اتموسفەرانىڭ قۇرامى مەن قۇرىلىمى
تاقىرىبى: اتموسفەرانىڭ قۇرامى مەن قۇرىلىمى
ساباقتىڭ ماقساتى: وقۋشىلارعا اتموسفەرانى، ونىڭ ءبىزدى قورشاپ تۇرعان گاز قابىعى ەكەندىگىن جانە ونىڭ قۇرامى مەن قۇرىلىسىن ءتۇسىندىرۋ.
بىلىمدىلىگى: وقۋشىلارعا تاقىرىپ بويىنشا تۇسىنىك بەرۋ. جەردىڭ اۋا قابات – اتموسفەرا تۋرالى تولىق ماعلۇمات بەرۋ.
دامىتۋشىلىعى: ءار ءتۇرلى ءبىلىم كوزدەرىمەن جۇمىس جاساۋدى ءارى قاراي دامىتۋ، دۇنيەتانىمدىق قابىلەتتەرىن دامىتۋ، بەلسەندىلىكتەرىن ارتتىرۋ، تانىمدىق قىزىعۋشىلىقتارىن جەتىلدىرۋ.
تاربيەلىلىگى: ەكولوگيالىق تاربيە بەرۋ، اۋانى قورعاۋعا، قاستەرلەۋگە تاربيەلەۋ. حالىقتىق ەتنوپەداگوگيكا ەلەمەنتتەرى ارقىلى ۇلتتىق سانا - سەزىمدەرىن وياتۋ.
ساباق ءتۇرى: اشىق ساباق
قۇرال - جابدىقتار، كورنەكى قۇرالدار: ينتەراكتيۆتى تاقتا، پوستەرلەر، دۇنيەجۇزىنىڭ فيزيكالىق كارتاسى، گلوبۋس، وقۋلىق، شار، ستاكان، سۋ، باعالاۋ پاراعى، سۋرەتتەر، كەسكىن كارتا.
ءادىس - تاسىلدەر: ستو، دارىندى جانە تالانتتى وقۋشىلارمەن جۇمىس، كوشباسشىلىق، وقىتۋ مەن وقۋدا اكت - نى پايدالانۋ، جەكەلەي، توپتىق جۇمىستار، دەڭگەيلىك تاپسىرمالار، ماقال - ماتەل، حالىقتىق بولجامدار ايتۋ، جۇمباق شەشۋ، شىعارماشىلىق تاپسىرمالار.
ساباق بارىسى:
ءى. ۇيىمداستىرۋ ءساتى: (سالەمدەسۋ، سىنىپ تازالىعىن جانە وقۋشىلاردىڭ ساباققا قاتىسىن، دايىندىعىن تەكسەرۋ. وقۋشىلاردى ءتورت توپقا ءبولىپ، نازارلارىن ساباققا اۋدارۋ)
پسيحولوگيالىق دايىندىق
ءاربىر ادام:
تۋىسىم، دوسىم، جۇراعات
ءاربىر ساباق:
ۇيرەنۋ، ۇعۋ، ۇلاعات
ءاربىر ءىسىڭ:
تىرلىك، تىرەك، ادامدىق
ءاربىر ءسوزىڭ:
شىندىق، بىرلىك، ادالدىق
توپقا ءبولۋ: «اداسقان ارىپتەر»
تەرمومەتر
بارومەتر
ءۇي تاپسىرماسى: جابىق تەست
جاڭا ساباقتى جۇمباق جاسىرۋ ارقىلى تابۋ.
ۇستاساڭ، قولعا ىلىنبەس
قاراساڭ كوزگە تۇسپەس
ءىى. جاڭا ساباق
ۆيدەو ساباق جىبەرىلەدى
اتموسفەرا — جەردىڭ اۋا قابىعى. اتموسفەرانىڭ تومەنگى شەكاراسى جەر بەتى بولىپ تابىلادى. ونىڭ تومەنگى قاباتى ازوت، وتتەگى مەن سيرەك كەزدەسەتىن كومىرتەگىنەن، ارگوننان، سۋتەگىدەن، گەلييدەن تاعى باسقا گازداردان تۇرادى. بۇعان سۋ بۋى دا ارالاسادى. اتموسفەرا ءتۇسىنىڭ كوك بولىپ كەلۋى گاز مولەكۋلالارىنىڭ جارىق ساۋلە شاشۋىنا بايلانىستى. جوعارىلاعان سايىن اتموسفەرا بىرتە - بىرتە سيرەي بەرەدى، قىسىمى تومەندەپ، ونىڭ قۇرىلىسى دا وزگەرەدى. 12 كم بيىكتىككە دەيىنگى اتموسفەرانىڭ تومەنگى قاباتىن تروپوسفەرا دەپ اتايدى. تروپوسفەرادا بۇلت، جاۋىن - شاشىن، جەل جانە تاعى باسقا قۇبىلىستار ورىن الىپ وتىرادى. تروپوسفەرادان جوعارى 75 كم بيىكتىككە دەيىنگى قابات ستراتوسفەرا دەپ اتالادى. بۇدان جوعارى يونوسفەرا قاباتى ورنالاسادى.
اتموسفەرا — جەر شارىنىڭ اۋا قابىعى، ول سالماق كۇشىنە بايلانىستى عالامشارمەن بىرگە اينالىپ، قوزعالىسقا تۇسەدى. جالپى ماسساسى 5 - 1015 ت شاماسىندا بولاتىن اتموسفەرا ءتۇرلى گازداردان، سۋ تامشىلارى مەن شاڭ - توزاڭنان تۇرادى. اتموسفەرانىڭ تومەنگى بولىگى جەر بەتىمەن شەكتەسىپ جاتىر. ال جوعارى شەكاراسى رەتىندە سوڭعى عىلىمي دەرەكتەر بويىنشا 1000 كم بيىكتىك الىنادى، بۇدان ءارى قاراي اۋا وتە سيرەگەن كۇيدە بولادى.
شامامەن 100 كم - گە دەيىنگى بيىكتىك ارالىعىندا اۋا قۇرامى مىناداي گازداردان: ازوت — 78%، وتتەك — 21%، ينەرتتى گازدار — 1%- عا جۋىق (ونىڭ 0، 93%- ى ارگون)، كومىرقىشقىل گازىنان — 0، 03%- ى تۇرادى. اۋا قۇرامىنداعى كريپتون، كسەنون، نەون، گەليي جانە سۋتەك گازدارى وتە از مولشەردە بولادى. اتموسفەرانىڭ تومەنگى قاباتىندا اۋا قۇرامى سالىستىرمالى تۇردە تۇراقتى بولادى، تەك ونەركاسىپتى اۋداندار مەن ءىرى قالالار ۇستىندە كومىرقىشقىل گازىنىڭ ۇلەسى ون ەسەگە دەيىن ارتۋى مۇمكىن. لاس اۋانىڭ قۇرامىندا بوگدە قوسىلىستار دا كەزدەسەدى. شامامەن 200 — 1000 كم بيىكتىكتە اۋا قۇرامىندا وتتەك باسىم، ول ۋلترا - كۇلگىن ساۋلەلەر اسەرىنەن اتومدارعا ىدىراعان كۇيىندە بولادى. 1000 كم - دەن بيىكتە سيرەگەن اتموسفەرا نەگىزىنەن گەليي مەن سۋتەكتەن تۋرادى، سۋتەك زاريادتالعان اتومدار كۇيىندە تارالعان.
اتموسفەرا قۇرامىنداعى ءوربىر گازدىڭ اتقاراتىن قىزمەتى بار. ازوت ءنارۋىزدى (بەلوك) زاتتار مەن نۋكلەين قىشقىلدارىنىڭ قۇرامىنا ەنەدى، ال ونىڭ قوسىلىستارى وسىمدىكتەردى مينepaلدى قورەكپەن قامتاماسىز ەتەدى. وتتەكسىز ءتىرى ورگانيزمدەردىڭ تىنىس الۋى مۇمكىن ەمەس، سونداي - اق جانۋ مەن توتىعۋ پروسەستەرى دە جۇرمەيدى. جاسىل وسىمدىكتەر كومىرقىشقىل گازىن پايدالانىپ، ورگانيكالىق زاتتار تۇزەدى. اتموسفەرا گازدارى تاۋ جىنىستارىنىڭ حيميالىق ۇگىلۋىنە قاتىسادى. ال شامامەن 25 — 30 كم بيىكتىكتەگى وزون قاباتى كۇننەن كەلەتىن ۋلترا - كۇلگىن ساۋلەلەردى ۇستاپ قالۋ ارقىلى ءتىرى ورگانيزمدەردى بۇل ساۋلەلەردىڭ زياندى اسەرىنەن قورعايدى. اۋا قۇرامىنداعى جاي كوزگە كورىنبەيتىن سۋ بۋلارى بەلگىلى جاعدايدا سۋ تامشىلارى تۇرىندە ءبولىنىپ شىعىپ (كوندەنساسيالانۋ)، ولاردىڭ تۇتاسۋىنان بۇلتتار قالىپتاسادى. اتموسفەرانىڭ قۇرىلىسى. بيىكتەگەن سايىن اۋانىڭ فيزيكالىق قاسيەتتەرى (تەمپەراتۋراسى، تىعىزدىعى، قىسىمى جانە ت. ب.) وزگەرەدى، سوندىقتان اتموسفەرانى تروپوسفەرا، ستراتوسفەرا، جزوسفەرا، تەرموسفەرا، ەكزوسفەرا دەپ اتالاتىن قاباتتارعا بولەدى
ءىىى. جاڭا ساباقتى بەكىتۋ
شەڭبەرلى اقپارات (وقۋشىلار بۇگىنگى ساباقتى پوستەرگە تۇسىرەدى)
ويلان ەسكە ساقتا!
اتموسفەرا قاباتتارى بيىكتىك، كم
سەرگىتۋ ءساتى
پوليگلوت. وقۋشىلار جاسىرىلعان سۇراقتىڭ جاۋابىن تاۋىن، ونىڭ اعىلشىنشا، ورىسشا ايتىلۋىن تابۋ
«پوشتا» ويىنى. وقۋشىلارعا تاجىريبە جاساۋ
اۋانى ومىردە قالاي بايقايمىز؟
بۇل قانداي گاز؟
سۇراقتار جاسىرىلادى
ۆەنن دياگرامماسى
اۋانىڭ پايداسى
اۋانىڭ قاسيەتى
اۋانىڭ لاستانۋى
باعالاۋ پاراعى بەرىلەدى، وقۋشىلار تولتىرادى
رەفلەكسيا
سلايدتا كورسەتىلگەن ارالدار سۋرەتىنە قولدارىنداعى ستيكەرگە ساباقتان العان اسەرلەرىن جازىپ، قالاعان ارالىنا جابىستىرۋ.
اۋىزشا سۇراقتارعا جاۋاپ الۋ: «ميعا شابۋىل»
ونەركاسىپ ورىندارىنىڭ تابيعاتقا اكەلەتىن زالالى قانداي؟
نە سەبەپتى قالا مەن ورماندا اۋانىڭ قۇرامى بىركەلكى ەمەس؟
اۋا قانداي جاعدايلاردان لاستانادى؟
اۋانى لاستاماۋ ءۇشىن قانداي شارا قولدانار ەدىڭىزدەر؟
اۋانىڭ قۇرامىندا نە بار؟ كريپتون، كسەنون، نەون، گەليي جانە سۋتەك گازدارى
ۋلى ءتۇتىن دەگەنىمىز نە؟ ءارتۇرلى شاڭ توزاڭداردىڭ قوسپاسى
كومىرتەگىمەن قورەكتەنەتىن نە؟ وسىمدىك
ۇيگە تاپسىرما: «اتموسفەرانىڭ لاستانۋ سەبەپتەرى جانە قورعاۋ شارالارى» تۋرالى ەسسە جازىپ كەلۋ.
ساباقتىڭ ماقساتى: وقۋشىلارعا اتموسفەرانى، ونىڭ ءبىزدى قورشاپ تۇرعان گاز قابىعى ەكەندىگىن جانە ونىڭ قۇرامى مەن قۇرىلىسىن ءتۇسىندىرۋ.
بىلىمدىلىگى: وقۋشىلارعا تاقىرىپ بويىنشا تۇسىنىك بەرۋ. جەردىڭ اۋا قابات – اتموسفەرا تۋرالى تولىق ماعلۇمات بەرۋ.
دامىتۋشىلىعى: ءار ءتۇرلى ءبىلىم كوزدەرىمەن جۇمىس جاساۋدى ءارى قاراي دامىتۋ، دۇنيەتانىمدىق قابىلەتتەرىن دامىتۋ، بەلسەندىلىكتەرىن ارتتىرۋ، تانىمدىق قىزىعۋشىلىقتارىن جەتىلدىرۋ.
تاربيەلىلىگى: ەكولوگيالىق تاربيە بەرۋ، اۋانى قورعاۋعا، قاستەرلەۋگە تاربيەلەۋ. حالىقتىق ەتنوپەداگوگيكا ەلەمەنتتەرى ارقىلى ۇلتتىق سانا - سەزىمدەرىن وياتۋ.
ساباق ءتۇرى: اشىق ساباق
قۇرال - جابدىقتار، كورنەكى قۇرالدار: ينتەراكتيۆتى تاقتا، پوستەرلەر، دۇنيەجۇزىنىڭ فيزيكالىق كارتاسى، گلوبۋس، وقۋلىق، شار، ستاكان، سۋ، باعالاۋ پاراعى، سۋرەتتەر، كەسكىن كارتا.
ءادىس - تاسىلدەر: ستو، دارىندى جانە تالانتتى وقۋشىلارمەن جۇمىس، كوشباسشىلىق، وقىتۋ مەن وقۋدا اكت - نى پايدالانۋ، جەكەلەي، توپتىق جۇمىستار، دەڭگەيلىك تاپسىرمالار، ماقال - ماتەل، حالىقتىق بولجامدار ايتۋ، جۇمباق شەشۋ، شىعارماشىلىق تاپسىرمالار.
ساباق بارىسى:
ءى. ۇيىمداستىرۋ ءساتى: (سالەمدەسۋ، سىنىپ تازالىعىن جانە وقۋشىلاردىڭ ساباققا قاتىسىن، دايىندىعىن تەكسەرۋ. وقۋشىلاردى ءتورت توپقا ءبولىپ، نازارلارىن ساباققا اۋدارۋ)
پسيحولوگيالىق دايىندىق
ءاربىر ادام:
تۋىسىم، دوسىم، جۇراعات
ءاربىر ساباق:
ۇيرەنۋ، ۇعۋ، ۇلاعات
ءاربىر ءىسىڭ:
تىرلىك، تىرەك، ادامدىق
ءاربىر ءسوزىڭ:
شىندىق، بىرلىك، ادالدىق
توپقا ءبولۋ: «اداسقان ارىپتەر»
تەرمومەتر
بارومەتر
ءۇي تاپسىرماسى: جابىق تەست
جاڭا ساباقتى جۇمباق جاسىرۋ ارقىلى تابۋ.
ۇستاساڭ، قولعا ىلىنبەس
قاراساڭ كوزگە تۇسپەس
ءىى. جاڭا ساباق
ۆيدەو ساباق جىبەرىلەدى
اتموسفەرا — جەردىڭ اۋا قابىعى. اتموسفەرانىڭ تومەنگى شەكاراسى جەر بەتى بولىپ تابىلادى. ونىڭ تومەنگى قاباتى ازوت، وتتەگى مەن سيرەك كەزدەسەتىن كومىرتەگىنەن، ارگوننان، سۋتەگىدەن، گەلييدەن تاعى باسقا گازداردان تۇرادى. بۇعان سۋ بۋى دا ارالاسادى. اتموسفەرا ءتۇسىنىڭ كوك بولىپ كەلۋى گاز مولەكۋلالارىنىڭ جارىق ساۋلە شاشۋىنا بايلانىستى. جوعارىلاعان سايىن اتموسفەرا بىرتە - بىرتە سيرەي بەرەدى، قىسىمى تومەندەپ، ونىڭ قۇرىلىسى دا وزگەرەدى. 12 كم بيىكتىككە دەيىنگى اتموسفەرانىڭ تومەنگى قاباتىن تروپوسفەرا دەپ اتايدى. تروپوسفەرادا بۇلت، جاۋىن - شاشىن، جەل جانە تاعى باسقا قۇبىلىستار ورىن الىپ وتىرادى. تروپوسفەرادان جوعارى 75 كم بيىكتىككە دەيىنگى قابات ستراتوسفەرا دەپ اتالادى. بۇدان جوعارى يونوسفەرا قاباتى ورنالاسادى.
اتموسفەرا — جەر شارىنىڭ اۋا قابىعى، ول سالماق كۇشىنە بايلانىستى عالامشارمەن بىرگە اينالىپ، قوزعالىسقا تۇسەدى. جالپى ماسساسى 5 - 1015 ت شاماسىندا بولاتىن اتموسفەرا ءتۇرلى گازداردان، سۋ تامشىلارى مەن شاڭ - توزاڭنان تۇرادى. اتموسفەرانىڭ تومەنگى بولىگى جەر بەتىمەن شەكتەسىپ جاتىر. ال جوعارى شەكاراسى رەتىندە سوڭعى عىلىمي دەرەكتەر بويىنشا 1000 كم بيىكتىك الىنادى، بۇدان ءارى قاراي اۋا وتە سيرەگەن كۇيدە بولادى.
شامامەن 100 كم - گە دەيىنگى بيىكتىك ارالىعىندا اۋا قۇرامى مىناداي گازداردان: ازوت — 78%، وتتەك — 21%، ينەرتتى گازدار — 1%- عا جۋىق (ونىڭ 0، 93%- ى ارگون)، كومىرقىشقىل گازىنان — 0، 03%- ى تۇرادى. اۋا قۇرامىنداعى كريپتون، كسەنون، نەون، گەليي جانە سۋتەك گازدارى وتە از مولشەردە بولادى. اتموسفەرانىڭ تومەنگى قاباتىندا اۋا قۇرامى سالىستىرمالى تۇردە تۇراقتى بولادى، تەك ونەركاسىپتى اۋداندار مەن ءىرى قالالار ۇستىندە كومىرقىشقىل گازىنىڭ ۇلەسى ون ەسەگە دەيىن ارتۋى مۇمكىن. لاس اۋانىڭ قۇرامىندا بوگدە قوسىلىستار دا كەزدەسەدى. شامامەن 200 — 1000 كم بيىكتىكتە اۋا قۇرامىندا وتتەك باسىم، ول ۋلترا - كۇلگىن ساۋلەلەر اسەرىنەن اتومدارعا ىدىراعان كۇيىندە بولادى. 1000 كم - دەن بيىكتە سيرەگەن اتموسفەرا نەگىزىنەن گەليي مەن سۋتەكتەن تۋرادى، سۋتەك زاريادتالعان اتومدار كۇيىندە تارالعان.
اتموسفەرا قۇرامىنداعى ءوربىر گازدىڭ اتقاراتىن قىزمەتى بار. ازوت ءنارۋىزدى (بەلوك) زاتتار مەن نۋكلەين قىشقىلدارىنىڭ قۇرامىنا ەنەدى، ال ونىڭ قوسىلىستارى وسىمدىكتەردى مينepaلدى قورەكپەن قامتاماسىز ەتەدى. وتتەكسىز ءتىرى ورگانيزمدەردىڭ تىنىس الۋى مۇمكىن ەمەس، سونداي - اق جانۋ مەن توتىعۋ پروسەستەرى دە جۇرمەيدى. جاسىل وسىمدىكتەر كومىرقىشقىل گازىن پايدالانىپ، ورگانيكالىق زاتتار تۇزەدى. اتموسفەرا گازدارى تاۋ جىنىستارىنىڭ حيميالىق ۇگىلۋىنە قاتىسادى. ال شامامەن 25 — 30 كم بيىكتىكتەگى وزون قاباتى كۇننەن كەلەتىن ۋلترا - كۇلگىن ساۋلەلەردى ۇستاپ قالۋ ارقىلى ءتىرى ورگانيزمدەردى بۇل ساۋلەلەردىڭ زياندى اسەرىنەن قورعايدى. اۋا قۇرامىنداعى جاي كوزگە كورىنبەيتىن سۋ بۋلارى بەلگىلى جاعدايدا سۋ تامشىلارى تۇرىندە ءبولىنىپ شىعىپ (كوندەنساسيالانۋ)، ولاردىڭ تۇتاسۋىنان بۇلتتار قالىپتاسادى. اتموسفەرانىڭ قۇرىلىسى. بيىكتەگەن سايىن اۋانىڭ فيزيكالىق قاسيەتتەرى (تەمپەراتۋراسى، تىعىزدىعى، قىسىمى جانە ت. ب.) وزگەرەدى، سوندىقتان اتموسفەرانى تروپوسفەرا، ستراتوسفەرا، جزوسفەرا، تەرموسفەرا، ەكزوسفەرا دەپ اتالاتىن قاباتتارعا بولەدى
ءىىى. جاڭا ساباقتى بەكىتۋ
شەڭبەرلى اقپارات (وقۋشىلار بۇگىنگى ساباقتى پوستەرگە تۇسىرەدى)
ويلان ەسكە ساقتا!
اتموسفەرا قاباتتارى بيىكتىك، كم
سەرگىتۋ ءساتى
پوليگلوت. وقۋشىلار جاسىرىلعان سۇراقتىڭ جاۋابىن تاۋىن، ونىڭ اعىلشىنشا، ورىسشا ايتىلۋىن تابۋ
«پوشتا» ويىنى. وقۋشىلارعا تاجىريبە جاساۋ
اۋانى ومىردە قالاي بايقايمىز؟
بۇل قانداي گاز؟
سۇراقتار جاسىرىلادى
ۆەنن دياگرامماسى
اۋانىڭ پايداسى
اۋانىڭ قاسيەتى
اۋانىڭ لاستانۋى
باعالاۋ پاراعى بەرىلەدى، وقۋشىلار تولتىرادى
رەفلەكسيا
سلايدتا كورسەتىلگەن ارالدار سۋرەتىنە قولدارىنداعى ستيكەرگە ساباقتان العان اسەرلەرىن جازىپ، قالاعان ارالىنا جابىستىرۋ.
اۋىزشا سۇراقتارعا جاۋاپ الۋ: «ميعا شابۋىل»
ونەركاسىپ ورىندارىنىڭ تابيعاتقا اكەلەتىن زالالى قانداي؟
نە سەبەپتى قالا مەن ورماندا اۋانىڭ قۇرامى بىركەلكى ەمەس؟
اۋا قانداي جاعدايلاردان لاستانادى؟
اۋانى لاستاماۋ ءۇشىن قانداي شارا قولدانار ەدىڭىزدەر؟
اۋانىڭ قۇرامىندا نە بار؟ كريپتون، كسەنون، نەون، گەليي جانە سۋتەك گازدارى
ۋلى ءتۇتىن دەگەنىمىز نە؟ ءارتۇرلى شاڭ توزاڭداردىڭ قوسپاسى
كومىرتەگىمەن قورەكتەنەتىن نە؟ وسىمدىك
ۇيگە تاپسىرما: «اتموسفەرانىڭ لاستانۋ سەبەپتەرى جانە قورعاۋ شارالارى» تۋرالى ەسسە جازىپ كەلۋ.
You Might Also Like
