InfoHub Logo

(سەكسەن جىلدىعىنداعى ءسوز)

قازاق سوۆەت پوەزياسىنىڭ ءدۇلدۇل ءجۇيرiكتەرiنiڭ بiرi، تۋعان ادەبيەتiمiزدiڭ ىستىق-سۋىعىن بiردەي كورiپ، ونىڭ ازابىنا ءتوزiپ، بازارىنا بالاشا قۋانىپ، جەڭiلiنەن جەرiنiپ، اۋىرىنا جاۋىرىنىن توسەپ كەلە جاتقان اقپەيiل ازامات اقىنىمىز ءابۋ سارسەنبايەۆ سەكسەننiڭ سەڭگiرiنە شىعىپ وتىر. وسىناۋ تار جول، تايعاق كەشۋلi، شىڭ مەن شاڭىراۋلى ۇلكەن عۇمىردى باسىنان وتكiزگەن دارقان دارىن ءابۋ سارسەنبايەۆتىڭ ءوز حالىقىنا رۋحاني قىزمەت ەتiپ كەلە جاتقانىنا تابانى كۇرەكتەي جارتى عاسىردان استام ۋاقىت ءوتiپتi. رياسىز رۋحاني بەينەت ەتiپ كەلە جاتقان وسى تالانتتى عۇمىردىڭ دۇنيەگە اكەلگەن شىنايى شىعارمالارى حالقىمىزدىڭ رۋحاني اسىل قازىنالارىنا اينالىپ كەتكەلi قاشان. بۇل شاعىن تويماقالادا ءابۋ سارەنبايەۆ قالامىنان تۋعان دۇنيەلەردiڭ ءبارiن قامتىپ سويلەمەك تۇگiل، تەك سىرتتاي شولىپ ايتۋدىڭ ءوزi مۇمكiن ەمەس. ويتكەنi بۇكiل ءومiرiن قاستەرلi قاعاز بەن قاسيەتتi قالامعا ارناپ كەلە جاتقان قالامگەردiڭ بiتiرگەن تۆورچەستۆولىق شارۋاسى ۇلانعايىر. وسى ۇلانعايىر تۆورچەستۆولىق شارۋانىڭ تەك بiر پۇشپاعىنا عانا كوز جiبەرiپ، تەك سونى ءسوز ەتۋدiڭ ءوزi ۇلكەن جاۋاپكەرشiلiكتi تالاپ ەتسە كەرەك. ويتكەنi ءابۋ سارەنبايەۆ شىعارمالارى حالقىمىزدىڭ بiر ەمەس بiرنەشە ۇرپاعىنا رۋحاني قىزمەت ەتiپ تاستادى. ياعني ول شىعارمالار حالىقتىق ماننەن حالىقتىق سيپاتقا يە بولدى. ال حالىقتىق ماننەن حالىقتىق سيپاتقا يە بولعان دۇنيەلەر جايلى ءسوز سويلەگەندە، كiم-كiمنەن بولسىن اسا ۇلكەن جاۋاپكەرشiلiكتi سەزiنە وتىرىپ، ابەكەڭنiڭ اقىندىق جولىنا، ونىڭ iشiندە جاۋىنگەرلiك جىرلارىنا از-كەم توقتالا كەتكەندi ءجون كوردiك.

بiز، ارينە، ابەكەڭنiڭ اقىندىق جولىنىڭ سوعىس جىلدارىنداعى جىرلارىن تەكتەن تەك تاڭداپ العان جوقپىز. وعان ءابۋ سارسەنبايەۆ تۆورچەستۆوسىنا ارنالعان ماقالالار مەن سىن ەڭبەكتەردەگi كەيبiر پiكiرلەر سەبەپ بولدى. ول ماقالالار مەن سىن ەڭبەكتەردەگi پiكiرلەر، نەگiزiنەن ابەكەڭ اۋەن مەن اۋەزدi، ءتۇتiلگەن ءتۇبiتتەي بيازى اقىن دەۋگە بەيiم تۇرادى. ءابۋ سارەنبايەۆ شىعارمالارىن مۇقيات قاداعالاپ، ونىڭ ولەڭدەرiمەن سۇحباتتاسا سىرلاسىپ جۇرەتiن ادام، ءسوز جوق، ول پiكiرلەرمەن ەشۋاقتا دا كەلiسپەس ەدi. ويتكەنi ونىڭ وقىرمان قاۋىمعا بەلگiلi العاشقى جىرلارىنىڭ ءوزiنەن ۇلكەن ازاماتتىق جۇرەكتiڭ ءدۇرسiلi مەن ازاماتتىق داۋىستىڭ ءۇنi ەستiلiپ تۇر. ول ولەڭدەردەن بيiك رۋح پەن ءورشiل پافوس، قايتپاس جiگەر مەن قايتپاس قايسارلىق ءسوز الادى.

سوق، داۋىل، تۇماندى قۋ، تولقىندى
تاقىتتى تالقان ەتەر نوسەر قايدا؟
كەل، مەنiڭ ازاتتىقتى ارمان ەتكەن
قانجارداي ليرامنىڭ ءجۇزiن قايرا!

بۇل جولدار اقىننىڭ 1939 جىلى جازىلعان «پۋشكين قارا تەڭiز جيەگiندە» دەگەن ولەڭiنەن الىنىپ وتىر. ليراسىنىڭ ءجۇزiن قايراماق اقىننىڭ تۆورچەستۆولىق مiنەزiن، قانە، كiم ءتۇبiتتەي بيازى دەي الار ەكەن؟! تاعى دا، ليراسىنىڭ ءجۇزiن باسقاعا ەمەس، داۋىلعا قايراتپاق بولعان اقىن ءورشiلدiگi قانداي دەسەڭiزشi! نايزاعاي جارقىلى سiڭiپ كەتكەندەي، وقىلعان كەزدە شاتىرلاپ ويناپ شىعا كەلەتiن ونىڭ سول جىلدارى جازىلعان «ەسكەرتكiش» ولەڭi دە بۇل ءسوزiمiزدiڭ تولىق دالەلi بولا ادادى.

ءابۋ سارەنبايەۆ تۆورچەستۆودان تىس، قاراپايىم ءومiردە بۇرقاق مiنەزسiز، بيازى، تiپتi، بiر قاراعاندا، بەتسiزدiڭ بەتiنە دە جەل بولىپ تيمەيتiندەي سىپايى جان. بiراق ول بۇيىعى بيازىلىق ەمەس، كەرەك كەزiندە، قىنابىنان قىلىشىن سۋىرىپ، بەلiنەن سويىلىن شەشiپ جاتپاي-اق، كiم-كiمدi بولسىن ماقتامەن باۋىزداپ تاستاي الاتىن پرينسيپتi، تاباندى بيازىلىق. ال ونداي مiنەز iشكi سابىرى مەن قايراتى مول جانداردا عانا كەزدەسەدi. ءابۋ سارسەنبايەۆ ءدال وسىنداي جان. سوندىقتان دا ونىڭ ولەڭدەرiندەگi لەپتi ەكپiن، ديناميكالىق قوزعالىس سول iشكi قاجىر مەن iشكi قايراتتان تۋىپ جاتاتىن بولسا كەرەك. تەڭiز تولقىنىنداي تەرەڭنەن لىقسىپ كوتەرiلiپ، اقجالدانىپ بۇرقىراپ جاتاتىن جولدار ءابۋ سارەنبايەۆتىڭ سوعىس جىلدارىندا جازىلعان جىرلارىندا تiپتi مولىنان كەزدەسەدi.

تۋلا، بالتىق، تۋلا، بالتىق!
تۋلا، تولقىن، جاردى قارپىپ.
جاۋ كەلەدi، جاۋ كەلەدi،
ءتۇن قوينىنان ءولiم ارتىپ.
جويىپ جiبەر جىن ويناعىن،
تولقىنىڭمەن تەبە تارتىپ.
شىڭىراۋىڭا باتىر ونى.
تۋلا، بالتىق، تۋلا، بالتىق!
كروندشتات، كروندشتات!
ءومiر بەردi وتان-شتاب.
كوكiرەگiڭمەن قاق دۇشپاندى،
ۇلى ورىستىڭ ءوزiنە ۇقساپ.
باقىتىمىزعا قامال بول سەن،
ءور كەۋدەڭدi جوعارى ۇستاپ.
وت بەر اۋىر زەڭبiرەكتەرگە،
كروندشتات، كروندشتات!

بۇل جولدار، ءسوز جوق، قازiردiڭ ءوزiندە جۇرەك ءۇنiندەي، جۇرەك ۇرانىنداي ەستiلiپ تۇرعان جوق پا؟! جالىنى ءسونiپ، جانى قالعىپ كەتكەن جان بولماسا، بۇل جولداردان كiم-كiم دە كۇن كۇركiرiندەي قۋاتتى رۋح سەزiنەرi ءسوزسiز! شiركiن، ولەڭنiڭ ولەڭدiگi رۋحىندا عوي! رۋح لەبi شارپىپ جiبەرسە، كوزگە تۇسە بەرمەيتiن ەڭ بiر ەلەۋسiز قاراپايىم سوزدەردiڭ ءوزi قولامتاداعى قىپ-قىزىل شوقتاي كوزiن جارق ەتكiزiپ اشىپ الاتىنى بار-اۋ. شىنىندا دا، الگi جولدارعا تاعى بiر نازار اۋدارىڭىزشى. جاي كوزبەن قاراعاندا ءبارi دە قاراپايىم جولدار. ال وقىپ كورiڭiزشi. ءار ءسوزدiڭ استارىنان قۇيىن ءۇيiرiلiپ، داۋىل كوتەرiلiپ بارا جاتقانداي. بiر قاراعاندا قوي مiنەزدi قوڭىر سوزدەردiڭ اقىن اۋزىنا تۇسكەن بويدا ارىستان ايبات پەن جولبارىس قايراتقا يە بولىپ كەتەتەنi-اي!

بالتىق پەن كروندشتادقا وسىلايشا دەم بەرگەن اقىن ءوزiنiڭ اقجال اتىراۋىنا دا الابوتەن مiنەز بەن قايرات تiلەيدi.

قوش، ەركiن كارi اتىراۋ تولقىندارى،
اقىننىڭ قيالىنداي تولقىمالى.
قالقان قىپ جۇرەگiمدi توستىم العا،
دابىلىن سوق مايداننىڭ، تولقى، قانە!

اتىراۋعا ارنالعان ولەڭ وسىلاي اياقتالادى. بايىپپەن قاراعان ادام بۇل ولەڭدەگi اقىن ويىنان وزگەشە توسىندىق كورەر ەدi. ادەتتە مايدانعا اتتانىپ بارا جاتقان اقىن تابيعات قۇبىلىستارىنان دەم مەن كۇش، قاجىر مەن قايرات سۇراپ تiلەمەۋشi مە ەدi. ال بۇل ولەڭدە كەرiسiنشە، اقىن مايدانعا اتتانىپ بارا جاتىپ اتىراۋعا دەم مەن كۇش بەرiپ تۇر. بۇل – اتىراۋ ارقىلى ەلi مەن جەرiن جiگەرلەندiرۋ. ال ەلi مەن جەرi جiگەرلi اقىننىڭ ءار ۋاقتا دا ماڭدايى اشىق، مەرەيi ۇستەم.

ارينە، اقىن ازاماتتىعى تەك ەلi مەن جەرiنە جiگەر بەرۋ عانا ەمەس. ەگەر اقىن ازاماتتىعىن وسى تۇرعىدا، وسى ارنادان عانا iزدەيتiن بولساق، وندا ونىڭ اياسىن تىم تارىلتىپ الار ەدiك. اقىن ازاماتتىعى، ەڭ الدىمەن، اقيقاتتى ايتۋىندا، ال اقيقاتتى ايتۋ ناعىز پاتريوتتىڭ عانا قولىنان كەلمەك. ايتپەسە، تەك ۇران تاستاپ، ۇندەي بەرۋ ءتۇپتiڭ ءتۇبi جاۋىر جاداعايلىققا، كەبiر كولگiرلiككە الىپ كەلۋi كادiك. ال ول كۇرەسسiز كۇپسۋ مەن جالىنسىز بىقسۋعا الىپ بارارى ءسوزسiز. مiنە، وسىنى دەر كەزiندە ۇعا بiلگەن ءابۋ سارسەنبايەۆ سوعىس تاقىرىبىن بارىنشا، تەرەڭ، بارىنشا دەندەپ يگەرۋگە كiرiستi. ول سوعىستىڭ دراماسى مەن تراگەدياسىن بۇكiل بولمىس-بiتiم، جان دۇنيەسiمەن سەزiنە بiلدi. سوندىقتان دا ونىڭ قالامىنان مىنا تومەندەگiدەي ولەڭ جولدارى دۇنيەگە كەلدi:

مازاسىز ۋكراينا ءتۇنi!
ءتۇن تۇنەرiپ،
تاعى دا توبەمنەن ءۇڭiلدi.
اي مەن جۇلدىزى ارتقا جاسىرىپ،
ءتۇن قارا تۇنەگiن كيiندi.
قاتەرلi ەلiم كولەڭكەسi
مەنiڭ جۇرەگiمە كەلiپ ءۇڭiلدi.
مازاسىز ۋكراينا ءتۇنi!..
مەن وكوپتا وتىرمىن،
باتىستان الماي كوز قىرىن.
تىنىسىمدى iشكە تارتىپ، تىڭداۋدامىن
ءاربiر جاپىراقتىڭ سىبدىرىن.
تiمiسكiلەگەن سۇم اجال!
سۇم اجال ءتوڭiرەگiم.
مەن وكوپتا وتىرمىن.

بۇل جولداردا «تۋلا، بالتىق» پەن «اتىراۋعا» ءتان بۇرقاق لەپتi ىرعاق جوق. ءتۇتiلگەن ءتۇبiتتەي بيازىلىق تا اتىمەن سەزiلمەيدi. وسى ولەڭدi وقي باستاعاننان تۇنجىر تىلسىم تۇنەككە ەنiپ بارا جاتقانداي بولاتىنىڭ ءسوزسiز. سوعىستىڭ سۇپ-سۋىق سىزدى دەمi بەتiڭدi شارپىپ جiبەرگەندەي. تاعى دا بۇل، ولەڭنەن قالىپتى ءومiردiڭ قالىپتى ىرعاعى، اۋەنi مەن اۋەزiن تابا المايسىز. ول ىرعاق پەن اۋەن-اۋەزدi سوعىس تۇنەگi جالماپ، جۇتىپ قويعانداي، ولەڭ دە ءوزiنiڭ ءۇزدiگiپ تۇرعان گارمونيالىق ۇيلەسiمiنەن اياق استىنان ايرىلىپ، تونالىپ قالعان. ولەڭ جولدارىنداعى ءۇن بiردە رابايسىز سوزىلىپ، ەندi بiردە شورت كەسiلiپ، ومىرىلىپ ەستiلەدi. وسى ولەڭ سوعىس زۇلمات الىپ كەلگەن اجالدىڭ سۇپ-سۋىق لەبiمەن ءسوز العان. ارينە، وندا قورقىنىش تا، ۇرەي دە جوق. بiراق وندا تۇلا بويىڭدى دiر ەتكiزەتiن سوعىستىڭ اۋىر، ناقتى كارتيناسى بار.

وسى ولەڭنەن كەيiن كوپ ۇزاماي-اق دۇنيەگە داڭقتى «اقشا بۇلت» ولەڭi كەلدi. قازiر «اقشا بۇلت» دەسەك، ءابۋ سارسەنبايەۆ، ءابۋ سارسەنبايەۆ دەسەك، «اقشا بۇلت» كوز الدىمىزعا كەلەرi ءسوزسiز. «اقشا بۇلتتىڭ» ءابۋ سارسەنبايەۆ تۆورچەستۆوسىنىڭ سيمۆولىنا اينالىپ كەتكەنiن قاشان. وزەگiڭدi ورتەپ، كوكiرەگiڭدi قارس ايىرىپ جiبەرەتiن بۇل ولەڭدەگi ساعىنىش عۇمىرى، سiءرا، ماڭگiلiك بولسا كەرەك.

جالپى ايتقاندا، جاۋىنگەر ءابۋ سارسەنبايەۆتىڭ سوعىس جىلدارىنداعى جىرلارى سىنشىلار مەن زەرتتەۋشiلەر ءۇشiن ۇلكەن تياناقتى زەرتتەۋدi تiلەپ تۇرعان رۋحاني تىڭ القاپتارىمىزدىڭ بiرi. ول تىڭدى مۇقيات زەرتتەۋ جۇمىسى كوپ ۇزاماي باستالارىنا دا سەنiمiمiز مول. سوندا عانا بiز اقىننىڭ «ءولiم ويپاتى»، «جاتىرقاما، جاس ءسابي»، «سولدات»، «سولدات شينەلi»، «سەن قۇرمەتتە ونى»، «گەنەرال كەۋدە»، «جەڭiس جولى»، «جالعىز ەمەن»، «ءتۇن»، تاعى دا باسقا تولىپ جاتقان تاماشا ولەڭدەرi جاڭا بiر قىرىنان جارقىراپ كورiنەر ەدi دەي الامىز. ماسەلەن، اقىننىڭ «جاتىرقاما، جاس ءسابي» ولەڭiن تاعى بiر قايتالاپ وقىپ كورiڭiزشi. بiزدiڭ قازاق سوۆەت پوەزياسىندا سوعىس تراگەدياسىن ءدال وسى ولەڭدەي كورسەتiپ بەرە الاتىن ولەڭ قاتارى وتە سيرەك.

ولەڭدەگi كارتينا كەسكiلەسكەن ۇرىستان كەيiن سەلوعا كiرگەن سولدات كوزiمەن بەرiلگەن. سولدات جاس سابيگە كەزدەستi. ول نەمiستەر بۇتاققا اسىپ كەتكەن اناسىنىڭ اياعىنان قۇشاقتاپ: «ماما، ماما، جەرگە ءتۇسشi»، – دەپ زار قاعىپ ەڭiرەپ تۇر. بiراق اناسى «ەكi كوزiن الارتىپ، تiل قاتپاستان تەربەلەدi». بۇل سۇمدىق ۇرەيلi كارتينانى ءتۇسiندiرiپ تالداپ جاتۋدىڭ قاجەتi بار ما؟ ارينە، جوق!

اسىلى، اقىننىڭ اقىندىعى كورۋiندە ەمەس، كورسەتۋiندە عوي. سوندا عانا تۆورچەستۆو باياندى بولماق. سوندا عانا ول حالىقتىڭ رۋحاني قاجەتتiلiگiن وتەمەك. ەگەر بiز ولەڭگە وسى تالاپ تۇرعىسىنان كەلەر بولساق، وندا ءالiگi ولەڭ ءوزiنiڭ ەڭ باستى ميسسياسىن ورىنداپ تۇرعانى ءسوزسiز!
ارينە، ءابۋ سارسەنبايەۆتىڭ سوعىس تاقىرىبىنا جازىلعان شىعارمالارى تەك سوعىس جىلدارىندا جازىلعان جىرلارىمەن اياقتالىپ قالمايدى. سوعىس تاقىرىبى – اقىن ءۇشiن ماڭگiلiك تاقىرىپ. بەيبiت ءومiردiڭ سان سالالى تiرشiلiگiنە، بەلەسiنە ارالاسا وتىرىپ، ونىڭ سان سالالى تاقىرىپتارىن جىرلارىنا ءۇزدiكسiز ارقاۋ ەتiپ كەلە جاتسا دا، ول بiر ءسات تە ءوزiنiڭ جاۋىنگەرلiك مiندەتiن ەستەن شىعارىپ كورگەن ەمەس. اقىن بۇل رەتتە دە تاماشا-تاماشا داستاندار مەن ولەڭدەردi دۇنيەگە كەلتiردi. ول داستاندار مەن ولەڭدەر قازiر بارشامىزدىڭ رۋحاني يگiلiگiمiزگە اينالعان. ولاردىڭ iشiندە ءاسiرەسە «اقىرعى گراناتالار» مەن «سوعىس جۇلدىزى» پوەمالارىن ەرەكشە اتاعان ءجون. بۇل پوەمالار، ءسوز جوق، تەك اقىن تابىسى عانا ەمەس، بۇكiل ادەبيەتiمiزدiڭ دە ۇلكەن تابىستارى.

جوعارىدا ايتىپ كەتكەنiمiزدەي، اقىن تۆورچەستۆوسىن بiر ماقالادا تۇگەل سويلەتۋ مۇمكiن ەمەس. بiز تەك سان ارنا، سان القاپتى تۆورچەستۆوسىنىڭ بiر سالاسىن – سوعىس تاقىرىبىنا جازىلعان جىرلارىن عانا از-كەم ءسوز ەتتiك. ال اقىن تۋرالى ءسوز ەشۋاقتا دا تاۋسىلىپ، تامامدالماق ەمەس. ونىڭ جالعاسى كەلەر ۇرپاقتاردىڭ ەنشiسiندە دە جاتقانى ءسوزسiز.

---