اس قورىتۋ مۇشەلەرىنىڭ قۇرىلىسى
№ 11. م. پ. وكوروكوۆ اتىنداعى جالپى ورتا مەكتەبىنىڭ
بيولوگيا ءپانى ءمۇعالىمى اليپبايەۆا ناعيما ناماتجان قىزى
ساباقتىڭ تاقىرىبى: اس قورىتۋ مۇشەلەرىنىڭ قۇرىلىسى
ساباقتىڭ ماقساتى: وقۋشىلاردى اسقورىتۋ مۇشەلەر جۇيەسىنىڭ قۇرىلىسى، زات الماسۋدا اسقورىتۋدىڭ اتقاراتىن ءرولى، اۋىز قۋىسىندا، قارىندا، ىشەكتەردە استىڭ قورىتىلۋىمەن تولىق تالداۋ جاساۋ، وقۋشىلاردىڭ سالىستىرا ويلاۋ قابىلەتتەرىن دامىتۋ، بەلسەندىلىكتەرىن ارتتىرۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: ءداستۇرلى ەمەس
ساباقتىڭ ءتيپى: ەكسپەديسيا ساباق
ساباقتىڭ ءوتۋ بارىسى: ءى. ۇيىمداستىرۋ:
ويىن ءجۇرىسى.
ساباق ساياحات تۇرىندە وتكىزىلەدى. ساياحات ارقىلى ءبىلىم شىڭىنا جەتۋ. ويىن 2 ساتىدان تۇرادى.
1. ساياحاتقا دايىندىق.
2. شىڭعا جەتۋ.
ءى. ءى. ساياحاتقا دايىندىق.
ا. «اۋا رايى بولجام».
بىرنەشە بۇلتتار بەينەلەنگەن. بۇلتتى بەينەلەردىڭ ارتىندا سۇراقتار مەن تاپسىرمالار بار.
سۇراقتار مەن تاپسىرمالار.
1. اعزانىڭ ءوسۋى، دامۋى، تىرشىلىگى ءۇشىن قاجەت زات.
2. مينەرالدى تۇزداردىڭ تاۋلىكتىك مولشەرى قانشا؟
3. قانداي دارۋمەن جۇقپالى اۋرۋلارعا قارسى تۇرا الادى؟
4. ءنارۋىزدىڭ تاۋلىكتىك مولشەرى قانشا؟
5. ادامنىڭ تىرشىلىگى ءۇشىن تاۋلىگىنە نەشە ليتر سۋ ءىشۋ كەرەك؟
6. قازاقتىڭ قانداي ۇلتتىق تاعامدارىن بىلەسىڭ؟
7. قانداي تاعامداردىڭ قۇرامىندا ءنارۋىز مول بولادى؟
8. كومىرسۋلارعا قانداي زاتتار جاتادى؟
ءبىلۋ: ءا. «جولعا نە الۋ كەرەك؟»
جول سومكەلەرىندە بيولوگيالىق تەرميندەر جازىلعان قاعازدار بار. وقۋشىلار تەرميندەرگە تۇسىنىك بەرۋ كەرەك.
تەرميندەر: سىلەمەيلى ەپيتەليي، دانەكەر ۇلپاسى، اۋىز قۋىسى، جۇتقىنشاق، وڭەش قارىن اش ىشەك، توق ىشەك، ەرىن، ۇرت، ءتىس، قىزىليەك، اران، تاڭداي، كەڭىردەك، تىك ىشەك، ۇلتابار، بۇرلەر، بۇيەن، سوقىرىشەك، اپپەنديكس،
بۇلارعا جاۋاپ بەرگەن وقۋشىلار ءىى ساتىعا وتەدى.
ءىى. شىڭعا جەتۋ.
الدىن الا شىنىعۋ. سىنىپ وقۋشىلارى 4 توپقا ءبولىندى، ويتكەنى شىنعا شىعۋ جولى قيىن، سوندىقتان وعان ءتارتىپ، سەرگەكتىك، اقىل - وي كەرەك.
ا. «ءتارتىپ ورناتۋ»:
ءتۇسىنۋ: ءا. «ۇيىقتاماي تىڭدا!» « جاۋابىن تاپ!»
1. ادامنىڭ اسقازان بەزىنىڭ بولەتىنى
ا) شىرىن
ۆ) حيموزين
س) پتيالين
د) كۇكىرت قىشقىلى
ە) پەپسين
2. باۋىر قاقپاسىنان وتەتىندەر
ا) سىلەكەي بەزىنىڭ وزەگى
ۆ) جۇيكەلەر
س) ۆەنالار
د) ءوت جولى
ە) ارتەريالار
3. ادامنىڭ كۇرەك تىستەرىنىڭ سانى
ا) 2
ۆ) 4
س) 6
د) 8
ە) 10
4. ءتىلدىڭ ۇشى قانداي ءدامدى سەزەدى؟
ا) تۇزدى
ۆ) اششىنى
س) ءتاتتىنى
د) قىشقىلدى
ە) حوش ءيىستى
تالداۋ: ب. «ويلان تاپ».
تاقتادا ( 4 توپقا قىسقا سۇراقتار بەرەدى) اسقورىتۋ مۇشەلەرى قۇرلىسىنىڭ سۋرەتى ىلىنگەن. جاۋاپتار «يا» جانە «جوق».
1. مىناۋ اۋىز قۋىسى ما؟ «يا!»
2. مىنا جۇتقىنشاقتىڭ ۇزىندىعى 11 - 12سم بۇلشىق ەتى مە؟ «يا!»
3. ءدام سەزۋ رەسەپتورلارى جۇمساق تاڭدايدا ورنالاسقان با؟ «جوق!»
4. اس قورىتۋ جانە تىنىس جولدارى جۇتقىنشاقتا قيىلىسادى ما؟ «ءيا!»
5. ادامدا اس قورىتۋ جولىنىڭ ۇزىندىعى 3 - 5سم ما؟ «جوق!»
6. باۋىر اسقورىتۋ جۇيەسىنە جاتادى ما؟ «يا»
7. ۇلتابار ۇشىنىڭ ۇزىندىعى 5، 5 - 6 م ما؟ «جوق»
8. سوقىرىشەكتىڭ ۇزىندىعى 7 - 8 سم ما؟ «يا»
شىڭعا جەتكەن وقۋشىلار – «ناعىز الپينيستتەر».
جيناقتاۋ: ءىى. قارلى بۇرقاسىن. (14 ۇپاي)
«ءبىرىنشى اسۋدان اسۋ».
سايكەستەندىرۋ تەستى
اس قورىتۋ جولىنىڭ ەڭ كولەمدى ءبولىمى - 1. باۋىر
اس قورىتۋ جولىنىڭ ۇزىن بولىگى - 2. ۇيقىبەز
ەڭ ۇلكەن اسقورىتۋ بەزى - 3. جۇتقىنشاق
جۇتقىنشاقتى اسقازانمەن جالعاستىراتىن ءبولىم - 4. وڭەش
استى سورىپ، سىڭىرەتىن ءبولىمى - 5. توق ىشەك
قۇرت ءتارىزدى ءوسىندىسى - اپپەنديكس بار - 6. اسقازان
تومەنگى جاعىنا ءوت قابى جالعاسقان مۇشە - 7. اش ىشەك
قولدانۋ: ءىى. مۇزدىق. (16 ۇپاي)
ءى نۇسقا
دۇرىس جاۋاپتاردى بەلگىلەپ، داپتەرگە جازىڭدار.
1. قورەكتى زاتتار ورگانيزمدە ەنەرگەتيكالىق جانە قۇرىلىستىق قىزمەت اتقارادى.
2. جۇتقىنشاق اسقورىتۋ جۇيەسىنىڭ ءبىر بولىگى بولىپ تابىلادى.
3. اسقازاننىڭ سىلەمەيلى قاباتىندا ىشەك ءسولىن بولەتىن كوپتەگەن بەزدەر بار.
4. اش ىشەك – اسقورىتۋ جولىنىڭ ەڭ ۇزىن بولىگى.
5. ۇيقى بەزى تەك سىرتقى سەكرەسيا بەزىنە جاتادى.
ءىى نۇسقا
دۇرىس جاۋاپتاردى بەلگىلەپ، داپتەرگە جازىڭدار.
1. قارىننىڭ قابىرعاسىنداعى ءبىرىڭعايسالالى بۇلشىقەت تالشىقتارى ءۇش ءتۇرلى باعىتتا ورنالاسقان.
2. ناعىز اۋىز قۋىسىندا جۇتقىنشاق ورنالاسقان.
3. جۇتىلعان تاماق جۇتقىنشاق ارقىلى وڭەشكە تۇسەدى.
4. اش ىشەكتە بادامشا بەزدەر ورنالاسقان.
5. توق ىشەكتە وتە كوپ باكتەريالار بولادى، ولارعا اعزاعا پايدالى.
ءىىى نۇسقا
دۇرىس جاۋاپتاردى بەلگىلەپ، داپتەرگە جازىڭدار.
1. توق ىشەكتىڭ اش ىشەكتەن باستالعان جەرى – سوقىرىشەك دەپ اتالادى.
2. تىلدەگى بۇلشىقەت تالشىقتارىنىڭ كەيبىر توبى – ۇزىنا بويى، ەكىنشى توبى – كولدەنەڭ، ءۇشىنشىسى – تىك باعىتتا جاتادى.
3. ءتىلدىڭ ەكى جيەگى – ءتاتتىنى سەزەدى.
4. قارىننىڭ وڭەشپەن جانە ۇلتابارمەن بايلانىسقان جەرىندە ساقينا ءتارىزدى بۇلشىقەتتەر بولادى.
5. اشىشەكتىڭ سىلەمەيلى قابىقشاسىندا تۇيىق وسكىن تۇرىندەگى بۇرلەر وتە كوپ.
ءىV نۇسقا
دۇرىس جاۋاپتاردى بەلگىلەپ، داپتەرگە جازىڭدار.
1. قارىن - ءىشى قۋىس قالىڭ بۇلشىقەتتى مۇشە.
2. ناعىز اۋىز قۋىسى سوڭعى جاعى ارانمەن شەكتەلەدى.
3. تاعام قۇرامىندا ءنارۋىز، مايلار، كومىرسۋلار بولمايدى.
4. اۋىز قۋىسىنا 3 جۇپ سىلەكەي بەزدەرىنىڭ وزەكتەرى اشىلادى.
5. وڭەشتىڭ ۇزىندىعى 5، 5 - 6م - دەي بولادى.
ءىىى. تاستى جارتاس. «ميكس» جاتتىعۋ
بارلىق توپقا اسقازان، توق ىشەك، جۇتقىنشاق، اۋىز، قورعانىش، قان، تاماق، جۇتادى، اش ىشەك، قورىتادى.
ساباق سوڭىندا وقۋشىلار ءبىلىمى باعالانىپ، ۇزدىك جاۋابىمەن كوزگە ءتۇسىپ، ءبىلىم شىڭىنا جەتكەن وقۋشى «ناعىز الپينيستتەر» اتانادى.
بيولوگيا ءپانى ءمۇعالىمى اليپبايەۆا ناعيما ناماتجان قىزى
ساباقتىڭ تاقىرىبى: اس قورىتۋ مۇشەلەرىنىڭ قۇرىلىسى
ساباقتىڭ ماقساتى: وقۋشىلاردى اسقورىتۋ مۇشەلەر جۇيەسىنىڭ قۇرىلىسى، زات الماسۋدا اسقورىتۋدىڭ اتقاراتىن ءرولى، اۋىز قۋىسىندا، قارىندا، ىشەكتەردە استىڭ قورىتىلۋىمەن تولىق تالداۋ جاساۋ، وقۋشىلاردىڭ سالىستىرا ويلاۋ قابىلەتتەرىن دامىتۋ، بەلسەندىلىكتەرىن ارتتىرۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: ءداستۇرلى ەمەس
ساباقتىڭ ءتيپى: ەكسپەديسيا ساباق
ساباقتىڭ ءوتۋ بارىسى: ءى. ۇيىمداستىرۋ:
ويىن ءجۇرىسى.
ساباق ساياحات تۇرىندە وتكىزىلەدى. ساياحات ارقىلى ءبىلىم شىڭىنا جەتۋ. ويىن 2 ساتىدان تۇرادى.
1. ساياحاتقا دايىندىق.
2. شىڭعا جەتۋ.
ءى. ءى. ساياحاتقا دايىندىق.
ا. «اۋا رايى بولجام».
بىرنەشە بۇلتتار بەينەلەنگەن. بۇلتتى بەينەلەردىڭ ارتىندا سۇراقتار مەن تاپسىرمالار بار.
سۇراقتار مەن تاپسىرمالار.
1. اعزانىڭ ءوسۋى، دامۋى، تىرشىلىگى ءۇشىن قاجەت زات.
2. مينەرالدى تۇزداردىڭ تاۋلىكتىك مولشەرى قانشا؟
3. قانداي دارۋمەن جۇقپالى اۋرۋلارعا قارسى تۇرا الادى؟
4. ءنارۋىزدىڭ تاۋلىكتىك مولشەرى قانشا؟
5. ادامنىڭ تىرشىلىگى ءۇشىن تاۋلىگىنە نەشە ليتر سۋ ءىشۋ كەرەك؟
6. قازاقتىڭ قانداي ۇلتتىق تاعامدارىن بىلەسىڭ؟
7. قانداي تاعامداردىڭ قۇرامىندا ءنارۋىز مول بولادى؟
8. كومىرسۋلارعا قانداي زاتتار جاتادى؟
ءبىلۋ: ءا. «جولعا نە الۋ كەرەك؟»
جول سومكەلەرىندە بيولوگيالىق تەرميندەر جازىلعان قاعازدار بار. وقۋشىلار تەرميندەرگە تۇسىنىك بەرۋ كەرەك.
تەرميندەر: سىلەمەيلى ەپيتەليي، دانەكەر ۇلپاسى، اۋىز قۋىسى، جۇتقىنشاق، وڭەش قارىن اش ىشەك، توق ىشەك، ەرىن، ۇرت، ءتىس، قىزىليەك، اران، تاڭداي، كەڭىردەك، تىك ىشەك، ۇلتابار، بۇرلەر، بۇيەن، سوقىرىشەك، اپپەنديكس،
بۇلارعا جاۋاپ بەرگەن وقۋشىلار ءىى ساتىعا وتەدى.
ءىى. شىڭعا جەتۋ.
الدىن الا شىنىعۋ. سىنىپ وقۋشىلارى 4 توپقا ءبولىندى، ويتكەنى شىنعا شىعۋ جولى قيىن، سوندىقتان وعان ءتارتىپ، سەرگەكتىك، اقىل - وي كەرەك.
ا. «ءتارتىپ ورناتۋ»:
ءتۇسىنۋ: ءا. «ۇيىقتاماي تىڭدا!» « جاۋابىن تاپ!»
1. ادامنىڭ اسقازان بەزىنىڭ بولەتىنى
ا) شىرىن
ۆ) حيموزين
س) پتيالين
د) كۇكىرت قىشقىلى
ە) پەپسين
2. باۋىر قاقپاسىنان وتەتىندەر
ا) سىلەكەي بەزىنىڭ وزەگى
ۆ) جۇيكەلەر
س) ۆەنالار
د) ءوت جولى
ە) ارتەريالار
3. ادامنىڭ كۇرەك تىستەرىنىڭ سانى
ا) 2
ۆ) 4
س) 6
د) 8
ە) 10
4. ءتىلدىڭ ۇشى قانداي ءدامدى سەزەدى؟
ا) تۇزدى
ۆ) اششىنى
س) ءتاتتىنى
د) قىشقىلدى
ە) حوش ءيىستى
تالداۋ: ب. «ويلان تاپ».
تاقتادا ( 4 توپقا قىسقا سۇراقتار بەرەدى) اسقورىتۋ مۇشەلەرى قۇرلىسىنىڭ سۋرەتى ىلىنگەن. جاۋاپتار «يا» جانە «جوق».
1. مىناۋ اۋىز قۋىسى ما؟ «يا!»
2. مىنا جۇتقىنشاقتىڭ ۇزىندىعى 11 - 12سم بۇلشىق ەتى مە؟ «يا!»
3. ءدام سەزۋ رەسەپتورلارى جۇمساق تاڭدايدا ورنالاسقان با؟ «جوق!»
4. اس قورىتۋ جانە تىنىس جولدارى جۇتقىنشاقتا قيىلىسادى ما؟ «ءيا!»
5. ادامدا اس قورىتۋ جولىنىڭ ۇزىندىعى 3 - 5سم ما؟ «جوق!»
6. باۋىر اسقورىتۋ جۇيەسىنە جاتادى ما؟ «يا»
7. ۇلتابار ۇشىنىڭ ۇزىندىعى 5، 5 - 6 م ما؟ «جوق»
8. سوقىرىشەكتىڭ ۇزىندىعى 7 - 8 سم ما؟ «يا»
شىڭعا جەتكەن وقۋشىلار – «ناعىز الپينيستتەر».
جيناقتاۋ: ءىى. قارلى بۇرقاسىن. (14 ۇپاي)
«ءبىرىنشى اسۋدان اسۋ».
سايكەستەندىرۋ تەستى
اس قورىتۋ جولىنىڭ ەڭ كولەمدى ءبولىمى - 1. باۋىر
اس قورىتۋ جولىنىڭ ۇزىن بولىگى - 2. ۇيقىبەز
ەڭ ۇلكەن اسقورىتۋ بەزى - 3. جۇتقىنشاق
جۇتقىنشاقتى اسقازانمەن جالعاستىراتىن ءبولىم - 4. وڭەش
استى سورىپ، سىڭىرەتىن ءبولىمى - 5. توق ىشەك
قۇرت ءتارىزدى ءوسىندىسى - اپپەنديكس بار - 6. اسقازان
تومەنگى جاعىنا ءوت قابى جالعاسقان مۇشە - 7. اش ىشەك
قولدانۋ: ءىى. مۇزدىق. (16 ۇپاي)
ءى نۇسقا
دۇرىس جاۋاپتاردى بەلگىلەپ، داپتەرگە جازىڭدار.
1. قورەكتى زاتتار ورگانيزمدە ەنەرگەتيكالىق جانە قۇرىلىستىق قىزمەت اتقارادى.
2. جۇتقىنشاق اسقورىتۋ جۇيەسىنىڭ ءبىر بولىگى بولىپ تابىلادى.
3. اسقازاننىڭ سىلەمەيلى قاباتىندا ىشەك ءسولىن بولەتىن كوپتەگەن بەزدەر بار.
4. اش ىشەك – اسقورىتۋ جولىنىڭ ەڭ ۇزىن بولىگى.
5. ۇيقى بەزى تەك سىرتقى سەكرەسيا بەزىنە جاتادى.
ءىى نۇسقا
دۇرىس جاۋاپتاردى بەلگىلەپ، داپتەرگە جازىڭدار.
1. قارىننىڭ قابىرعاسىنداعى ءبىرىڭعايسالالى بۇلشىقەت تالشىقتارى ءۇش ءتۇرلى باعىتتا ورنالاسقان.
2. ناعىز اۋىز قۋىسىندا جۇتقىنشاق ورنالاسقان.
3. جۇتىلعان تاماق جۇتقىنشاق ارقىلى وڭەشكە تۇسەدى.
4. اش ىشەكتە بادامشا بەزدەر ورنالاسقان.
5. توق ىشەكتە وتە كوپ باكتەريالار بولادى، ولارعا اعزاعا پايدالى.
ءىىى نۇسقا
دۇرىس جاۋاپتاردى بەلگىلەپ، داپتەرگە جازىڭدار.
1. توق ىشەكتىڭ اش ىشەكتەن باستالعان جەرى – سوقىرىشەك دەپ اتالادى.
2. تىلدەگى بۇلشىقەت تالشىقتارىنىڭ كەيبىر توبى – ۇزىنا بويى، ەكىنشى توبى – كولدەنەڭ، ءۇشىنشىسى – تىك باعىتتا جاتادى.
3. ءتىلدىڭ ەكى جيەگى – ءتاتتىنى سەزەدى.
4. قارىننىڭ وڭەشپەن جانە ۇلتابارمەن بايلانىسقان جەرىندە ساقينا ءتارىزدى بۇلشىقەتتەر بولادى.
5. اشىشەكتىڭ سىلەمەيلى قابىقشاسىندا تۇيىق وسكىن تۇرىندەگى بۇرلەر وتە كوپ.
ءىV نۇسقا
دۇرىس جاۋاپتاردى بەلگىلەپ، داپتەرگە جازىڭدار.
1. قارىن - ءىشى قۋىس قالىڭ بۇلشىقەتتى مۇشە.
2. ناعىز اۋىز قۋىسى سوڭعى جاعى ارانمەن شەكتەلەدى.
3. تاعام قۇرامىندا ءنارۋىز، مايلار، كومىرسۋلار بولمايدى.
4. اۋىز قۋىسىنا 3 جۇپ سىلەكەي بەزدەرىنىڭ وزەكتەرى اشىلادى.
5. وڭەشتىڭ ۇزىندىعى 5، 5 - 6م - دەي بولادى.
ءىىى. تاستى جارتاس. «ميكس» جاتتىعۋ
بارلىق توپقا اسقازان، توق ىشەك، جۇتقىنشاق، اۋىز، قورعانىش، قان، تاماق، جۇتادى، اش ىشەك، قورىتادى.
ساباق سوڭىندا وقۋشىلار ءبىلىمى باعالانىپ، ۇزدىك جاۋابىمەن كوزگە ءتۇسىپ، ءبىلىم شىڭىنا جەتكەن وقۋشى «ناعىز الپينيستتەر» اتانادى.
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
-
قاراعاندى وبلىسى، ساتبايەۆ قالاسى
