InfoHub Logo

اۋىسپالى ەگىستەر جونىندەگى تۇسىنىك

اۋىسپالى ەگىس دەگەنىمىز — عىلىمعا نەگىزدەپ داقىلدار مەن ءسۇرى تاناپتى بەلگىلى ءبىر مەرزىمدە جانە اۋماقتا كەزەكتەستىرىپ ورنالاستىرۋ. داقىلدار مەن ءسۇرى جەردىڭ كەزەكتەسۋ رەتىمەن بىرىنەن سوڭ ءبىرىنىڭ ورنالاسۋىن اۋىسپالى ەگىستىڭ سۇلباسى /كەسكىنى/ دەپ اتايدى. مىسالى، سولتۇستىك قازاقستانداعى ەڭ كەڭ تاراعان اۋىسپالى ەگىستىڭ سۇلباسى:

1 — ءسۇرى جەر،
2 — جازدىق بيداي،
3 — جازدىق بيداي،
4 — ارپا.

داقىلدار مەن ءسۇرى جەردىڭ اۋىسپالى ەگىستىڭ بارلىق تاناپتارى ارقىلى ءوتۋى ولاردىڭ اۋماقتا كەزەكتەسۋىن بىلدىرەدى. داقىلدى ءبىر تاناپتا ۇزاق ۋاقىت ءوسىرۋدى اۋىسىمسىز، ال شارۋاشىلىقتاعى نەگىزگى داقىلدى دارا داقىل دەپ اتايدى. اۋىسپالى ەگىستەردە، كەيدە ءبىر داقىلدى بىرنەشە جىل بويى قاتارىنان ەگەدى، سوسىن ونى باسقا داقىلمەن اۋىستىرادى. مۇنداي ەگىستىكتەردى قايتالاما ەگىستىك دەپ اتايدى.

اۋىسپالى ەگىستىڭ ءار تانابىندا ادەتتە ءبىر داقىلدى وسىرەدى، كەيدە ءبىر تاناپتا بيولوگياسى جانە ءوسىرۋ تەحنولوگياسى ۇقساس بىرنەشە داقىلدى ورنالاستىرادى. اۋىسپالى ەگىستىڭ مۇنداي تاناپتارىن قۇراما دەپ اتايدى. اۋىسپالى ەگىستىڭ جاقسى العى ەگىسپەن باستالىپ، كەلەسى جاقسى العى ەگىستىڭ الدىندا اياقتالاتىن بولىگى اۋىسپالى ەگىستىڭ بۋىنى دەپ اتالادى. اۋىسپالى ەگىس تاسىلىنە سايكەس، داقىلدار مەن ءسۇرى جەردىڭ كەزەكتەسۋىنىڭ تولىق سيكلى وتەتىن كەزەڭدى اينالىم (روتاسيا) دەپ اتايدى. ونىڭ ۇزاقتىعى ادەتتە اۋىسپالى ەگىستەگى تاناپتار سانىنا تەڭ. اۋىسپالى ەگىستىڭ تىس تانابى دەپ داقىلداردىڭ كەزەكتەسۋىنەن ۋاقىتشا شىعارىلىپ جانە بىرنەشە جىل بويى ءبىر داقىل رەتىندە وسىرىلەتىن تاناپتى ايتادى. تىس تاناپتا كوبىنەسە كوپجىلدىق شوپتەر، جۇگەرى وسىرىلەدى. العى داقىل دەپ وسى تاناپتا وتكەن جىلى بولعان داقىلدى نەمەسە ءسۇرى جەردى اتايدى، ياعني اۋىسپالى ەگىستەگى ءاربىر داقىل نەمەسە ءسۇرى جەر وزىنەن كەيىنگى داقىل ءۇشىن العى داقىل بولىپ تابىلادى. اۋىسپالى ەگىستىڭ، داقىل مەن ءسۇرى جەردى رەتىمەن اۋىسۋىنا، ولاردىڭ كەزەكتەستىك قاعيداسىنا وزگەرتۋلەر ەنگىزۋگە مۇمكىندىك بەرەتىن قاسيەتىن ونىڭ يكەمدىلىگى (بەيىمدەلگىشتىگى) دەپ اتايدى. اينالىمى ۇزاق جانە بيولوگياسى ۇقساس داقىلداردان تۇراتىن اۋىسپالى ەگىستىڭ يكەمدىلىگى جوعارى. داقىلداردىڭ كەزەكتەسۋ قاجەتتىلىگى حيميالىق، فيزيكالىق، بيولوگيالىق، ەكونوميكالىق سەبەپتەرگە بايلانىستى.

ءبىر داقىلدى تۇراقتى نەمەسە ۇزاق ۋاقىت بويى ءبىر جەرگە وسىرە بەرسە، وندا ارامشوپتەر، زيانكەستەر جانە اۋرۋلار قاپتاپ، توپىراق توزادى دا، ءونىمنىڭ ازايۋىنا اكەپ سوقتىرادى. اۋىسپالى ەگىستە داقىلداردى كەزەكتەستىرۋ، بيولوگيالىق سەبەپتەردىڭ كەرى اسەرىن تومەندەتەدى نەمەسە ءتىپتى مۇلدەم جويادى. ماسەلەن، كۇنباعىستى تۇراقتى سەپكەندە ول توعىشار ءارامشوپ سۇڭعىلادان كۇشتى زاقىمدانادى؛ بيدايدى كەزەكتەستىرمەي سەپسە، وندا ول تامىر ءشىرىندىسى اۋرۋىنا شالدىعادى.

بىرنەشە داقىلداردى (ءداندى، وتامالى داقىلدار، كوپجىلدىق ەكپە شوپتەر) ءوسىرۋ ولاردى سەبۋدىڭ، ورىپ الۋدىڭ مەرزىمدەرى ءار ءتۇرلى بولعاندىقتان، ەڭبەكتى، تەحنيكانى، جۇمىسشى كۇشىن بىركەلكى پايدالانۋعا، مال شارۋاشىلىعىن ازىقپەن قامتاماسىز ەتۋگە مۇمكىندىك جاسايدى.

اۋىسپالى ەگىستەگى العى داقىلدار

داقىلدار ءونىمىنىڭ مولشەرى مەن ساپاسىنا العى داقىل ۇلكەن اسەر ەتەدى. سولتۇستىك قازاقستاننىڭ قۇرعاقشىلىق جاعدايىندا، ەڭ جاقسى العى داقىلعا ءسۇرى جەر (تانابى) جاتادى. ول توپىراقتا ىلعالدىڭ، وسىمدىككە ءسىڭىمدى تۇردەگى قورەكتىك زاتتاردىڭ جينالۋىن، تاناپتىڭ فيتوسانيتارلىق كۇيىنىڭ جاقسارۋىن جانە ارامشوپتەن تازالانۋىن قامتاماسىز ەتەدى. قازاقستانداعى تازا، ەكپە، ىقتىرمالى، سيدەرالدى، جازىقتىلگىش گەربيسيدتى، ت.ب. ءسۇرى تاناپتارى كەڭ تاراعان. وتامالى داقىلدار (قانت قىزىلشاسى، جۇگەرى، كارتوپ، كوكونىس، ت.ب.) العى داقىل رەتىندە تاناپتاردا ارامشوپتەرمەن كۇرەستى جاقسى جۇرگىزۋگە مۇمكىندىك بەرەدى: جاز بويى ارامشوپتەرمەن قاتارلىقتا كۇرەس جۇرگىزىلەدى، توپىراققا تىڭايتقىشتار ەنگىزىلەدى.

بۇرشاق تۇقىمداس داقىلدار توپىراقتاعى ازوتتى كوبەيتەدى. جەمشوپكە سەبىلگەن داقىلداردى جازدا شابۋ ارامشوپتەردى ازايتادى. كوپ جىلدىق شوپتەر توپىراقتى ورگانيكالىق زاتتارمەن بايىتادى، ونىڭ قۇرىلىمىن جاقسارتادى، سۋ جانە جەل ەروزياسىنان قورعايدى، وسىپ-ونگەن پاتوگەندى ميكرواعزالاردى قۇرتادى. سولتۇستىك قازاقستاننىڭ قۇرعاقشىلىق جاعدايىندا نەگىزىنەن كوپجىلدىق ءداندى ەكپە شوپتەردى، ال ونىڭ ىشىندە قۇرعاقشىلىققا ەڭ توزىمدىلەرىن (ەركەكشوپ) پايدالانادى. كوپ جىلدىق ەكپە ءشوپ قىرتىسىنداعى بيدايدىڭ استىق ءونىمى، ىقتىرمالى ءسۇرى تاناپقا قاراعاندا گەكتارىنا 2،3 س تومەن، ءبىراق ءسۇرى تاناپتان كەيىنگى ەكىنشى بيدايعا قاراعاندا گەكتارىنا 0،7 س جوعارى.

قاراقۇمىق تامىرىنىڭ جوعارى ەرىتەتىن قابىلەتىنە بايلانىستى قيىن ەريتىن قوسىلىستاردان قورەكتتىك زاتتاردى پايدالانىپ، باسقا ودان كەيىن وسىرىلەتىن داقىلدارعا جەڭىل سىڭەتىن تۇردە قالدىرادى. اۋىل شارۋاشىلىعى داقىلدارىنىڭ تامىر جۇيەسى قۇرىلىسىنداعى ايىرماشىلىقتارى توپىراق ىلعالدىعىن پايدالانعاندا بايقالادى. قۋاتتى تامىر جۇيەسى بار وسىمدىكتەر — جۇگەرى، كۇنباعىس، قانت قىزىلشاسى، جوڭىشقا ىلعالدى تومەنگى تەرەڭ قاباتتاردان پايدالانادى، ال كوپتەگەن باسقا وسىمدىكتەر ىلعالدى توپىراقتىڭ بەتكى قاباتتارىنان جۇمسايدى. ءار ءتۇرلى وسىمدىكتەر قۇرعاق زاتتاردىڭ قالىپتاسۋىنا سۋدىڭ مولشەرىن ءارقالاي جۇمسايدى. قانت، جۇگەرى، كۇنباعىس، كوپ جىلدىق شوپتەر تارى مەن ارپا سياقتى وسىمدىكتەرگە قاراعاندا سۋدى كوبىرەك جۇمسايدى جانە توپىراقتى كۇشتىرەك قۇرعاتادى. سوندىقتان اۋىسپالى ەگىستە ءار ءتۇرلى داقىلداردى الماستىرعاندا قورەكتىك زاتتاردى جانە توپىراق ىلعالىن ءتيىمدى پايدالانۋعا مۇمكىنشىلىك تۋادى. تاناپتا داقىلداردىڭ الماسۋى توپىراقتىڭ فيزيكالىق جاعدايىن، اسىرەسە ونىڭ قۇرىلىمى مەن تىعىزدىعىن جاقسارتادى.

ءبىر جىلدىق وتامالى داقىلداردى قارقىندى وڭدەۋلەر مەن قايتالاما ءوسىرۋ توپىراقتىڭ تىم بورپىلداق بولۋىنا، قارا شىرىكتىڭ ازايۋىنا، سوڭىنان توپىراق قۇرىلىمىنىڭ ناشارلاۋىنا ۇرىندىرادى. قۇرعاق دالا جانە دالا ايماقتارىنىڭ جاعدايىندا جەل ەروزياسىنىڭ قاۋىپتىلىگى بايقالادى. بۇل ايماقتا كوپ جىلدىق شوپتەر جانە باسقا داقىلدار قالىڭ قىرتىستى (شىمدى) قۇرادى، توپىراق قۇرىلىمىن جاقسارتادى، سۋعا ءتوزىمدى اگرەگاتتاردىڭ سانىن كوبەيتەدى، سۋ جانە جەل ەروزياسىنان قورعايدى.

ءداندى داقىلدار تۇرىنە قاراي العى داقىل رەتىندە ءار ءتۇرلى باعالانادى. كۇزدىك بيداي جازدىق بيداي مەن ارپا ءۇشىن كوپتەگەن وتامالى داقىلدار ءۇشىن جاقسى العى داقىل بولىپ سانالادى. جەمدىك ءداندى-داقىلداردى، ارپا، ت.ب. ناشار العى داقىلعا جاتقىزادى جانە ولاردى اۋىسپالى ەگىستىڭ سوڭىنان ورنالاستىرادى.

س.سەيفۋللين اتىنداعى قازاق اگرارلىق ۋنيۆەرسيتەتى مەن ا.ي.بارايەۆ اتىنداعى قازاق اشعزي دەرەكتەرى بويىنشا س ۇلىنىڭ جازعى ەگىسىن ءسۇرى تاناپتى ەروزيادان قورعاۋعا جانە توپىراقتىڭ سانيتارلىق جاعدايىن جاقسارتۋ ءۇشىن پايدالانۋعا بولادى. س ۇلىنىڭ جاسىل بالاۋساسىنىڭ ونىمدىلىگى گەكتارىنا 50-75 س جەتەدى.

اۋىسپالى ەگىستەردىڭ سۇلباسىن قۇرۋ قاعيداتتارى (پرينسيپتەرى)

اۋىسپالى ەگىستە داقىلداردىڭ الماسۋ ءتارتىبىن جانە العى ەگىستەرىن وندىرىستىك تاجىريبەلەرى مەن ايماقتىق عىلىمي مەكەمەلەرىنىڭ ۇسىنىستارىن پايدالانىپ انىقتايدى. بۇعان قويىلاتىن نەگىزگى تالاپ — ءاربىر داقىلعا مۇمكىندىگىنشە وڭتايلى جاعداي جاساپ، سىرتقى ورتانىڭ قولايسىز وسەرىن ازايتۋ.

اۋىسپالى ەگىستىڭ سۇلباسىن قۇراستىرعاندا توپىراقتىڭ قۇنارلىلىق قورلارىن وسىمدىكتەردىڭ ءتيىمدى پايدالانۋىن ەسكەرۋ كەرەك. سول ءۇشىن كەلەسى قاعيداتتارىن ساقتاۋ كەرەك:

1. نەگىزگى داقىلدارعا اۋداننىڭ ۇلكەن بولىگىن بولگەن ءجون؛
2. توپىراقتىڭ قۇنارلىلىعىنا، تاناپتاردىڭ تازالىعىنا جانە باسقا تىرشىلىك جاعدايلارىنا جوعارى تالاپ قوياتىن ەڭ قۇندى داقىلداردى جاقسى العى داقىلداردان كەيىن ورنالاستىرۋ دۇرىس، ال ولار باسقا داقىلدارعا جاقسى العى داقىل بولۋى كەرەك؛
3. اۋىسپالى ەگىستى ەڭ جاقسى العى داقىلدان باستاۋ قاجەت؛
4. توپىراقتى وتە تەرەڭ كۇشتى قۇرعاتاتىن (كۇنباعىس، قانت قىزىلشاسى، سۋدان ءشوبى) داقىلداردىڭ قايتالاما ەگىستەرىن بولدىرماۋ كەرەك؛ كوپجىلدىق شوپتەردى كۇنباعىستان كەيىن ورنالاستىرۋعا بولمايدى؛
5. ءداندى بۇرشاق داقىلدارىن قايتالاپ وسىرۋگە بولمايدى؛
6. وتامالى جانە ءداندى بۇرشاق داقىلداردى پاردان كەيىن ورنالاستىرۋعا بولمايدى؛ بۇل جاعدايدا ولاردىڭ قۇندى العى ەگىس بولعان ارتىقشىلىعى باسقا داقىلدارمەن پايدالانىلمايدى؛
7. ناشار العى ەگىستەن كەيىن تاناپتاردى پارعا قالدىرۋ كەرەك؛
8. كوپجىلدىق شوپتەردى سۋارمالى جاعداي نەمەسە جەتكىلىكتى جاۋىنشاشىن بولعان جاعدايدا جازدىق ءداندى داقىلداردىڭ نەمەسە ءبىر جىلدىق شوپتەردىڭ جامىلعىلارىنىڭ استىنا ورنالاستىرعان ابزال؛
9. ارامشوپتەردى ازايتاتىن داقىلداردى ارامشوپتەرگە سەزىمتال داقىلدارمەن كەزەكتەستىرىپ ورنالاستىرادى؛
10. قىسقى-كۇزگى جانە جازدىق كەزەڭنىڭ جاۋىن-شاشىندارىن ءتيىمدى پايدالانۋ قابىلەتىنە يە داقىلداردى اۋىسپالى ەگىستەردە ورنالاستىرۋ؛
11. ۆەگەتاسيا كەزەڭى ءار ءتۇرلى داقىلداردى الماستىرىپ وسىرگەن دۇرىس جانە باسقا دا تالاپتاردى ەستە ساقتاۋعا تۋرا كەلەدى.

اۋىسپالى ەگىستەردى جىكتەۋ

اۋىسپالى ەگىستىڭ ءار ءتۇرلى جىكتەۋلەرى بار.

س.سەيفۋللين اتىنداعى قازاق اگرارلىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دەرەكتەرى بويىنشا (ل.پ.روكتانەن جانە ۆ.پ.توميلوۆ) اۋىسپالى ەگىستەردى مىناداي بەلگىلەرى بويىنشا جىكتەيدى: داقىلدار قۇرامى نەمەسە جەتەكشى داقىل بويىنشا (استىقتىق، جەمشوپتىك، كوكونىستىك، تەحنيكالىق، باقشالىق)؛ قۇرامداس بولىكتەرىنىڭ اتى بويىنشا (ءسۇرى جەرلىوتامالى، ءشوپتى-بۇرشاقتى، ت.ب.)؛ تاناپتار سانى بويىنشا (ەكى تاناپتى، ءۇش تاناپتى، ءتورت تاناپتى، ت.ب.)؛ قوسىمشا (ارنايى) بەلگىلەرى بويىنشا (سۋلاندىرىلاتىن، توپىراق قورعايتىن، سيدەراتتى، كوپ جىلدىق شوپتەردىڭ تىس تانابى، ت.ب.).

---