ارال تەڭىزىنە ءسىبىر سۋلارىن جەتكىزۋ جوباسى
ارال تەڭىزىنە ءسىبىر سۋلارىن جەتكىزۋ جوباسى
تاريح اعىمىنىڭ زاڭدىلىقتارى تۋرالى ىلىمدەر جۇيەلى ءسوز ايتادى. وتكەن كەزەڭدەر قۇبىلىستارىنىڭ ءومىر ديالەكتيكاسى قايتا ورالىپ سوعىپ وتىرۋى دا سول ىلىمدەر سوزىندە ەسكەرىلەدى. قايتا ورالىپ سوعاتىن قۇبىلىستاردىڭ، ارينە،وزىعى دا،توزىعى دا بولماق. وتكەننىڭ بۇگىنىمەن ۇندەسىپ، بولاشاقپەن قولداساتىن كەي جادىگەرىن سول، وزىق نامىندەگى يگى قۇندىلىقتار دەۋ - قيسىن رەتى.ولاردى ۋاقىت تالابىندا تۇستەپ –تانۋ، باعامداپ –ۇقساتۋ ءبىزدىڭ پاراسات - پايىمىزعا بايلانىستى.
الدىڭعى عاسىردا سولتۇستىك ىرگەمىزدەگى ءسىبىر سۋلارىنىڭ ءبىر بولىگىن ورتا ازياعا جەتكىزۋ ماسەلەسى بايىپتى ءسوز بولعان. ال وتكەن عاسىر سول جوباسىنا تۇرەن سالارعا نيەت ەتىپ ەدى. اياق استىنان، ۋاقىت جەلى وزگەردى. جانە ءبىر جايتى: دانا تابيعات، تاريحي تۇرعىدان « كۇنى كەشە » عانا، سوناۋ ازاۋ –كاسپيي اراسىن مانىش –شوعىراي جۇلگەسىندەگى بۇعازبەن جالعاپ جاتتى. ۋاقىت اعىمىندا ول ارنانى جەر قىرتىسىنىڭ
قوزعالىسى بىتەپ تاستادى. وسىناۋ، ءبىرى - بولمىس ۇيعارىمدى، ءبىرى - ادام ارەكەتى نىسانىنداعى ەكى ماسەلە، اراعا عاسىرلار سالىپ، ءبىزدىڭ بولاشاق مۇددەلى، ىزدەنىس - ىنتالى نازارىمىزعا تاعى قايتىپ ورالدى.
الىپ اۋقىمدى يدەيالار كەشەنى العا تارتىلدى. ەگەمەن ەل سيپاتى ءبىزدىڭ اقيقاتىمىزعا اينالدى.
ءسىبىر وزەندەرى سۋلارىنىڭ ءبىر بولىگىن بۇرىپ، ورتالىق ازياعا جەتكىزۋ ادامداردىڭ عاسىرلار بويعى ارمانى دەسەك، ارتىق ايتپاعاندايمىز. بۇل تەك ينجەنەرلىك، تەحنيكالىق يدەيالاردىڭ كەرەمەتتەي جۇزەگە اسۋىن مۇرات ەتكەن تار ماقساتتى ۇمتىلىس ەمەس، ەۋرازيانىڭ داڭعايىر كەڭىستىگىندە تاريحي ، ياعني ادامزاتقا ايتا قالارلىقتاي ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك، ەكولوگيالىق يگىلىكتەر مەن وڭ وزگەرىستەر اكەلۋى پايىمدالعان الىپ جوبا بولاتىن. ءبىراق وسىناۋ تالپىنىستاردىڭ تالابى ءار كەزەڭدە ءارتۇرلى تىعىرىقتارعا ماڭداي سوعۋمەن كەلەدى.زامانالار باستان كەشكەن كوپ وقيعالاردى ايتپاعاندا الدىڭعى عاسىردىڭ تەحنيكالىق مۇمكىندىكتەرى «وي جەتكەن جەرگە قول جەتپەستەي » تومەن بولادى.وتكەن عاسىردىڭ تاريحي، ساياسي وقيعالارى بۇل تالاپتىڭ جولىن الدەنەشە رەت كەستى. مۇنىڭ سوڭعى مىسالى : كسرو اتتى، كوپ حالىقتى وداقتاستىرعان الىپ مەملەكەت تارادى.جانە، سونىمەن قاتار، سول كەزدەگى رەسەي زيالىلارىنىڭ دا وسىعان ءبىراز سەبەبى بولدى.
كەشەگى عاسىردىڭ 80ء-شى جىلدارى ورىس جازۋشى – قايراتكەرلەرى ابدەن زەرتتەپ، نەگىزدەلگەن، باستالۋى انە-مىنە كۇن تارتىبىندە تۇرعان ءسىبىردىڭ ءبىر ۇلەس سۋىن وڭتۇستىككە بۇرۋ ىسىنە قارسى ءۇن كوتەردى.ول قوزعالىستىڭ باسىندا ۆ.راسپۋتين،س.زالىگين سەكىلدى تانىمال قالامگەرلەر تۇردى. ولاردىڭ باستى ۋاجدەرى ءسىبىردىڭ ورمان-توعايلى، وزەن كولىنىڭ ىقتيمال زارداپ شەگۋ ءقاۋپى بولدى (وداقتاستىق قاۋىمىنداعى قىزىق ۇستانىم : قاسىرەت شەگىپ جاتقان ارال جايى ءمانسىز،ال بولۋى -بولماۋى بەلگىسىز ءقاۋىپ ءۇشىن سونداي كەلىسىمدى ءسوز ايتۋعا بولادى. ارال،ەڭ الدىمەن، سول باۋىرلاستار ءۇشىن بارىن بەردى ؛ ەكولوگيالىق قاسىرەتتى دە سول ءۇشىن كەشىپ جاتتى ەمەس پە؟...) وڭتۇستىكتەگى ءبىر قاۋىم ەلدىڭ، الگى، وداقتىق، اعايىندىق، شارۋاشىلىق داستۇردە ءۇمىت ارتىپ وتىرعان كۇتۋلى جولى سولاي كەسىلدى.
ءامىرشىل، اكىمشىل، بالكىم، يمپەريالىق استام پسيحولوگيانىڭ دەگدار رۋحانيات سالاسىن دا دەندەپ كەتكەن ءساتى ەدى.
دۇنيە جاڭعىردى. الەمنىڭ التىدان ءبىر بولىگى اسا جاڭا تاريحقا قادام باستى. ەگەمەن ەلىمىز مۇددەسى ءبىزدىڭ ىزدەنىس كوكجيەگىمىزگە ايتا قالارلىقتاي كەڭەيتتى. سول اۋاندا شۇرايلى ولكەلەرىمىز بەن شولەيت جەرلەر ءۇشىن مول سۋ قاجەتتىلىگى وتكىر كوتەرىلە باستادى. ارينە،سۋعا قاتىستى جايتتاردى، توڭىرەكتەگى ۇردىستەر رەتىمەن، ءوز قوم سۋلارىمىزدى - مىسالى، ەرتىس اعىنان - شەتىن شىعارماي، وزىمىزدە قالدىرۋ ارەكەتىنە بارۋعا بولار ەدى. ءبىراق بۇل بيىك وركەنيەت مۇراتتى ەل ءۇشىن الەمدىك قاۋىمداستىق كونتەكسىندەگى شالاعاي شەشىم كورىنەرى ءسوزسىز. بىزگە پاراسات تۇعىرىنداعى كوشەلىلىك جولى كەرەك. ءسىرا، وسى رەتتەن، سولتۇستىك كورشىمىز دە ءسىبىر سۋى ماسەلەسىندەگى بۇگىن ەندى ءوزى ىنتالىلىق تانىتا باستادى.
نۇرمان لاۋرا
№ 266 مەكتەپ-ليسەيدىڭ 10 سىنىپ وقۋشىسى
قىزىلوردا وبلىسى، قازالى اۋدانى، ايتەكە بي كەنتى
تاريح اعىمىنىڭ زاڭدىلىقتارى تۋرالى ىلىمدەر جۇيەلى ءسوز ايتادى. وتكەن كەزەڭدەر قۇبىلىستارىنىڭ ءومىر ديالەكتيكاسى قايتا ورالىپ سوعىپ وتىرۋى دا سول ىلىمدەر سوزىندە ەسكەرىلەدى. قايتا ورالىپ سوعاتىن قۇبىلىستاردىڭ، ارينە،وزىعى دا،توزىعى دا بولماق. وتكەننىڭ بۇگىنىمەن ۇندەسىپ، بولاشاقپەن قولداساتىن كەي جادىگەرىن سول، وزىق نامىندەگى يگى قۇندىلىقتار دەۋ - قيسىن رەتى.ولاردى ۋاقىت تالابىندا تۇستەپ –تانۋ، باعامداپ –ۇقساتۋ ءبىزدىڭ پاراسات - پايىمىزعا بايلانىستى.
الدىڭعى عاسىردا سولتۇستىك ىرگەمىزدەگى ءسىبىر سۋلارىنىڭ ءبىر بولىگىن ورتا ازياعا جەتكىزۋ ماسەلەسى بايىپتى ءسوز بولعان. ال وتكەن عاسىر سول جوباسىنا تۇرەن سالارعا نيەت ەتىپ ەدى. اياق استىنان، ۋاقىت جەلى وزگەردى. جانە ءبىر جايتى: دانا تابيعات، تاريحي تۇرعىدان « كۇنى كەشە » عانا، سوناۋ ازاۋ –كاسپيي اراسىن مانىش –شوعىراي جۇلگەسىندەگى بۇعازبەن جالعاپ جاتتى. ۋاقىت اعىمىندا ول ارنانى جەر قىرتىسىنىڭ
قوزعالىسى بىتەپ تاستادى. وسىناۋ، ءبىرى - بولمىس ۇيعارىمدى، ءبىرى - ادام ارەكەتى نىسانىنداعى ەكى ماسەلە، اراعا عاسىرلار سالىپ، ءبىزدىڭ بولاشاق مۇددەلى، ىزدەنىس - ىنتالى نازارىمىزعا تاعى قايتىپ ورالدى.
الىپ اۋقىمدى يدەيالار كەشەنى العا تارتىلدى. ەگەمەن ەل سيپاتى ءبىزدىڭ اقيقاتىمىزعا اينالدى.
ءسىبىر وزەندەرى سۋلارىنىڭ ءبىر بولىگىن بۇرىپ، ورتالىق ازياعا جەتكىزۋ ادامداردىڭ عاسىرلار بويعى ارمانى دەسەك، ارتىق ايتپاعاندايمىز. بۇل تەك ينجەنەرلىك، تەحنيكالىق يدەيالاردىڭ كەرەمەتتەي جۇزەگە اسۋىن مۇرات ەتكەن تار ماقساتتى ۇمتىلىس ەمەس، ەۋرازيانىڭ داڭعايىر كەڭىستىگىندە تاريحي ، ياعني ادامزاتقا ايتا قالارلىقتاي ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك، ەكولوگيالىق يگىلىكتەر مەن وڭ وزگەرىستەر اكەلۋى پايىمدالعان الىپ جوبا بولاتىن. ءبىراق وسىناۋ تالپىنىستاردىڭ تالابى ءار كەزەڭدە ءارتۇرلى تىعىرىقتارعا ماڭداي سوعۋمەن كەلەدى.زامانالار باستان كەشكەن كوپ وقيعالاردى ايتپاعاندا الدىڭعى عاسىردىڭ تەحنيكالىق مۇمكىندىكتەرى «وي جەتكەن جەرگە قول جەتپەستەي » تومەن بولادى.وتكەن عاسىردىڭ تاريحي، ساياسي وقيعالارى بۇل تالاپتىڭ جولىن الدەنەشە رەت كەستى. مۇنىڭ سوڭعى مىسالى : كسرو اتتى، كوپ حالىقتى وداقتاستىرعان الىپ مەملەكەت تارادى.جانە، سونىمەن قاتار، سول كەزدەگى رەسەي زيالىلارىنىڭ دا وسىعان ءبىراز سەبەبى بولدى.
كەشەگى عاسىردىڭ 80ء-شى جىلدارى ورىس جازۋشى – قايراتكەرلەرى ابدەن زەرتتەپ، نەگىزدەلگەن، باستالۋى انە-مىنە كۇن تارتىبىندە تۇرعان ءسىبىردىڭ ءبىر ۇلەس سۋىن وڭتۇستىككە بۇرۋ ىسىنە قارسى ءۇن كوتەردى.ول قوزعالىستىڭ باسىندا ۆ.راسپۋتين،س.زالىگين سەكىلدى تانىمال قالامگەرلەر تۇردى. ولاردىڭ باستى ۋاجدەرى ءسىبىردىڭ ورمان-توعايلى، وزەن كولىنىڭ ىقتيمال زارداپ شەگۋ ءقاۋپى بولدى (وداقتاستىق قاۋىمىنداعى قىزىق ۇستانىم : قاسىرەت شەگىپ جاتقان ارال جايى ءمانسىز،ال بولۋى -بولماۋى بەلگىسىز ءقاۋىپ ءۇشىن سونداي كەلىسىمدى ءسوز ايتۋعا بولادى. ارال،ەڭ الدىمەن، سول باۋىرلاستار ءۇشىن بارىن بەردى ؛ ەكولوگيالىق قاسىرەتتى دە سول ءۇشىن كەشىپ جاتتى ەمەس پە؟...) وڭتۇستىكتەگى ءبىر قاۋىم ەلدىڭ، الگى، وداقتىق، اعايىندىق، شارۋاشىلىق داستۇردە ءۇمىت ارتىپ وتىرعان كۇتۋلى جولى سولاي كەسىلدى.
ءامىرشىل، اكىمشىل، بالكىم، يمپەريالىق استام پسيحولوگيانىڭ دەگدار رۋحانيات سالاسىن دا دەندەپ كەتكەن ءساتى ەدى.
دۇنيە جاڭعىردى. الەمنىڭ التىدان ءبىر بولىگى اسا جاڭا تاريحقا قادام باستى. ەگەمەن ەلىمىز مۇددەسى ءبىزدىڭ ىزدەنىس كوكجيەگىمىزگە ايتا قالارلىقتاي كەڭەيتتى. سول اۋاندا شۇرايلى ولكەلەرىمىز بەن شولەيت جەرلەر ءۇشىن مول سۋ قاجەتتىلىگى وتكىر كوتەرىلە باستادى. ارينە،سۋعا قاتىستى جايتتاردى، توڭىرەكتەگى ۇردىستەر رەتىمەن، ءوز قوم سۋلارىمىزدى - مىسالى، ەرتىس اعىنان - شەتىن شىعارماي، وزىمىزدە قالدىرۋ ارەكەتىنە بارۋعا بولار ەدى. ءبىراق بۇل بيىك وركەنيەت مۇراتتى ەل ءۇشىن الەمدىك قاۋىمداستىق كونتەكسىندەگى شالاعاي شەشىم كورىنەرى ءسوزسىز. بىزگە پاراسات تۇعىرىنداعى كوشەلىلىك جولى كەرەك. ءسىرا، وسى رەتتەن، سولتۇستىك كورشىمىز دە ءسىبىر سۋى ماسەلەسىندەگى بۇگىن ەندى ءوزى ىنتالىلىق تانىتا باستادى.
نۇرمان لاۋرا
№ 266 مەكتەپ-ليسەيدىڭ 10 سىنىپ وقۋشىسى
قىزىلوردا وبلىسى، قازالى اۋدانى، ايتەكە بي كەنتى
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
-
ساندىق ءبىلىم بەرۋ رەسۋرسى ارقىلى باستاۋىش سىنىپتاردا ءبىلىم بەرۋگە ارنالعان كومەكشى وقۋ قۇرالى
