىتتى، باۋىرساق قويدى.
— مەن ايتسام: وليمپيادا كومانداسى الىس جولعا اتتانار الدىندا ارىستانبابقا سوعىپ، قوجا احمەت ياساۋي سوپىنىڭ باسىنا مال شالۋى كەرەك ەدى. ويتپەگەن. جانىن شاپاتتاپ جۇرە بەرگەن. اي، اتتەگەن-اي، بالاردىڭ بالالىعى كۇيدىرەدى ءوستىپ.
— بولاشاق قۇدا-قۇداعيمەن وسى جولى تانىسىپ، كەلىنىمىزگە سىرعا سالىپ، قۇيرىق-باۋىر جەسىپ قايتاتىن بولامىز ەلگە، سونىڭ قامىن ويلاسپايمىز با، وتاعاسى. بىرەۋدىڭ شاڭعىسى، كەلەسىسىنىڭ شاناسى دەپ ايدالاعا قاراپ اڭىرىپ، تۇلىپقا يىگەن ىنگەنگە ۇقساماي!
ارىستان شايىنا شاشالىپ: «مىنا بايبىشە نە دەپ موڭىرەپ وتىر»، — دەگەن ساۋالمەن كوزىلدىرىگىنىڭ ۇستىنەن ءسۇزىلىپ قارادى. سۋىپ قالعان شايدى قىلق ەتكىزىپ جۇتتى.
— اۋ، تۇلىپقا موڭىرەگەن سيىر مەن بە، الدە سەن بە؟ كەلىنىڭ نە، قۇيرىق-باۋىر جەگەنىڭ قالاي؟ بىرەۋمەن تۋرا ءسوز بايلاسىپ قويعانداي سۇڭقىلدايسىڭ. استانادا شالقىپ بيلىك قۇرىپ وتىرعان ءمينيستردىڭ ورىنباسارى شالعاي تۇكپىردە تاۋىق شوجەسىندەي قىت-قىتتاپ نەسىبە تەرگەن بىزدەردى نەعىلسىن!
مىنا ءسوز اسەماي كەيۋانانىڭ توبەسىنە تاس تۇسىرگەندەي جايسىز اسەر ەتتى.
— ادىرەم قالعىر، مينيستر بولسا وزىنە، قىزى مينيستر ەمەس شىعار، التىن ساقاداي اعىلشىن وقۋىن ءبىتىرىپ كەلگەن بالامىزعا قالىڭدىق تابىلادى.
— ەندى، بولاشاق كەلىننىڭ قۇلاعىن شۋلاتا بەرگەنشە، «قالايسىڭ؟.. ۇيلەنەتىن ويىڭ بار ما؟.. كىمنىڭ قىزىنا قۇرىق سالماقسىڭ؟..» دەپ اۋەلى ءجون ءسوزدى مىنا بالاڭنان ەستىپ المايمىز با، ايدالاعا اۋا جايىلا بەرگەنشە!
— مەنى-اق مىنەپ، جەرلەپ، نىعارلاپ ءبىتتىڭ عوي، قاسىڭداعىنى قارالاۋدان تانبايسىڭ، — دەپ اسەماي كەيۋانا داۋسى ءىرىپ، كوزىنە جاس ءۇيىرىلدى. تۇرىپ جۋىناتىن بولمەگە كەتتى.
اكە مەن بالا ەكەۋى اس ۇيدە ءۇنسىز وشارىلدى.
ايبار ىشتەي تولقىپ، قاپەلىمدە نە دەرىن بىلمەي، جانارىمەن جەر شۇقىدى.
ارىستان ورىندىعىن سىقىرلاتا قوزعاپ ورنىنان تۇرەگەلدى. شاي جابدىعىن جيناستىرا باستاعان ۇلىنا جەكي سويلەدى. «جيناپ الار، شەشەڭ ءجۇر عوي!.. ءجۇرشى بىلاي؟..» — دەدى بوس بولمەنى مەگزەپ. ايبار اكەسىنىڭ سوڭىنان كولەڭكەشە ىلەستى. تورگى بولمەگە ەتتى. ءبىرى - وڭ بۇيىردەگى ديۆانعا، ءبىرى شاعىن قىزىل كرەسلوعا تىزە بۇكتى. ىزىڭ ەتكەن شىبىن دىبىسى ەستىلمەيدى. كرەسلوعا وتىرعان اكە باسىن كوتەرىپ، ەڭسەسىن جازىپ، قارسى الدىنداعى ۇلىنىڭ بەتىنە قارادى.
ءسوزىن ءۇزىپ الماۋدى ويلاعان جانداي اقىرىن باستادى.
— ايبار، — دەدى ۇزاق ۇنسىزدىكتەن سوڭ، — ءبىر جەرىڭ اۋىرىپ ءجۇر مە، شىنىڭدى ايتشى!
«ءبىر جەرىڭ اۋىرىپ ءجۇر مە» دەگەن ءسوزدى ەستىگەن كەزدە ايباردىڭ اياعىنىڭ استى دوڭگەلەنىپ جۇرە بەرگەندەي سەزىلدى. جان-جۇيەسىمەن بوساپ، ىشتەي تەبىرەندى. اۋىزعى ۇيدەگى اناسى بولماسا عوي... وسى ءقازىر وكىرىپ جىلاپ، قوس تىزەرلەي كەتىپ اكەسىنىڭ الدىنا بارشا شىندىقتى جايىپ سالماقشى ەدى، بوساپ، سۋعا تۇسكەن قام كەسەكتەي ەزىلىپ بارا جاتقان دەنەسىن ازەر جيناپ الدى. جان ۇشىرىپ ايقايلاعىسى كەلدى. «اكەتاي-اۋ!.. مەن قۇرىعان اداممىن!.. ءتۇرىمدى، بوي-باسىمدى كورمەيسىڭ بە بورداي توزىپ بارا جاتقان! كەلىن تۇسىرەمىز، قۇدا بولىپ قۇيرىق-باۋىر جەيمىز، ۇلان-اسىر توي جاسايمىز دەيسىزدەر، ءالى دە پەندەشىلىك قىزىقتان دامەلىسىزدەر! مەن بارىنەن بەزگەن، سەنگەن، تۇڭىلگەن اداممىن! بويىمدا ايىقپاس دەرت بار! جۇرەگىمدى تىرناپ، جانىمدى جەي بەرگەنشە ءبىر ءپاس جانارىما ءۇڭىلىپ، جاببار يەگە جالبارىنايىق! بىزدەن نەندەي كومەك بار! قانداي جاردەم تىلەيسىڭ دەپ ءبىر اۋىز اراشاعا تۇسەرىڭ بار ما؟.. ءجا، جەتەر! جاببار يەگە جالبارىنعاندا نە، سەندەرگە جۇگىنىپ جاۋتاڭداعاندا نە، ءبارى دە بىتكەن نارسە!»
ايبار وسى ويمەن قاپ-قارا بوپ تۇتىگىپ ءبىراز وتىردى دا، كۇبىر ەتتى.
— اۋىرىپ جۇرگەنىم راس.
— ول قانداي دەرت تۇتقيىلدان جابىسقان؟
— دارىگەر اسا قاتەرلى اۋرۋ دەيدى، ايتسە دە تۇبەگەيلى تەكسەرىپ بىتكەن جوق ءالى. اناما ايتا كورمەڭىزشى، جالىنامىن. جۇرەگى اۋىرادى، تالىپ جىعىلىپ قالار.
مىنا ءسوزدى ەستىگەن اكە بوزارىپ كۇلبەتتەنىپ كەتتى.
ءتىلى كۇرمەلگەندەي بولىپ سازارىپ وتىرىپ قالدى.
مىنا سۋرەتتى ەلەستەتىڭىزشى: ميداي دالا، قۇبا جون، كەڭ ساحارا. كوز ۇشىنداعى كوگەرگەن ويپاڭدا بۇتاعى بەرىك كۇلتەلەنگەن الىپ قارا اعاش تۇرار. قىستا بورانعا، جازدا داۋىلعا دەس بەرمەي، جاپىراعىن جامىراتىپ، تامىرىن تەرەڭگە بويلاتىپ ەلۋ جىل، ءجۇز جىل تۇرادى. قابىعى جارىلىپ، بۇتاعىن جاسىن شالىپ شايقاپ قۇلاتۋعا اينالادى. سوندا دا ءومىر ءۇشىن كۇرەسىن توقتاتپاي، جولاۋشىعا، اداسقان اڭ-قۇسقا پانا بولىپ اقتىق كۇنىنە دەيىن تەڭسەلىپ تۇرعانى تۇرعان. ەندى ءبىر جىلدارى تامىرىنا قۇرت ءتۇسىپ، وزەگىن ءورت كەۋلەپ اقىرى الىپتى قۇلاتىپ تىنادى. قۇلا ءدۇزدى مەڭىرەۋ ۇنسىزدىك تۇمشالايدى. جەل ەكەش جەل دە جۇلقىپ، تەربەيتىن تۇلدىر تاپپاي ساحارا بەتىنەن جىلاپ وزادى. كوز توقتاتار مىگىر قالمايدى. كوپتى كورگەن جولاۋشى تاقتايداي جازىق بەتىنەن باياعى الىپ داراقتى تاپپاي: «اپىرماي، ەڭ بولماسا سوڭىندا بەلگى بوپ تۇرار ءبىر شىبىق قالمادى-اۋ!» — دەپ جابىعىپ، دۇعا وقىپ بەت سيپارى انىق. جابىعىپ جىلاپ الار، بالكىم.
ارىستان وسى وتىرىسىندا قۇلا دۇزدە، ميداي جازىق ساحارا بەتىندە قارتايىپ قۇلاۋعا اينالعان الىپ اعاشتى ەلەستەتتى.
سوڭىمدا شىبىق بوپ شانشىلار ءبىر تۇقىم قالمايتىن بولدى-اۋ دەپ ىشتەي وكسىپ وتىرعانداي.
ايبارىمنان ايرىلسام تۇلدىرسىز ءومىر، يت تىرشىلىك، ءارى يتەرىپ، بەرى جىققان بايانسىز قىزمەت وپا بولار دەيمىسىڭ.
تابانىنا كىرگەن تىكەنەك ماڭدايىما كىرسىن دەپ ماپەلەپ، الاقانىنا سالىپ ەسىرگەن جالعىز ۇلى باقي جالعانعا جول السا، بۇل داعى سوڭىنان ىلەسىپ باعادى.
وسى مەزەت ەسىك سارت اشىلىپ، اسەماي كەيۋانا ەنىپ كەلە جاتتى. اكە مەن بالا ەڭسەسىن جيناپ الدى.
— اۋ، ۇرسىسىپ قالعانداي سازارىپ، تومسارىپ نەعىپ وتىرسىڭدار؟ قازانعا تاماق سالايىن با، الدە باسقا جوسپارلارىڭ بار ما؟ كىسىنى دەلق ۇلى، ەكى ويلى ەتىپ ومالىپ وتىرا بەرمەكسىڭدەر مە؟
— بايبىشە، اسقا زاۋقىم سوقپايدى. مينيسترلىكتەگى جەرلەس جىگىتتەرگە بارىپ امانداسىپ قايتامىن، كەشتەۋ ورالامىن، — دەدى دە كيىم ىلگىشتەن سىرت كيىمىن الىپ، جەدەل يىعىنا ىلە ساپ، سىرتقا سىتىلدى. ەسىكتى تارس جاپتى.
اسەماي كەيۋانا تاڭىرقاعانى سونشا، ەرنىن سىلپ ەتكىزدى. الگىدەگى كۇيەۋى كوتەرىلگەن كرەسلوعا تىزە بۇكتى. باسىنداعى شارشى ورامالىن تۇزەپ، ساماي شاشىن قايىرىپ، تۇيرەۋىشپەن ءىلىپ از-كەم وتىردى دا، ۇرپيگەن ۇكىگە ۇقساعان ۇلىنا قولىن سوزدى. «بەرى كەلشى، قۇلىنىم، — دەدى، — ساعىنىشىم باسىلعان جوق ءالى، ماڭدايىڭنان يىسكەيىن!» ايبار اتىلىپ تۇرىپ كەپ اناسىنىڭ قۇشاعىنا جۇتىلدى. مەيىرىمدى جۇرەك ءلۇپىلىن سەزىندى. ءسابي كەزىندە ارمانسىز يىسكەپ، قۇمارىن قاندىرعان كەرەمەت ءتاتتى جۇپارعا ەلتىدى. انا جۇرەگىنىڭ، جىلۋىنىڭ قۇدىرەتىن سەزىندى. بوي-باسى شىمىرلاپ ەرىپ بارا جاتتى. «اپا!.. اپاشىم!.. — دەدى ەرنىن جىبىرلاتىپ، — انا ماحابباتىنىڭ ءولىنى تىرىلتەردەي كەرەمەت قۇدىرەتى بولادى دەۋشى ەدى عوي، مىنا بەيباق ۇلىڭدى ەمدەپ جازشى!.. بويىنا دارىعان ءجاھىل پالەدەن قۇتقارشى!.. بويىما پارمەن بەرشى!..» اسەماي كەيۋانا ۇلىنىڭ كۇبىرىن وزىنشە جورىدى. توبەسىنەن، ەڭبەگىنەن، جەلكەسىنەن ءسۇيدى. قىشقىلتىم عاجايىپ ءيىس ەت جۇرەگىن ەلجىرەتتى.
شولگە شىعانداپ شىعىپ كەتكەن جولاۋشى تىرمىسىپ جۇرە-جۇرە كەنەزەسى كەۋىپ ابدەن شولدەمەس پە. تاس توبەدەن اپتاپ كۇن شىجعىرا تۇسەدى. سۋسىعان قۇم ادىمىن تۇسايدى. ءبىر شاعىلدان اسسام مولدىرەگەن كولگە كەزىگەرمىن دەپ ىلدەبايلاپ ىلگەرىلەي بەرەدى. قانى قويۋلاپ، اششى تەر جانارىن تۇتادى. ارى-بەرىدەن يرەك ساعىم شيكىلدەنىپ الدىن توسقان قۇبىجىققا اينالادى. «ولگەن جەرىم وسى شىعار، — دەپ ىشتەي كۇبىرلەپ، ءتىلىن كاليماعا كەلتىرەر، — بىتكەن جەرىم وسى بولار، ءسىرا؟ ءوستىپ كەلە جاتقاندا تابان استىندا جىلتىراپ شىعىپ جاتقان ءبىر بۇرىم بۇلاققا كەزىككەن، جاعاسىنا شالا-جانسار حالدە قۇلاي كەتكەن، كەنى كەپكەن، كوزىنە اجال ەلەستەگەن، جولاۋشى سەكىلدەندى.
شولىركەپ، ۇزدىگىپ كەلىپ تاس بۇلاققا باس قويعان كىسىگە ۇقساعان اسەماي كەيۋانا كوزىن جۇمىپ، كوندى ماس بوپ مىزعىپ كەتكەن كىسىگە كەلەدى. انا جۇرەگى جۇلقىنا سوعىپ، ايتپاسا دا ءبىر پالەنى سەزەدى. قۇشاعىنا قاتتى قىسقان كۇيى ۇزاق وتىرىپ ەمىرەنەدى. قۋ دۇنيە نەگە وسىنشا اسىعىپ دوڭگەلەنەدى؟ جۇرەگى قۇرعىر ديىرمەنگە تۇسكەن سۋسوقتى دانشە ەزىلەدى. جانارىنا نەبىر قۇبىجىق سۋرەتتەر تىزىلەدى. الدەن ۋاقىتتا تەرەڭ ۇيقىدان ويانعان كىسىگە ۇقساپ: «اھ، قۇدايا، جالعىزىمنىڭ جولىنا جانىم پيدا، قۇلىنىما تونگەن زاۋال مىنا مەنى تاپسىن-اي!.. قويدىم، تويدىم، ريزامىن، ارتىمدا جەلكىلدەپ جاس شىبىق قالسا بولعانى»، — دەپ ىشتەي توبالادى كەپ.
اناسىنىڭ مىنا تۇرىنەن، ءتاۋباسىنان ىشتەي شىمىرىككەن ايبار شوشىنايىن دەدى. نە دەپ جۇباتارىن بىلمەدى. الاسۇرعان حالدە ويىنا ورالعان نارسەسى انا جاس قالىڭدىعى جانسايا بولدى.
— ماما، كۇنى ەرتەڭ جانسايامەن تانىستىرامىن.
— قۇلىنىم-اۋ، ونىڭ كىم؟ انا ۇكىلەپ دامەلەندىرىپ جۇرگەن ءمينيستردىڭ ورىنباسارىنىڭ قىزى ما؟ ەسىمى قانداي ادەمى! قۇلىنىم-اۋ، ارتىنىپ-تارتىنىپ الىستان جەتكەندە قىزدىڭ اكە-شەشەسىن مىنا جاڭا ۇيگە شاقىرىپ، قۇدا بولايىق دەسىپ، قالىڭدىققا سىرعا تاعىپ كادەمىزدى جاساپ كورەلىك تە! وسى كۇنگە جەتەمىن بە، جەتپەيمىن بە دەپ اۋرۋ جۇرەكتى سۇيرەتىپ كەلگەندە قۋانىشتان جارىلسىن داعى!
— كەلىستىك، ماما! كۇنى ەرتەڭ بولاشاق كەلىنىڭىزدى اكەلىپ تانىستىرىپ، سىرعا سالعىزامىن.
— ءسويتشى، جارىعىم.
— پاپام اسىقتىڭ دەپ قارسى بوپ جۇرمەسە.
— وي، ميىن زاڭ مەن كىتاپ كەپتىرگەن اكەڭدى وزىمە قالدىر، قولىما الىپ، ساقاشا ءۇيىرىپ، قايدا اتساڭ — سوندا ءدوپ تيەتىن ەتىپ ەپكە كەلتىرىپ قويامىن. ءسويتشى، جارىعىم، اۋرۋ جۇرەكتى ەمدەشى ءسويتىپ!
ايبار اناسىنىڭ قۇشاعىنان قۇلان-تازا ايىعىپ، قۇلپىرىپ، قۇلىنشا تۋلاپ شىقتى. جۇزىنە قان جۇگىردى. جانارىنىڭ وتى جاندى. اندەتىپ ءجۇرىپ گازدى جاعىپ، قازاندى وتقا قويدى، سۋ قۇيدى. الىستان اسپەتتەپ، ادەيىلەپ اكەلگەن جاۋجۇرەكتى اسىپ جەمەكشى. «اۋ، قۇلىنىم، جاۋجۇرەك ەلجىرەپ پىسكەن، تاباعا سالىپ جىلىتسا — جەتىپ جاتىر»، — دەپ استى ازىرلەۋگە كەيۋانا ءوزى بىلەك سىبانىپ كىرىستى. ءسۇرىنىڭ ءيىسى بۇرقىراپ تاناۋ قىتىقتادى. ايبار دارۋ ءدامدى جەگەنشە اسىقتى. ارى-بەرىدەن تاباعا ءتۇسىپ كەتە جازدادى. عاسىردان عاسىرعا ۇمىتىلماي كەلە جاتقان جاۋجۇرەك بويىنا توسىن كۇش قۇياتىنداي، اۋرۋىنان قۇلان تازا ايىعاتىنداي سەزىندى.
ىڭىرسىپ جاتقا ولەڭ ايتا ءجۇرىپ كەشكى اس ءمازىرىن ازىرلەدى. «ءسىز — جانى شوق، ءبىز —ءبىر ماي، ىستىق ءسوزىڭ كىردى ىشكە، ماي تۇرا ما شىجىماي؛ قىلىعىندا جوق وعات، ىستىق تارتىپ باراسىڭ، ءبىر ساعاتتان ءبىر ساعات».
«قۇلىنىم-اۋ، قاراداي اقىن بولىپ كەتكەنبىسىڭ ءوزىڭ!»
«جانساياداي قىزعا جاناسقان كىسى اقىن بولماي قايتەدى، اپا!»
«ءتاۋبا، ءتاۋبا!.. مىڭ شۇكىرشىلىك! تىلەگىمدى بەرە گور!..»
9
ايبار قىزمەتتەن كۇندەگىدەن ەرتەرەك شىعىپ، كەلىسىپ قويعان ۋادە بويىنشا جولاي جانساياعا سوعىپ، اكە-شەشەسىنە تانىستىرعالى جۇيرىگىمەن الا كەتپەكشى ەدى. كيىنىپ كابينەتتەن شىعا بەرگەن. تەلەفون شىر ەتە ءتۇستى، وقىس اسەردەن سەلك ەتە قالدى. جان قالتاسىنداعى ۇيالى تەلەفون ەكەن. دەرەۋ سۋىرىپ، قۇلاعىنا توستى. قىز داۋىسى. «كەزدەسسەك قايتەدى! — دەدى سىلدىر ەتىپ، يا كۇلگەنى، يا ناز ەكەنى بەلگىسىز، — ايا بولامىن، تانىماي قالدىڭ با، ايبار؟» جىگىت بەتىنە سۋىق سۋ شاشىپ جىبەرگەندەي شىمىرىكتى. جۇلىپ العانداي وقىس جابايى ۇنمەن: «جوق! — دەدى، — مەنى ۇمىت، ايا، ەلدەن اتا-انام كەلگەن، كوپ ۇزاماي ۇيلەنەم، ءقازىر قالىڭدىعىممەن كەزدەسۋىم كەرەك». ۇيالى تەلەفوندى قۇلاعىنان الىپ، سىرت جاپپاقشى ەدى، قىز ءۇنى زىڭ-زىڭ ەتىپ اسا جايسىز ەستىلدى: «ايبار، تىڭدا مەنى! بۇگىن ءوزىمدى سپيد ورتالىعى شاقىرىپ الىپ تەكسەرىسكە، تەرگەۋگە سالدى. قانىمدى زەرتتەدى». ايباردىڭ سامايىنان تەر مونشاعى جىلتىرادى. «وندا مەنىڭ قانداي شارۋام بار؟ سەنىڭ ءوز جولىڭ، مەنىڭ ءوز جولىم بار قيىلىسپايتىن». قىز داۋىسى وقىس قاتقىلدانا ءتۇستى. «ەكەۋمىز كوگەندەۋلى اتتاي بولىپپىز. كەيىنگى ايدا قانداي قىزبەن جىنىستىق قاتىناسقا تۇسكەنىڭدى سپيد ورتالىعىنا تۇگەل ءتىزىپ جازىپ بەرىپسىڭ، تايعا تاڭبا باسقانداي. سەن جازعان ءتىزىم بويىنشا شەتىمىزدەن شاقىرىپ، شىرقىراتىپ قانىمىزدى الىپ، تەكسەرىسكە سالىپ جاتىر!»
ايبار مىنا سوزدەن ەسەڭگىرەگەن كىسىشە تەڭسەلىپ كەتتى.
«ەندەشە، كۇت مەنى! قايدا تۇرسىڭ ءقازىر؟»
«ينتەركونتينەنتال» قوناق ءۇيىنىڭ الدىندا تۇرمىن». «ءقازىر جەتەمىن!»
تومەنگە ءتۇسىپ، جەڭىل جۇيرىگىنە وتىرا سالىپ، جىلدامدىقتى بارىنشا باستى. سام جامىراپ، قاس قارايا باستاعان كەز. كوشە جارىقتارى جارقىراي جاندى. استانا كوشەسىنىڭ كەشقۇرىم عاجايىپ نۇرلانىپ، سۇلۋلانىپ كەتەتىنىن جاڭا سەزدى. جۇرەگى الىپ-ۇشتى. ءزاۋلىم عيماراتتىڭ الدىنداعى الاڭشاعا ماڭداي تىرەپ ءسال كىدىردى. ەسىگىن اشىپ سىرتقى سىتىلدى. اياۋلىم قىزدى سونادايدان تانىدى. كوزىنىڭ استى كوگىس تارتىپ، جىلاعان با، دومبىعىپ ءىسىپ كەتىپتى. ۇسقىنى بوتەن.
— ءيا، دارىگەرلەر نە دەدى؟
— بۇل جەردە تۇرۋعا بولمايدى، ىشكە كىرەيىك، — دەدى اياۋلىم. ءۇرپيىپ جۇدەپ قالىپتى.
قوناق ءۇيىنىڭ كەڭ حولىنا ەندى. جۇمساق كرەسلوعا قارسىلاسىپ تىزە بۇكتى.
جاندارىنا قوناق ءۇي كەزەكشىسى تاقادى.
— سىزدەرگە ۋاقىتشا ارزان ءنومىر كەرەك پە، — دەدى.
— قاجەتى جوق، كوپ وتىرمايمىز، — دەدى ايبار اعىلشىنشا، — ازداپ سويلەسە تۇرامىز.
قوناق ءۇي كەزەكشىسى اعىلشىنشا اعىپ تۇر ەكەن.
— مۇندا وتىرۋعا بولمايدى، مىرزا. ويتكەنى ءقازىر شەتەلدىك قوناقتار كەلىپ ءداپ وسى جەردە تەلەديدارعا سۇحبات بەرىپ، كينوعا تۇسەدى. الدىن-الا كەلىسىلىپ قويىلعان. سويلەسەتىن سوزدەرىڭىز بولسا — ۋاقىتشا، ارزان ءنومىر بار دەپ ايتتىم عوي. ەسكەرتۋ جاساعانىما، عافۋ وتىنەمىن.
ايبار نە ىستەرىن بىلمەي ابدىراپ قالعان. اياۋلىم اراعا كيلىكتى.
— ماقۇل، كەلىستىك، ءۇش ساعاتقا ايتقان ءنومىردى بىزگە بۇيىرتىڭىز!
— قۇپ بولادى، ءتولقۇجاتتارىڭىزدى بەرىڭىزدەر.
سامسوز تۇرىپ ايبار كۋالىگىن ۇسىندى. اياۋلىم ءتولقۇجاتىن بەردى.
لەزدىڭ اراسىندا نومىرگە يە بولدى. كەزەكشى: «مىندا جۇرىڭىزدەر!» — دەپ، سىپايى ءيىلىپ، ليفتىگە ەنگىزىپ، ونىنشى قاباتقا لىپ ەتكىزىپ كوتەرىپ، ءنومىردى اشىپ، جىگىت پەن قىزدى كىرگىزە سالىپ وكشە ءىزىن اينالىپ جوعالدى. ەكەۋدەن-ەكەۋ سوستيىپ ءبىراۋىق كىدىرىپ قالدى. تەرەزەدەن الىپ قالا جارق-جۇرق وتىن ويناتىپ، جەرگە تۇسكەن جۇلدىزقۇرتشا جىمىڭدايدى.
اياۋلىم مامىق توسەككە بارىپ شەشىنبەستەن سۇلاپ جاتا كەتتى. اپپاق سانى جارقىراپ اشىلدى. سىلق-سىلق كۇلدى.
— نەعىپ سوستيىپ تۇرسىڭ! شەشىن، قاسىما كەل!
— دارىگەرلەر نە ايتتى سونىمەنەن؟
— يممۋنيتەت جەتىسپەۋشىلىك ۆيرۋسىن جۇقتىرىپسىڭ دەدى.
— سۇمدىق-اي! سەنەيىن بە، سەنبەيىن بە؟ بۇل دۇنيە نە بولىپ بارا جاتىر، — دەپ ايبار قوس قولىمەن باسىن قۇمىراشا قىسىپ ۇستاعان كۇيى ەدەنگە ءدۇرس ەتە قۇلاپ، تىزەرلەپ وتىرا كەتتى. يا ەڭىرەپ جىلاعانى، يا كۇلگەنى بەلگىسىز قۇمىققان داۋىسپەن تەڭسەلە ءتۇسىپ زار يلەدى. سىرتتان قۇلاق سالعان كىسى جىراقتان اش ءبورى ۇلىدى دەپ ۇعار ەدى.
جىگىت جاپان دالادا جالعىز قالعان اش بورىشە ۇلىپ ءبىراز وتىرىپ قالدى.
ءبىر مەزگىلدە ەسىن جينادى، ەڭسەسىن كوتەردى. اياۋلىم تىرداي جالاڭاش شەشىنىپ سالىپ، ەكى ەمشەگى ءۇيىلىپ، ءدال جەلكەسىنە ءتونىپ ارتىلىپ الىپتى. ەندى بۇعان نە دەيسىڭ؟ كۇلەرسىڭ بە، جىلارسىڭ با؟ «بالكىم، ماعان سەن جۇقتىرعان شىعارسىڭ، — دەيدى مەكەرلەنە كۇلىپ، — سەنىمەن جاناسقانعا دەيىن كۇنتيمەسىم تازا بولاتىن، تەكسەرىستەن وتكەم!. «سەنەن اۋىسقان ۆيرۋس ول! — دەدى ايبار سۋىق جىميىپ، — ءوزىم دە تەكسەرىستەن وتكەن بولاتىنمىن، سەنىڭ تۇنىمەن توسەك ىزدەيتىن سايقال ەكەنىڭدى بىلسەمشى!» اياۋلىمنىڭ الاقانى جاعىنا سارت ءتيدى. «ءتىلىڭدى تارتا سويلە، مەن ەشكىمگە جالىنىپ جاناسقام جوق، سول ءبىر كەشتە قىنابىما دەيىن جالاپ ولىپ-وشكەن سەن ەمەس پە ەڭ!» «قالاي عانا باسىمدى اينالدىرىپ العانىڭدى بىلمەيمىن. سەنىڭ ىستىق دەمىڭدى سەزسەم-اق ەسىمنەن اداسىپ قالامىن»، — دەپ قالشىلدادى ايبار. «مەنىڭ باسىمنان دا سونداي حال وتەدى. ءسىرا، ەكەۋمىزدىڭ قان قۇرامىمىز، اۋرامىز ءبىر دەڭگەيلەس بولعاننان»، — دەپ اياۋلىم بىلقىلداعان توسەك ۇستىنە بارىپ قۇيرىعىن باستى. توڭكەرىلگەن بوكسەسى ءمارماردان قۇيىلعانداي، بەلى قىلدىرىقتاي بولىپ ۇزىلگەلى تۇر. شالقايعان كەزدە قوس انارى ودان سايىن ۇلكەيىپ، جاناردى سۋىرا تارتادى. ەمشەك ەڭىسى اسا تەرەڭ، كەڭ يىعىنا توگىلگەن قارا شاشى، ءاپپاق مويىنى، لەوناردو دا ۆينچي قاشاۋىنان شىققان عاجايىپ ءمۇسىندى ەلەستەتتى. «مۇنداي دا سۇمدىق سۇلۋلىق جاراتىلادى ەكەن-اۋ»، دەپ ىشتەي ارپالىسقان ايبار جانارىن تايدىرا الماي الەك، — پەرىشتەنىڭ ءوزىن جولدان تايعىزاتىن سيقىر عوي! ءسۇيىر، ۇشكىل يەگى، قىر مۇرىنى، توستاعان ەرنەۋىندەي شىعىڭقى ماڭدايى، ءسۇت شۇقىرى سونشاما سۇيكىمدى كورسەتەدى. قىرىن وتىرعان قىز ايبارعا بۇرىلدى. اپپاق قارداي قالانعان تىستەرى جارق ەتتى.
— كەلشى، — دەدى دەمى ءۇزىلىپ.
ايبار اتىلىپ بارىپ سۇلۋدىڭ قۇشاعىنا سۇڭگىدى. دۇنيە دوڭگەلەنىپ جۇرە بەردى.
— ايىقپاس دەرت جاماپپىز عوي، ولسەك تە ءلاززاتقا باتىپ ولەيىك.
— بالكىم، ساياجايدا، تاۋ حالقىنا ۇقساعان كۇلەگەش جىگىتتىڭ ەسىرتكى ەككەنىنەن جۇقتى، — دەپ ايبار كوكىرەگى قارس ايرىلا كۇرسىندى.
— قۇرىسىن ءبارى، ەسىرتكىسى دە، ءشپريسى دە! — دەپ اياۋلىم ىستىق قۇمارلىقتىڭ تولقىنىنا شىم باتتى.
مامىق توسەك ۇستىنەن قۇيىن وتكەندەي سەزىلدى. قان شاپشىپ باسقا تەپتى. قىزدىڭ جۇمىر سانى، جىراعا جاسىرىنعان قىنابى، كىندىك ويىعى، توڭكەرىلگەن قوس انارى الاقان تيگەن كەزدە وت شارپىعان جانارتاۋعا ۇقساپ باسىلىپ-كوتەرىلدى. الىس قيىردان باستالىپ جاعالاۋعا كەلىپ باس ۇرعان تەڭىز تولقىنىنا ۇقسادى. الدەن ۋاقىتتا جانارتاۋ — انار كوتەرىلىپ باسىلدى.
— ورتەنىپ بارام، ۇستىڭە شىعايىنشى، — دەدى قىز.
ەندىگى كەزەكتە جىگىت دەنەسى تۋلاعان تەڭىز تولقىنىنا اينالدى. سول تولقىنعا ءبىر باتىپ، ءبىر شىعىپ، جەلكەنىن ءتۇرىپ اپپاق قايىق جۇزەدى. قايىق پەن تولقىننىڭ تەربەلىسى تىم ۇزاققا سوزىلدى.
قايىق بوكسە شىم باتا جازداپ قالتىراپ كىدىردى. اپپاق جەلكەنى ءتۇسىرىلدى. تۋلاعان تولقىن الاقانمەن سيپاعانداي تىنشىدى.
اياۋلىم سىلق قۇلادى.
— دۇنيەنى ۇمىتتىرىپ جىبەرەتىن سىيقىرىڭ بار سەنىڭ، — دەدى ەنتىگىن باسىپ جاتقان قىز.
— بىلمەيمىن، قاي جەردەن قاتەلەستىم، — دەپ كۇرسىندى جىگىت، — الگىنى ويلاسام وزەگىمە ۋ تولادى.
— ەندەشە ويلاما، — دەپ قىز سىڭق ەتە كۇلدى. جۇمساق ۇلپا الاقانى جىگىت دەنەسىن سيپالادى. سيپاعان سايىن تانىنە شىتىرلاپ ەلەكتر زاريادى وتكەندەي سەزىلەدى. ۇلپا الاقان سىرعاناي وتىرىپ وت قانجارعا ءتيدى. جان بەرىپ ءتىرىلتتى. «سۇيكىمدىنىڭ سۇيكىمدىسى، — دەدى قىز كۇبىرلەپ، — تىرشىلىكتىڭ ءتاتتىسى».
اينەك سىرتىنان كوشە جارىعىنىڭ ساۋلەسى قۇبىلادى. الىپ قالا اۋىر تىنىستاپ جاتىر.
— دۇنيەنى تاعى ۇمىتقالى قام قىلدىڭ با؟ — دەدى ايبار، — مايدا ساۋساعىڭ ءولى كىسىنى تىرىلتەر، نەتكەن كەرەمەت!.. اسىقپاي اقىرىن سيپاشى!..
— اسىعامىن.
— ساۋساعىڭدا توك بار سەكىلدى.
— تۇلا بويىڭ تاپ-تازا ەكەن.
— قانجاردى قىنابىنا سالسام نەتەدى!
— جانىم، جاپالاعىم!
مۇزتاۋعا ۇقساعان اپپاق بوكسە توڭكەرىلىپ ءتۇستى، تاۋ ءۇستى قۇبا جون. جىگىت سول تاۋعا ورمەلەگەن الپينيستكە ۇقسادى. ۇمتىلىپ ءسۇرىنىپ، ءسۇرىنىپ ۇمتىلىپ جان تەرى شىقتى. تىم جىراقتان سىبىرلاعان ءۇن ەستىلەدى. «جاپالاعىم، جارىعىم!» جارقاباققا جابىسقان جارقاناتقا ۇقساپ كەتكەنىن ءوزى بىلمەدى.
و، دۇنيە، مۇنداي دا كەرەمەت بولادى ەكەن-اۋ. ىستىق دەمىنەن اپپاق مۇزتاۋ ەرىپ تۇگەسىلىپتى، اياعى تايىپ شىڭىراۋعا قۇلاعانداي. ەسىنەن تانىپ قالىپتى. «جانىم... جاپالاعىم!..» دەگەن ءسوز قايىرا ءتىرىلتىپ العانداي. قارا تەرگە مالشىنىپتى.
10
تاعى دا تاڭ اتتى.
وسى تاڭ تاعدىرىنىڭ تالقىسى بولارىن ايبار ىشكى ءبىر سەزىم تۇيسىگىمەن بولجاعانداي ەدى. كەشە عانا جانسايا ساتىپ اپەرگەن كوكشىل كويلەگىن كيدى، ەڭ جاقسى گالستۋگىن تاقتى، پرەزيدەنتپەن كەزدەسۋگە باراردا كيەتىن تەڭىز تۇبىندەي — ساۋلە تۇسسە قۇبىلىپ تۇراتىن كوستيۋمىن يىعىنا ءىلدى. كەمبريدج ۋنيۆەرسيتەتىندە وقىپ جۇرگەندە العان ءتۋفليىن جالتىراتا ءسۇرتىپ، جاڭا شۇلىق كيدى.
شەشە شىركىن شالا ءبۇلىنىپ ءجۇر. «بولاشاق قۇدالارعا بارامىز» دەگەننەن شاشتارازعا جۇگىردى، ۇستىندەگى جۇڭگو جەمپىرىن، جۇڭگو كويلەگىن تاستاپ، ەۋروپا ۇلگىسىمەن تىگىلگەن كويلەك ساتىپ الدى. ەلدەن اكەلگەن سىباعالارىن قاتىرما قوراپتارعا قاتتاپ تىرمىسا سالىپ، تاعى نە ۇمىتىلدى، قاي نارسە قاعا بەرىستە قالدى، سانامالاپ تۇنىمەن شارشاعان. ەرتەڭگىسىن تالىپ ۇيىقتاپ جاتقان جەرىنەن جۇبايى بارىپ ازەر وياتىپ الدى. ارىستان سول سابىرلى قالپى. جالعىز ۋايىمى — كەلەشەك قۇدامىز قىرىقتان ەندى اسقان تىم جاس ەكەن، ءسوزىمىز جاراسا ما، جوق پا دەپ، كۇيزەلە ءقاۋىپ قىلادى.
سابىلىپ، قاپىلىپ جۇرگەندە كۇن تۇسكە تىرمىستى. باياعى قوراپتاردى قوسشى بالا تاسىدى. جەڭىل ماشينەگە سىقاپ تيەدى. بولدى-اۋ، تولدى-اۋ دەگەندە جۇيرىككە وتىرىپ قالا ورتالىعىنداعى قۇدالار ۇيىنە تارتتى. ارادىك اسەماي كەيۋانا: «ا، قۇدايا، بەرە گور!» — دەپ جاراتقان يەگە جالبارىنىپ قويادى.
ەسىكتى جانسايا اشتى. كەشە كەلىپ سالەم بەرگەندە ارشىعان جۇگەرى سوبىعىنداي اپپاق ەدى، بۇگىن ءسال تارالىپتى. بۇرىمىن ون ەكى ءورىم ەتىپ ءورىپ جەلكەسىنە بوس تاستاپتى. دەنەسىنە دالدەپ تىككەن شەتەلدىك كويلەگى ءتوسىن، بوكسەسىن ايرىقشا ايقىنداپ، قۇلىن مۇشەسىنە كۇپ ۇيلەسە جاراسادى. بەتىنە لاپ ەتىپ الاۋ جۇگىرىپ:
— كىرىڭىزدەر! مۇندا جۇرىڭىزدەر، — دەپ قوناقتارىن ىشكە وتكىزدى. سىرت كيىمىن الىپ ىلگىشكە ءىلدى. ايبار مەن قوسشى بالا قوراپتاردى ىشكە تاسىپ اۋرە. «لاگەردە وسىلاي جۇك تاسىتىپ تيتىقتاتادى دەۋشى ەدى، ايداۋداعى تۇتقىننان ايىرمامىز قايسى!» — دەپ كۇڭكىلدەپ قويادى. كەمى تومەنگى قاباتقا ون ءتۇسىپ، ون مارتە شىققان شىعار. اقىرىندا ايبار تەرگە مالشىنىپ، ەنتىگىپ قوراپتاردى تۇگەستى. شەشىنىپ، بىلەگىن ءتۇرىنىپ، جۋىناتىن بولمەگە ءوتتى. شوفەر بالانى بوسسىڭ دەپ قايتارىپ جىبەردى. بەتى-قولىن سابىنمەن جۋىپ، سۇلگىمەن ءسۇرتىپ قايىرا شىققان كەزدە جانسايا ۇشىراستى. تۇنجىراعان تەرەڭ جانارىنان قويۋ مۇڭ وقىدى.
— نەگە ەكەنىن قايدام، اكەم كەشىگىپ جاتىر، — دەدى كۇبىر ەتىپ، — ەكى سويلەمەۋشى ەدى.
قوس قۇداعي قوناق بولمەسىندە داستارقان ازىرلەپ، ازىلدەسىپ مارە-سارە. قوراپتىڭ ىشىنەن شىققان باعالى سىيلىق، ەلدىڭ ءدام-تۇزى داستارحان ءمازىرىن سولايىمەن الىپ كەتىپتى. جەنت، قاۋىنقاق، بالقايماق كوز جاۋىن الادى.
— مىناۋ جانساياعا اكەلگەن سىرعامىز، قاراتاۋ ۇستىنە زەرگەرلىگىمەن اتى شىققان ءاقادىل ۇستا سوققان. ورتاسىنا ءسارۋار تاسىن بەكىتىپ، كەنەرەسىن اقىقپەن كومكەرگەن. شەشەمنىڭ شەشەسى كەلىن بوپ تۇسەردە اتان تۇيەگە باعالاپ سوقتىرىپتى. جارىقتىق توقساننىڭ ۇستىنە شىعىپ كوز جۇمدى. بۇل قۇداعا ادەيىلەپ تىكتىرگەن قاسقىر ىشىك قوي اناۋ، جىلدارى و پالەلەر ءورىپ كوبەيدى ەمەس پە، ەڭ ءتاۋىرىن تەسپەي سويىپ، قاعازداي ەتىپ يلەپ، كولەڭكەگە كەپتىرىپ، توبىلعى تۇسىنە بوياپ، شەبەرگە تىككىزدىك. قاقاعان ايازدا قىڭق دەگىزبەيدى. تورگە ءىلىپ قويسا — تەرىس پيعىلدى سايتاننىڭ ساپالاعى جولامايدى، پىسى باسادى.
جانسايانىڭ شەشەسى كۇن ەكىندىگە ويىسىپ، كەشكە ەڭكەيگەن سايىن سىرتقا ەسىككە ءبىر، تەلەفونعا ەكى جالتاقتاپ مازاسىزدانا ءتۇستى. ورنىعىپ وتىرا المادى.
ءبىر ۋاقىتتا تاعاتى تاۋسىلدى بىلەم، قۇدا، قۇداعيىن داستارقانعا شاقىردى.
— قوي، اسقا وتىرايىق، قارىندارىڭىز اشقان شىعار. جانسايا، شايىڭدى ازىرلە، — دەپ داۋىستادى دا اس ۇيگە ەنىپ، كۇنى بويى ەش تىنباي اس-اۋقاتتىڭ قامىندا كۇيبەڭدەگەن قىزمەتشى ايەلگە وڭاشا جارلىقتار بەرىپ جاتتى. ۇيەمە تاباق ۇلكەن اس تارتىلدى. تۇرىلە ۇيىتىلگەن قۇنان قويدىڭ باسى مەن جامباسى ارىستاننىڭ الدىنا قويىلدى. اسەماي كەيۋاناعا ىلجىراپ پىسكەن جاق، ءتىل، قۇيىمشاق، وزگە دە كادەلى مۇشەلەر كەلدى. ايبارعا اپپاق قارداي ءتوس تارتىلدى.
— ءۇش قىز وسىردىك، — دەيدى جانسايانىڭ شەشەسى شىنىن ايتىپ، — وقۋدان كەمدىگى جوق، ۇشەۋى دە ءعىلىم-بىلىمنىڭ سوڭىنان شام الىپ ءتۇسىپ جوعارى وقۋدى قىزىل ديپلوممەن ءبىتىردى. ۇلكەن كۇيەۋ بالامىز نەمىس، ورتانشى كۇيەۋ بالامىز كارىس. تۇنەۋكۇنى شاقىرىپ بولماعان سوڭ المانياعا اپتاعا بارىپ، ءۇش كۇنگە ازەر شىدادىق. قۇداي باسقا سالماسىن.
— اپا، سونىڭ نە قاجەتى بار؟ — دەپ جانسايا كيلىكتى. ەسىپ سويلەپ وتىرعان ءۇي يەسى كەيۋانا تۇتتىعىپ كوشەسىنەن جاڭىلىپ قالدى.
— قايدان بىلەيىن، بىزگە ەرسىلەۋ سياقتى، — دەپ ارتىق ايتىپ، كەم تۇسكەنىن جۋىپ-شايا باستادى، — مىنا شاراپتان ازداپ الىپ وتىرايىق. كارىس كۇيەۋ بالا تاتىپ المايدى، نەمىس بالامىز دا ىشكىلىك دەسە ازار دا بەزەر. مىنا ايبار ازداپ ۇرتتايتىن سەكىلدى.
— اپا، سونىڭ نە قاجەتى بار؟ — دەپ قىزى اراعا جانە قىستىرىلدى.
— ال، استان الىڭىزدار! كارىس كۇيەۋ بالانىڭ ءۇيى وسى استانادا. ءبىر ساعاتقا باس سۇقساق سارىمساق پەن ءقىزىلدارىنىڭ وتكىر ءيىسى كۇنى بويى تاناۋىمىزدان كەتپەيدى. پىسقىرىپ، تۇشكىرىپ بىتەمىز. اللا قۇداي جار بولسا، ءيسى قازاقپەن قۇدا بولساق قوي دەپ «اھ» ۇرىپ ارمانداعانبىز. كىسى ءوز سالتىن ءوزى ساعىنادى ەكەن. ءىنشاللا، تىلەۋىمىزدى بەرىپ سىزدەرمەن قۇيرىق-باۋىر جەگىسكەلى وتىرمىز.
— اپا، سونىڭ نە قاجەتى بار؟ — دەپ جانسايا قاباعىنا كىربىڭ ۇيالاتتى.
ءۇي يەسى كەيۋانا شاراپتى ۇرتتاپ ىشەمىن دەپ ازداپ قىزىپ قالدى.
— جاس پەن جاس ءبىرىن-بىرى ۇناتسا قارسى تۇرىپ نەعىلايىق. ءىشىن بوساتىپ سىر بولىسەتىن جەكجاتقا زار بولادى ەكەنسىڭ. ايتسە دە وڭتۇستىكتىڭ قازاقتارى تىم ءدىنشىل، ەسكىلىك كيىمىنە اۋەس، ۇيىنەن توپىرلاپ كىسى اياعى ازايمايدى دەي مە. قايدام، جانسايا اسا نازىك، اۋرۋشاڭ بولىپ ءوستى. كوپشىلىك داڭعازانى ۇناتا بەرمەيدى. قىزىمدى قولعا تۇسىرگەن سوڭ ءشۇۋ قاراقۇيرىق دەپ قۇم ىشىنە تارتىپ كەتپەيتىن شىعارسىزدار. ال، ارىستان قۇدا الىپ وتىر. الدىنداعى استىڭ ءتىپتى مۇرتى شاعىلماپتى. ءجا، ءبىردى ايتىپ بىرگە كەتەمىن، تويدى قايدا، قاشان وتكىزەتىن ويلارىڭ بار؟
جانسايا بەتىن باسىپ، اس ۇيگە سىتىلا جونەلدى.
ارىستان تاماعىن كەنەدى.
— سىزدەردەي زيالى قاۋىم وكىلىمەن قۇدا، جەكجات بولعانعا اسپانداپ قۋانامىز. ءبىز دە بالامىزدى كەم تاربيەلەمەدىك. ءۇش تىلدە ەمىن-ەركىن سويلەيدى، كەمبريدج ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ وقۋ ۇزدىگى، كەز كەلگەن جەرگە ءسىڭىپ، ويناپ ءجۇرىپ ءىستى ىلگەرىلەتىپ اكەتەدى. جۇرتپەن، كىسىلەرمەن ءتىل تابۋى ەرەكشە. «ءاۋ» دەپ تىلدەسكەننەن كەيىن باۋراي تارتىپ الاتىن يكەم مىنەز يەسى.
تەلەفون شىر ەتتى. ءۇي يەسى كەيۋانا تۇرىپ، قۇلاعىنا توستى. سىم ۇشىنان سويلەگەن كىسىنىڭ داۋىسى توسكە بالعا سوققانداي ەستىلەدى.
ءۇي يەسى كەيۋانانىڭ ءتۇسى بۇزىلىڭقىراپ تۇردى.
ماناعى اشىق، سويلەمپاز، اڭقىلداعان ايەلدىڭ ورنىن الماستىرىپ قاس پەن كوزدىڭ اراسىندا ورنىنا بوتەن بىرەۋدى ەنگىزە سالعانداي. سوستيىپ تۇردى-تۇردى دا، شەتكى ورىندىققا وتىردى.
— اس الىڭىزدار، — دەدى، — وتاعاسى، ءقازىر كەلىپ قالادى. كىدىرە تۇرىڭىزدار.
ارىستاننىڭ ءىشى قىپ ەتە قالدى. ۇلكەن استى قايىرا ساپ، باتا جاساپ، تۇرىپ كەتەيىن دەپ وقتالعان بۇلار جوق. «كىدىرە تۇرىڭىزدار» دەگەنى يا مازاعى، يا ساسقانى. اياق استىنان قۇبىلا قالعان كۇنباعىس مىنەزگە نە جورىق. ويىن ءبولىپ، تىلگە كەلدى.
— وسى جولى قۇيرىق-باۋىر جەسىپ قۇدا بولىپ اتتانساق، جانساياعا سىرعا سالساق، ۋادە بايلاسساق، تويدى سول ەگىن ورىلىپ، جيىن-تەرىن بولعان قازان ايىنىڭ ورتاسىنا جاساساق دەگەن ويدامىز.
ءۇي يەسى كەيۋانا ءتىس جارىپ ءتىل قاتپادى. مەڭىرەيگەن كۇيى ءۇنسىز وشارىلدى. سوزگە اسەماي ارالاستى.
— قول ۇستاتار، تابالدىرىق اتتار قۇدالىق كادەمىزدى وسى جولى الا كەلدىك. جەر شالعاي، تۇكپىردە تۇرامىز، سابىلىپ كەلە بەرۋگە جاعدايىمىز، ۋاقىتىمىز كوتەرمەيدى.
ءۇي يەسى كەيۋانا ءالى مەڭ-زەڭ قالپى.
قوڭىراۋ شالىندى، قىزمەتشى ايەل بارىپ ەسىك اشتى. ءۇي يەسى ەنىپ كەلە جاتتى. بۇلار ورە تۇرەگەلىسىپ جىلىۇشىراي باس يزەسىپ، قول الىسىپ امانداسا باستادى. ءبىر قىزىعى، ءمينيستردىڭ ورىنباسارى ماڭدايى جارقىراعان، جانارى وتتى، قاسى قالىڭ، قوڭقاق مۇرىن، قىلىشتاي قىلپىعان جىگىت بوپ شىقتى، سىرت كيىمىن شەشپەدى. اياق كيىمى تابالدىرىق تۇبىندە قالدى. تۇنەرىپ وتىردى-وتىردى دا بۇرق ەتە ءتۇستى.
— سىزدەر مەن بىزگە قۇدا بولۋ بۇيىرماعان.
مىنا ءسوز اشىق اسپاندا كۇن كۇركىرەگەندەي اسا جايسىز اسەر ەتتى. ەسىك قاپتالىندا تال شىبىقتاي مايىسقان جانسايانىڭ ءجۇزىن جاس جۋىپ كەتتى. كرەسلو شەتىندە تىزە بۇككەن ايبار ىشقىنا تۇرەگەلدى. بىلايعىلار تۇكتى تۇسىنبەي اڭ-تاڭ، توبەدەن تاس تۇسكەندەي وقىس اسەردەن تۇرا الماستاي ومالا تۇسكەن.
— مۇنى مەنەن ەمەس، مىنا تۇرعان ايباردان سۇراۋلارىڭىز كەرەك ەدى، — دەدى ءۇي يەسى سازارعان قالپى.
— نەگە!
— قالايشا!
— قازاق اتامىزدىڭ سالتىن ۇستاپ الىستان ارتىنىپ-تارتىنىپ جەتكەنىمىزدە بۇل قالاي بولدى، — دەپ ارىستان كەڭ الاقانىن جايدى، — ەكى جاس ءبىرىن-بىرى ۇناتاتىن سەكىلدى، ءسوز بايلاسىپ «ماقۇل» دەسىپتى، بىزدىكى باتا بەرۋ عانا!
— سىزدەردە تۇرعان كىنا جوق، — دەدى ءۇي يەسى سالماقتى قالپىن ساقتاۋعا تىرىسىپ، — بار پالە مىنا ايباردا، ايىقپاس دەرت جۇقتىرىپ الىپتى، مانا ەرتەڭگىلىك تانىس دارىگەردەن ءبىلدىم.
اسەماي كەيۋانا قولىن كوككە سىلكە كوتەرىپ داۋىس سالىپ جىبەردى. «وي-بو-وي، جاراتقان يە، جاببار يەم، قايداسىڭ-اۋ! بۇل نەعىلعان باسقا سالعان تاقسىرەتىڭ! ايىقپاس دەرت جامايتىنداي نە كۇنامىز بار ەدى! جالعىزىم-و-و-وي، ەندى ءقايتىپ ءتىرى جۇرەي-ە-ە-ەم!..» — دەپ زارلاعاندا ەستىگەن جان شىداپ تۇرا الماستاي اششى جوقتاۋ ساي-سۇيەكتى سىرقىراتتى. جانسايانىڭ اناسى سىڭسىپ جىلادى. جۇباتاتىن، توقتاۋ ايتاتىن جان بولسايشى. ارىستان ah ۇرىپ تۇكپىر بولمەگە كەتتى. كوستيۋمىنىڭ، باس كيىمىنىڭ قايدا قالعانىن ۇمىتىپ الاسۇردى. جانسايانىڭ اكەسى قوس قولىمەن باسىن قارماپ، اياعىنىڭ ۇشىنا قاراپ تاپجىلماي قالىپتى. سۇرلانعان مىنا ءتۇرى دالاداعى بالبال تاسقا ۇقسايدى. ارىستان تورداعى تاعىداي تەگى: «بولدى!.. جەتتى!.. قالپاعىمدى تاپ! زارلاي بەرمە ءۇيدى باسىڭا كوتەرىپ!..» — دەپ اقىرىپ جىبەردى. زايىبىن قولىنان الىپ جۇلقا تارتىپ تۇرعىزىپ الىپ ەسىككە سۇيرەدى. سودان كەيىنگى وقيعا ايباردىڭ ەسىندە ەمىس-ەمىس. جەر الەمدى جاڭعىرتقان، ساي-سۇيەكتى سىرقىراتقان شەشەسىنىڭ داۋسى ەسىن شىعارىپ جىبەردى. ءۇي يەلەرىمەن قالاي قوشتاسقانى ەسىندە جوق، اناسىنىڭ ءبىر قولتىعىنان بۇل، كەلەسى قولتىعىنان اكەسى سۇيەمەلدەپ، تىركەسىپ-ۇشقاسىپ ليفت الاڭشاسىنا جەتكەندە سوڭىنان ىلەسە شىققان جانسايانى كوردى.
جانارى بوتالاپ، ۇلبىرەگەن ەرىنىنىڭ ۇستىندە جاس مونشاعى ءتىزىلىپ، جاۋتاڭ قاعادى. «تۇسىنبەدىم، ايبار، ايىقپاس دەرت دەگەن نە پالە!.. ماڭگىلىك بىرگەمىز دەپ ۋادە بايلاسقانىمىز قايدا؟.. تاستاماشى!..» — دەپ ۇزدىگە وكسىپ، بەينە، سۋعا باتىپ بارا جاتىپ تال قارماعان كىسىشە قولىن سوزادى. ايبار ارتىنا اينالىپ قارامايدى. ليفت ەسىگى سارت ەتىپ اشىلدى. وسى مەزەت بۇلاردىڭ سوڭىن الا الدەنە ەدەنگە ءدۇرس قۇلاعانىن ەستىدى. قول سوزىمعا كەلىپ ەسىنەن تانىپ جىعىلعان جانسايا ەكەن. بۇرىلىپ تۇرعىزۋعا، قولتىعىنان سۇيەۋگە مۇرشاسى بولمادى. بۇلار مىنگەن ليفت ەسىگى سارت جابىلدى. لىقسىپ جونەلە بەردى.
ايبار ءوزىن زىندانعا ءتۇسىپ بارا جاتقانداي سەزىندى.
ارىستان باس كيىمىنىڭ الگى قوناق بولعان ۇيىندە ۇمىت قالىپ قويعانىن جاڭا سەزدى، سامايىن، باسىن كوستيتە سيپاپ: «ءا، اتاسىنا نالەت بۇيتكەن يت ءومىردىڭ!» — دەپ قولىن ءبىر-اق سەرمەدى.
اسەماي انا جانارى اسپانداپ، باياعى، استاناعا پوەزبەن ساپار شەگىپ كەلە جاتقاندا تالىقسىپ جاتىپ كورگەن ءتۇسى ەسىنە ورالدى. ساعىنا جولىن كۇتىپ جۇرگەن جالعىز ۇلى ستانساعا كىدىرمەي زىمىراعان پوەزبەن «اپا-ا-ا!» — دەگەن كۇيىنشە تۇسىنان زاۋلاپ وتە شىققانى قايدا! سول سۋىق ءتۇس وسى جازمىشقا كورىنىپتى ەندەشە!
ەپيلوگ
وسىدان ءۇش مىڭ جىل شاماسى بۇرىن جازىلعان كونە ءۇندىس كون كىتابى «ۆيشنۋ پۋرانا» دەگەن كىتاپتى تيبەت موناحتارى سانسكريتكە تۇسىرگەن. ول سانسكريتتى وقىعان نيكولاي رەريح «الەمنىڭ جەتى ۇلى تاڭعاجايىبى» اتتى كىتاپ جازىپ قالدىرعان. سول كىتاپتىڭ «ەكىنشى قۇپيا» اتتى تاراۋىندا بىلاي دەيدى: «سەن ءتىرىسىڭ، ايتسە دە ۋاقىتتىڭ سىرتىنداسىڭ؛ بۇل پەندەلەر ءوزىڭدى قيالمەن مولشەرلەپ ەلەستەتە المايدى: سەن ءومىردىڭ ءوزىسىڭ، يا رۋحپەن، يا جانمەن ءومىر سۇرمەيسىڭ، ويتكەنى بارلىق جاننىڭ جانىسىڭ». سوندىقتان ول تۋرالى تالداۋ، ايتۋ، ساۋال قويۋ — كۇپىرلىك. سوكراتتىڭ ءوزى الەمدىك نەگىزدى تالداۋدان باس تارتقان. ءبىر شىندىق بار: پەندەلەردىڭ ويسىز، وسپادار، قاسيەتتى كىتاپقا قايشى كەلەتىن قىلىقتارى جينالا-جينالا، ۇلعايا-ۇلعايا باياعى ادامزاتتىڭ باسىنا بۇلت بولىپ تونەدى. ادام ازايىن دەپ ازبايدى، جۇرەكتە بەرىك بايلاۋ، مىنەزدە مىقتى قاجىر بولماعان سوڭ ازادى، ءبىر قۇلدىراعان سوڭ قۇلدىراپ تابانى تايىپ قۇدىققا قۇلاعان كىسىدەي باسقالارىن دا اياعىنان، قولىنان قارماپ الا كەتەدى. يممۋنوجەتىسپەۋشىلىك ۆيرۋسى الەمدىك گارمونياعا قايشى ارەكەتتەنگەن جانارتاۋ سەكىلدى جاڭادان تۋعان، ادامزاتتى جويۋعا ۇمتىلعان ۇلى ءامىرشىنىڭ سۇستى نازارى ەدى. ادام اعزاسىنداعى يا جۇقپالى اۋرۋ، يا كەزدەيسوق ىسىكتەن، قابىنۋدان ساقتايتىن — اللا بەرگەن يممۋندىق جۇيەنى جالماپ جەپ قۇرتاتىن سۋىق اجالدىڭ تىكەلەي ەلشىسى. قورعانىش جۇيەنىڭ اجداھاسى. ادام ورگانيزمىنىڭ ىشتەي ءىرىپ، بورداي توزۋى.
اتى ءمالىم، تاۋەلسىز ەلدىڭ بولاشاعىنا باسپالداق قويامىن دەپ ۇلىبريتانيانىڭ كەمبريدج ۋنيۆەرسيتەتىن ۇزدىك تامامداپ، «بولاشاق» باعدارلاماسىن جەتىلدىرۋگە، كەلەسى تولقىنعا وڭتايلى، پارمەندى ەتۋگە جىگەرىن جۇمساۋعا باتىل كىرىسكەن ايبار اياق استىنان يممۋنوجەتىسپەۋشىلىك سيندرومىنا ۇشىراپ، اسا قاتەرلى ۆيرۋستى جۇقتىرىپ مارەگە جەتپەي مۇرتتاي ۇشقان بايگە اتى سەكىلدەندى. ءالى ءۇمىت بار شىعار، شەتەلدەن مىقتى ءدارى الدىرامىز، بىلگىش دارىگەر شاقىرتامىز دەپ جورا-جولداستارى الاس ۇرىپ ىزدەنىپ جۇرگەندە زارلاپ جىلاعان اناسىن، «اھ» ۇرىپ قايعىدان قان جۇتقان اكەسىن زورلاپ كوندىرگەندەي بولىپ جۇيرىك پوەزعا مىنگىزىپ سالعان كۇنى ۇيىنە ءوڭ-تۇسسىز ورالدى. بەينە ىشكى وزەگىن الدەكىم سۋىرىپ الىپ تاستاعانداي سەزىندى.
قالا ورتالىعىنداعى اياداي ەكى بولمەلى پاتەرىنە باياعى ايبار ەمەس، قۇر سۇلدەرى ەندى. ەسىگىن اشىپ سۇلەسوق قانا ورىندىققا وتىردى. بالبال تاسقا اينالىپ قانشا وشارىلعانى جادىندا جوق. ەسىك جانىنداعى كوك تەلەفون دامىلسىز بەزىلدەيدى. تەلەفون قۇلاعىنا قول سوزبادى. تاعى ىزىڭدادى. ۇيقىسىنان شوشىپ ويانعان كىسىگە ۇقساپ ىتىرىلا تۇرەگەلىپ، بارا سالىپ تەلەفون سىمىن جۇلىپ الدى، ەكىنشى ۇشى قابىرعادان بوساماپ ەدى. اياعىمەن باسىپ تۇرىپ شىرەنىپ قالىپ بىرت ەتكىزىپ ءۇزدى. جالما-جان ورىندىقتى اسپالى شامنىڭ استىنا تۋرالاپ قويدى. ورىندىققا شىعىپ، الگى سىمنىڭ ءبىر ۇشىن اسپالى شامنىڭ ىلگەگىنە مىقتاپ بايلادى، كەلەسى ۇشىن دۇزاق قىپ ءيىپ موينىنا سالدى. ويلانىپ جاتپاستان وڭ اياعىمەن استىنداعى ورىندىقتى قاعىپ جىبەردى.
جانارىنىڭ وتى جارق ەتكەندەي سەزىلىپ، دۇن-دۇنيە دوڭگەلەنىپ كەتە باردى.
استاناداعى جالعىز ۇلىنىڭ اسىلىپ ولگەنىن ەستىگەن اسەماي شەشە كوپ ۇزامادى، جۇرەك دەرتىنەن اۋرۋحانادا ارپالىسىپ جاتىپ كوز جۇمدى. ارىستان اكە دەلق ۇلى كۇيگە ۇشىراپ جۇمىستان بوساپ قالدى. ەرتەدەن قارا كەشكە ۇيىنەن شىقپاي، تورگە ىلىنگەن ۇلىنىڭ ۇلكەن سۋرەتىنە ءموليىپ قارايدى دا وتىرادى. ەشكىممەن تىلدەسپەيدى، كورشى ايەل كەلىپ، تاماعىن اۋزىنا توسسا — ىشەدى، ايتپەسە قارنىم اشتى دەپ جاق اشپايدى. توسەگىن سالىپ بەرىپ، جات دەسە — جاتادى، تۇر، كيىن دەسە — ءۇنسىز تۇرىپ كيىنەدى. ەشكىمدى جىعا تانىمايدى. بەينە جادى جوق جانعا اينالىپ مۇقىم وزگەرىپ تىندى دەسەدى.
اياۋلىم بويجەتكەن سالاۋاتتى ءومىر ءسۇرۋ ماسەلەلەرى بويىنشا ورتالىقتىڭ ەمحاناسىنا تىركەلىپ، مىنەكەي، ءبىر جارىم جىل بويىنا ەم الۋمەن كەلەدى. اۋەلگى كەزدە شوشىمالى اۋرۋدان ايىعىپ، بوي-باسىنا قاراپ، قىزمەتىنە بارا باستاعان ەدى. كەيىنگى اپتادا ءحالى كۇرت وزگەرىپ شىعا كەلگەنى. اۋەلى قولتىعىنىڭ بەزى شوشىدى، تاماعىنىڭ باسپاسى كوتەرىلىپ، جوتەلسە — قان تۇكىرەتىن بولدى. اياق ساۋساعىنىڭ اراسىندا ساڭىراۋقۇلاقشالار كۇرت كوبەيىپ، تۇنەمەسى قىشىتىپ، مازاسىن الاتىندى شىعاردى. كىشى دارەت قۋىعى قاتتى شانشىپ اۋىرىپ، قينالا بەرگەن سوڭ دارىگەرگە كەلىپ كورىنگەن ەدى. ول كىسىلەر: «تەك قانا سپيد ورتالىعىنداعى اۋرۋحاناعا جاتىپ ەمدەلەسىز، باسقا امال جوق»، — دەپ كەسىپ ايتتى. اياعىندا تور كوز تەرەزەلى اباقتىعا تۇسكەن كىسىگە ۇقساپ تەمىر كەرەۋەت، تەمىر ەسىكتىڭ تۇتقىنىنا اينالىپ، ازىرگە قولدانىستاعى ەم-دومدى الا باستادى.
جانسايا قالىندىق جۇما سايىن بازارعا بارىپ، ءتىرى گۇل ساتىپ الىپ، قالا سىرتىنداعى قورىمعا قاتىناپ، ايباردىڭ قابىرىنە گۇل قويىپ ءجۇردى. سۇيگەن جىگىتىنىڭ مولاسىنا گۇل قويىپ جۇرگەنىن اكەسىنەن، شەشەسىنەن جاسىردى. جاز ءوتىپ، كۇز جەتتى. جانسايا، بەينە، جىلى جاققا ۇشقان سەرىكتەرىنەن جىرىلىپ قالعان اققۋعا ۇقسادى، كۇرت سىنىپ، بۇرىنعىداي ويىن ايتىپ سالىپ — سىقىلىقتاپ كۇلەتىن اشىق مىنەزىنەن ايرىلىپ، ىشتەي مۇڭايىپ وتىرىپ قالاتىن كۇيگە ءتۇستى. شەشەسى قىزىنىڭ وسى مىنەزىنەن شوشىدى: «ۇيگە قامالىپ وتىرا بەرمە، كوشەگە شىق، دوستارىڭا بار!» — دەپ ۇرساتىندى شىعاردى.
اسپاندا نوسەر بۇلتى جوڭكىلگەن قازان ايىنىڭ باسىندا ايباردىڭ باسىنا گۇل قويىپ كەلە جاتقان قىز ويدا جوقتا بەت تۇرپاتى تاۋ حالقىنا ۇقساعان، شاشى جالبىراعان، قوڭقاق مۇرىن، سوپاقشا ءجۇزدى، تۇتاسا قالىڭ شىققان ساقالىن قىرىپ، جاعىن، يەگىن كوكتۇقىل ەتكەن جىگىتپەن ۇشىراستى. الگى جىگىت باياعىدان بىلەتىن تانىسىنداي ەركىن جاناسىپ، باتىل تىلدەسىپ، قويار دا كويماي قىزدى شەتەلدىك ماشينەسىنە مىنگىزىپ الدى. «ەسىمىم جۇما، — دەدى قارقىلداي كۇلىپ، — سىزدەي سۇلۋعا قالا شەتىندە جاياۋ، جالعىز جۇرۋگە بولمايدى». جانسايا اۋەلگىدە جاناسا كىدىرگەن ماشينەگە ءۇنسىز كەلىپ وتىرعان ەدى. جىگىت جانارىنىڭ الماسى بار ما دەپ قالدى، ۇستاعان تۇسى شاتىر-شىتىر ەتكەنى. ءبيوورىسىنىڭ مول ەكەنى سەزىلدى. جۇرت ەستىمەگەن قىرشاڭقى ءسوز، قالجىڭ اڭگىمەنى ساپىرعاندا بار عوي، جانسايا ەرىكسىز ەزۋ تارتتى. اپپاق تىستەرىن كورسەتىپ كۇلگەنى سول، جۇما جىگىت بۇرىنعىدان بەتەر باتىلداندى، جۇيتكىگەننەن جۇيتكىپ وتىرىپ، قىزدى ۇيىنە اكەلىپ سالدى. قىزدى ارى-بەرى ءبىر اپتا تاسىدى. اقىرىندا قازان ايىنىڭ اياعىندا ۇيلەنەتىن بولىپ كەلىسىمىن الدى. مۇنى ەستىگەن ۇلكەن لاۋازىمدى اكە تالىپ قالا جازدادى.
«اھ، جاراتقان يە جار بولا گور، — دەپ ءتۇنى بويى كۇڭىرەنىپ شىقتى، — بەتىنە جەل تيگىزبەي، ۇلپىلدەتىپ، قۋىرشاقتاي قىپ وسىرگەن ۇلكەن قىز المانياعا، نەمىس جىگىتىنە ءتيىپ كەتتى، ورتانشى قىز ۋنيۆەرسيتەتتە وقىپ ءجۇرىپ الىپساتار كارىستىڭ قولىنا قۇس بوپ قوندى: ەندى قىزدارىنىڭ ىشىندەگى ەڭ اقىلدى، سالماقتىسى، اسىل مۇراسى، اقىل قالتاسى، جانساياسى قاڭعىپ جۇرگەن گرۋزين بە، وسەتين بە، قوڭقاق مۇرىن جىگىتتىڭ ەتەگىنەن ۇستاپ كەتەمىن دەگەنى نەسى! تاعدىردىڭ تالكەگى مە الدە؟ الدە جاراتقان يەنىڭ جەر تابانداپ ءجۇرسىن دەپ تاس توبەدەن ۇرعانى ما؟ وسىدان كەيىن جەر بولىپ جاسىماي كورشى مىقتى بولساڭ! بۇدان كەيىن قۇداي بار دەپ قالاي ايتارسىڭ! ءتىفا-تىفا، ارتىق ايتسام كەشىرە گور!»
سۇمەلەگى سابالاعان قازاننىڭ اياعىندا ەسىل جاعاسىنداعى مەيرامحانادا جۇما مەن جانسايانىڭ ۇيلەنۋ تويى ءوتتى. نەگە ەكەنى بەلگىسىز، الگى توي ۇستىندە كۇيەۋ جىگىت، بەينە ىشىنەن تۇلەن تۇرتكەندەي وز-وزىنەن قارقىلداپ كۇلە بەردى.
2002 جىلعى ناۋرىز.
You Might Also Like
-
تامىز ايىنىڭ ورتا شەنىندە يەن ولكەنىڭ تۇكپىرىڭدە جاتقان تيتىمدەي ۇجىمنىڭ بارىپ كەل، شاۋىپ كەلىمەن جۇرگەن زووتەحنيك احمەتجان بەتپاقتىڭ ءشولىن ارالاپ كەلگەلى دەنەسىنىڭ قىزۋى كوتەرىلىپ، ۇنجىرعاسى ءتۇسىپ...
