قازىرگى قازاقستانداعى ۇلت قۇرۋدىڭ ەرەكشەلىكتەرى
XXI عاسىر دۇنيە جۇزىندەگى ەتنوسارالىق جانە كونفەسسياارالىق قاتىناستاردىڭ، كوپەتنوستى قوعامداردىڭ بىرىگۋىنە جاڭا كوزقاراستار قالىپتاستىرۋدىڭ پروبلەماسىن وتكىر تۇردە العا تارتۋدا. ءداستۇرلى قۇندىلىقتار جۇيەسى مەن تەز دامىپ كەلە جاتقان ەتنوستىق قاۋىمداستىقتار مادەنيەتى اراسىنداعى شيەلەنىستىڭ ۇلعايعاندىعى، ۇلتتىق دياسپورالاردىڭ شوعىرلانۋىندا پروبلەمالار ورىن الىپ وتىرعاندىعى بايقالادى.
الەم دامۋ پروسەسىندە مادەني سانقىرلىلىق ءوزىن دەربەس جاھاندىق قۇبىلىس رەتىندە جاريا ەتە باستاعان كەزەڭگە ءدوپ كەلىپ وتىر. ماسەلەن، ەۋروپاداعى، ازياداعى، باسقا دا قۇرلىقتارداعى مۋلتيمادەنيلىكتىڭ جانە سايكەستىكتىڭ داعدارىسى ەكسترەميزم مەن شەكتەن شىققان ۇلتشىلدىققا قارسى تۇرۋدىڭ بولمىسقا سايكەس كەلەتىن تەتىكتەرىن قالىپتاستىرۋ قاجەتتىگىن كورسەتتى. فرانسياداعى، اسسيميلياسيالاۋ، ۇلىبريتانياداعى باعىندىرۋ، گفر-داعى ءبولىنۋ، شۆەيسارياداعى ۇيلەستىرۋ ستراتەگيالارى تۇراقتىلىقتى، بەيبىتشىلىك، پەن ۇلتتىق بىرلىكتى نىعايتۋ ىسىندە وڭ ناتيجە بەرە الماي-اق قويدى.
بىرىگۋ ماسەلەسى مەن ەتنوسارالىق كەلىسىمنىڭ وڭتايلى ۇلگىسىن ىزدەستىرۋ وتكىر بولىپ تۇرعان كوپتەگەن مەملەكەتتەردە اتالمىش پروبلەمالار ءماجبۇرلى دە كوكەيتەستى كۇن تارتىبىنە اينالدى. وسى زامانعى اسا وتكىر پروبلەمالار تەك ۇجىمدىق كۇش-قۋاتتىڭ، ورتاق كەلىسىم مەن سەنىمنىڭ نەگىزىندە عانا شەشىلۋى مۇمكىن ەكەندىگى ايقىن بولدى. بۇلاي بولماعان جاعدايدا، البەتتە، باتىس پەن شىعىستىڭ، سولتۇستىك پەن وڭتۇستىكتىڭ اراسىندا الەۋمەتتىك، مادەني، ءدىني قىرعيقاباقتىق ورىستەۋى ىقتيمال.
ۇلت قۇرۋدىڭ حالىقارالىق تاجىريبەسىن تالداۋ قازاقستان ءۇشىن ەشقانداي ۇلگىنىڭ تولىعىمەن قابىلداۋعا لايىق ەمەس ەكەندىگىن كورسەتەدى. بۇدان، ارينە، ونى زەردەلەۋدەن باس تارتۋ كەرەك دەگەن وي تۋىندامايدى. بىزدىڭشە، قازىرگى ءارتۇرلى ۇلگىلەردى ەتنوسارالىق تۇراقتىلىق پەن قوعامدىق كەلىسىمنىڭ ءتيىمدى ساياساتىن ءتۇزۋ ماقساتىندا، سونداي-اق جانجالدار مەن شيەلەنىستەردى بولدىرماۋ جونىندەگى جۇمىستا پايدالانۋ ءۇشىن جان-جاقتى قاراستىرۋ قاجەت.
مۋلتيمادەنيەتتى قوعامنىڭ، ەتنوستىق ءپليۋراليزمنىڭ پاراديگمالارى تاريحي ەرەكشەلىكتەر — مەن وزگەشەلىكتەردى ەسكەرەتىن قازاقستان ءۇشىن بەلگىلى ءبىر دارەجەدە باعىت-باعدارعا اينالدى. پرەزيدەنت ن.ءا.نازاربايەۆتىڭ. ايتۋىنشا، ول «ۇلتارالىق كەلىسىمدى ساقتاۋ مەن نىعايتۋدىڭ جانە كازاقستاندىق سايكەستىكتى قالىپتاستىرۋدىڭ وزىندىك ۇلگىسى. تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى كۇندەرىنەن-اق قازاقستاندىق سايكەستىكتىڭ نەگىزىنە ەتنوستىق پرينسيپ ەمەس، ازاماتتىق پرينسيپ الىندى… ءبىزدىڭ ستراتەگيالىق ماقساتىمىز — قوعامدى ودان ءارى توپتاستىرۋ جانە بىرەگەي قازاقستاندىق، بوسەكەگە قابىلەتتى ۇلت قالىپتاستىرۋ».
ۇلت كۇرۋ — سانالۋان ساياسي كۇشتەردىڭ ءارتۇرلى جۇرتشىلىقتىڭ ۇلت جانە ۇلتتىق سايكەستىك قاپىپتاستىرۋعا باعىتتالعان كۇش-جىگەرىن سيپاتتايتىن ءادىسنامالىق قاتارداعى عىلىمي-قولدانبالى تەرمين. بۇل ۇلت قۇرۋ — ۇلتتى قالىپتاستىرۋدىڭ ساياسي قۇرىلىمى ەكەندىگىن تاعى دا دالەلدەيدى. قازىرگى قوعامدىق-ساياسي جاعدايلار ءۇشىن ۇلت قۇرۋ حالقىنىڭ قۇرامى كوپمادەنيەتتى بولىپ كەلەتىن مەملەكەتتىڭ سىندارلى ساياسي تاجىريبەسى رەتىندە قاراستىرىلۋى مۇمكىن.
ۇلت قۇرۋ — بۇل تەرەڭ دە سەرپىندى پروسەسس، اپ-ساتتە پايدا بولاتىن دۇنيە ەمەس. وسىناۋ كولەمدى پروبلەمانى جان-جاقتى قاراستىرۋ ءۇشىن سوڭعى ونجىلدىقتار تىم از مەرزىم بولىپ تۇر. بۇل كوپەتنوستى قوعامدارداعى ەتنوستىق ساياساتتى جۇرگىزۋ نەمەسە سيپاتتاماسىن زەرتتەۋ عانا ەمەس، مەملەكەتتىك-باسقارۋ ساياسي قۇرىلىمدارى مەن ينستيتۋتتارىن قۇرۋمەن جانە دامىتۋمەن بايلانىستى پروسەستەر. ولاردىڭ قازاقستان تاريحىندا بۇرىندارى بولعانى دا بەلگىلى، ەندى، ارينە، جاھاندانۋ كەزەڭىندە جاڭا ماسەلەلەر، ونىڭ ىشىندە ۇلت قۇرۋ پروسەسىنە ىقپال ەتەتىن ماسەلەلەر دە پايدا بولدى. سايكەستىك، ەتنوستىق، ۇلت، ەتنوس جانە ت.ب. سياقتى ءبىرقاتار ۇعىمدار مەن قۇبىلىستار وسى پروسەستىڭ ءونىمى بولىپ تابىلادى.
قاەاقستاندىق ۇلت قۇرۋدىڭ اجىراماس قىرى — ونىڭ كوپەتنوستىعى جانە كوپكونفەسسيالىعى. تولەرانتتىلىق، بىرىگۋ، مادەنيەتارالىق جانە وركەنيەتارالىق ديالوگ يدەيالارىنا بەيىلدىلىگى — قوعامدىق قاتىناستار اكسيوماسى. بيلىك پەن ازاماتتىق قوعام، ەتنوستار، مادەنيەتتەر، دىندەر اراسىنداعى ديالوگ ۇيىمداستىرۋ ماسەلەلەرى ۇلت قۇرۋ پروسەسىنىڭ ماڭىزدى قۇرامداس بولىگىنە اينالدى.
ديالوگ ءۇشىن، ەتنوسارالىق جانە ءدىنارالىق قارىم-قاتىناس قالىپتاستىرۋدا ينستيتۋتتاردىڭ ءوزارا ىس-ارەكەتتەرى ءۇشىن جاعداي ءجاساۋ، بىر-بىرىنە دەگەن تولەرانتتى كوزقاراس قازاقستان جەتىستىكتەرىنىڭ نەگىزىن قۇرايدى، بۇل جەتىستىكتەرگە رۋحاني قۇندىلىقتار، حالىقتىڭ بىرلىگى مەن تۇتاستىعى (اسىرەسە، مىسالى، الەمدىك ەكونوميكالىق داعدارىس سياقتى قيىن كەزەندەردەگى) كىرەدى. بۇل جەردە «ۇلت قۇرۋ پروسەسى مەملەكەتتىكتى ەتنوسسىزداندىرۋعا جانە ەتنوستىقتى ساياساتسىزداندىرۋعا نەگىزدەلەدى. وسىنىڭ ەزى قازاقستانعا قوعامنىڭ كوپەتنوستى ءارالۋاندىعىن ساقتاپ قانا قويماي، ونى تۇراقتىلىقتىڭ باستى رەسۋرسىنا اينالدىرۋعا مۇمقىندىك بەردى».
قازاقستاندىق ۇلت قۇرۋدىڭ ەرەكشەلىكتەرىن ءتۋسىنۋ ماسەلەسىندە باستى نازارعا الاتىن دۇنيە — 1995 جىلى ءتۇڭعىش پرەزيدەنت ن.ءا.نازاربايەۆتىڭ باستاماشىلىعىمەن قۇرىلعان قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى بۇگىندە قوعامدىق كەلىسىم مەن ۇلتتىق بىرلىكتىڭ جاندى قۇرالى بولىپ تابىلاتىندىعى، سول ارقىلى ەتنوسارالىق قاتىناستار دەموكراتيانىڭ ازاماتتىق قۇندىلىقتارىنىڭ بارومەترىنە اينالعاندىعى. ونىڭ ءرولى مەن مارتەبەسىن كونستيتۋسيالىك جانە زاڭنامالىق دەڭگەيدە كوتەرۋ ارقىلى، پارمەندى دامىپ وتىرعان ازاماتتىق ينستيتۋتتار ارقىلى قازاقستاندىق ۇلت ءساياساتىڭىڭ وزەكتى قۇندىلىقتارى مەن باسىمدىقتارى بويىنشا قوعامدىق ورتاق كەلىسىم قالىپتاستىرۋ مۇمكىن بولدى.
2007 جىلدىڭ تامىزىندا قازاقستان حاپقى اسسامبلەياسىنىڭ «ءبىز، قوعامدى ءباستى ۇلتتىق باسىمدىقتار توڭىرەگىنە توپتاستىرۋعا ءتيىسپىز: ولار — تىنىشتىق، تۇراقتىلىق جانە كەلىسىم» تاقىرىبىندا وتكەن ون ءۇشىنشى سەسسياسىندا مەملەكەت باسشىسى بايانداما جاساپ، ەل دامۋىنىڭ لوگيكاسىمەن تىكەلەي بايلانىستى اسسامبلەيا ءدامۋىنىڭ جاڭا كەزەڭىن ناقتى ايقىندادى..«ءبىزدىڭ ستراتەگيالىق ماقساتىمىز -قوعامدى ودان ءارى توپتاستىرۋ جانە بىرەگەي قازاقستاندىق،. باسەكەگە قابىلەتتى ۇلت قالىپتاستىرۋ. بۇل — شىعىس پەڭ باتىس، وزىق ءبىلىم، تەحنولوگيالار مەن عاسىرلار دانالىعى، رۋح بوستاندىعى مەن ىنتا-جىگەر بىرلىگى تاماشا تۇردە تۇيىسەتىن ۋلت». ۇلتتىڭ قالىپتاسۋىنا مۇنداي كوزقاراس ۇلت قۇرۋداعى قازاقستاندىق ەرەكشەلىقتەردى انىقتاۋدىڭ، ءمانى مەن ماڭىزىن تۇسىنۋدىڭىرگەلى نەگىزى بولىپ تابىلادى.
بۇلاردىڭ قاتارىنا ەل دامۋىنىڭ وزىندىك ۇلگىسىن تۇزۋ جونىندەگى قوعامدىق پروسەستى دە قوسۋ كەرەك. تاۋەلسىزدىكتىڭ اق تاڭى اتقان كەزدىڭ ەزىندە-اق مەملەكەت باسشىسى ن.ءا.نازاربايەۆ ەتنوسارالىق كاتىناس پروبلەمالارىن شەشۋدىڭالدىن الۋ سيپاتىنداعى ءبىرىنشى رەتتەتۇرعان شارالار قابىلدادى، ويتكەنى ونسىز ەكونوميكالىق رەفورمالاردى جانە قوعام مەن ونىڭ ينستيتۋتتارىن دەموكراتيالاندىرۋ پروسەسىن تابىستى جۇرگىزۋ مۇمكىن بولماس ەدى. مىنە، ناق سولار ەلدىڭ «قازاقستاندىق جول» دەپ اتالاتىن تولەرانتتى ءھام ۇيلەسىمدى دامۋ ەۆوليۋسياسىنىڭ نەگىزىن قالادى.
«قازاقستاندىق جول» تاريحي وزگەرىستەر جۇگىن كوتەرىپ تۇر، ءال ولار، شىن مانىندە، اتا زاڭىمىزدىڭ — كونستيتۋسيانىڭ، قازاقستاننىڭ ۇلت بىرىلىگى دوكتريناسىنىڭ، «قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى تۋرالى»، «قوعامدىق بىرلەستىكتەر تۋرالى» زاڭداردىڭ جانە باسقادا نورماتيۆتىك-قۇقىقتىق اكتىلەردىڭ ءنورمالاىرىندا شىنايى كۇقىكتىق كورىنىس تاپقان وزىندىك دەربەس تاجىريبە، قوعامدىق دامۋدىڭ ۇلگىسى بولدى. جاڭا قاتەرلەر مەن ساياسي: تاۋەكەلدەر اياسىندا بۇل جول بۇگىندە دۇنيە جۇزىندە قوعامدى ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك-ساياسي رەفورمالاۋ مەن ونى جاڭعىرتۋ جونىندەگى پرەزيدەنت يدەيالارى شوعىرلانعان بىرەگەي تاجىريبە رەتىندە قابىلدانىپ وتىر.
قازاقستاندىق جولدى، ەتنوسارالىق تولەرانتتىلىقتىڭ جانە قوعامدىق كەلىسىمنىڭ ۇلگىسىن ءتۇزۋ ديالەكتيكاسىنىڭ ءوزى، امبەباپ ينستيتۋت- قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ قالىپتاسۋى مەن دامۋى حالىقتى بىرەگەي ساياسي سۋبەكت رەتىندە وبەكتيۆتى تۇردە ايقىندايدى. نەگىزگى زاڭىمىزدىڭ كىرىسپەسىندەگى سوەدەردىڭ ءوزى ايتىپ تۇرعانداي، قازاقستان حالقى — بۇل قازاقستاندىق حالىقتىڭ رۋحاني احۋالىنىڭ، ونىڭ جاڭا ماقساتتار مەن يدەيالارعا ۇدايى ۇمتىلىسىنىڭ ءمانى.
كونستيتۋسيانىڭ اجىراماس بولىگى جانە ونىڭ ىشكى ءمازمۇنىن ايقىنداۋشى بولىپ تابشاتىن كىرىسپەدە قازاقستان حالقى «ءبايىرعى قازاق جەرىندە مەملەكەتتىلىك ءقۇرا وتىرىپ»، «ءوزىن ەركىندىك، تەڭدىك جانە تاتۋلىق ءمۇراتتارىنا بەرىلگەن بەيبىتشىل ازاماتتىق قوعام دەپ ۇعىنا وتىرىپ»، «دۇنيەجۇزىلىك قوعامداستىكتا لايىكتى ورىن الۋدى تىلەي وتىرىپ»، «قازىرگى جانە بولاشاق ۇرپاقتار الدىنداعى جوعارى جاۋاپكەرشىلىكتى سەزىنە وتىرىپ»، وسى كونستيتۋسيانى قابىلدايدى دەلىنگەن.
«ءبىز، قازاقستان حالقى» دەگەن تۇجىرىم ەگەمەندىكتى، مەملەكەتتىكتى جانە ۇلتتىق بىرلىكتى بەكىتەدى. سوندىقتان وسىناۋ فورمۋلا مەملەكەت قىزمەتىنىڭ قاعيدالارىن، ولاردىڭ ىشىندە قوعامدىق كەلىسىمدى، شىنايى بىلدىرەدى. «ءبىز، ورتاق تاريحي تاعدىر بىرىكتىرگەن قازاقستان حالقى…» ءوزىنىڭ ءۇجىمدىق ىرقىمەن كونستيتۋسيا قابىلدال وتىرعان حالىقتى جانە ونىڭ كونستيتۋسيادا كورسەتىلگەن قاسيەتتەرىن بىلدىرەدى (ول كوپەتنوستى، ورتاق تاعدىر بىرىكتىرگەن، ونىڭ اتىنان كونستيتۋسيا كۇشىنە ەنەدى، كونستيتۋسياعا ەڭ جسعارعى زاڭ كۇشى بەرىلەدى).
ساياسي تەوريادا ۇلتتى (قوعامدى) ءبىرتۇتاس ەتەتىن مەملەكەت جانە حالىقدەپ ەسەپتەلەدى. كوز جەتەر بولاشاكتا كوپەتنوستىق ساقتالاتىن جاعدايدا مەملەكەت (ورتالىقتاندىرىلعان بيلىك جۇيەسى رەتىندە) بۇدان ءارى دە ۇلت ءۇشىن شىنايى نەگىز بولىپ تابىلا بەرمەك. تەك زايىرلى ۇلت قانا جاھاڭدىق قاتەرلەرگە جاۋاپ بەرە الاتىنى، تەك ۇلكەن قۇندىلىقتار ءتان ۇلت قانا باسەكەگە قابىلەتتى بولاتىنى بەلگىلى. ۇلت مەملەكەتپەن تەڭدەستىرىلەدى، ويتكەنى باسەكەگە قابىلەتتى مەملەكەتتى تەك قوعام ءومىرىنىڭ بارلىق سالالارىن جاڭعىرتۋعا، باسەكەگە قابىلەتتى ۇلت قانا قۇرا الادى.
1995 جىلعى كونستيتۋسيانىڭ قابىلدانۋىمەن مەملەكەتتىلىك سيپاتىنىڭ جانە ۇلتتى مەملەكەت رەتىندە قابىلداۋدىڭ جاڭا ۇلگىسىنە كوشۋدىڭ جالپىازاماتتىق قاعيدالارى بەكىتىلدى. ساياسي قوعامداستىق بولىپ تابىلاتىن ۇلت مەملەكەتتىڭ ارقاسىندا قالىپتاسادى، ال مەملەكەت تەك قانا ۇلتتىق بولۋى مۇمكىن.
تاۋەلسىزدىكتى نىعايتۋ، بىر-بىرىنە تولەرانتتى قارىم-قاتىناستار ورناتۋ، ەتنوستىق، ءدىني جانە باسقا دا شيەلەنىستەرگە جول بەرمەۋ شىن مانىندە نەگىزگى باسىمدىقتار بولىپ ەسەپتەلەدى. الايدا بۇگىنگى بولمىس ۇلتتىڭ تۇتاسۋ، ونىڭ تۇسىنىكتى ناكتى دۇنيەلەردىڭ توڭىرەگىنە توپتاسۋ قاجەتتىگى تۋرالى، مەملەكەتتىڭ ۇلتتىق بىرىكتىرۋشى باستاۋ رەتىندەگى ورنىنا ىلعي ءمون بەرۋگە ۇمتىلۋ تۋرالى ۇدايى ايتۋدى تىلەيدى.
You Might Also Like
-
ۇيالاعان كوڭىلىڭنىڭ تورىنە كۇن، ءار ءسوزى ازىلمەنەن ورىلەتىن. دوسىمنىڭ اڭقىلداعان، جارقىلداعان، جۇرەگى اۋزىن اشسا كورىنەتىن. شاعىڭ بۇل كۇي بوپ شالقىپ توگىلەتىن، ەڭسەڭ تىك، ەسەن جەتتىڭ ەل...
-
ءبىز سينو ەكەۋمىز فۋكاگاۆاعا تانىسقان سوڭ-اق اتتانىپ كەتتىك. قىزىق ەمەس پە: مەن توكيوعا تۇكپىردەگى توحوكۋ پروۆينسياسىنان وتكەن كوكتەمدە عانا كەلگەم، ال ەندى مىنە، وسى جەردىڭ تۋماسىنا ءجون سىلتەپ، جول...
