ءان بۇلب ۇلى - ءبىرجان سال
«ءان بۇلب ۇلى - ءبىرجان سال»
ماقساتى: قازاق حالقىنىڭ تانىمال اقىن، ءانشىسى ءبىرجان سال ومىرىمەن، شىعارماشىلىعىمەن تانىستىرۋ، ونىڭ حالقىنا قالدىرعان مول مۇراسىن ۇرپاققا جەتكىزە وتىرىپ جەرلەس اقىن كومپوزيتوردى اندەرىن قۇرمەتتەۋگە شاقىرۋ.
كورنەكىلىگى: ينتەراكتيۆتى تاقتا «جەرلەس كومپوزيتور - ءبىرجان اعا» تاقىرىبىندا ءبىرجان ومىرىنەن، شىعارماشىلىعىنان سۋرەتتەر.
1. ءبىرجان سال ءومىربايانى
2. شىعارماشىلىعى
3. ابايمەن كەزدەسۋى
1. ءبىرجان سال ءومىربايانى
قوجاعۇل ۇلى ءبىرجان (1825 - 1897) – قازاق حالقىنىڭ ايگىلى ءانشى - كومپوزيتورى، اقىن. سوڭعى دەرەكتەرگە سۇيەنسەك جانە ەڭ باستىسى ءبىرجاننىڭ ءوز ولەڭدەرىنە تابان تىرەسەك - ول 1925 جىلى ناۋرىز ايىندا ع. مۇسىرەپوۆتىڭ تۋعان اۋىلى جاڭاجولدان 4 - 5 شاقىرىم جەردەگى «قوجاعۇل بۇركەۋى» دەلىنەتىن قالىڭ ورمان مەكەندەگەن بەرتىس اۋىلىنداعى زەرگەر تۇرلىباي قوجاعۇل ۇلىنىڭ وتباسىندا تۋعان. توپىراق بۇيىرعان جەرى اقمولا وبلىسىنىڭ ەڭبەكشىلدەر اۋدانىنا قاراستى قوجاعۇل بۇركەۋى دەگەن جەر. شىققان تەگى — ورتا ءجۇز اقسارى كەرەي، ونىڭ ىشىندە كوشەبە. ۇلكەن اكەسى قوجاعۇل بەرتىس ۇلى رەسەي وتارشىلارىنىڭ قىسىمىن كورىپ، 1826 جىلى كوكشەتاۋ، اقمولا وڭىرىنە قاراي قونىس اۋىستىرۋعا ءماجبۇر بولادى. بوزبالا كەزىنەن ءانشى - اقىنداردىڭ قاسىنا ەرىپ، توي - دۋماننىڭ سانىنە اينالادى. شوجە، سالعارا، تولىباي، ورىنباي، نۇركەي، سەگىزسەرى، ارىستان ءتارىزدى ونەر يەلەرى – ءبىرجان سالدىڭ ۇستازدارى. ءبىرجان سال العاشقىدا قىزىلجارداعى ەكى جىلدىق ورىس - قازاق مەكتەبىن وقىپ بىتىرگەن. سونان سوڭ وسىنداعى مەدرەسەگە وقۋعا تۇسەدى. ونىڭ ونەر جولىنا ءبىرجولا بەت بۇرۋى وسى مەدرەسەدەن باستالادى. ويتكەنى، مەدرەسەدە ۇستازدىق ەتكەن يماعامبەت ىرعىزبەك ۇلى، كورپەش باحرام ۇلى دەگەن كىسىلەر كوشەبەلى كوپ كەرەيگە اتتارى ءمالىم اقىن، ونەرپاز بولعان. بۇلار ءبىرجانعا ءدىني عيباداتشىلىققا قوسا، ءان - كۇي ونەرىن، اقىندىق - جىرشىلىقتى، قول ونەرىنىڭ الۋان تۇرلەرىن، اتبەگىلىكتى، اڭشىلىق - ساياتشىلىقتى ۇيرەتكەن. تىپتەن توعىزقۇمالاق، دويبى ويىندارىنا دەيىن تەرەڭ مەڭگەرىپ شىعۋعا ءمان بەرىلگەن. ياعني، ءبىرجاننىڭ بولاشاق سال - سەرى اتاعىنا لايىق بولىپ، ونەردىڭ ۇلكەن جولىنا تۇسۋىنە بىردەن - ءبىر نەگىز بولعان. ول قىزىلجار مەدرەسەسىنەن اراب، پارسى، شاعاتاي ءتىلىن مەڭگەرىپ، وڭ - سولىن تانىپ، ءوز ورتاسىنىڭ ساۋاتتى ادامى بولىپ شىققان. ءبىرجان سال ومىرىندە ءتورت رەت نەكەلى بولىپ، ون ءبىر ۇل سۇيگەن ادام. ءبىرىنشى ايەلى بالقاشتان - اقىل، التىنبەك، ادىلبەك، ماقۇلبەك، ەكىنشى ايەلى ءلايلادان - احمەتجان، احمەتبەك، ءۇشىنشى ايەلى ايتبايدان - احمەتقالي، ايتجان، ايتمۇحاممەد، ءتورتىنشى ايەلى اپىشتەن - تەمىرتاس، قالكەن ەسىمدى ۇلدار تۋعان. الەۋمەتتىك اۋىرتپالىق، رەپرەسسيا زوبالاڭى، سوعىس سالدارىنان وسى بالالاردىڭ ىشىندە تەك تەمىرتاستان عانا ۇرپاق جالعاستى. تەمىرتاستان مۇحاممەدقالي تۋعان. ءبىرجان تۇرلىبايدىڭ بالاسى. اتاسى نەمەرەسىن باۋىرىنا باسىپ، ەجەلدەن ەركە وسىرەدى. اتا مەن اجە تاربيەسىن كورىپ وسكەن ەركە ءبىرجان «بالاسى قوجاعۇلدىڭ ءبىرجان سالمىن» دەپ جار سالاتىن سودان. داۋلەتتى اتاسىنىڭ تاربيەسىندە وسكەن ءبىرجان تۇرمىس تارشىلىعىن كورمەي، ەركىن ەر جەتەدى. باس ەركىندىگى وزىندەگى تالانتتى بالا جاس شاعىنان دومبىرامەن ءان سالۋعا، ولەڭ ءسوز قيىستىرۋعا بەيىمدىگىن بايقاتادى. ولەڭگە قۇمار جاس تار ايادا وڭالماي، وشاق باسى، وت اناسى اڭگىمەلەرىنەن بيىك تۇرىپ، ەل تامساندىرار سەرىلەر ومىرىنە قىزىعىپ، ءوزى دە سالدىق، سەرىلىك قۇرا باستايدى. وسى انشىلىگىنىڭ، اقىندىعىنىڭ ارقاسىندا ءبىرجان التى الاشقا وڭاي تانىلىپ، كەيىنگىگە ەرتەگىدەي جەتىپ، قازاقتىڭ ەرەكشە سالت - ءداستۇرى سەرىلىك ءداستۇرىن شىڭعا شىعارعان جانعا اينالادى. ول تەك كوكشەتاۋ ايماعى عانا ەمەس، بۇكىل سارىارقاعا تانىلىپ، كەيىندەرى قازاق ادەبيەتىنىڭ بيىك تۇلعاسىنا اينالادى. جاياۋ مۇسا، ۇكىلى ىبىراي، بالۋان شولاق سەكىلدى ءانشى - اقىندار ءبىرجان جولىن جالعاستىرۋشى بولىپ، سونىڭ جولىمەن جۇرگەن جاندار ەدى. ءبىرجاننىڭ ءار ءانى ەرەكشە جاعدايلاردا، ەرەكشە جايلاردا تۋادى. ءماجىلىس قۇرىپ وتىرعان شاقتاردا، يا بولماسا كوڭىلىندە قالعان ءبىر تۇيتكىل جايلارعا بايلانىستى ءبىرجان ءان شىعارا بەرەدى.
1 - وقۋشى: بالاسى قوجاعۇلدىڭ ءبىرجان سالمىن،
ادامعا زيانى جوق جۇرگەن جانمىن.
قاسىڭا مەنى سەندەر نەگە المايسىڭ،
ءوزىم ءسۇڭقار، ءوزىم سال، كىمگە زارمىن.
جاسىم بار جيىرمادا جاسىرمايمىن
باسىمنان دۇشپان ءسوزىن اسىرمايمىن.
باسىمنان دۇشپان ءسوزى اسىپ كەتسە،
سەن تۇگىل، پاتشاعا دا باس ۇرمايمىن، -
دەپ اقىندىق قۋاتىنىڭ زورلىعىن، شالقار تالانتىنىڭ بار ەكەنىن ەسكەرتىپ، بيىك جوعارى اۋەنمەنەن ايتادى. وسىدان - اق ءبىرجاننىڭ اقىندىق قۋاتىن تانيمىز. اقىن ءسوزىن ادەمى ورنەكتەپ، سوعان ساي قۋاتتى انمەنەن قوسادى. ياعني، ول قازاق دالاسىنداعى بىرىككەن، توعىسپالى ونەر ءتۇرىن سازگەرلىك، اقىندىق، انشىلىك سيپاتتا ءۇش توعىستىڭ باسىن قوسقان ايرىقشا تالانت. ءبىرجان ەڭ باستىسى اقىن ەكەندىگى ءمالىم. سوزادى ءبىرجان داۋسىن قوڭىر قازداي، باسقاعا ءبىر وزىڭنەن ءجۇرمىن جازباي، سەكىلدى سوزدەرى ءبىرجاننىڭ اقىندىق كۇشىن كورسەتەدى.
ماقساتى: قازاق حالقىنىڭ تانىمال اقىن، ءانشىسى ءبىرجان سال ومىرىمەن، شىعارماشىلىعىمەن تانىستىرۋ، ونىڭ حالقىنا قالدىرعان مول مۇراسىن ۇرپاققا جەتكىزە وتىرىپ جەرلەس اقىن كومپوزيتوردى اندەرىن قۇرمەتتەۋگە شاقىرۋ.
كورنەكىلىگى: ينتەراكتيۆتى تاقتا «جەرلەس كومپوزيتور - ءبىرجان اعا» تاقىرىبىندا ءبىرجان ومىرىنەن، شىعارماشىلىعىنان سۋرەتتەر.
1. ءبىرجان سال ءومىربايانى
2. شىعارماشىلىعى
3. ابايمەن كەزدەسۋى
1. ءبىرجان سال ءومىربايانى
قوجاعۇل ۇلى ءبىرجان (1825 - 1897) – قازاق حالقىنىڭ ايگىلى ءانشى - كومپوزيتورى، اقىن. سوڭعى دەرەكتەرگە سۇيەنسەك جانە ەڭ باستىسى ءبىرجاننىڭ ءوز ولەڭدەرىنە تابان تىرەسەك - ول 1925 جىلى ناۋرىز ايىندا ع. مۇسىرەپوۆتىڭ تۋعان اۋىلى جاڭاجولدان 4 - 5 شاقىرىم جەردەگى «قوجاعۇل بۇركەۋى» دەلىنەتىن قالىڭ ورمان مەكەندەگەن بەرتىس اۋىلىنداعى زەرگەر تۇرلىباي قوجاعۇل ۇلىنىڭ وتباسىندا تۋعان. توپىراق بۇيىرعان جەرى اقمولا وبلىسىنىڭ ەڭبەكشىلدەر اۋدانىنا قاراستى قوجاعۇل بۇركەۋى دەگەن جەر. شىققان تەگى — ورتا ءجۇز اقسارى كەرەي، ونىڭ ىشىندە كوشەبە. ۇلكەن اكەسى قوجاعۇل بەرتىس ۇلى رەسەي وتارشىلارىنىڭ قىسىمىن كورىپ، 1826 جىلى كوكشەتاۋ، اقمولا وڭىرىنە قاراي قونىس اۋىستىرۋعا ءماجبۇر بولادى. بوزبالا كەزىنەن ءانشى - اقىنداردىڭ قاسىنا ەرىپ، توي - دۋماننىڭ سانىنە اينالادى. شوجە، سالعارا، تولىباي، ورىنباي، نۇركەي، سەگىزسەرى، ارىستان ءتارىزدى ونەر يەلەرى – ءبىرجان سالدىڭ ۇستازدارى. ءبىرجان سال العاشقىدا قىزىلجارداعى ەكى جىلدىق ورىس - قازاق مەكتەبىن وقىپ بىتىرگەن. سونان سوڭ وسىنداعى مەدرەسەگە وقۋعا تۇسەدى. ونىڭ ونەر جولىنا ءبىرجولا بەت بۇرۋى وسى مەدرەسەدەن باستالادى. ويتكەنى، مەدرەسەدە ۇستازدىق ەتكەن يماعامبەت ىرعىزبەك ۇلى، كورپەش باحرام ۇلى دەگەن كىسىلەر كوشەبەلى كوپ كەرەيگە اتتارى ءمالىم اقىن، ونەرپاز بولعان. بۇلار ءبىرجانعا ءدىني عيباداتشىلىققا قوسا، ءان - كۇي ونەرىن، اقىندىق - جىرشىلىقتى، قول ونەرىنىڭ الۋان تۇرلەرىن، اتبەگىلىكتى، اڭشىلىق - ساياتشىلىقتى ۇيرەتكەن. تىپتەن توعىزقۇمالاق، دويبى ويىندارىنا دەيىن تەرەڭ مەڭگەرىپ شىعۋعا ءمان بەرىلگەن. ياعني، ءبىرجاننىڭ بولاشاق سال - سەرى اتاعىنا لايىق بولىپ، ونەردىڭ ۇلكەن جولىنا تۇسۋىنە بىردەن - ءبىر نەگىز بولعان. ول قىزىلجار مەدرەسەسىنەن اراب، پارسى، شاعاتاي ءتىلىن مەڭگەرىپ، وڭ - سولىن تانىپ، ءوز ورتاسىنىڭ ساۋاتتى ادامى بولىپ شىققان. ءبىرجان سال ومىرىندە ءتورت رەت نەكەلى بولىپ، ون ءبىر ۇل سۇيگەن ادام. ءبىرىنشى ايەلى بالقاشتان - اقىل، التىنبەك، ادىلبەك، ماقۇلبەك، ەكىنشى ايەلى ءلايلادان - احمەتجان، احمەتبەك، ءۇشىنشى ايەلى ايتبايدان - احمەتقالي، ايتجان، ايتمۇحاممەد، ءتورتىنشى ايەلى اپىشتەن - تەمىرتاس، قالكەن ەسىمدى ۇلدار تۋعان. الەۋمەتتىك اۋىرتپالىق، رەپرەسسيا زوبالاڭى، سوعىس سالدارىنان وسى بالالاردىڭ ىشىندە تەك تەمىرتاستان عانا ۇرپاق جالعاستى. تەمىرتاستان مۇحاممەدقالي تۋعان. ءبىرجان تۇرلىبايدىڭ بالاسى. اتاسى نەمەرەسىن باۋىرىنا باسىپ، ەجەلدەن ەركە وسىرەدى. اتا مەن اجە تاربيەسىن كورىپ وسكەن ەركە ءبىرجان «بالاسى قوجاعۇلدىڭ ءبىرجان سالمىن» دەپ جار سالاتىن سودان. داۋلەتتى اتاسىنىڭ تاربيەسىندە وسكەن ءبىرجان تۇرمىس تارشىلىعىن كورمەي، ەركىن ەر جەتەدى. باس ەركىندىگى وزىندەگى تالانتتى بالا جاس شاعىنان دومبىرامەن ءان سالۋعا، ولەڭ ءسوز قيىستىرۋعا بەيىمدىگىن بايقاتادى. ولەڭگە قۇمار جاس تار ايادا وڭالماي، وشاق باسى، وت اناسى اڭگىمەلەرىنەن بيىك تۇرىپ، ەل تامساندىرار سەرىلەر ومىرىنە قىزىعىپ، ءوزى دە سالدىق، سەرىلىك قۇرا باستايدى. وسى انشىلىگىنىڭ، اقىندىعىنىڭ ارقاسىندا ءبىرجان التى الاشقا وڭاي تانىلىپ، كەيىنگىگە ەرتەگىدەي جەتىپ، قازاقتىڭ ەرەكشە سالت - ءداستۇرى سەرىلىك ءداستۇرىن شىڭعا شىعارعان جانعا اينالادى. ول تەك كوكشەتاۋ ايماعى عانا ەمەس، بۇكىل سارىارقاعا تانىلىپ، كەيىندەرى قازاق ادەبيەتىنىڭ بيىك تۇلعاسىنا اينالادى. جاياۋ مۇسا، ۇكىلى ىبىراي، بالۋان شولاق سەكىلدى ءانشى - اقىندار ءبىرجان جولىن جالعاستىرۋشى بولىپ، سونىڭ جولىمەن جۇرگەن جاندار ەدى. ءبىرجاننىڭ ءار ءانى ەرەكشە جاعدايلاردا، ەرەكشە جايلاردا تۋادى. ءماجىلىس قۇرىپ وتىرعان شاقتاردا، يا بولماسا كوڭىلىندە قالعان ءبىر تۇيتكىل جايلارعا بايلانىستى ءبىرجان ءان شىعارا بەرەدى.
1 - وقۋشى: بالاسى قوجاعۇلدىڭ ءبىرجان سالمىن،
ادامعا زيانى جوق جۇرگەن جانمىن.
قاسىڭا مەنى سەندەر نەگە المايسىڭ،
ءوزىم ءسۇڭقار، ءوزىم سال، كىمگە زارمىن.
جاسىم بار جيىرمادا جاسىرمايمىن
باسىمنان دۇشپان ءسوزىن اسىرمايمىن.
باسىمنان دۇشپان ءسوزى اسىپ كەتسە،
سەن تۇگىل، پاتشاعا دا باس ۇرمايمىن، -
دەپ اقىندىق قۋاتىنىڭ زورلىعىن، شالقار تالانتىنىڭ بار ەكەنىن ەسكەرتىپ، بيىك جوعارى اۋەنمەنەن ايتادى. وسىدان - اق ءبىرجاننىڭ اقىندىق قۋاتىن تانيمىز. اقىن ءسوزىن ادەمى ورنەكتەپ، سوعان ساي قۋاتتى انمەنەن قوسادى. ياعني، ول قازاق دالاسىنداعى بىرىككەن، توعىسپالى ونەر ءتۇرىن سازگەرلىك، اقىندىق، انشىلىك سيپاتتا ءۇش توعىستىڭ باسىن قوسقان ايرىقشا تالانت. ءبىرجان ەڭ باستىسى اقىن ەكەندىگى ءمالىم. سوزادى ءبىرجان داۋسىن قوڭىر قازداي، باسقاعا ءبىر وزىڭنەن ءجۇرمىن جازباي، سەكىلدى سوزدەرى ءبىرجاننىڭ اقىندىق كۇشىن كورسەتەدى.
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
