InfoHub Logo

بەتەر قالعىر، بەتەر ەمەس-اۋ، بەكەر قالعىر. مەنى بەتەر قالدىرعانى نەسى-ەي، العانىڭ اس بولماعىر، ەزىڭدىكى وزىڭە بۇيىرماي ارتىڭدا قالعىر. ونىكى بالا دا، مەنىكى بالپاق پا ەكەن؟! قۇداي بار بولسا، سول ماي ىشىڭنەن جىلماي اققىر.

وسىلاي اۋزىنان اق يت كىرىپ، قارا يت شىعىپ، الدە بىرەۋدى قارعاپ-سىلەگەن قارا كەلىنشەك اياعىنداعى ءبىز ەكشە قارا ءتۋفليىنىڭ وكشەسىمەن جەردى تەسىپ جىبەرە جازداپ، تەپسىنىپ كەتىپ بارا جاتتى. ءبىراق الدەقاشان ءقاتىپ-سونىپ قالعان اسفالت جولعا ءىزىن دە تۇسىرە المادى. اياعىنا قاتتى تيگەن جول قارا كەلىنشەكتىڭ جىنىن ودان سايىن قوزدىرا ءتۇستى.

— ءبارى دە شافياداي بەزىرەيىپ قالىپتى عوي، — دەپ ول اياعىمەن جەردى تەۋىپ-تەۋىپ قويدى. بۇعان ماي بەرگىزبەي قويعان ناق اسفالت جولداي-اق تەپسىندى. ءبىراق اسفالت كۇلبەت تەپسىنىپ كەلە جاتىر دەپ ىعىسا قويماي، جانسىز قالىپتا شافيانىڭ بەتىندەي جالپيعان كۇيىندە جاتا بەردى. ءتىپتى اسفالت شافيانىڭ بەتىن ەلەستەتكەندىكتەن، وعان قاراعىسى كەلمەي، كەزىن كەشەنىن؛ وڭ قاناتىنا اۋدارىپ اكەتتى. ءوستىپ حان تۇلەنىپ، قارا ەسەككە تەرىس ءمىنىپ كەلە جاتىپ، اۋداندىق تۇتىنۋشىلار وداعى قوعامىنىڭ كەڭسەسىنە كەلىن قالعانىن دا ەندى عانا ءبىلدى. ءتىپتى اساسىن جەرگە ۇرىپ، جىنىن شاقىرعان باقسىداي بۇرقىلداعان كۇلبەتتىڭ بۇل كەڭسەنى باسى ەمەس، اياعى تاپتى.

ناق وسى ءبىر ساتتە بۇل كەڭسەدەگىلەردىڭ دە مۇرنىنا سۋ جەتپەي، قاتارىنان وبلىسقا تۇسكەن ون دومالاق ارىزدى تەكسەرىل بولا الماي، ونىڭ ۇشىعىنا .شىعا الماي ەستەرى كەتىپ وتىر ەدى: ءبىرىن تەكسەرىن بولا بەرگەندە، ەكىنشىسى، ودان ءۇشىنشىسى ءتۇسىپ، سودان ونىنشى دومالاق وبلىستان دومالاپ جەتكەندە مۇنداعى باسشىلار قايسىسىنىڭ سوڭىنان ۇستارىن بىلمەي سانسىراپ جىعىلعانداي جايى بار ەدى. ۇقىپسىز سالىنعان جارما ەسىكتىڭ سىرتقا اشىلار سىڭارى دىر ەتكەندە، وزدەرى دە ارىزدان ىعىر بولىپ وتىرعاندار تەگىس ەسىككە كەز ەكەن. ەسىكتەن كورىنگەن الاۋ-دالاۋ، ەسكى اۋىلدىڭ بايى قاتىندارىنشا شاشىن جالبىراتىپ جايىپ جىبەرگەن شالعايى ەكى جاققا كەتكەن كۇلبەت كەڭسەگە ايعايلاي، ەستى الا كىردى:

— ويباي، نەگە وتىرسىڭدار، ويباي! وتىرسىڭدار عوي ءبارىڭ ومالىپ، ويباي نەگە عانا وتىراسىڭدار. — كەڭسەدەگى ءتورت ۇستەلدە وتىرعاندار بۇرىشتاعى ورتكە قارسى قولدانار قۇم سالعان جاشىككە تۇرا ۇمتىلىستى. ءبىرى دالىزدەگى سۇيمەنگە، ەندى ءبىرى ورتكە سۋ شاشار كەڭىردەككە جارماستى. ءبارىنىڭ دە ۇرەيى ۇشىپ، «قايدا، قايدا؟» دەسىپ ساسىپ-سالبىرادى. ناق وسى ءبىر ساتتە كۇلبەت قايناعان قازانعا ءتۇسىپ كەتكەندەي باج ەتە قالدى:

— ويباي! — ءبىر جاقتان ەرت شىعىپ قالدى ما دەپ باعانادان بەرى زارە-قۇتى قالماعان كەڭسە قىزمەتكەرلەرى قولدارىنداعى ءورت وشىرەر قۇرالداردى تاستاي سالىپ، ەندى كۇلبەتكە قايتا جۇگىردى.

— وتىرىڭدار! — كۇلبەتتىڭ بەرگەن باجىلداق بۇيرىعى تاباندا ءسوزسىز، كوزسىز ورىندالا بەردى. كۇلبەت بۇلاردىڭ ءوزىنىڭ بايبالامىمەن ىرقىنا تەز كوندىرىپ، الدىنا سالىپ ايداپ العانىن ءبىلىپ، ودان سايىن ەرەكشە تۇسەر مە ەدى، قايتەر ەدى. وسى ءبىر ساتتە بولمەگە كىرىپ كەلگەن تۇتىنۋشىلار قوعامى وداعىنىڭ باس بۋحگالتەرىن كورىپ سۋ سەپكەندەي باسىلا قالدى. كۇلبەت ىستەيتىن ماگازيندى الدەنەشە تەكسەرىپ، زاڭسىز ىستەرىن تالاي كەزدەرىنە باسىپ، اپشىسىن قۋىرعان باس بۋحگالتەردىڭ مىسى باسىپ كەتتى دە، ول دەمنىڭ اراسىندا جىنىنان ايىرىلعان باقسىداي قىلقيىپ قالدى. باعانادان بەرى كۇلبەتتىڭ سالعان سۇرەڭىنە ەستەرى شىعىپ، ونىڭ الدىنا ءتۇسىپ ءجۇرىپ بەرگەن كەڭسە قىزمەتكەرلەرى ەزدەرىنىڭ جوعارى مەكەمەنىڭ قىزمەتكەرى ەكەنىن ەندى-ەندى ەسىنە الىپ، ساباسىنا تۇسە باستادى. ءتىپتى ءاتى-جونى جوق ايقايدان ەستەرى شىعىپ، كۇلبەتتىڭ الدىنا ءتۇسىپ ءجۇرىپ بەرگەنىنە وزدەرى ىشتەي كۇلىپ تە الدى.

ءبىر جاعىنان العاندا، بۇل وتىرعانداردى كۇلبەتتىڭ بايبالامىنا بويسىنا سالدىڭدار دەپ ايىپتاۋ دا قيىپ ەدى. ويتكەنى اۋدان ىرگەسىندەگى تاماق ماگازينىن ولاردىڭ تەكسەرۋگە بارماعاندارى از ەدى. كۇلبەت ىستەيتىن ماگازينگە بارىپ كەلگەندەردىڭ ءبارىنىڭ دە ارتىنان زىقىسى شىعاتىن. ويتكەنى ارادا ون شاقتى كۇن ەتكەن سوڭ-اق جوعارىدان ۇستىنە بىرەر جاپىراق قاعاز جاپسىرىلىپ، تالاي باستىقتىڭ الدىن كورگەن، تالايىنىڭ شىم-شىتىرىق شيماي قولى قويىلعان ارىز كەلىپ، الەك سالار ەدى. سوندىقتان دا شافيا ىستەيتىن ماگازيندى تەكسەرۋگە بار دەگەندە تەكسەرۋشىلەردىڭ ازا بويى قازا بولاتىن. مۇندايدا ماگازين مەڭگەرۋشىسى شافيا ءمۇلايىمسىپ كەلىپ، ماردىمسىپ قايتاتىن. اسىرەسە باس تەكسەرۋشىنىڭ ۇستىنەن تۇسكەن ارىزدى جوعارىدان كەلگەن ادام تەكسەرگەندەگى شافيانىڭ قۇلقى وزگەشە بولدى. وتىز جىل ساۋدادا ىستەپ وتىز تيىن الىپ كورمەگەن ءادىلباي بايقۇس ۇستىنەن كەك قاعازعا جازىلعان ءۇش بەتتىك ارىزدى ەستىگەندە ەسى كەتتى. ءادىلبايدىڭ كولەڭكەسىنەن قورقاتىنىن، ەشقاشان ەشكىمگە جولامايتىنىن بىلەتىن بەرىكتاي:

— ادەكە، اق ەكەنىڭىزدى جۇرتتىڭ ءبارى بىلەدى، نەسىنە قىسىلاسىز، سونشا؟ — دەگەندە ادەكەڭ ۋھلەپ الىپ:

— «ەر جىگىتكە مەشكەي دەگەن جاقسى اتاق ەمەس» دەگەن. ونى تەكسەرىپ بولعانشا ەل نەشە ءتۇرلى وسەككە كوشىرىپ، قوندىرادى ەمەس پە، سودان ءولىپ، ۇيالىپ بارامىن عوي، — دەگەن-دى. كۇلبەتتىڭ بايبالامىنا باسقا بولمەدەگىلەرمەن بىرگە ادەكەڭ دە كىرىپ ەدى. باس بۋحگالتەر كەلگەلى ايتارىن ايتا الماي سىلقيىپ قالعان كۇلبەتكە جان كىردى.

— مىنە، مىنە، مىنا كىسىنىڭ ۇستىنەن جازىلعان دومالاق ارىزدى مىنا مەن مىنا قولىممەن جازعانمىن، — دەپ، ول وڭ قولىن جۇرتقا قاراي كورسەتتى. — ءۇش بەت كەك قاعاز بولاتىن. — جۇرت تىم-تىرىس بولا قالدى. ءبارىنىڭ ۇندەمەي قالعانىما قاراعاندا ءبىرى تۇسىنسە دە، بۇل بەتپاق كۇلبەتتىڭ سوزىنە كەيبىرىنىڭ «نە سويلەپ تۇر» دەپ تاڭدانعانى انىق ەدى. تەك بۇرىشتاعى ۇستەلگە سۇيەنىپ تۇرعان ەكى كەلىنشەك قانا بىرىنە ءبىرى قاراپ بەتىن شىمشىسىپ ەدى. بۇلاردىڭ بەت شىمشىعاندارىنا قانى قايناپ كەتكەن كۇلبەت ولارعا باج ەتە قالدى.

— نەمەنە، سونشا، بەتتەرىڭدى شىمشىسىپ. تاپقان ەكەنسىڭدەر كەلەكەلەيتىن ادامدى. مەن جازدىم، ماعان جازعىزدى. سەندەردىڭ اناۋ باستىقتارىڭ جاز دەسىنشى، قالاي جازباس ەكەنسىڭدەر. — ول يەگىمەن باس بۋحگالتەر ماقاپتى نۇسقادى. بۇل ءبىر كەلەڭسىز جايدى باسقالاردان بۇرىن ماناپ ءتۇسىندى. باعانادان بەرگى قاتۋلى قاباعى جازىلىپ كۇلبەتكە ءتىل قاتتى:

— كىم جاز دەدى. نەنى جاز دەدى. قانە، وتىرىڭىز دا، بىرتىندەپ ايتىڭىزشى. — ول كەلبەتكە ورتاداعى ارقا تىرەرى جوق ءتورت بۇرىشتى باتتيعان ەسكى ورىندىقتى ۇسىندى. ورىندىققا جاقىنداي بەرگەن كۇلبەتتىڭ بەتى الەم تىپىراقتانىپ، ويىنا بىردەڭە ءتۇسىپ كەتكەندەي باسىن كوتەرىپ، باس بۋحگالتەرگە قارادى دا:

— مىنا ورىندىق تۋرا شافيا سياقتى بوتقا بەت ەكەن.

جاڭاعى اتاڭنان جاڭا-جاڭا ساباسىنا ءتۇسىپ، ەندى-ەندى وتىرا باستاعاندار شافيا اتى اتالعاندا بىردەمە تۇسىنگەندەي ەدى. ءبىراق ءبىرى دە ءتىس جارمادى. باس بۋحگالتەر الدىندا سىپايىلىق ساقتادى. ماناپ ورىندىققا قاراپ شىنىمەن ودان شافيانىڭ بەتىن ەلەستەتتى.

شافيا اۋدان ورتالىعى تەرىسبۇتاق سەلوسىنداعى ازىق تۇلىك ماگازينىنىڭ مەڭگەرۋشىسى ەدى. ءتورتباق، بەتى اۋىرىپ پياتەن سيىردىڭ تالاعىنداي تارعىل، كوك، قىسىق كوزدەۋ، قىرىقتىڭ و جاق بۇ جاعىنداعى ايەل ەدى. تۇنەۋگى ءتۇنى ماگازيندى تەكسەرىپ قايتقان ءادىلبايدىڭ ۇستىنەن ارىز ءتۇسىپ، ونى شاقىرعاندا، بەكەر وبالى نە، ونى اقتاپ شىققان. ءتىپتى وسى باس بۋحگالتەر:

— تەكسەرۋشى دەپ قورىقپاڭىز، ءسىزدىڭ ماگازيننەن نە الدى؟ — دەپ سۇراعاندا:

— ويباي-اۋ، العان ادام ءبىلدىرۋشى مە ەدى، ايتەۋىر مەنەن ەشتەمە سۇراعان جوق، — دەپ شىققان بولاتىن. باس بۋحگالتەر ءوزىنىڭ ويىن ىرىكتى دە، ەندى كۇلبەتكە قايتا ورالدى.

— قانە، اپتىقپاي-ساسپاي جايىمەن ايتىڭىزشى.

— ويباي-اۋ، مىنانداي جاعدايدا قالاي عانا مۇنى اشۋلانباي ايتا الارسىز. ونىكى بالا دا، مەنىكى بالشىق پا ەكەن؟ كەشە ماعان ماي تيمەي قالدى. ەكى ءجۇز گرامم ماعان تيەتىن مايدى شافيا ءوزىنىڭ ۇيىنە الىپ كەتتى.

باس بۋحگالتەر ەشتەمە تۇسىنە الماي، ءسال ويلانىپ وتىردى. ءوزى دە قارا كىسى اشۋ بۋىپ، تۇتەڭكىرەپ، اشۋىن اقىلعا جەڭگىزىپ، ءبىر ۇرتتام سۋ ءىشىپ كۇلبەتكە قايتا ءتىل قاتتى:

— ول قانداي ماي؟ قايدان كەلگەن ماي؟

— كادىمگى كۇندە ساتقاننان ارتىلعان ماي.

— ونى نەگە الىپ كەتەسىزدەر، ەرتەڭ ساتپايسىزدار ما؟— دەپ باس بۋحگالتەر ويىنا بىردەمە ءتۇسىپ كەتكەندەي اعا تەكسەرۋشى ءادىلبايعا تىكتەپ قاراپ قالدى. كۇندە بىرگە جۇرگەن، ونىڭ كوپ جايىن كوزقاراسىنان-اق ۇعاتىن ءادىلباي باسىن بولار-بولماس يزەدى دە، وزىنشە جازعان قاعازىن جازا بەردى. كۇلبەت شاشىن جوندەگەن بولىپ، جايىلعان شاشىن سامايىنان الىپ، قۇلاعىنىڭ ارتىنا قايىرعان بولدى. سونان سوڭ قايتا سوزگە كىرىستى:

— جوق، بۇل ساتىلعان مايدان قالعان ماي، — دەپ تۇسىندىرمەك بولدى. ءبىراق مۇنى وتىرعانداردان ماناپتان باسقالارى تۇسىنە المادى. ءادىلبايعا دا تۇسىنىكتى بولۋى ءۇشىن ماناپ قايتا ءبىر ساۋال قويدى:

— مىسالى، — دەدى ول تاعى دا ءادىلبايعا ءبىر قاراپ قويدى، — ون كيلوگرامم ماي ساتتىڭىزدار... — دەپ كەلە جاتىر ەدى. كۇلبەت ءسوزدى ءۇزىپ جىبەردى:

— ەكى ءجۇز كيلو ساتامىز. سودان قالعانى،

— قوش!

— كاسساداعى اقشانى سانايمىز دا، سول اقشاعا ەسەپتەلگەننەن ارتىق قالعان مايدى ءبولىپ الامىز. — باس بۋحگالى ەردىڭ تەرىسى جادىراي باستادى. تاعى دا ءادىلبايعا قارادى. ول الدەنەنى قوشتاعاندىق ءبىلدىردى.

— ودان دا، — دەپ كۇلگەن بولدى باس بۋحگالتەر، — ارتىق تۇسكەن اقشانى الا سالمايسىزدار ما؟

— ونى مەن بىلمەيمىن، شافيا وسىلاي ەتكەن قولايلى دەگەن. تەك سودان ماعان ءتيىستى مايدى بەرمەي كەتكەنىن كورمەيسىز بە؟ ەندى ماعان جازدىرىپ الار ارىزىن، اتاسىنىن، باسى. — وعان باس بۋحگالتەر كوڭىل بولمەدى. ءادىلباي كەرەك جەرى وسى بولعاندىقتان، ول ونى تاپىشتەپ سۇراماعانىنا ماناپقا ىشتەي رەنجىپ وتىردى. كۇلبەتتىڭ بارلىق ويى مايدا بولعاندىقتان، باس بۋحگالتەر سۇراقتى تاعى دا ماي توڭىرەگىنە بۇردى.

— كەشە قانشا ماي ساتتىڭىزدار؟ — كۇلبەت ويلانباستان:

— 210 كيلو، — دەدى.

— ودان قانشا ماي قالىپ ەدى؟

— 3 كيلو 200 گرامم.

— سودان ءتيىستى 200 گرامم ەكەن عوي.

— ءيا، سول سىباعامنىڭ ءوزىن الا الماي قالعان جوقپىن با؟

— باسقالار دا الا الماي قالدى ما؟

— ويباي-اۋ، ءبارىن شافيا ءوزى كوتەرىپ كەتىپ، مىسىمدى قۇرتىپ وتىر ەمەس پە؟ انەۋگى كۇنى، بالىق ساتقان كۇنى دە ءاتى-جونى جوق، كەشكە جاقىن ماعان قاتتى ۇرىستى. — باس بۋحگالتەر تاعى بىردەمەنىڭ باسى شىعىپ كەلە مە دەپ ەلەڭ ەتە قالدىق دا، كۇلبەتكە ەشتەمە بولماعانداي:

— ە، باستىق بولعان سوڭ ۇرسادى داعى، — دەي سالدى. ناق وسى جەرگە كەلگەندە كۇلبەت بار اشۋىنا ءمىنىپ، قاتتى سەلكىلدەپ، بۇرقىلداي جونەلدى.

— ول ماعان بالىقتىڭ قۇيرىعىن نەگە تارازىعا شىعارىپ سالاسىڭ دەپ ۇرىستى. سەن قۇيرىعىن سالبىراتىپ قويىپ سودان ۇستاپ تۇرمايسىڭ دەيدى. — ناق وسى جەرگە كەلگەندە وسىنى ايتسام شافيانى ءبىرجولا قۇرتىپ الامىن دەگەندەي كۇلبەت ەكىلەنە سويلەدى. — ويتكەنى مەن بالىقتىڭ قۇيرىعىنان ۇستاپ تارتىپ تۇرسام سالماق ارتا تۇسەدى عوي. ول كەزدە ساتىپ الۋشىنىڭ كوزى تارازىنىڭ ەكىنشى جاعىنداعى سيفردا بولادى. سوندىقتان كوبىرەك الاتىن بولسا ەكى-ۇش ءجۇز گرامعا دەيىن باسۋعا بولادى.

باس بۋحگالتەردىڭ ءجۇزى جىلىعان سايىن كۇلبەت تە جادىراي ءتۇستى. ال ءادىلباي كەرىسىنشە قاباعى تۇنەرىپ، ونسىز دا الا كوزى شاراسىنان شىعىپ كەتە جازداپ، تۇقىرايىپ قاعازىن جازا بەردى. ءبىر شامادان سوڭ باس بۋحگالتەردىڭ ءتۇسى بۇزىلىپ كەتتى. ونى كۇلبەت وزىنشە «مىناۋ شاماسى شافيانى جاقتايتىن پالە عوي» دەپ ۇقتى.

— دايىن بولدى ما؟ — دەدى باس بۋحگالتەر باسىن كوتەرىپ، ءادىلبايعا قاراپ.

— قول قويۋدان باسقاسى دايىن.

— وندا وقى! — ءادىلباي قاعازدى وقي جونەلدى: —اكت. 1985-جىلعى 15 شىلدە، ءبىز اكت جاساۋشىلار...

— كەڭسەدە وتىرعانداردىڭ ءبارى التى كىسى تەگىس ك.ول قويدى. شافيانى قۇرتىپ جىبەرۋ ءۇشىن كەلگەن كۇلبەت تە يرەكتى اياماي سالدى. ول ءالى ەكى ءجۇز گرامم مايدى ۇمىتا الماي تۇرسا كەرەك، «بوتقا بەتتىڭ قورلىعى»، — دەپ ەرنىن جىبىرلاتىپ-جىبىرلاتىپ قويادى. ول شىعىپ بارا جاتتى. ءوشىن جەردەن الاتىنداي قاتتى باسقان وڭ اياقتىڭ بۇرىن سىلقىلداپ جۇرگەن وكشەسى ءبىر جاعىنا قيقاڭ ەتە ءتۇستى. سالدەن كەيىن كۇلبەت ەكى ءتۋفليىن شەشىپ قولىنا ۇستاپ كەتىپ بارا جاتتى.. سودان ەكى-ۇش كۇننەن كەيىن اۋداندىق پروكۋراتۋراعا ساتۋشىلاردى بىرتىندەپ شاقىرا باستاعاندا كۇلبەت ەسىن ءبىر-اق جيدى.

1987

---