InfoHub Logo

ا. ك. اسىلبەكوۆا، ن. م. كيسيكوۆا
ل.ن.گۋميليەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى، استانا، قازاقستان

جاڭا وبەكتتەر ءۇشىن جوبالىق شەشىمدەرىن تالداۋدا تاپسىرمالاردى شەشۋ ءۇشىن ءار-تۇرلى ادىستەر قولدانىلادى. الايدا تاجىريبە جۇزىندە قولدانىستاعى ادىستەردىڭ بىردە بىرەۋى ۇسىنىلعان جوبالىق شەشىمدەردىڭ جاڭاشىلدىعىن تالدامايدى، ياعني يننوۆاسيالىق قىزمەتتىڭ باستى سىلتەمەسى بولىپ تابىلاتىن جاڭالىق. قازىرگى ۋاقىتتا تاجىريبە جۇزىندە جاڭاشالاندىراتىن كوز قاراس بويىنشا جوبانى شەشۋدە اۆتوماتتاندىرىلعان تالداۋ جۇرگىزۋ جانە قۇرىلىمدىق ەمەس اقپارات كوزدەرى بويىنشا جۇمىس ىستەيتىن باعدارلامالىق قامتاماسىز ەتۋ جوق. قولدانىستاعى باعدارلامالىق قامتاماسىز ەتۋ جوبالىق شەشىمدەر تالداۋىنىڭ اۆتوماتتاندىرىلۋىن تولىعىمەن شەشە المايدى. اسىرەسە، وسىنداي باعدارلامالىق قۇرالداردىڭ يننوۆاسيالىق جوبا زەرتتەمە سالاسىندا وتە جەتكىلىكسىز. جوبالىق شەشىم تالداۋ سالاسىندا بىرنەشە ماسەلەلەر بار. ول ماسەلەلەردى شەشۋ وتە وزەكتى بولىپ تابىلادى، سەبەبى، يننوۆاسيالىق جوبا نەگىزىنە سۇيەنگەن  جاڭا جوبالىق شەشىمدەر سانى جىل سايىن ارتىپ كەلەدى جانە جوبالىق شەشىمدى تالداۋدى تولىعىمەن اۆتوماتتاندىرۋ نەگىزىندە عانا مۇمكىن بولىپ تابىلادى. ياعني، ول قابىلدانعان جوبالىق شەشىمدەردىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرادى، جۇزەگە اسۋ ۋاقىتىن قىسقارتادى جانە جاڭا وبەكتتەر ەنگىزۋ مەن عىلىمي-تەحنيكالىق پروگرەستى ءتۇرلى ونەركاسىپ سالالارىندا تەزدەتەدى [1].

ۇسىنىلعان كومپلەكستىك باعدارلامانىڭ تيپتىك قۇرىلىمى مىندەتتى جانە مىندەتتى ەمەس ەلەمەنتتەردەن تۇرادى. مىندەتتى ەلەمەنتتەرگە لينگۆيستيكالىق مودۋل، سۇرانىستى قالىپتاستىرۋقۇرالى، انالوگتى ىزدەۋ قۇرالى جانە ناتيجە بەرۋ مەن وڭدەۋ قۇرالى جاتادى. لينگۆيستيكالىق مودۋل ءسوز تىركەستەرىنىڭ مودۋلدىك قۇرىلىمى مەن ارانايى جەكە بولىمدەرىن ءبولىپ الۋدان تۇرادى، وندا سوزتىركەستى ىزدەۋدىڭ كەلەسى مودەلى ەنگىزىلگەن:

  نەمەسە

   نەمەسە

مۇنداعى، ؛ ؛ ، نەمەسە

مۇنداعى نەمەسە

مۇنداعى ؛u؛، نەمەسە

مۇنداعى ،؛

مۇنداعى،   - ءى-شى رەتتى 1ء-شى تەرميننىڭ سوزدىك فورماسى؛؛  – ءى-شى رەتتى تەرميننىڭ سوزدىك فورماسى؛ ر – سىن ەسىمنىڭ، ەسىمشە جانە سىن ەسىمنىڭ اتاۋ سەپتىگىندەگىسى، كۇردەلى ءسوز تىركەستەرىندەگى تەرميندەردىڭ  جالعاۋلار مەن تىركەستەردىڭ جالعانۋى؛  z – كومەكشى سوزدەر، سەپتىكتىڭ قالىپتاستىرىلعان تەرميندىڭ الدارىندا قولدانىلادى؛ Z – كوپتەگەن كومەكشى سوزدەر؛ Z_t - كوپتەگەن كومەكشى سوزدەر j-شى سەپتىكتە، -1ء-شى تەرمين، i-شى سوزدەن قۇرالعان، سەپتىكتىڭ j-شى رەتىندە قولدانىلادى، k مەن بەلگىلەنەدى؛ ؛؛؛؛ -كوپمۇشەلى تەرميننىڭ i-شى مۇشەسى.

سالىستىرمالى مودەلدەگى ەكى تەكستىلىك ءماتىندى فۋنكسيالداۋ كەلەسى تۇردە بولادى:

          

مۇنداعى    جانە - جانە  مالىمەت ۆەكتورى - جانە مالىمەتتەرىندەگى j-شى مۇشەنىڭ بەلگىلەنۋى؛ - بارلىق مالىمەتتەردىڭ  ءارتۇرلى تەرميندەرىندەگى جالپى ساندارى [2].

وسى تاقىرىپتا جۇمىستىڭ عىلىمي جاڭالىعىن قۇراسىتراتىن ادىستەر قاراستىرىلادى جانە دە ماقساتى جۇيە ادىستەرىنىڭ كەزەڭدىك ىزدەنىسىن ىسكە اسىرۋ بولىپ تابىلاتىن قاجەتتى بەس اقپاراتتىق-ىزدەۋ جۇيەسىنە زەرتتەۋ جۇرگىزىلەدى.

جاڭا وبەكتتىلەرگە كونتەنتتىك جەلى قولدانۋ ارقىلى جوبا شەشىمدەرىن تالداۋدى اۆتوماتتاندىرۋ ادىستەرىنىڭ كەزەڭى:

– قولدانۋشىنىڭ جوبالىق شەشىم تالداۋدا تەكستتىك سيپاتتاما تاڭداۋى جانە جۇيەگە جۇكتەمە.

– جوبا شەشىمىن تالداۋدا تەكستىك سيپاتتاما تالداۋى

– ىزدەۋ مەحانيزمى ءۇشىن ۇسىنىستار قۇرىلىمى

– ينتەرنەتتە جوبالىق شەشىم انالوگتارىن ىزدەۋ

– تابىلعان انالوگتاردى سالىستىرۋ جانە جوبالىق شەشىم سيپاتتاماسىن تالداۋ.

اۆتوماتتاندىرۋ تاسىلدەرىن قۇراستىرۋدا سۇرانىس ءۇشىن كونتەكستىلىك انالوگىنىڭ تەكستىلىك مالىمەتىن عالامتور جەلىسىندەگى لينگۆيستيكالىق قورىتىندى وسى مالىمەتتىڭ ساراپتاۋ سۇرانىسىن جانە ءسوز تىركەستەر تەرمينىن ءتىزىم بويىنشا قاراستىرۋى.

ءاربىر سۇرانىستى ساراپتاۋدا كەلەسى فورمۋلا قولدانىلادى

مۇنداعى -ىزدەنىس مەحانيزمىندەگى i-شى سۇرانىس، -تىزبەكتەگى jء-شى تەرمين، N-تىزبەكتەگى سانداردىڭ تەرمينى. سونداي-اق، سۇرانىستىڭ ءبىر ءتۇرى قۇپيا سوزدەر ارقىلى قۇرىلادى:

مۇنداعى - ىزدەنىس مەحانيزمىندەگى i-شى سۇرانىس، -تىزبەكتەگى j-شى قۇپيالى ءسوز، م-قۇپيا سوزدەردىڭ سانى.

قورىتىندى مودەل:

مۇنداعى - مەحانيزمىندەگى i-شى سۇرانىس، - قۇپيالى سوزگە سۇرانىس، D- ءارتۇرلى تەرميندەردىڭ سانى نەمەسە تەكستىڭ تەرەڭ قورىتىندىسى.

اۆتوماتتىق تاسىلدەردى سۇرىپتاۋدىڭ ەكسپەرتتىك جوبا قورىتىندىسى ينوۆاسيالىق ورتاداعى دەڭگەيىن كەلەسىلەر قۇرايدى:

-  ءوتىنىش فايلىن تاڭداۋ.
-  ءوتىنىش بازاسىن باعالاۋ قاعيداسىن ساراپتامالاۋ.
-  وتىنىشتەردىڭ بولىمدەرىن تالداۋدا وعان الدىن الا انىقتالعان قاعيدانى قولدانۋ.
-  تالداۋدان الىنعان بولىمدەردى دە الدىن الا انىقتالعان قاعيدانىڭ كومەگىمەن ورىنداۋ.
-  قورىتىندى باعا مەن باعا انىقتامالارىن الۋ.
-  پروگرامماداعى ەكسپەرتتىك گەنەراتوردىڭ جۇمىسى مەن تىزبەكتەي باعالاردى الۋ.
-  قورىتىندى جاۋاپ فايلدارىن ەكران بەتىنە شىعارۋ.

باعدارلامالىق مودۋل لينگۆيستيكالىق وڭدەۋ ماتىندىك قۇجاتتاردى تاڭداۋ مۇمكىندىگىمەن تالداناتىن تاپتارى ازىرلەندى [3].
نەگىزىندە لينگۆيستيكالىق ءمودۋلىن باعدارلامالىق مودۋل سالىستىرۋ ەكى قۇجاتتاردىڭ مۇمكىندىگىمەن اۋىسۋ تەرەڭدىگى تالداۋ، ونىڭ كومەگىمەن زەرتتەۋ جۇرگىزىپ، تيىمدىلىگىن بەس ەڭ تانىمال اقپاراتتىق-ىزدەستىرۋ جۇيەلەرىن ازىرلەندى؛

قورىتا كەتكەندە،نەگىزگى ماسەلەلەردى تالداۋ سالاسىنداعى جوبالىق شەشىمدەر تۇجىرىمدالادى. ماسەلە تالداۋ جاڭالىعى جوبالىق شەشىمدەردىڭ جۇمىس ەرەكشەلىكتەرىمەن  قاجەتتىلىگىن تالداۋى قولدانىستاعى ادىستەرى مەن قۇرالدارىن لينگۆيستيكالىق وڭدەۋ ماتىندىك ەلەكتروندىق قۇجاتتار جانە مۇنداي تاڭداۋ قۇرالداردى ودان ءارى جۇمىس ىستەۋ ءۇشىن قاراستىرىلادى. قۇرىلىمدالماعان اقپاراتتىق كوزدەرى، ەرەكشەلىكتەرى قاراستىرىلادى جانە تالداۋ ينۆەستيسيالىق-يننوۆاسيالىق جوبالارعا ماسەلەلەردى تالداۋ بولىنەدى. نەگىزىندە جۇرگىزىلگەن شولۋدىڭ قولدانىستاعى ادىستەرى مەن قۇرالدارىن تالداۋ جوبالىق شەشىمدەرى انىقتالادى جانە ولشەمدەرىن ءوسۋ تيىمدىلىگىن ارتتىرۋ بويىنشا بۇل تالداۋ قالىپتاساتىرادى.

قولدانىلعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى
1.    http://tekhnosfera.com/avtomatizatsiya-analiza-proektnyh-resheniy-s-primeneniem-metodov-intellektualnoy-obrabotki-informatsii
2.    ماكاروۆ سل. يسسلەدوۆانيە مەتودوۆ پوۆىشەنيا كاچەستۆا رابوتى ينفورماسيوننو-پويسكوۆىح سيستەم ، №1،2008 گ. س. 35 -39.
3.    ماكاروۆ س ل. ينفورماسيوننايا مودەل Web-pecypca ينتەرنەت 2003 گ. س. 498 - 499. ISBN 5-94506-017-8.
4.    ماكاروۆ س.ل. اۆتوماتيزاسيا اناليزا سودەرجانيا دوكۋمەنتوۆ: موسكوۆسكيي گوسۋدارستۆەننىي ۋنيۆەرسيتەت سەر¬ۆيسا، 2003 گ. س. 54 - 58. 500 ەكز. ISBN 5-94845-087-2.
5.    كراسنوۆ ل.م.، كيسەليەۆ ا.ي.، ماكارەنكو گ.ي. وبىكنوۆەننىە ديففەرەنسيالنىە ۋراۆنەنيا. زاداچي ي پريمەرى س پودروبنىمي رەشەنيامي. –  موسكۆا: كومكن.

---