اقىننىڭ ار الدىندا اقيقاتى
"ار الدىندا". ار امىرىنە جۇگىنىس، ار تورەلىگى الدىندا اعىنان جارىلعان تەبىرەنىس. ارى تازا ادام اقيقاتتى ءوز ارىنان ىزدەپ، ءوزىنىڭ وتكەن ءومىرىن دە، الداعى ارمان-تىلەگىن دە، ءوز جانىنىڭ ىشكى قاتپارلارى مەن سەزىم يىرىمدەرىن دە ارىنىڭ — الدىندا مىڭدا جايىپ سالىپ، جاڭاعىلاردىڭ بارلىق دەم-تىنىسىن ار بيىگىنەن ولشەر بولسا، ونداي ادام، اسىرەسە، اق جۇرەك اقىن ءاربىر قادامىندا جازا باسپاس دەپ ويلايسىڭ.
اقىن ساكەن يماناسوۆتىڭ وسى اتتاس ولەڭ جيناعىن وقىپ وتىرعاندا الار اسەرىڭ وسىنداي. ەندى اقىننىڭ وزىمەن تىكەلەي تىلدەسىپ كورەيىك. زاۋىدە بىرەۋ نىسپىسىن سۇراي قالسا، ىركىلمەستەن: "ءتوزىمى تەمىر بولعان، ءداتى بەرىك، بىزدە سول قايسار ەلدىڭ اقىنى ەدىك"، — دەپ جاۋاپ قاتار ەدى ول. تاڭداۋىڭدى ايت دەگەن كىسىگە: "سۇمدىقتى ەمەس، شىندىقتى ايتام تاعى دا، كۇلكىڭىزگە قوسا جۇتىپ كوز جاسىن"، — دەيتىنى حاق. كوكەيىندەگى كوزدەگەن نىساناسىن بىلگىڭىز كەلسە: "مەن ەشكىمگە تاس اتپادىم تاسادان، اعايىننىڭ بولسىن دەدىم باسى امان"، — دەۋدەن جاڭىلمايدى. اقىرىندا، وزىنەن بۇيىمتاي سۇراپ كورىڭىزشى: "باعالاي ءجۇرسىنشى دەپ ۇلكەن-كىشى، جاعالاي ۇسىنامىن جىر تۇنباسىن"، — دەپ ىقىلاس بىلدىرەدى.
جىر جيناعىن پاراقتاپ وتىرساق ونىڭ مارجان جولدارى تۇگەلدەي تاريحي تاۋەلسىزدىك داستانىنا ارناپ جازىلعان ۇزىندىلەر مە نەمەسە ەلىمىزدىڭ سول تاۋەلسىزدىك تورىنە قاراي ءى ادام باسقان اياق الىسىنىڭ جول جازبا شەجىرەسى مە دەپ تە ويلاپ قالار ەدىك. ءتىپتى ناقتىلاي ايتساق، ون بەس جىلدىق ساپارىمىزدىڭ سوڭعى بەلەسىندە، جاڭا عاسىردىڭ بەرگى بەس-التى جىلعى بەدەرىندە جازىلعان، قاعاز بەتىندەگى سياسى ءالى كەۋىپ ۇلگىرمەگەن ۇر جاڭا جىرلار ەكەنىن بايقار ەدىك.
"وتكەن ءومىر نە؟" دەگەن سۇراققا: "ەستە قالعان كۇندەر" دەپ جاۋاپ بەرگەن ەكەن ءبىر اقىلدى. قاي اقىننىڭ بولسا دا شىعارماشىلىق ءومىرىن بىر-بىرىنە ۇلاسقان جىرلارىنىڭ ۇزىن تىزبەگى دەپ ۇقساق، جيناقتاعى ولەڭدەردەن بۇل اقىننىڭ تاۋەلسىزدىك تاقىرىبىنا قالاي كەلگەنىن دە اڭعارار ەدىك. اۆتور وقىرمان الدىنا وسى جولدان مىناداي سۇرلەۋ تاستايدى.
بوي سالىپ باياعىداي سەرىلىككە،
جۇرگەم جوق ەرىگىپ تە، جەلىگىپ تە،
تاپقانىم از دا بولار وي قۋعاننان،
ايتەۋىر توي-دۋماننان مەنى كۇتپە، —
دەپ ەسكەرتىپ الادى دا، ءبىراز جىل توي-دۋمانداتىپ ساۋىق سايرانمەن وتكىزگەنىن ايتا كەلىپ، قازىرگى ويىن: "بارلىعىن، بارلىعىن دا تاستاپ ەندى، اقىنىڭ جايلاماقشى باسقا بەلدى؛ ويتكەنى ەلگە جىرىن جوقتاتارلىق، اقىل-ەس توقتاتارلىق جاسقا كەلدى"، — دەپ تۇيەدى.
قوش. اقىننىڭ اقىل توقتاتار جاسقا كەلىپ، ەل تاعدىرىنا قاراي ءبىرجولا بەت بۇرعانداعى سوزىنە باعايىق. البەتتە، ءبىرىنشى ءسوزىن ول حالقىنا ارنايدى. جاستىعىندا قانشاما قىزىق قۋىپ كەتتىم دەگەنىمەن، حالىق تاعدىرىن ءبىرجولا ۇمىتىپ كەتپەگەن ەكەن. ءبىراق ەت قىزۋىمەن تىم الىستان، اسپان جاقتان سويلەسكەن كەزدەرى بولىپتى.
ال ءقازىر شە؟ "جۇرەكتىڭ القىنعانىن، تالپىنعانىن، قانشاما جالىن بارىن، جارقىل بارىن" كورىپ، سوعان سەنىپ، ۇلكەن جۇرەگىمەن كەشىرىم جاساپ وتىرعان اتا حالقىنا پەرزەنتى دە اعىنان جارىلادى:
قالسام دەپ ءبىرى بولىپ قالاۋلىڭنىڭ،
جانىمدى الاۋ قىلدىم، جالاۋ قىلدىم.
ءبىرى دەپ سەن دە مەنى سانا حالقىم،
ساندا دا، ساناتتا بار ساناۋلىڭنىڭ.
جاقسى ءسوز. جاراسىمدى تىلەك. اقىن سول تىلەكتىڭ جۇزەگە اسۋىنا ءوز تاراپىنان قوسار ۇلەسىن دە انىق بىلەدى. قوسىلعان ۇلەستىڭ العاشقى ناتيجەسى دە كوز الدىندا.
كىم ايتتى قونبايدى دەپ اقىنعا ب ا ق،
قالدىق قوي قول سوزىم جەر جاقىنداپ-اق.
ويتكەنى
ولەڭىمدى جاتادى وقىپ،
بۇل كۇندە جاقىن تۇگىل جاتىم قالاپ.
اقىنعا بۇدان ارتىق قانداي ب ا ق، قانداي ابىروي كەرەك؟ سونى سەزگەندىكتەن دە عوي، ونىڭ ودان سايىن ەسەلەپ شابىت شاقىرىپ، بىردە: "كورمەگەن جىرى كەمىپ، ءۇنى — كورىك، بىزدە سول وسەر ەلدىڭ بۇگىنى ەدىك" دەپ ىشتەي قاناعات سەزىنسە، ەندى بىردە: "...سىپىرىپ توماعاسىن قويا بەردىم، سەزدىم دە ەلەڭىمنىڭ ەندى ولمەسىن"، — دەپ جاڭا ءبىر قياعا قيال شارىقتاتادى.
ۇلكەن ءىستىڭ ۇدەسىنە ورنىقتى وي، سالماقتى اقىل-سانامەن كەلگەن اقىن ءۇشىن ەلدىڭ، حالىقتىڭ تاعدىرىنا بايلانىستى ىستەردىڭ ۇلكەن-كىشىسى جوق. سونىڭ ءبارى دە ىنتالى كوڭىلدىڭ ىقتيارى مەن ىقتيارىنان ەشقاشان تىسقارى قالماعانى ابزال. ارينە، تۇبەگەيلى قام-قارەكەتتىڭ ىشىندە ءتۇپ قازىعى بولارلىق قانشاما ءتۇبىرلىسى مەن ءتۇيىندىسى بار. سولاردىڭ ءبىرى تۋعان ءتىل تۋرالى اقىن بىلاي تەبىرەنەدى:
دىننەن ەمەس، تىلدەن العان ۇلەسىن،
قازاق دەگەن حالىق بارىن بىلەسىڭ.
سونداي ەلدىڭ ۇلىمىن دەپ ءوزىڭ دە
شارشى توپقا شالقايا ءبىر كىرەسىڭ.
اڭگىمەنى وسىلاي ارىدەن ءوربىتىپ كەلىپ، اقىن سول انا ءتىلى ءۇشىن تالاي بوزداقتار قۇربان بولعانىن، تالاي ەرلەر كورە-كورە كوسەم، سويلەي-سويلەي شەشەن اتانعانىن، ورازدى ءسوزدىڭ ورايىمەن تالاي جاۋدىڭ بەتى دە قايتقانىن ەسكە سالا كەتەدى دە، كۇنى كەشەگى كەڭەستىك كەپتەن مىناداي مىسال كەلتىرەدى:
ءتىلى بار دا نە ءبىر سەرى، نە سەركەڭ
يىعى اسىپ، وزگەلەرمەن وسەر تەڭ.
"ولەر ەدىم، دەپتى راسۋل، بۇگىن-اق
اۆار ءتىلى جوق بولادى دەسە ەرتەڭ".
بارلىق ولەڭدەرىن ورىسشاعا اۋدارتىپ الىپ، اتاق-داڭقىن اسپانداتقان راسۋل عامزاتوۆ ءوزىنىڭ كىشكەنتاي اۆار حالقىنىڭ ءتىلى جايىندا وسىلاي دەپ تاۋسىلا ايتقان. سونى ەسكە سالا كەلىپ، ءبىزدىڭ اقىنىمىز دا ءدال سونداي ويىن ايتادى: "انا ءتىلىم قۇرىر بولسا مەن دە سول: "ءومىر ءسۇرىپ كەرەگى نە؟!"، — دەر ەدىم".
سودان سوڭعى وي ءتۇيىنى مىناداي:
"ءسوز اياعى اينالدى دەپ ۇرانعا،
تارپاڭ ءىنىم تاعى دا ءبىر سىنار ما، —
قايتەم ءبىراق،
قانىم بىرگە تىلمەنەن،
ءانىم بىرگە،
جانىم بىرگە شىعاردا"
انا ءتىلىن وسىلاي ارداقتاي كەلىپ، اقىن سول قاسيەتتى ءتىلدىڭ ءقادىرىن كەتىرىپ، كوكىر-شۇكىر وسەك-اياڭعا، ارزان ساياساتشىل ءسوزۋارلىققا سالىپ جۇرگەندەردى "قازاقى اڭگىمە' دەيتىن ولەڭىندە قاعىتىپ ايتاتىنى دا ورىندى ەستىلەدى:
"قويىڭدارشى... قويا ءتۇر سەن... قوي ءبارىن، قوي بوپ ءورىپ كەتتى لاعىپ ويلارىڭ... ءبارىن قايدان بىلەسىڭدەر؟! ءبىلىپ كەپ، ىرەپ-سويىپ جاتاسىڭدار ىرىكتەپ. ەلدى كىمنىڭ ساتقانىن دا ەجىكتەپ، كىم ساتقالى جاتقانىن دا، كىم ۇپتەپ..."
تاۋەلسىزدىك جولى — ۇزاق جول، سونارى الىسقا سوزىلعان ۇزاق ساپار. بۇگىن باستالىپ، كۇنى ەرتەڭ تىنىمىن تابا قالاتىن قىسقا تىلەك، شولاق ماقسات ەمەس. ونىڭ قيىن-قيىن اسۋلارى، بيىك-بيىك بەلەستەرى بار. سولاردىڭ ءبارىن قاپىسىز جەڭىپ وتىرۋ ءۇشىن بارشاعا ورتاق اداستىرماس باعدار، قايتپاس قايرات، قاجىماس جىگەر كەرەك.
وسى ساپاردىڭ وتكەن جولىندا كوپ قيىندىقتار كورىپ قينالعانىمىز راس. قاي جولعا ءتۇسىپ كەتتىك دەپ داعدارعانىمىز دا ەسىمىزدە. سول تۇستاردا ەلمەن بىرگە اقىننىڭ دا اڭىرىپ قالعان تۇستارى بار. "قايدا بارا جاتىرمىز؟" دەپ، كەيىنگە قاراعىشتاپ، وتكەن كۇندەردىڭ كەي ءبىرىن قيماي ەسكە العان، "بۇل قاي مەزگىل؟" دەپ باعداردى جوعالتقانداي، "بۇل نەتكەن ەل؟" دەپ كەيبىر جاعىمسىز جايتتەردەن بەزىنگەن كەزدەرى دە بولعان. اراسىندا ۇدەدەن شىقپاعان ۇنامسىز ۇساق-تۇيەكتى وتكىر تىلمەن شەنەپ تە الاتىن.
ءبىراق الدەنەگە قىنجىلسا دا، قىڭىر تارتقان جوق، الدەنەدەن كۇيىنىپ كۇيزەلسە دە، كەلەشەكتەن كۇدەر ءۇزىپ تۇڭىلگەن جوق. ءسوزى جەتەر جەردى شىدامعا، توزىمگە، قاجىر-قايراتقا ۇندەدى. ەل تاعدىرىن جەكە باسىنىڭ تاعدىرىنداي كورەتىن اقىن بىردە سول سىعىردىڭ ءوزىن بەتپە-بەت سەزگە شاقىرادى
ۋا ارمىسىز، تاعدىر قارت!
امان-ەسەن بارمىسىز؟
قازاق ءقايتىپ كۇن كورەر
زارلىسىز دا جارلىسىز؟ —
دەپ ءوزىن تولعاندىرعان ساۋالىن كولدەنەڭ تارتادى دا، كەۋدەسىن كەرنەگەن بازىناسىن ايتادى:
باقىتسىزداۋ بوپ شىعىپ باعلان جىگىت،
ويلى قىز،
ماڭگۇرتتەرگە باسقارتىپ قويساق كەرەك تويدى ءبىز...
تىم قۇرىسا، كوزىڭىزدىڭ قىرىمەن ءبىر جالت ەتىپ ءبىز جاققا قاراماي-اق قويدىڭىز!.. ەندى ءبىراۋىق ابدەن امالى قۇرىعانداي داعدارعاندا، اقىن تەڭىز بوپ كەتكىسى دە كەلەدى. ويتكەنى: "كورسەتىپ اۋىق-اۋىق ەڭسەڭدى ەلگە، نە جەتسىن تەڭىز بولىپ تەڭسەلگەنگە، — اينالار اسپان جەرگە، تاستار جەلگە، تولقىنى توعىز بالمەن ولشەنگەندە..."
ەمەكسىتكەن ۇمىت-تىلەگى ۇزىلگەندەي بولىپ، دۇنيە بىلىعىنان شاقشا باسى شاراداي بولىپ شالدىققان كەزدە، اقىننىڭ قۇدىرەتىنە سىيىنىپ، سودان مەدەت تىلەيتىنى دە وسى ءتۇس. كۇنى كەشە، ءومىردىڭ ورگە باسقان ورىسىندە دە، الدە قالاي كۇيكىلىككە باققان ەڭىسىندە دە، كەرىس-تەرىس اتاۋلىدان بەزىنىپ، "قازاناما سوزىڭدەي تاپ-تازا" پەرىشتەگە اينالعان اقىن جانىنىڭ جاڭاعىداي بىلىق اراسىندا پەرىشتەنىڭ كۇنى ءوتىپ كەتتى مە دەپ كۇماندانىپ، پەرى بولىپ كەتپەگەنىنە وكىنەتىندەي دە ءساتى بار.
ءبىر جاقسىسى — اقىرى قايىر، زامان تۇزەلىپ كەلەدى. ءبىراق قالاي بولعاندا دا جان تازالىعىن ءاردايىم ساقتاۋ كەرەك. اقىن وسى جاعىنا وتە ساق، وتە كىرپياز. ول زالالدىنىڭ ول تۇگىل، باسقان ىزىنەن دە اۋلاق جۇرۋگە شاقىرادى، ءوز باسى سوعان ۇلگى بولادى. "مەن دە تۇرام سەن تۇراتىن قالاڭدا، جولىعامىن جاقسىعا دا، جامانعا. باسىپ كەتكەن جوقپىن با دەپ ءىزىڭدى، اۋىق-اۋىق قاراپ الام تابانعا". ويتپەسكە امالى جوق، ەكەۋى ءبىر كوشەدە تۇرادى. وتىراتىن، جۇرەتىن جەرلەرى ءبىر، بايقاماي زۇلىمدىقتىڭ ءىزىن باسىپ كەتۋى ابدەن مۇمكىن. سوندىقتان ولەڭ كەيىپكەرى اياق كيىمىن شەشەردە دە تابانىن ۇزاق سۇرتكىلەپ، تازارتىپ وتىرادى.
كورىپ وتىرمىز، اقىننىڭ ار الدىندا ايتاتىن اقيقات سوزدەرىنىڭ تاعىلىمى تارام-تارام، سان-سالا. ولاردىڭ ءبارىن بۇل ارادا تۇگەندەپ جاتۋ مۇمكىن ەمەس. ول، بالكىم، شارت تا بولماس. ويتكەنى، كوزى قاراقتى، كوڭىلى وياۋ وقىرمان ءوزى-اق تاۋىپ الادى. ءبىراق سولاردىڭ ىشىنەن ەرەكشە ءبولىپ الىپ، استىن سىزىپ ايتار ءبىر جايت بار. ول — اقىننىڭ بەرىك ازاماتتىق تۇعىرى. قاي كەزدە، كوڭىل كۇيىنىڭ قاي پەرنەسى باسىلعان كۇندە دە، ول تۋعان ەل مۇددەسىمەن، سونىڭ قازىرگى تاۋەلسىزدىكتىڭ مۇراتى بيىگىنە قاراي بەت العان يگى ساپارىنداعى دەم-تىنىسىمەن بىرگە. بايلامدى ءسوزىن سونىڭ تىلەگىنە باعىتتاۋدان اينىمايدى. سوندىقتان ءوز توڭىرەگىندەگى قايراتكەر ازاماتتارعا ءسۇيسىنىپ، سولاردى تازا كوڭىلدەن قوشتاپ، قوشەمەتتەپ وتىرادى. نۇرماحان، ءسابيت، امانتاي، تاعى باسقا مارقاسقا زامانداستارىنا، كەمەل اعاسىنىڭ رۋحىنا جولدانعان ارناۋ ولەڭدەردەن وسىنى اڭعارامىز.
ساكەن يماناسوۆ — ۇزاق جىلعى ولەڭ جارىسىندا شىڭدالعان، قازىردە ونەرى كەمەلىنە كەلىپ، كەمەرى تولعان، ءسويتىپ ءوزىنىڭ اقىندىق بەتى ايقىندالعان، قازاق پوەزياسىندا مىعىم ورىنى بار دارىن يەسى. ولەڭدەرى سىرت قاراعاندا سىرداڭداۋ، تىم قاراپايىم كورىنۋى دە مۇمكىن. ويتكەنى، ول جارقىلداق، جاداعاي سوزگە ءۇيىر ەمەس. ال شىعارمالارىنا وي كوزىمەن ءۇڭىلىپ قاراساڭىز، ءىشى تۇنىپ تۇرعان نازىك سەزىم، ءمىنسىز مىنەز، تازا نيەت، كەڭ پەيىل، اعىنان جارىلعان ادامگەرشىل اق كوڭىل. وسى جيناقتاعى "ءاي، اپاسى" اتالاتىن، نەمەرەسىنە ارنالعان ولەڭىنەن ونىڭ اتالىق جۇرەگىنىڭ قاندايلىق ىزگى ەكەنىن، ورتاق ومىرلەرىنە قىرىق جىل تولعاندا بايبىشەسىنە ارناعان "قىزىعۋدان مەن تايماي" دەپ باستالاتىن مويىنداۋىنان ونىڭ قاندايلىق، سەنىمدى سەرىك ەتكەنىن ىرزالىق سەزىممەن ۇعىنامىز.
ساكەننىڭ اقىندىق قولتاڭباسى دا — ابدەن ماشىقتانعان وزىندىك ەرەكشەلىگى بار ونەر ورنەگى. ول كوبىنەسە قازاقتىڭ ءداستۇرلى قارا ولەڭ ۇلگىسىمەن جازادى. سوندا ونىڭ سوزدەرىنەن ءبىر سەلكەۋ، ارتىق تۇرعان ءبىر ءجىپ-شىرعا تابا المايسىڭ. كادىمگى مۇقاعالي جىبەك كيگىزىپ قۇلپىرتقان قارا ولەڭنىڭ ساكەڭدىك ءساندى ءۇردىسى. سونسوڭ ءوزىمىزدىڭ ەجەلگى جەتى بۋىندىق جىر ۇلگىسىنىڭ ەكى جولىن ءبىر تارماققا سىيعىزىپ، ون ءتورت بۋىندى ولەڭ ورۋ، مەنىڭ ويىمشا، وسى ساكەن اشقان ءبىر جاڭالىق سەكىلدى. بۇل ءوزى شەبەر اقىن قولىمەن ورىلگەندە ىشىنە كوپ ماعىنا سىيعىزا الاتىن وتە ۇتىمدى ونەگە. ال ساكەن سونىڭ ءاربىر تارماعىن ىشكى ۇندەستىككە تولتىرىپ، ءبىر قالىپتى ىرعاققا ءيىن قاندىرا اياعىن ءتورت بۋىندى تولىمدى ۇيقاسپەن تامامداپ وتىرعاندا، ولەڭ شىركىننىڭ باعى جانىپ، ءتىپتى اۋەزدەنىپ كەتەدى ەكەن. تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىندا اقىن تاڭدامالى تۋىندىلارىنىڭ ەكى تومدىق جيناعىن ۇسىنعان. سونىڭ ءبىرىنشى كىتابىندا "عاشىق دۇنيە"، ەكىنشىسىندە — "ادىرنا" دەپ اتالاتىن بولىمدەر بولۋشى ەدى. سەزىمگە تولى جۇرەك پەن اتا داستۇرگە ادال سانا ءساتتى ۇلاسقان سونداعى جىرلار مىنا جيناقتا كوركەمدىك جاعىنان جاڭا ورنەكتەر تاۋىپ، مازمۇن جاعىنان تىڭ تولعامدارمەن تولىسا تۇسكەنىن كورەمىز.
"ەگەمەن قازاقستان" گازەتى، جەلتوقسان، 2006 جىل
You Might Also Like
-
قۇرمەتتى وقىرمان، شىنىن ايتۋ كەرەك، مەن بۇرىن دا ساكەن يماناسوۆ شىعارمالارىن، ونىڭ اقىندىق قۋاتىن ءبىر كىسىدەي-اق بىلەم دەپ ويلايتىنمىن. ونىڭ قازاقتىڭ ۇلكەن اقىنى ەكەنىن باياعىدا-اق مويىنداعانمىن. ءبى...
