بيولوگيا ءپانى ساباعىندا وقۋشىلاردىڭ سىني تۇرعىدان ويلاۋ قابىلەتىن دامىتۋ
قاراعاندى وبلىسى، ساتبايەۆ قالاسى
«№3 جالپى ورتا ءبىلىم بەرەتىن مەكتەبى» كمم
بيولوگيا ءپانى ءمۇعالىمى كۋانبەكوۆا ج.ج.
بيولوگيا ءپانى ساباعىندا وقۋشىلاردىڭ سىني تۇرعىدان ويلاۋ قابىلەتىن دامىتۋ
اننوتاسيا
ۆ داننوي راسسماتريۆايۋتسيا ۆوپروسى يزۋچەنيا تەحنولوگيي كريتيچەسكوگو مىشلەنيا چەرەز چتەنيە ي پيسمو نا ۋروكاح بيولوگيي.
In this article consider the problems of technology trial thinking through reading and writing at the biology lesson.
ەلىمىزدىڭ پرەزيدەنتى ن. ءا. نازاربايەۆ ايتقانداي: «قازىرگى تاڭداعى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنىڭ ەڭ ءبىرىنشى مىندەتى – سىن تۇرعىسىنان ويلايتىن جانە اقپارات اعىندارىنا بەيىمدەلۋگە قابىلەتتى ادامداردى دايىنداۋ». سىن تۇرعىسىنان ويلاۋ – قازاقستانداعى وقىتۋ مەن وقۋدى دامىتۋ ءۇشىن وزەكتى بولىپ وتىرعان جەتەكشى زاماناۋي پەداگوگيكالىق ۇعىم. «سىن تۇرعىسىنان ويلاۋدىڭ ماڭىزدى ەرەكشەلىكتەرىنىڭ ءبىرى ونىڭ پايىمداۋلاردى تالداۋعا جانە قۇرلىمداۋعا، كاسىپتىك قىزمەت سالاسىنا تاۋەلسىز ءبىلىم الۋعا ۇيرەتۋىندە. ونىڭ شەڭبەرىندە «قالاي؟»، «قاشان؟» جانە «نەلىكتەن؟» دەگەن سۇراقتار قارالادى».
«ساباق بەرۋ جاي عانا شەبەرلىك ەمەس، ول جاڭادان جاڭانى تاباتىن ونەر»، - دەپ ج. ايماۋىتوۆ ايتقانداي، بولاشاقتىڭ بۇگىنگىدەن دە نۇرلى بولۋىنا ىقپال ەتىپ ادامزات قوعامىن العا اپاراتىن كۇش تەك بىلىمدە عانا ەكەنىن دالەلدەۋ. سىن تۇرعىسىنان ويلاۋ باعدارلاماسىنىڭ كەز كەلگەن ستراتەگيالارى قۇندى ءارى باعالى. «وي شاقىرۋ»، «سەمانتيكالىق كارتا»، «ۆەنن دياگرامماسى»، «ورتادا قالامساپ»، «كۋبيزم» ت. ب ستراتەگيالارىن قولدانۋ وقۋشىلاردىڭ موتيۆاسياسىن وياتىپ ىنتالاندىرا تۇسەرى ءسوزسىز. ءوزىن – ءوزى باعالاي ءبىلۋ ستراتەگياسى دا وقۋشىلاردىڭ كۇش جىگەرىنە سەنىمدىلىك بەرەدى. سىني تۇرعىدان ويلاۋ – سىناۋ ەمەس شىڭدالعان ءبىرىن – ءبىرى تولىقتىرعان ويلاۋ دەۋگە بولادى. جاڭا پەداگوگيكالىق تەحنولوگيانىڭ ەرەكشەلىكتەرى – ءوسىپ كەلە جاتقان جەكە تۇلعانى جان – جاقتى دامىتۋ.
بيولوگيا جانە گەوگرافيا ساباقتارىن « سىن تۇرعىسىنان ويلاۋ» تەحنولوگياسى نەگىزىندە قۇرىپ وقىتۋ ءتاسىلىن ءىس – تاجىريبەمە ەنگىزۋ ناتيجەسى جەتكىنشەكتەر بويىندا مىناداي ىسكەرلىكتەر مەن داعدىلاردى قالىپتاستىرۋعا بولاتىنىن بايقاتتى:
- ءاربىر وقۋشى ءوزىنىڭ جەكە ويىمەن ومىرگە دەگەن كوزقاراسىمەن جانە ويلاۋ قابىلەتىمەن ەرەكشەلەنەدى؛
- ويىن جاڭا اقپاراتتار ارقىلى بىلدىرەدى؛
- ءوز ويلارىن تولىق، دۇرىس تۇجىرىمدايدى؛
- وزدەرىنە پايدالانا الادى؛
- جاڭا ماعىنانى ءوز ىزدەنىسى ارقىلى تابادى؛
- ءوز بىلىمىنە سۇيەنىپ، ماسەلەنىڭ شەشىمىن دۇرىس تاۋىپ، ويىن جەتكىزە بىلەدى.
جاڭا پەداگوگيكالىق تەحنولوگيالاردىڭ ەرەكشەلىكتەرى ءوسىپ كەلە جاتقان جەكە تۇلعانى جان – جاقتى دامىتۋ.
ەندى اباي اتامىزدىڭ مىنا ولەڭ جولدارىنان ءۇزىندى كەلتىرگىم كەلىپ تۇر:
اقىرىن ءجۇرىپ انىق باس،
ەڭبەگىن كەتپەس دالاعا.
ۇستازدىق ەتكەن جالىقپاس،
ۇيرەتۋدەن بالاعا – دەپ ايتقانداي قاي ۇستازدى الساق تا، قايتسەم الدىمدا وتىرعان بالاعا جان – جاقتى تەرەڭ ءبىلىم بەرەمىن دەپ، وقىتۋدىڭ، ۇيرەتۋدىڭ ءارتۇرلى ادىستەرىن ىزدەستىرەدى.
ساباق بارىسىندا كەيبىر وقۋشىلاردا قيىنشىلىقتار دا كەزدەسەدى. بالا سويلەۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟ دەگەن سۇراققا جاۋاپ رەتىندە تەك سىن تۇرعىسىنان ويلاۋدى دامىتۋ باعدارلاماسى عانا بەرەدى. بۇل باعدارلامانىڭ ستراتەگيالارى وقۋشىنىڭ ويلاۋىن دامىتۋعا، ءوز پىكىرىن تۇجىرىمداپ ايتۋعا، باتىل سويلەۋگە، كوپشىلىك ورتاسىندا ءوزىن ەركىن ۇستاۋعا، وزىنە سەنىمدى بولۋعا ۇيرەتەدى..[3]
پراكتيكالىق ساباقتار بولماسا، عىلىمي – تانىمدىق ماتىندەر مەن جۇمىسقا ارنالعان كەز – كەلگەن تەوريالىق ساباق «ءتۇرتىپ الۋ»، بىلەمىن. بىلگىم كەلەدى. ۇيرەندىم. سياقتى ستراتەگيالاردى قولدانعان كەزدە تىپتەن وقۋشىلاردىڭ قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرادى. 7 - سىنىپتا « قۇلقايىرگۇلدىلەر تۇقىمداسى» تاقىرىبىن وتكەندە، بىلەمىن. بىلگىم كەلەدى. ۇيرەندىم. باعىتى بويىنشا كەستەنى تولتىرامىز.
ب
1. جەمىسى قۇرعاق - قاۋاشاق نەمەسە ءبىر تۇقىمدى جاڭعاقشا.
2. قۇلقايىرگۇلدىلەر - تۇقىمداسىنىڭ وكىلى ماقتا.
3. ماقتا تۇقىمىنان ماقتا مايى، ماقتا مامىعى، تاعامعا جانە تەحنيكالىق ماقساتتا قولدانىلادى.
4. وزبەكستاندا وسەدى
ب
شيت تالشىقتارى تازا جاسۋنىقتان (كلەچاتكي) تۇرادى.
وتە شيراتىلعان سوندىقتان توقىما ماتەريالى رەتىندە پايدالانادى.
ءۇ
قۇلقايىرگۇلدىلەر تۇقىمداسىنان 9 تۇقىمداس بار ەكەندىگى.
باوباب - قۇلقايىرعا وتە ۇقساس اعاش تەكتى وسىمدىك.
ماقتانىڭ اشىلماي قالعان نەمەسە شالا اشىلعان قاۋاشاعىن كوسەك دەيدى.
ءشيتتى ماقتادان تازا ماقتا وندىرىلەدى.
«وسىمدىكتەردىڭ كوپتۇرلىلىگى» دەگەن تاقىرىپتى وتكەندە ءماتىندى ءبولىپ جازۋ ستراتەگياسىندا ءوز ويلارىن كورسەتە بىلەدى. وندا وقۋشىلارعا وسىمدىكتەردى قورعاۋ ءۇشىن قانداي شارالار قاجەت؟ دەگەن پروبلەمالى سۇراق بەرىلگەن بولاتىن. ەسسە جازۋ كەزىندە «وسىمدىك تابيعاتتىڭ ءبىر بولىگى، قورشاعان ورتانى، وسىمدىكتى قورعاۋىمىز كەرەك. ەگەر اينالامىزدا اعاشتار، گۇلدەر بولماسا، قالامىز ادەمى بولماس ەدى. ولار بىزگە سۇلۋلىق سىيلايدى. ەگەر مەن ۇلكەن بيزنەسمەن بولسام، وسىمدىكتەردى قورعاۋعا ارنايى قارجى بولەر ەدىم. وسىمدىكتەردى قورلاعان ادامدارعا ءتيىستى ايىپپۇل تاعار ەدىم» دەپ ءوز ويلارىن اشىق ايتا الادى.
6 - سىنىپتا «جانۋارلاردىڭ كوبەيۋ ەرەكشەلىكتەرى» تاقىرىبى بويىنشا ءۇي تاپسىرماسىن سۇراعان كەزدە سەمانتيكالىق كارتانى پايدالانۋعا بولادى.
«№3 جالپى ورتا ءبىلىم بەرەتىن مەكتەبى» كمم
بيولوگيا ءپانى ءمۇعالىمى كۋانبەكوۆا ج.ج.
بيولوگيا ءپانى ساباعىندا وقۋشىلاردىڭ سىني تۇرعىدان ويلاۋ قابىلەتىن دامىتۋ
اننوتاسيا
ۆ داننوي راسسماتريۆايۋتسيا ۆوپروسى يزۋچەنيا تەحنولوگيي كريتيچەسكوگو مىشلەنيا چەرەز چتەنيە ي پيسمو نا ۋروكاح بيولوگيي.
In this article consider the problems of technology trial thinking through reading and writing at the biology lesson.
ەلىمىزدىڭ پرەزيدەنتى ن. ءا. نازاربايەۆ ايتقانداي: «قازىرگى تاڭداعى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنىڭ ەڭ ءبىرىنشى مىندەتى – سىن تۇرعىسىنان ويلايتىن جانە اقپارات اعىندارىنا بەيىمدەلۋگە قابىلەتتى ادامداردى دايىنداۋ». سىن تۇرعىسىنان ويلاۋ – قازاقستانداعى وقىتۋ مەن وقۋدى دامىتۋ ءۇشىن وزەكتى بولىپ وتىرعان جەتەكشى زاماناۋي پەداگوگيكالىق ۇعىم. «سىن تۇرعىسىنان ويلاۋدىڭ ماڭىزدى ەرەكشەلىكتەرىنىڭ ءبىرى ونىڭ پايىمداۋلاردى تالداۋعا جانە قۇرلىمداۋعا، كاسىپتىك قىزمەت سالاسىنا تاۋەلسىز ءبىلىم الۋعا ۇيرەتۋىندە. ونىڭ شەڭبەرىندە «قالاي؟»، «قاشان؟» جانە «نەلىكتەن؟» دەگەن سۇراقتار قارالادى».
«ساباق بەرۋ جاي عانا شەبەرلىك ەمەس، ول جاڭادان جاڭانى تاباتىن ونەر»، - دەپ ج. ايماۋىتوۆ ايتقانداي، بولاشاقتىڭ بۇگىنگىدەن دە نۇرلى بولۋىنا ىقپال ەتىپ ادامزات قوعامىن العا اپاراتىن كۇش تەك بىلىمدە عانا ەكەنىن دالەلدەۋ. سىن تۇرعىسىنان ويلاۋ باعدارلاماسىنىڭ كەز كەلگەن ستراتەگيالارى قۇندى ءارى باعالى. «وي شاقىرۋ»، «سەمانتيكالىق كارتا»، «ۆەنن دياگرامماسى»، «ورتادا قالامساپ»، «كۋبيزم» ت. ب ستراتەگيالارىن قولدانۋ وقۋشىلاردىڭ موتيۆاسياسىن وياتىپ ىنتالاندىرا تۇسەرى ءسوزسىز. ءوزىن – ءوزى باعالاي ءبىلۋ ستراتەگياسى دا وقۋشىلاردىڭ كۇش جىگەرىنە سەنىمدىلىك بەرەدى. سىني تۇرعىدان ويلاۋ – سىناۋ ەمەس شىڭدالعان ءبىرىن – ءبىرى تولىقتىرعان ويلاۋ دەۋگە بولادى. جاڭا پەداگوگيكالىق تەحنولوگيانىڭ ەرەكشەلىكتەرى – ءوسىپ كەلە جاتقان جەكە تۇلعانى جان – جاقتى دامىتۋ.
بيولوگيا جانە گەوگرافيا ساباقتارىن « سىن تۇرعىسىنان ويلاۋ» تەحنولوگياسى نەگىزىندە قۇرىپ وقىتۋ ءتاسىلىن ءىس – تاجىريبەمە ەنگىزۋ ناتيجەسى جەتكىنشەكتەر بويىندا مىناداي ىسكەرلىكتەر مەن داعدىلاردى قالىپتاستىرۋعا بولاتىنىن بايقاتتى:
- ءاربىر وقۋشى ءوزىنىڭ جەكە ويىمەن ومىرگە دەگەن كوزقاراسىمەن جانە ويلاۋ قابىلەتىمەن ەرەكشەلەنەدى؛
- ويىن جاڭا اقپاراتتار ارقىلى بىلدىرەدى؛
- ءوز ويلارىن تولىق، دۇرىس تۇجىرىمدايدى؛
- وزدەرىنە پايدالانا الادى؛
- جاڭا ماعىنانى ءوز ىزدەنىسى ارقىلى تابادى؛
- ءوز بىلىمىنە سۇيەنىپ، ماسەلەنىڭ شەشىمىن دۇرىس تاۋىپ، ويىن جەتكىزە بىلەدى.
جاڭا پەداگوگيكالىق تەحنولوگيالاردىڭ ەرەكشەلىكتەرى ءوسىپ كەلە جاتقان جەكە تۇلعانى جان – جاقتى دامىتۋ.
ەندى اباي اتامىزدىڭ مىنا ولەڭ جولدارىنان ءۇزىندى كەلتىرگىم كەلىپ تۇر:
اقىرىن ءجۇرىپ انىق باس،
ەڭبەگىن كەتپەس دالاعا.
ۇستازدىق ەتكەن جالىقپاس،
ۇيرەتۋدەن بالاعا – دەپ ايتقانداي قاي ۇستازدى الساق تا، قايتسەم الدىمدا وتىرعان بالاعا جان – جاقتى تەرەڭ ءبىلىم بەرەمىن دەپ، وقىتۋدىڭ، ۇيرەتۋدىڭ ءارتۇرلى ادىستەرىن ىزدەستىرەدى.
ساباق بارىسىندا كەيبىر وقۋشىلاردا قيىنشىلىقتار دا كەزدەسەدى. بالا سويلەۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟ دەگەن سۇراققا جاۋاپ رەتىندە تەك سىن تۇرعىسىنان ويلاۋدى دامىتۋ باعدارلاماسى عانا بەرەدى. بۇل باعدارلامانىڭ ستراتەگيالارى وقۋشىنىڭ ويلاۋىن دامىتۋعا، ءوز پىكىرىن تۇجىرىمداپ ايتۋعا، باتىل سويلەۋگە، كوپشىلىك ورتاسىندا ءوزىن ەركىن ۇستاۋعا، وزىنە سەنىمدى بولۋعا ۇيرەتەدى..[3]
پراكتيكالىق ساباقتار بولماسا، عىلىمي – تانىمدىق ماتىندەر مەن جۇمىسقا ارنالعان كەز – كەلگەن تەوريالىق ساباق «ءتۇرتىپ الۋ»، بىلەمىن. بىلگىم كەلەدى. ۇيرەندىم. سياقتى ستراتەگيالاردى قولدانعان كەزدە تىپتەن وقۋشىلاردىڭ قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرادى. 7 - سىنىپتا « قۇلقايىرگۇلدىلەر تۇقىمداسى» تاقىرىبىن وتكەندە، بىلەمىن. بىلگىم كەلەدى. ۇيرەندىم. باعىتى بويىنشا كەستەنى تولتىرامىز.
ب
1. جەمىسى قۇرعاق - قاۋاشاق نەمەسە ءبىر تۇقىمدى جاڭعاقشا.
2. قۇلقايىرگۇلدىلەر - تۇقىمداسىنىڭ وكىلى ماقتا.
3. ماقتا تۇقىمىنان ماقتا مايى، ماقتا مامىعى، تاعامعا جانە تەحنيكالىق ماقساتتا قولدانىلادى.
4. وزبەكستاندا وسەدى
ب
شيت تالشىقتارى تازا جاسۋنىقتان (كلەچاتكي) تۇرادى.
وتە شيراتىلعان سوندىقتان توقىما ماتەريالى رەتىندە پايدالانادى.
ءۇ
قۇلقايىرگۇلدىلەر تۇقىمداسىنان 9 تۇقىمداس بار ەكەندىگى.
باوباب - قۇلقايىرعا وتە ۇقساس اعاش تەكتى وسىمدىك.
ماقتانىڭ اشىلماي قالعان نەمەسە شالا اشىلعان قاۋاشاعىن كوسەك دەيدى.
ءشيتتى ماقتادان تازا ماقتا وندىرىلەدى.
«وسىمدىكتەردىڭ كوپتۇرلىلىگى» دەگەن تاقىرىپتى وتكەندە ءماتىندى ءبولىپ جازۋ ستراتەگياسىندا ءوز ويلارىن كورسەتە بىلەدى. وندا وقۋشىلارعا وسىمدىكتەردى قورعاۋ ءۇشىن قانداي شارالار قاجەت؟ دەگەن پروبلەمالى سۇراق بەرىلگەن بولاتىن. ەسسە جازۋ كەزىندە «وسىمدىك تابيعاتتىڭ ءبىر بولىگى، قورشاعان ورتانى، وسىمدىكتى قورعاۋىمىز كەرەك. ەگەر اينالامىزدا اعاشتار، گۇلدەر بولماسا، قالامىز ادەمى بولماس ەدى. ولار بىزگە سۇلۋلىق سىيلايدى. ەگەر مەن ۇلكەن بيزنەسمەن بولسام، وسىمدىكتەردى قورعاۋعا ارنايى قارجى بولەر ەدىم. وسىمدىكتەردى قورلاعان ادامدارعا ءتيىستى ايىپپۇل تاعار ەدىم» دەپ ءوز ويلارىن اشىق ايتا الادى.
6 - سىنىپتا «جانۋارلاردىڭ كوبەيۋ ەرەكشەلىكتەرى» تاقىرىبى بويىنشا ءۇي تاپسىرماسىن سۇراعان كەزدە سەمانتيكالىق كارتانى پايدالانۋعا بولادى.
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
