اقبىلەك قىز – تۇرعىن بالا
كۇندەردە كۇن وتكەندە،
كۇن مورىنە جەتكەندە،
اقبورىق بۋاز بولادى
تۋارمانعا جاقىنداپ.
بۇل نوعايلى حانىنىڭ قىزدارى قانىكەي، تىنىكەي بوگەن كاپىردەن قىز الدى دەپ، قاستىق ويلاپ، اقبورىققا كۇندەس بولادى، ەگەردە بالا تاپسا، وعان زالال كەلتىرمەكشى بولىپ، مىستان كەمپىرگە سويلەسىپ قويادى.
بوگەن باتىردىڭ ايەلىنە قۇتتى بولسىن ايتامىز دەپ، قىرىمنىڭ قىرىق باتىرى كەلەدى. الدەنەشە كۇن قوناق بولعاننان كەيىن، قايتۋلارىنا تايانعاندا، قىرىق باتىر بىلاي دەيدى: «بوگەن باتىر، ەدىل-جايىق بويىندا يت سالىپ، قۇس جۇگىرتەلىك، بىزبەن بىرگە ءجۇر»، – دەيدى، باتىرلاردىڭ كوڭىلدەرىن قيماي، بوگەن ەرىپ كەتەدى.
بۇل باتىرلاردى سۇراساڭ،
سۇيەنىشتىڭ ۇلى توعان بار،
ال، وڭايىن دەسەڭ، سوعان بار!
قىرىمنان شىققان تارعىن بار،
جاۋ كەلسە، جالعىز ءوزى بار،
ال، سول كۇندەردە قاراساڭ،
باسىلماي جۇرگەن قارقىن بار.
بۇل باتىردىڭ ىشىندە
كىمدەر بار دا، كىمدەر جوق،
جاڭبىرشىنىڭ ۇلى تەلاعىس،
بوقساقتىڭ بويى بوز قامىس،
مۇسادان تۋعان وتىز ۇل،
ەندى سمايىل توباياق،
ويلاپ تۇرساڭ و دا بار.
وراقتان قالعان قوس جەتىم،
قاراساي، قازي بۇ دا بار.
ءبايبورى باي بالاسى
الپامىس باتىر تاعى بار.
الپامىسپەنەن دوس بولعان
ءناسىلى كاپىر دەمەسەڭ،
قاراجان باتىر، بۇ دا بار.
وسى سوزگە قۇلاق سال،
قۇلاعىڭ سال دا ەسىڭە ال،
ەسىڭە الساڭ نەسى بار.
بۇل كىسىنىڭ ىشىندە،
شىنتەمىر ۇلى ءادىلحان،
استىنا مىنگەن سارى الا ات،
قولتىعىندا قوس قانات،
ەڭىرەپ جۇرگەن ەر ەدى،
ايىبى جالعىز دەمەسەڭ،
سىمباتى سۇلۋ تورە ەدى،
ءادىلحان تورە. بۇ دا بار.
بۇل ۋاقىتتا باتىرلار جۇرمەكشى بولىپ، بوگەندى ەرتىپ، قىرىق ءبىر باتىر ەدىل-جايىققا كەلەدى. قىرىق ءبىر باتىردىڭ ءيتى قاڭقىلداپ، قۇستارى ساڭقىلداپ، ءماز. بوگەن كەتەرىندە ەلىنە: «ايەلىم بالا تاپسا، ءسۇيىنشى سۇراپ اق جايىققا كەلەرسىڭ»، – دەپ تاپسىرادى. باتىر ءماز-مايرام بولىپ جۇرە بەرەدى. بوگەن كەتكەن سوڭ، كوپ كەشىكپەي، اقبورىق تولعاتىپ، ءبىر ۇل، ءبىر قىز تابادى. ۇلىنىڭ اتىن تۇرعىن، قىزىنىڭ اتىن اقبىلەك قويادى. مۇنى قانىكەي، تىنىكەي ەستىپ، اقبورىققا اق ايۋدىڭ مۇرىن تەرىسىن يىسكەتىپ، تالدىرىپ تاستاپ، ەكى بالانىڭ ورنىنا ەكى ءيتتىڭ كۇشىگىن سالىپ، مىستان كەمپىردى شاقىرىپ الىپ، ەكى بالانىڭ، ەكەۋىن دە جوق ەت دەپ، ەكى قورجىن باس ءدىلدا بەرەدى. بۇل ءسوزدى كەمپىر ەستىگەن سوڭ، قولىنا تەمىر تاياق الىپ، اياعىنا تەمىر ەتىك كيىپ، ەكى بالانى ارقالاپ ءجۇرىپ كەتە بەرەدى. تەمىر تاياقتان تەبەندەي، تەمىر ەتىكتەن تەڭگەدەي قالعاندا، ەكى بالانى بەتپاقتىڭ شولىندەگى، جولاۋشىنىڭ جولىنداعى سەكسەن كۇندىك شولدە جاتقان قىرىق قۇلاش شىڭىراۋعا سالىپ، كەمپىر كەيىن قايتتى.
بۇل ۋاقىتتا قاتىنىڭ كۇشىك تاپتى دەپ ايتا الماي، قالاي ەستىرتۋدىڭ امالىن تابا الماي، نوعايلى رۋى سەڭدەي سوعىلادى. ايتسە دە كوپ ۋاقىت وتپەي-اق، ءبىر ادام بوگەن باتىرعا حابار سالۋعا بارادى. بۇل ۋاقىتتا باتىر ەلدەن حابار بولمادى دەپ، اسىپ-ساسىپ، قۇس سالىپ، يت جۇگىرتۋگە كوڭىلىنىڭ قوشى كەلمەي جۇرگەن كەز ەدى. سول كەزدە اۋىلدان حابارعا بارعان كىسىگە جولىقتى. بوگەن باتىر امانداسىپ بولۋعا شىداماي: “امان با؟” – دەپ سۇرادى. حابارشىنىڭ ءسوزى:
ەلدىڭ اماندىعى قۇرىسىن!
كەشەگى ءبىر كۇندەگى
باقتىڭ اسقان كەزىندە،
بىرنەشە جىل جول ءجۇرىپ،
كورىپ العان كورىكتىڭ،
ءسۇيىپ العان تەكتىڭ،
سوعىسىپ العان اقبورىعىڭ،
توعىز اي، توعىز كۇن بولعاندا،
قوس قارا مويناق كۇشىك تاپتى، – دەپ حابار بەردى.
بۇل ۋاقىتتا باتىر نە بولارىن بىلمەي، قاسىندا جۇرگەن قىرىق باتىردى شاقىردى. بۇلار كەلگەن سوڭ: «اي، جىگىتتەر، كەشەگى اقبورىق قوس قارا مويناق يت تاۋىپتى، سونى دارعا اسىپ، يا بولماسا قۇلا سۋ دەگەن دارياداعى ارالعا اپارىپ، ەكى كۇشىگىمەن تاستاڭىز»، – دەپ بۇيرىق بەرەدى. باتىر ايتقان سوڭ، امال بار ما. قىرىق باتىر اقبورىقتى تاۋىپ الىپ، دارعا اسۋعا قيماي، قۇلا سۋداعى ارالعا ەكى كۇشىگىمەن اكەلىپ تاستاپ، كەرى قايتتى.
ەندىگى حابار بۇدان ءۇش كۇن بۇرىن مىستان كەمپىردىڭ شىڭىراۋعا كەلىپ تاستاعان ەكى بالانىڭ جايىنان.
جيرەن قول مەن قىرىق قۇلاش شىنىراۋدىڭ ەكى اراسى سەكسەن كۇندىك جەر ەكەن. ءبىراق، بۇل شىڭىراۋ بولسا كەرەك، كەمپىر تاستاعاننان كەيىن، ءۇش كۇننەن سوڭ، قىرىق نارعا جۇك ارتقان كەرۋەندەر ون كۇن شولدە ءجۇرىپ، شىڭىراۋعا كەلىپ قوندى. شولدەپ كەلگەندەر جۇگىن تۇسىرمەي جاتىپ، شىڭىراۋعا قاۋعا سالادى، بۇل سالعان قاۋعانى ەكى بالا جۇلىپ الىپ قالا بەرەدى. سونىمەن قىرىق قاۋعاسىن سالسا دا كەرۋەندەر سۋ الىپ ىشە الماي شولدەپ ولەر بولادى.
كوپ كەرۋەننىڭ ىشىندەگى ءبىر مولداسى كەلىپ: «مەنى قۇدىققا سال، بولسا دا شولدەپ ولەتىن بولدىق قوي»، – دەپ، بەلىنە ارقان بايلاتىپ قۇدىققا ءتۇستى. بۇل ۋاقىتتا قۇدىقتىڭ تۇبىنە جاقىنداعاندا، قاۋعانىڭ ۇستىندە تومپيىپ وتىرعان ەكى بالانى كوردى. مولدانى بالا كورە سالىپ، باسىن جۇلىپ الايىن دەپ، تۇرا ۇمتىلىپ ەدى، قاسىنداعى قارىنداسى ادام ەكەنىن ءبىلىپ جىبەرمەدى.
ەكى بالانىڭ ءسوزى:
قۇداي ەدى پانامىز،
شىڭىراۋ ەدى انامىز،
شىڭىراۋدان تۋعان بالامىز،
قۇدايدان بوتەن پانا جوق،
شىڭىراۋدان بوتەن انا جوق،
قۇلاقتان بوتەن قارا جوق،
ءتاڭىرى سالسا، شارا جوق،
ولاي بولسا، ەي اعا،
سۋ الام دەپ ويلاما، – دەپ، سۋ بەرمەيدى. — سۋ كەرەك بولسا، ءبىزدى جارىق دۇنيەگە شىعارىپ، ءتۇرلى ولجا بەر، – دەيدى. مولدا ولجامەن جارىق دۇنيەگە شىعارام دەپ ۋادەسىن بەرەدى. مولدا ارقاندى سىلكىپ، ەكى بالانى قۇشاقتاستىرىپ، قاۋعانى جيناپ، دالاعا شىعادى. بالالارعا كويلەك، دامبال بەرىپ، قالاشىلار ابدەن تىنىعىپ الىپ، ەكى كۇننەن كەيىن كوشە باستايدى. بالا ەرىپ كەتەدى. بالاعا بەرەم دەگەن سىيلىعىن ءۇش كۇنگە شەيىن بەرمەي اۋرە ەتەدى. بۇل ۋاقىتتا بالا سىيلىق بەرمەيتىنىن ءبىلىپ اشۋلانادى، كىرەشىلەر نەگە اشۋلاناسىڭ دەپ ۇرا باستايدى. تەگى باتىردىڭ تۇقىمى بoلعاندىقتaن، تۇرعىن بالا قورلىققا شىداماي، قالاشىلاردىڭ قولىنداعى قىرىق نارىن، سەكسەن تاي جۇگىن تارتىپ الىپ، ساۋداگەرلەردى قاڭعىرتىپ قالدىرادى، قىرىق نار، سەكسەن تاي جۇكپەن، شىڭىراۋدىڭ باسىندا قالعان قارىنداسى اقبىلەككە كەلەدى. كەلگەننەن سوڭ جۇكتى اقتارىپ كيىنىپ الادى. قابىرعادان جاق، جىڭعىلدان شىڭعاق وق جاساپ، قۇلان-بۇلان اتىپ، كۇن كورىپ جاتا بەرەدى.
باياعى بوگەن باتىر قايعىلانىپ، قاتىنى كۇشىك تاپقان سوڭ، جۇرت بەتىن كورە الماي، ۇيدە جاتا بەرەدى ەكەن. بوگەننىڭ قايعىلانعانىن ءبىلىپ، ءوزىنىڭ جولداستارى، قىرىق باتىر قايتا كەلىپ، سالەمدەسىپ، جايىق بويىمەن يت سالىپ، قۇس جۇگىرتۋگە ەرتىپ كەتەدى. ەدىل-جايىققا قاراي قىرىق كوكجال، كىلەڭ باتىرلار كەلە جاتقان.
قىرىق كوكجال بىرىگىپ،
كورىنگەنگە ۇرىنىپ،
اۋىزدارى بىرىگىپ،
ەدىلگە قاراي جۇرەدى.
ەدىل سۋىنىڭ بويىنداعى جەر بەتىندەگى قالىڭ توعايلىقتىڭ شوبىندەي بولىپ سۋعا قونعان اققۋ، قاز، ۇيرەك، تاعى قۇستارعا، قىرىق ءبىر كوك تۇيعىندارىن ۇشىرىپ جىبەرەدى. بۇل ۋاقىتقا شەيىن بوگەن باتىردىڭ سارى الا تۇيعىنى ومىردە قاشپاعان ەدى. بۇل قۇسقا سالعان ۋاقىتتا جەر باۋىرلاپ قاشا باستايدى. سول قاشقان سارى الا تۇيعىن قاشۋمەن كەلىپ، ەكى بالا مەكەن ەتكەن قىرىق شىڭىراۋدىڭ قاسىنا كەلىپ، قالاشىنىڭ جۇرتىنا قونادى. تۇيعىننىڭ قونعانىن ءبىلىپ، اقبىلەك سۇلۋ تۇيعىننىڭ شۇباتىلعان جىبەك باۋىنان ۇستاپ قولىنا قوندىرادى تۇيعىننىڭ قاشقان ىزىمەن كوپ ۋاقىتتان كەيىن بوگەن كەلەدى. كەلە جاتقان بوگەندى كورىپ، جاقىنداعاندا، اقبىلەك سۇلۋ قول قۋسىرىپ سالەم بەرەدى. بالا كورمەگەن سورلى بويى ەلجىرەپ كەتىپ، سالەمىن قابىل الادى. ەكەۋى امانداسىپ بولعاننان كەيىن: «تۇيعىنىمدى بەر»، – دەپ، بوگەن باتىر قىزدان سۇرايدى. قىزدىڭ ءسوزى:
— اتا، اعايىندى ەكەۋ ەدىك، وزىمنەن ۇلكەن اعام بار ەدى، سوعان تۇيعىنىڭدى بەر، اعام ەرمەك ەتسىن، – دەيدى.
قۇداي ەدى پانامىز،
شىڭىراۋدان تۋعان بالامىز.
قۇلا جولدا ءوسىپ ەك،
اينالايىن، جان اتا،
تۇيعىنىڭدى بەرىڭىز!
قاسىمداعى اعامنىڭ
استىندا اتى، قولىندا قۇسى جوق.
ەرمەك ەتسىن، جان اعا،
سەن بەرمەسەڭ، جان اتا،
كىمدەرگە بارىپ ايتامىز،
كىمدەردى ىزدەپ تابامىز؟
جالعىز ەدى اعەكەم،
تۇيعىنىڭدى بەرىپ كەت.
ەرمەك ەتسىن جان كوكەم.
اعاممەن دوس بولىڭىز،
مەن ءۇشىن اتتان ءتۇسىڭىز،
جاماندى-جاقسى تاماق بار،
اتتان ءتۇسىپ، جان اتا،
بىزدەن تاماق ءىشىڭىز.
اعام اڭعا كەتىپ ەدى،
جان كوكەمدى كورىڭىز.
بىزبەنەن دوس بولىڭىز،
تۇيعىنىڭىزدى بەرىڭىز، – دەيدى.
بوگەننىڭ ءسوزى:
ماڭدايداعى ەكى كوز
بىر-بىرىنە ەل ەمەس.
مەنى سىيلاپ، اتا دەسەڭىز،
اتاڭدى اۋىرە مازاق ەتپەڭىز.
مازاق ەتۋىڭدى، جان بالا؛
ەكى دۇنيەدە ءجون كورمەي،
ءجون بولماسا، جان بالام،
تۇيعىنىمدى بەرىڭىز، – دەپ، بوگەن باتىر تۇيعىنىنا قولىن ۇسىنادى. ءسويتىپ، تۇيعىنىن الىپ بوگەن باتىر ەلىنە قايتىپ كەلە جاتادى.
سارى الا تۇيعىندى قامشى ەتىپ،
شۇبار اتتى گۋلەتىپ،
ەكى يىعىنان دەم الىپ،
شاڭداتىپ جەر تانابىن،
جان-جاعىنا الاڭداپ،
بوگەن سىندى سۇر پەرەن
ەلىنە كەلگەن سەكىلدى.
ەڭسەسى بيىك اق وردا،
ەڭكەيىپ بارىپ كىرەدى.
تۇسە بارا قۇلادى،
قۇر دالاداعى بالانى
كورگەن سوڭ زارلانىپ
«قۇدايىم شىڭىراۋعا بالا بەرىپتى
ماعان نەگە بەرمەيدى؟»، – دەپ جىلايدى.
تۇيعىنى قاشقان سوڭ بوگەن باتىر سونى كۋىپ كەتىپ ەدى دەپ، قىرىك باتىر ەدىل بويىنا تاعى ەرتىپ كەتپەكشى بولىپ، تاعى كەلەدى. بۇل ساپار باتىر قان جۇتىپ، وتە جۇدەۋ بولعاندىقتان، قىرىق باتىردان ۇلىقسات سۇراپ، بارماي قالادى، سول قالعاننان بوگەن ىشكەنى اس، كيگەنى كيىم بولماي جاتا بەرەدى.
قانىكەي مەن تىنىكەي كەمپىرگە ايتادى: «ءبىز ءبىر حابار ەستىدىك، بىر-ەكى بالا شىڭىراۋ ەدى انامىز، دەپ زارلاپ ءجۇر، – دەيدى. — ولاي بولسا، سول بالانى قايدا تاستادىڭىز. بولسا، جوق ەتىڭىز، التى قورجىن باس ءدىلدا بەرەمىز»، – دەيدى. بۇل حاباردى ەستىگەن كەمپىر قۋارىپ، ەكى ەتەگىن ءتۇرىنىپ، ەمپەڭ قاعىپ جۇرە بەرەدى. بىرنەشە كۇن جۇرگەننەن كەيىن، ءوزىنىڭ تاستاعان شىڭىراۋىنا جاقىنداي كەلىپ بايقاسا، بۇرىنعىداي ەمەس، ءۇي، جايىلىپ جۇرگەن مالدى كورەدى. ءبىر سۇمدىكتىڭ بولعانىن ءبىلىپ، كەمپىر قايىرشى بولىپ، تىگۋلى تۇرعان ۇيگە كەلەدى. كىرىپ كەلسە، اي دەسە اۋزى بار، كۇن دەسە كوزى بار جاس قىز بالا وتىر ەكەن، سونى كورەدى. قىز كەمپىردى كورىپ، سالەم بەرەدى، سالەم بەرىپ بولعان سوڭ: «نەعىپ، قايدان جۇرگەن ادامسىز؟» – دەپ قىز سۇرايدى. كەمپىر: ءۇي جوق، كۇي جوق، بالا، باي جوق، ەلىمنەن اداسىپ ءجۇرمىن، قايىرشى كەمپىر ەدىم»، – دەيدى «قايىرشى ەدىم» دەگەن سوڭ، ۇيىندە تۇرعان قۇلاننىڭ ءبىر سانىن بەرىپ تويعىزادى. كەتەيىن دەپ جاتقاندا كەمپىر ايتتى. «اعاڭنان دا قايىر سۇرايمىن، كەلەتىن جولى قايسى؟» – دەيدى. قىز: «كەلەتىن جولى - كۇنشىعىس، كەتەتىن جولى - كۇنباتىس»، – دەپ، اعاسىنىڭ جولىن كورسەتتى. كەمپىر بالانىڭ كەلەتىن جولىنا قاراي ءجۇرىپ كەلە جاتقاندا، بالانى كوردى دە جولدىڭ ون ەزۋىنە قيسايىپ قۇلاي كەتتى تۇرعىن باتىر كەمپىرمەن ءىسى بولماي، ون قۇلانى قولىندا، ون قۇلانى ارقاسىندا وتە شىقتى. ۇيگە كەلگەسىن قارىنداسى ايتتى: «الدىڭىزدان قايىر سۇراعان كەمپىر جولىقتى ما، جولىقسا نە بەردىڭىز؟» – دەدى. «اي، قاراعىم، نەگە جىبەردىڭ، شەشە ەتىپ الاتىن ەدىك»، – دەپ، كەمپىردىڭ جاتقان جەرىنە قاراي جۇگىرىپ بارىپ، كەمپىردى سۋ بۇركىپ ءتىرىلتىپ الىپ، ۇيىنە الىپ كەلدى. مىستان كەمپىر ابدەن ۇيرەنىپ العان سوڭ، قىزعا ايتتى مىنانى: «قىپشاقتىڭ تاۋىندا تاپەلتاس دەگەن قالماق پاتشاسىنىڭ قىزى بار» سونى اكەلسىن، اعاڭا ايت، ماعان كەلىن كەرەك، ساعان جەڭگە كەرەك»، – دەيدى. بۇل ءسوزدى اقبىلەك قابىل ەتىپ، اعاسىنا الدەنەشە رەت جىلاپ، تاپەلتاستى ىزدەتىپ جىبەرەدى. اعاسى جاياۋ ىزدەپ كەتەدى. قارا جولمەن كەلە جاتسا، جول ءۇش ايىرىلادى، جولدىڭ ءاقايسىسىندا جازۋى بار ەكەن. ەلەك اعىمى، اياكوز، تاپەلتاس دەگەن.
ءۇشىنشى جولعا ءتۇسىپ كەلە جاتقاندا، ابدەن شارشاپ، ءالى قۇرىپ پانا تابا الماي كەلە جاتقاندا، الدىنان شىققان ءتۇتىندى كورەدى. جاقىنداپ كەلىپ قاراسا، اق وتاۋ تىگۋلى تۇر ەكەن. سالەم بەرىپ كىرىپ كەلسە، ءبىر كەمپىر وتىر، شولدەگەن بالا كەلە سالا كەمپىردىڭ ەكى ەمشەگىنە اۋىز سالدى، ابدەن سۋسىنىن قاندىرىپ ەمىپ بولعان سوڭ، بالادان كەمپىر سۇرادى. «نەعىپ جۇرگەن ادامسىڭ؟» — تاپەلتاس دەگەن قالماق قىزىن ىزدەپ، الماققا كەتىپ بارام، – دەيدى.
كەمپىر ايتادى: «مەنىڭ ەمشەگىمنىڭ يىمەگەنىنە قىرىق جىل ەدى، ساعان ءيىدى. تاپەلتاس مەنىڭ قىزىم ەدى»، – دەپ. سول جەردە كەمپىر وتىز كۇن ويىن، قىرىق كۇن تويىن ىستەپ، تۇرعىن باتىرعا قىزىن بەردى. ءۇش كۇن جولدا جۇرگەن سوڭ، تاپەلتەس تۇرعىنعا ايتتى: «سەن شەشەمە بارىپ سالەم بەرىپ كەت. ءبىر، ەكى رەت بۇيىمىم بار دەپ ايت تا ءۇشىنشى رەتتە قولىڭىزداعى جاي تاسىڭىزدى بەر دەپ سۇرا»، – دەدى.
تۇرعىن باتىر تاپەلتاستىڭ ايتقانىن ىستەپ، شەشەسىنە سالەم بەرىپ، كەتەردە بىر-ەكى بۇيىمىم بار دەپ، ءۇشىنشى رەتتە «جاي تاسىنىزدى بەر» دەپ سۇرادى. كەمپىر بەرىپ قالا بەردى. تاستى قولىنا ۇستاپ، ەكى كۇن ءجۇرىپ شىڭىراۋعا كەلىپ جەتتى.
ون ەكى اي وتكەسىن، باياعى مىستان كەمپىر قىزعا ايتتى: «تۇرعىندى جۇمساپ، ەلەك اق سۋدان سۋ الدىر، ىشسەڭ وتە جاقسى بولادى»، – دەپ الدايدى. اقبىلەك جىلاپ، قويماي، اعاسىن سۋعا جۇمسادى. تۇرعىننىڭ قايىنىنان ءمىنىپ كەلگەن قارا شولاق تۇلپارىن مىنگىزىپ، قولىنا قارا شولاق قىلىش بەرىپ، اتتاندىرىپ جىبەرەدى.
تۇرعىن باتىر باياعى قارا جولعا ءتۇسىپ، ەلەككە قاراي جۇرەتىن ايىرىعىنا قاراي كەلە جاتسا، الدىنان اسپانمەن تىرەسكەن بايتەرەكتى كوردى. قاسىنا كەلىپ، اتىن بايلاپ، دەمالىپ وتىرعاندا، تەرەك باسىنداعى ءۇش بالاپاندى كورىپ، قاراپ تۇرسا، تەرەكتىڭ ار جاعىندا ون شاقىرىمدىق جەردە ەكى جىلان تالاسىپ ءجۇر ەكەن. كورە سالدى دا اتىن تەرەككە بايلاۋىمەن قالدىرىپ، ءوزى قىلىشىن كولىنا الىپ ەكى جىلاندى ءولتىرىپ، اتىنا كەلىپ، اتىن وتقا قويا بەرىپ، قايتادان دەمالىپ وتىرا كەتەدى، كوزى ءىلىنىپ كەتىپ ۇيىقتاپ قالدى. باتىر تۇرعىن ۇيىقتاپ جاتقاندا:
جاڭبىرلاتىپ، شىقتاتىپ،
تاۋ قاباقتاي دومالاپ،
تاس بۇرشاقتاي جاپالاپ،
الىستان جەردى قۋىرىپ،
سامۇرىق قۇس كەلەدى،
كەلە سالىپ سامۇرىق
بالانى جۇتپاق بولادى.
ءۇش بىردەي بالاپان:
«اينالايىن، اناەكە،
ويباي جۇتپا،— دەپ،— بالانى»،-
القىمىنان الادى.
«ولاي بولسا، بالام»،— دەپ،
بالانى ساڭعىپ تاستايدى.
سودان كەيىن سامۇرىق: «نەگە جۇتپا دەپ ايتتىڭدار»، – دەپ سۇرايدى. «ولتىرمە دەپ ايتقانىمىز، بۇل ادام ءبىزدىڭ دۇشپانىمىز — ەكى ايداھاردى ءولتىردى»، – دەيدى. «سوندىقتان ولتىرمە دەپ ايتقانىمىز»، – دەيدى. زاتى حايۋان عوي، سولاي بولسا دا ادام ءقادىرىن ءبىلىپ، وزىنشە سىيلىق كورسەتتى. سونىمەن تۇرعىن دەم الىپ، ەلەك سۋعا قاراي جول شەكتى. بىرنەشە كۇن جول جۇرگەننەن كەيىن ەلەك جاقىندادى. اينالاسى قالىڭ قالماقتىڭ ەلى ەكەن، بۇدان قالاي سۋ الۋىن بىلمەي، اينالىپ ءجۇرىپ، ەلەكتىڭ جۇقالاۋ جەرىنە كەلىپ، سۋ ءۇشىن ويراندى سالادى.
سۋدى تۇرعىن الادى،
قالماقتار قارسى تۇرادى.
قارسى تۇرعان قالماققا
تۇرعىن ۇرىس سالادى.
ابدەن قىزىپ العان سوڭ،
شۋىلداعان قالماقتىڭ
وڭ كەلگەنىن وڭ اتتى،
سول كەلگەنىن سول اتتى،
ءتىپتى جاۋعا بولمادى،
ون كۇندەي سوعىس بولادى،
سولقىلداعان مىرزاسىن
تابانعا سالىپ ءجۇن قىلدى.
قاقپانىڭ اۋزىن قانداتىپ،
شارباقتىڭ اۋزىن شاڭداتىپ،
ءبىر اي جارىم بولعاندا،
ۇرىسقا شىققان. قالماقتى
تەگىس ءبارىن قىرادى.
قىرىلعانى قىرىلىپ،
قالعانى قاشىپ كەتەدى.
قالماقتى قىرىپ بولعانسىن، تۇرعىن باتىر ەلىنە قايتادى. بۇل سۋىن الىپ قايتىپ كەلە جاتىپ، سامۇرىقتىڭ بالاپانى قالعان تەرەككە سوعادى. سول جەردە ءۇش كۇن، ءۇش ءتۇن دەم الىپ جاتادى. بۇل تەرەكتە دەمالىپ جاتقاننان كەيىن، سامۇرىق قۇس ايتادى:
اي، دوستىم، تۇرعىن،
جاقسىنىڭ جاۋى جاماندى.
جاقىننان جاۋ شىقسا،
اۋدارىپ كەتەر تاباندى.
ابايلاشى، اڭداشى.
اۋدارىپ كەتىپ قالماسىن،
ۇيىڭدە بار ءبىر دۇشپان،
ولىمگە سەنى ايداعان،
ولىمگە باسىن بايلاعان.
تابانىنا دۇشپاننىڭ
قاپىلىستا تۇسپەگىن!
وسى ساپار بارىڭىز،
ءمانى-جايىن بايقاڭىز،
قيىن-قىستاۋ ءىس ءتۇسىپ،
قينالا قويساڭ، جان دوستىم،
وزىمە قايتىپ كەلىڭىز.
سودان كەيىن ۇيىنە قايتۋعا ويلانىپ، قۇس بولسا دا امانداسىپ بولىپ، تۇرعىن باتىر اتىنا ءمىنىپ، ەلىنە قايتپاق بولدى. جولدا نەشە كۇن ءجۇرىپ، ۇيىنە، امان-ەسەن شىڭىراۋداعى اقبىلەك قارىنداسىنا، تاپەلتەس ايەلىنە كەلەدى.
ات ءدۇبىرى ەستىلىپ،
جۇگىرە ۇيدەن شىعادى.
قارىنداسى اقبىلەك
ويماقتاي اۋزى ءبۇرىلىپ،
اش بەلىنەن بۇرالىپ:
«اينالايىن، اعاجان،
امان-ەسەن كەلگەنىڭ،
تىلەكتى قۇداي بەرگەنى».
— سىلقىلداعان اقبىلەك
اعاسىنىڭ اتىن جەتەلەپ
ۇيگە اكەپ ءتۇسىردى.
اعاسىنىڭ الدەنەشە ۋاقىت ءجۇرىپ اكەلگەن اق سۋىن ءىشىپ قاراپ، سۋدىڭ اسىل ەكەنىنە تاڭقالدى. ءسويتىپ وتىرىپ اۋەلگى تاپىلتەستەن اكەلگەن اق تاسىنا بۇركىپ قاراپ، بال اشىپ ەدى: اعاسىمەن ەكەۋى جاس كەزىنەن شەشەسىنەن ايىرىلعانىن، جالماۋىز كەمپىردىڭ ەكەۋىن قىرىق قۇلاش شىڭىراۋعا سالعانىن، ودان ەكى بالانىڭ شىعىپ كۇن كورگەنىن، ەكىنشى رەت جالماۋىز كەمپىر شىڭىراۋعا كەلىپ تۇرعىن اعاسىن كەلمەسكە ايداۋىن، ەكەۋىن تاپقان بويدا ەكى ءيتتىڭ كۇشىگىن تاپتى دەپ، اكەسى بوگەن ايەلى اقبورىقتى دارياعا جىبەرگەنىن جانە وزدەرىنىڭ قاڭعىرىپ جۇرگەنىن ءبىلدى. مۇنى اعاسىنا ايتىپ تۇسىندىرگەننەن كەيىن، كەمپىر مۇنى سەزىپ قالىپ، اككى بولعان قۋ باس كەمپىر قاشادى. تۇرعىن قاشقان كەمپىردى ۇستاپ الىپ بايلاپ قويادى. ودان كەيىن، تاماق ءىشىپ الىپ، اق وتاۋىن جىعىپ، وزدەرىنىڭ تۋعان جەرى — جيرەنكولگە كوشىپ، كوشتىڭ ورتاسىنا كەمپىردى بايلايدى. ءوزىنىڭ تۋعان جەرىنە نەشە كۇن جول ءجۇرىپ، كەلىپ جەتكەن سەكىلدى. جولدا كوشىپ كەلە جاتقاندا كوشتەن وزىپ، تۇرعىن باتىر قايعىلانىپ جاتقان اكەسى بوگەنگە كەلىپ، اق ورداعا ءتۇسىپ، اتىن بايلاپ، ىركىلمەي، اكەسىنىڭ ءۇيىنىڭ ەسىگىن باعىپ قاراۋىلدا تۇرعان قىرىق جىگىتكە قاراماي، ولتىرەمىز دەگەن سوزدەرىنە قۇلاق اسپاي، كىرىپ كەلدى. ۇيگە كىرىپ، جۇرەسىنە قاراپ وتىرا قالادى. بوگەن ۇيگە كەلگەن دىبىستان ادام ەكەنىن ءبىلىپ، ءبىر كوزىن اشىپ قاراسا، جاس قانا بالا ەكەن، بوگەننىڭ جۇرەگى، تۇلا بويى ەلجىرەپ كەتىپ، كوزىنەن جاس توگە باستايدى. كوزىنەن توگىلگەن جاسىمەن قاسقا بولعان، بالا كورمەگەن بوگەن: «قايدان، نەعىپ جۇرگەنسىڭ؟» – دەپ سۇرايدى،
تۇرعىن: «اي، بالا، باسىڭدى كوتەر، ءبىز دە نوعايلىنىن بالاسىمىز»،—دەپ جاۋاپ بەرەدى. بوگەن: «قاي نوعايلى دەدىڭ؟» تۇرعىن: «ۇلكەن اتامىز نوعايلىنىڭ ىشىندەگى اتاقتى جاناي قارتى ەكەن، سونىڭ بالاسى بوگەن، شەشەمىز اقبورىق»، – دەپ جاۋاپ بەردى. «ءقازىر شەشەمىز قايدا، سونى تاۋىپ بەر»، – دەدى.
بوگەن: «نە دەپ وتىرسىز؟» – دەپ، باسىن كوتەرىپ الدى دا: «اي، قاراعىم، قايدان ءجۇرسىڭ، قانداي ادامسىڭ؟ ءجونىڭدى دۇرىستاپ ايت»، – دەدى.
تۇرعىن: «نەسىن ايتايىن، مىنا سۋدى الىپ وسى تاسقا قويىپ، قاراپ ءبىلىڭىز، مەنى كوپ سويلەتپە»، – دەيدى دە جاي تاستى بوگەنگە ۇستاتىپ، جايىنا وتىرا بەرەدى. ەسىك الدىنداعى قىرىق جەندەتى: «باتىردىڭ ۇيىنە ومىردە رۇقساتسىز ات بايلانباعان، بەتىمەن ات بايلاعان كىم؟» – دەپ، اتتارىن ويناتىپ جەتىپ كەلەدى. وعان تۇرعىن ەش نارسە دەپ قىسىلماي، قاسقايىپ وتىرا بەرەدى. اكەسى تاسقا قاراپ، دالاعا جۇگىرە شىعىپ، قىرىق جەندەتكە: «دارياداعى اقبورىقتى اكەل!»، – دەيدى. باتىر ايتقان سوڭ، امال جوق، بۇرىنعىداي زامان جوق، قىرىق جەندەت شابۋىلداپ بۇرىنعى بەلگىلى داريادان ارتىق تۋعان سۇلۋدى، ءسۇيىپ العان باتىردىڭ اقبورىق جارىن ۇزاماي-اق الىپ كەلەدى. ەكى كۇشىك يت بولىپ وسكەن ەكەن، ولاردى قوسا اكەلەدى،
اقبورىق كەلگەننەن كەيىن، مىنا جاعىنان تۇرعىن، قارىنداسى اقبىلەك، ايەلى تاپەلتەس ۇلكەن كوش كەرۋەننەن ولار دا كەلەدى. بوگەن بالاسى، ايەلى كەلگەننەن سوڭ، كوڭىلى تاسىپ، بۇكىل نوعايلى ەلىندەگى حالىقتى شاقىرىپ، سانسىز مال سويىپ، وتىز ءۇي تىگىپ، وتىز كۇن ويىن، قىرىق كۇن تويىن قىلىپ، التىن قاباقتى اتتىرىپ، نوعايلى ەلىن قىزىققا باتىرادى. مىستان كەمپىردى حالىق الدىندا دارعا اسىپ ولتىرەدى. وعان قوسىلىپ، دۇشپاندىق قىلعان حاننىڭ كىزى قانىكەي مەن تىنىكەيدىڭ جۇرت الدىندا بەتىنە كۇيە جاعىلىپ، ايىپتارى اشكەرەلەنەدى. بۇنىڭ ۇستىنە، ءوزىنىڭ جولداستارى — قىرىمنىڭ اتاقتى قىرىق باتىرىن قوناق ەتىپ، ءۇش ايدىڭ ءجۇزى بولعاندا، تويىنىڭ اياعى تارقاپ بىتەدى.
بوگەن بالاسى تابىلعاننان كەيىن كوڭىلى تاسىپ، الدەنەشە جىل قايعىلى جۇرگەنىن ۇمىتىپ، تۇرعىنعا ءۇي تىگىپ، ەنشىسىن بەرىپ، دۇنيەدەن ارمانسىز بولىپ وتەدى.
You Might Also Like
-
ءبىر بايدىڭ ەكى بالاسى بولىپتى. ولار جەتىم قالىپتى. سوندا ەكى بالا جان بولماعان سوڭ: «اڭ اۋلايىق، – دەيدى، — ەلىك اۋلاپ كۇنىمىزدى كورەيىك»، – دەيدى.
-
وتكەن عاسىردىڭ باسىندا 1908 جىلى نوۆوتكاس فابريكاسىنىڭ جانىندا گلۋحوۆكادا ادەمى مەكتەپ عيماراتى تۇرعىزىلدى. مەكتەپ قابىرعاسىندا ارسەن موروزوۆتىڭ بوگورود-گلۋحوۆ مانۋفاكتۋرا توقىماشىلارىن...
