InfoHub Logo

قاراعاندى وبلىسى، ساتبايەۆ قالاسى،
اباي اتىنداعى №4 مەكتەپ-ليسەيىنىڭ
3 "گ" سىنىپ وقۋشىسى
مۇحامبەتراحىم ميرينا

كىرىسپە
وزەكتىلىگى: بۇل جوبانىڭ مەن ءۇشىن وزەكتەلىگى - ارال تەڭىزى تۋرالى ماعلۇمات الۋ، كولدىڭ ەكولوگيالىق جاعدايىنا توقتالا وتىرىپ، ونىڭ پروبلەماسىن اشۋ، ءتۇسىنۋ.

جوبانىڭ ماقساتى: ارال تەڭىزى جانە ونىڭ ەكولوگيالىق جاعدايى تۋرالى مالىمەتتەر جيناپ، پروبلەماسىن اشۋدىڭ جولدارىن ىزدەۋ.

مىندەتتەرى:

1. ارال تەڭىزى - قازاقستاننىڭ ءىنجۋ-مارجانى.
2. ارال تەڭىزىنىڭ ەكولوگيالىق جاعدايى.
3. ارال تەڭىزىنىڭ قۇتقارۋ جولدارى.

نەگىزگى ءبولىم:
ارال تەڭىزى - قازاقستاننىڭ ءىنجۋ-مارجانى. ارال تەڭىزى ءىرى ەكولوگيالىق اپاتقا ۇشىرىاعانعا دەيىنگى كولەمى - 1066 كم2، تەرەڭدىگى - 30-60 م، تۇزدىلىعى - 10-12% بولعان. قويناۋى كاسىپتىك باعالى بالىقتارعا باي، جاعاسى قوعا مەن قامىستى تەڭىز ەدى. سول كەزدەردە جىلىنا 50-150 مىڭ بالىق اۋلانسا، تەڭىز جاعاسىنان ەداۋىر مولشەردە بۇلعىن تەرىسى يگەرىلگەن.
1966 جىلداردان باستاپ ارال ءوڭىرىن يگەرۋ قولعا الىندى. وسى ايماقتاعى يگەرىلەتىن جەر كولەمى بۇرىنعىدان وزبەكستان مەن تاجىكستان 1،5، تۇرىكمەنستاندا 2،4، قازاقستاندا 1،7 ەسەگە ءوستى. ال امۋداريا مەن سىرداريا بويىنداعى حالىقتىڭ سانى 1960-1987 جىلدار ارالىعىندا 2،2 ەسەگە ارتتى. حالىق سانىنىڭ وسۋىنە وراي سۋعا دەگەن قاجەتتىلىك تە ارتتى. وسىعان وراي 1970-1980 جىلدار ارالىعىندا ارالعا قۇيىلاتىن سۋ مولشەرى ازايدى. ونىڭ نەگىزگى سەبەپتەرى - انتروپوگەندىك فاكتورلار ەدى. ەكى وزەن بويىنداعى سۋدى مول قاجەت ەتەتىن كۇرىش پەن ماقتا ءوسىرۋ ءىسى قارقىندا دامىدى (شاردارا).ونىڭ ۇستىنە اۋىلشارۋاشىلىعىنىڭ باسقا دا سالالارى بارىنشا دامىدى.

ارال تەڭىزىنىڭ ەكولوگيالىق جاعدايى
وزەن بويلارى يگەرىلىپ، سۋدى ىسىراپسىز پايدالانۋ جۇزەگە استى. ماسەلەن، ارالعا 1960-1965 جىلدار اراسىندا 44 مىڭ م3، ال 1990 جىلدارى ەكى ەسەگە قىسقاردى. ناتيجەسىندە، ارال تەڭىزىنىڭ دەڭگەيى 23 م-گە دەيىن تومەندەپ، ونىڭ سۋ ايدىنى 30-200 كم-گە دەيىن قۋسىرىلدى. سۋدىڭ تۇزدىلىعى 40 %-عا دەيىن ارتتى. ونىڭ ۇستىنە ەكى وزەن بويىنداعى شارۋاشىلىقتاردا تىڭايتقىشتار مەن حيميالىق پرەپاراتتاردى قولدانۋ بۇرىن-سوڭدى بولماعان كورسەتكىشكە جەتتى. تىڭايتقىشتاردى قولدانۋ 10-15 ەسەگە وسكەن. وسىنداي انتروپوگەندىك فاكتورلار ارال ءوڭىرىن ەكولوگيالىق اپاتقا ۇشىراتتى. قۇرعاپ قالعان تەڭىز تۇبىنەن جىل سايىن اينالاعا زياندىلىعى وتە جوعارى 2 ملن. توننا تۇزدى شاڭدار كوتەرىلىپ، جەلمەن تاراي باستادى.
سونىمەن، ارال اپاتىنا سەبەپ بولعان فاكتورلارعا:
- جەرگىلىكتى جەردىڭ تاريحي-تابيعي ەرەكشەلىكتەرىن ەسكەرمەۋ؛
- اۋىلشارۋاشىلىعىن دۇرىس جوسپارلاماۋ، سۋدىڭ قورىن ەسەپكە الماۋ؛
- سۋدى وتە كوپ قاجاەت ەتەتىن كۇرىش، ماقتا داقىلدارىن بارنىشا كوبەيتىپ جىبەرۋ؛
- جەردى يگەرۋدىڭ اگروتەحنيكالىق شارالارىن ساقتاماۋ جانە سۋدى ۇنەمدى پايدالنباۋ؛
- تابيعات رەسۋرستارىن پايدالانۋداعى جىبەرىلگەن قاتەلىكتەر مەن ونى مەڭگەرۋدىڭ عىلىمي تۇرعىدان نەگىزدەلمەۋى بولىپ تابىلادى.

وسى اتالعان فاكتورلار ارال تەڭىزى ەكوجۇيەسىندەگى تىرشىلىك اتاۋلىنىڭ ەكولوگيالىق داعدارىسقا اكەلدى. بۇل جاعدايلار ادام بالاسىنىڭ قولدان ىستەگەن قاتەلىگى رەتىندە دۇنيەجۇزىنە بەلگىلى بولدى.
ارال وڭىرىندە تۋىنداپ وتىرعان قازىرگى ەكولوگيالىق اپاتتار نىشانى جىل وتكەن سايىن تەڭىز سۋىن تاراتۋدا. ونىڭ فاۋناسى مەن فلوراسى جويىلىپ بىتۋگە جاقىن. توپىراقتىڭ تۇزدانۋى وتە جىلدام جۇرۋدە. ارال تەڭىزىندە بالىق ءوسىرۋ شارۋاشىلىعى توقتالىپ، سوڭعى 1-2 جىلدا عانا قايتا قولعا الىندى. ونداعى تۇرعىنداردىڭ الەۋمەتتىك جاعدايى تومەندەپ كەتتى. تەڭىز تۇبىنەن كوتەرىلگەن ۋلى تۇزداردىڭ مولشەرى جىلىنا 13-20 ملن. توننا دەپ ەسەپتەلەدى. تىپتەن، تۇزدى شاڭدار اسەرى سوناۋ ورتا ازيا رەسپۋبليكالارى اۋماعىنا جەتىپ، اۋىلشارۋاشىلىعىنا زاردابىن تيگىزۋدە. ارال وڭىرىندەگى كليماتتىڭ وزگەرىۋى ءشول بەلدەمەنىڭ تابيعي لاندشافتارىن بىرتە-بىرتە كۇردەلى ءارى قايتىمسىز اتروپوگەندىك ەكوجۇيەلەرگە قاراي ىعىستىرۋدا.
ارال وڭىرىندەگى انتروپوگەندىك فاكتورلار ونداعى تۇرعىنداردىڭ سالت-داستۇرلەرىنە، ەكونوميكالىق-الەۋمەتتىك جاعدايىنا تىكەلەي اسەر ەتۋدە. جۇمىسسىز قالعان بالىقشىلار الەۋمەتتىك جاعىنان قورعاۋسىز قالىپ، باسقا ايماقتارعا ەرىكسىز قونىس اۋدارۋدا.
قازىرگى ارال وڭىرىندە ادامداردىڭ دەنساۋلىعى كۇرت تومەندەپ كەتتى. بۇل وڭىردە سوڭعى مالىمەتتەر بويىنشا تۋبەركۋلەز، بۇيرەككە تاس بايلانۋ، سارى سۋ، وكپە-تىنىس جولدارىنىڭ قابىنۋى، جۇقپالى اۋرالار رەسپۋبليكانىڭ باسقا وڭىرىمەن سالىستىرعاندا جوعارى كورسەتكىشتى بەرىپ وتىر.

ارال تەڭىزىنىڭ قۇتقارۋ جولدارى
ارال تەڭىزىنىڭ بولاشاعى دۇنيەجۇزى حالىقتارىنىڭ تولعاندىرۋدا. ونىڭ ءبىرجولا جويىلىپ كەتۋى ورتا ازيا مەن قازاقستاندى عانا ەمەس كوپتەگەن شىعىس ەلدەرىنىڭ تىنىس-تىرشىلىگىنە وزگەرىستەر اكەلمەك. ال اۋىتقۋشىلىقتار انتروپوگەندىك ەكوجۇيەلەردىڭ تۇراقسىزدىعىن تۋدىرادى. ارال ماسەلەسى سوڭعى 10 شاقتى جىلدا گەوگراف جانە ەكولوگ عالىمدار اراسىندا ءجيى-جيى پىكىر تالاستار تۋعىزادى. ارال ماسەلەسى تۋرالى حالىقارالىق كونفەرەنسيالار ۇيىمداستىرىلدى. وركەنيەتتى ەلدەر قارجىلاي كومەك كورسەتۋدە. ولار نەگىزىنەن ورتا ازيا رەسپۋبليكالار، رەسەي، اقش، جاپونيا، ت.ب. مەملەكەتتەر.
ارال تەڭىزىن قۇتقارۋ جونىندە بىرنەشە عىلىمي بولجامدار مەن جوبالار بار. ولار:
1. ءسىبىر وزەندەرىن قازاقستانعا بۇرۋ.
2. امۋداريا مەن سىرداريا وزەندەرىنىڭ سۋىن رەتتەۋ ارقىلى سۋدى مولايتۋ.
3. ارال تەڭىزىن جارتىلاي ساقتاپ قالۋ.
4. كاسپيي تەڭىزىنىڭ سۋىن جاساندى كانال ارقىلى اكەلۋ.
5. جەر استى سۋلارىن پايدالانۋ.
6. ارال تەڭىزىنىڭ وزدىگىنەن تابيعي رەتتەلۋىن نەمەسە تولىسۋىن كۇتۋ.
ارينە، بۇل جوبالار بولاشاقتىڭ ءىسى بولعانىمەن، ۋاقىت تالابى ونى كۇتتىرمەيدى. بارىدە قاراجاتقا تىرەلۋى مۇمكىن. ال ونىڭ ىسكە اسۋى ادامزات قاۋىمىنىڭ ءبىلىمى مەن بىلىكتىلىگىنە بايلانىستى ەكەنى انىق.
قازىرگى كەزدە ارالدى قۇتقارۋ باعىتىندا باتىل دا جوسپارلى تۇردە عىلىمي نەگىزدە جۇمىستار جاسالۋدا. "ارال تاعدىرى - جەر تاعدىرى" بولعاندىقتان ونى ساقتاپ قالۋ اعا ۇرپاقتىڭ بولاشاق الدىنداعى بورىشى.

قورىتىندى

تابيعاتپەن ءتىل تابىسۋ ءۇشىن، بىرىنشىدەن، ءوندىرىستى ەكولوگيازاسيالاۋ ماقساتىنا ساي كەلەتىن ءبىرقاتار شارالاردى ىسكە اسىرۋ قاجەت. تابيعاتتى قورعاۋ ءۇشىن بارلىق ەلدەردىڭ كۇش قۋاتىن بىرىكتىرگەندە عانا ەكولوگيالىق شارالار ءتيىستى ناتيجە بەرە الادى.
ادام مەن تابيعاتتىڭ قارىم-قاتىناسىن جاقسارتۋ باعىتتالعان تاعى ءبىر شارا – تابيعات بايلىقتارىن تۇتىنۋدى اقىلعا سيىمدى مولشەردە وزىنە – ءوزى شەك قويۋ. حالىقتىڭ ەكولوگيالىق ساناسىن قالىپتاستىرۋ مىندەتتى ەكولوگيالىق ءبىلىم مەن تاربيە بەرۋدىڭ ءبىرقاتار كومپلەكستى ماسەلەلەرىنەن تۇرادى. ولار – ەكولوگيالىق عىلىمي سانانى قالىپتاستىرۋ، ەكولوگيالىق ەتيكانى، ەكولوگيالىق پسيحولوگيانى جانە ەكولوگيالىق قۇقىقتىق سانانى قالىپتاستىرۋ قاجەت.
ءاربىر ەكونوميكالىق تابىسىمىز ءۇشىن تابيعات بىزدەن كەك الادى. سوندىقتان ءبىز تابيعاتتى ايالاي بىلەيىك!

قولدانىلعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى

1. ءا. بەيسەنوۆا، ا. ساماقوۆا، ت. ەسپولوۆ، ج. شىلدەبايەۆ ەكولوگيا جانە تابيعاتتى ءتيىمدى پايدالانۋ، الماتى-2004 ج
2. ءا. س. بەيسەنوۆا «ەكولوگيا ەل تاعدىرى» - الماتى، 2006ج
3. ۇ. ب.اسقاروۆا «ەكولوگيا جانە قورشاعان ورتاى قورعاۋ» - الماتى،2002
4. عالامتور.

---