InfoHub Logo

جاپاندا جالعىز اعاش ەگىلەدى...

اۋليە اعاش ءتۇس كوردى. قالىڭ ورماننىڭ ىشىندە، جاسىل دۇنيەنىڭ تورىندە ەكەن. تاڭدا شىققان كۇندى جاپىراعى جەلبىرەي ءيىلىپ، كوكجيەكتەن كوتەرىپ الىپتى... قۇس بىتكەن التىن شۋاققا شومىلىپ، التىن قاناتتارى جالتىلداپ، ءان سالادى. كۇنگە ماداق. كوكجاسىل تىرشىلىككە ماداق... ۇشار باسىندا ەكى التىن كوكەك جۇپتاسىپ، ءبىر ىرعاقپەن لەبىز قوسادى. ەكەۋىنىڭ ءۇنى اينالاعا گۇل بولىپ تامادى. كوكجيەككە دەيىن قۇلپىرعان گۇل... قىزىل، جاسىل، كوگىلدىر... تامشىلار، تامشىلار... جەلبىر جاپىراق جامىلعان الىپ بۇتاقتارى اسپاندى قاۋسىرارداي اۋماقتانا جايىلىپ، كولەمدەنە كوتەرىلىپ، بويىن كوككە ۇسىنا تەڭسەلگەن اۋليە اعاش جەلمەن تولقىنداپ، قويۋ سىبدىرلاپ، وسى قىزىققا قانار ەمەس، بۇل سۋرەتكە تويار ەمەس... بۇل سۋرەت، وسى قىزىق، ءسىرا، مىڭ جىلعا سوزىلعان... الدە قاس-قاعىمعا... سول كەزدە كەنەت كۇن كۇركىرەپ، اسپان قاق ايىرىلىپ ءتۇستى. جاڭا عانا تۇسىندە كورگەن كۇنى بار تۇنەگىنەن، التىن ەلەستى سالقىن ساباتىنان اداسىپ، توزاقتىڭ وتىنداي قارىعان اڭىزاق اپتاپتا وياندى. جاپىراق جوق. قىزىق جوق... قۇس تا كەلمەيدى. قۋراعان بۇتاقتارىنان ارادىكتە ۇگىلىپ، ءشىرىپ ءتۇسىپ جاتقان، ءقايسىبىرى بايلانعان تۇسىندا كۇل تۇستەنە بوزارىپ، وڭىپ، تۇيىنىنە ءىلىنىپ، ۇلبىرەپ ارەڭ تۇرعان شۇبەرەكتەر سالبىرايدى. مىڭ جىل ءوتتى، الدە قاس-قاعىم — نايزاعاي ءتۇسىپ، وزەگىن ءورت العالى، اقتىق بايلانباعان. جاپىراق ورنىنا، كۇيگەن قاڭقاسىنان قۋ بۇتاقتىڭ كۇلدىرەگەن قابىعى مەن سامال جەل ءسال قوزعاسا، ەلبىرەپ، ءىرىپ تۇسەردەي كونەرگەن شىت-شۇبەرەك ساۋسىلداي توگىلىپ، اۋليە اعاشتىڭ توزعان تۇقىل، سۇرىقسىز ءدىڭى دۋانانىڭ قىرىق ءورىم شاپانىنداي جالبىرايدى. اۋلاعىراقتا، ەرتەدەن بەرى وسى ماڭنان كەتپەي، جالعىز كوكەك ۇشىپ ءجۇر. ۇيا سالمايتىن كوكەك... بەيباق نە دەپ سۇڭقىلدايدى؟ سەرىگىن ىزدەي مە؟ جالعىزدىعىن شاعا ما؟ كىمگە؟

اۋليە اعاش بىلەدى... تامىردىڭ ەسىندە: كوكەك-دوس ەدى. جەل، جاڭبىر-دوس ەدى. كوكەك-دوس جەل-دوسقا ايتقان شىعار، جەل — تۇنەرگەن تۇيدەك بۇلتتى شاقىرىپ، نوسەر جاڭبىردى ايداي جەتكەن بولار-ايتەۋىر، نەشە كۇنگى اۋە اينالىپ، جەرگە تۇسكەن اپتاپ پەن اڭىزاقتىڭ سوڭى الاساپىران، استاڭ-كەستەڭگە اينالعان. قورعاسىن سۇر، قارا تۇنەك تۇسپەن كەزەك اۋناعان الەمتاپىراق اسپاندا تۇيدەكتەلە جوڭكىگەن ءزىلماۋىر بۇلتتاردى الاپات داۋىل بىرەسە جۇمارلاي توعىستىرىپ، بىرەسە كوشكەن سەڭدەي كۇڭىرەنتە سوگىپ، جالبىراتا جىرتىپ، سويقان سالعان... مىڭ مارتە كورگەن قۇقايى- اۋليە اعاشقا قىزىق ەدى. ءدىڭى سولقىلداعان جاس، كوكورىم كەزىندە جاپىراعىن ءۇزىپ اكەتەردەي سۋىرىپ سوققان بوراننىڭ ىڭعايىمەن تولايىم مايىسىپ، سىنىپ كەتەردەي ءيىلىپ، باسىمەن جەر سابالاعان تالاي... كەيىن ءدىڭى تولىق، وزەگى بەرىك الىپقا اينالعاندا، اۋىر سىقىرلاپ، بايسال ىرعالىپ قويىپ، بۇيرا باسىنىڭ ۇيپا-تۇيپاسىن شىعارا جۇلمالاعان قانداي جەلدىڭ دە اپتىعىن باسىپ، تۇك بولماعانداي، جاپىراعى بەيبىت جامىراپ، شىعارىپ سالار-دى. مىڭ جىل... الدە قاس- قاعىم — سولاي تۇرىپ، ءوزىنىڭ ءتۇبى ءبىر كەلەر ناي­زاعايىن كۇتكەن... ءقازىر مۇنى ءتاتتى ءتۇس، التىن ەلەسىنەن وياتقان — سول، ءبىر كەلگەن تاعدىردىڭ، ەندى ءسات سايىن جادىنان ورالىپ شىقپايتىن سۇراپىل جاڭعىرىعى ەدى. بۇل قۋراپ، سەمگەن سايىن، كۇتىرلەپ اسپان قۇلاعانداي سۇمدىق جاڭعىرىق ۇگىلگەن وزەگىن كەۋلەپ، كەرنەپ بارادى.

اۋليە اعاش... تامىرى — توپىراقپەن، جا­پىراعى — نۇرمەن، جەلمەن، جاڭبىرمەن، قۇسپەن سىرلاس ەدى ءبىر كەزدە. ءتورت جاعىندا ءتورت ءتۇپ بوزقاراعان كوگەرەتىن. كوكتەمدە تارام-تارام سوم بۇتاقتارى بۇرشىك اتىپ، بۋسانعان ءزاۋلىم داراق اسپان — جەر — شىڭىراۋ تۇنەكتى ءبىر ءوزى تۇتاستىرىپ، ءومىر ءنارىن سۇزگەن كيەلى الەمدىك اعاشتىڭ كەمەل بەينەسىندەي تولىقسىر ەدى. قۇدىرەتتىڭ ۇرىعى ۇلى جولدان جىراق، ەلسىز ساردالانىڭ توسىندە بولار-بولماس كوتەرىلگەن جازىقشا دوڭەس ۇستىنە ءتۇسىپتى... قاشان ەدى — اۋليە اعاشتىڭ ەسىندە جوق. ءسىرا، مىڭ جىل بۇرىن... تۇبىندە — جىلتىراعان تۇما. جىلاپ اققان سورابى سۇرعىلت جەردىڭ بەتىندە جىڭىشكە جاسىل تاپ بولىپ سوزىلىپ، الىستاپ بارىپ، سوناۋ ءبىر كوز ۇشىنداعى ويپاڭدا كولكىگەن سازعا بارىپ سىڭەدى. قالىڭ قۇراق وسكەن ويماقتاي عانا ويپاڭ وسى قىرات ۇستىندەگى جالپاق جون، سۇرعىلت جازىقتان قاراعاندا، كوزگە دوپ-دوڭگەلەك جاسىل موردەي باسىلار-دى. جازىق دوڭەس ۇستىندەگى شالقار سايالى، شادىمان سىبدىرلى، تەڭسەلگەن بۇيرا تولقىندى اۋليە اعاش كوك كۇمبەزدى ءوزى كوتەرىپ تۇرعانداي ەڭسەلى ەدى...

وسىلاي تۇرىپ، ول ءوزىنىڭ نايزاعايىن كۇتتى... مىڭ جىل بويى، الدە قاس-قاعىم ۋاقىت پا... — قول سوزىمدا بال-بۇلداعان ىستىق ساعىمدى قى­زىق­تادى. سوناۋ... — جەردىڭ شەگىنە دەيىن تول­قىن­داعان مول ساعىم، ءمولدىر تەلەگەي كوكجيەككە شىمىر-شىمىر بيلەگەن مايدا يرەكتەر سىزادى. كوكجيەك — اعادى... اۋليە اعاشقا — قىزىق. جان­دى-جانسىزدى اقىلىنان اداستىرار اڭىلجى­عان اپتاپ، سىلتىدەي تىنىپ، جەلسىز، لەپسىز تالماۋسىراتا بۋعان تۇرعان تىنجىق قاپىرىقتا تىرشىلىكتىڭ جالعىز تىنىسى — سۇرعىلت ءوڭدى يەن ءدۇز، مەڭىرەۋ جاپاندا جاپىراق جايعان ءبىر ۋىس كوكبۇيرا تولقىن — ءوزىم دەپ ويلايدى. كولەڭكەسىندە بۇلك-بۇلك قايناعان تۇمانىڭ سۋى سارقىلعان ەمەس. جا­پىراعىنىڭ اراسىنان كۇن سىعالاي الماس تۇتاسقان جاسىل جەلەك، بۇيرا تولقىننىڭ كو­لەڭكەسى دە ساڭىلاۋسىز قويۋ، سامالدى، سايالى. ءلۇپ ەتكەن جەلەمىك الدىمەن اۋليە اعاشتى تابادى... بۇتاعىنا قۇس ۇيا سالادى. توڭىرەگىندە جىلان مە­كەندەيدى. بۇتاققا وراتىلىپ، باسىن قاقشيتىپ، ۇيانى باعادى. اعاشتىڭ ءوز قىزىعى وزىندە: جا­پىراعى سىبدىرلايدى، بۇتاقتارى تەربەلەدى. جامانشىلىق نە، جاقسىلىق نە — اۋليە اعاش بىلمەيدى. قۇسپەن دە سىرلاس، جىلانمەن دە سىيلاس. تابيعاتتىڭ دانالىعى، جاراتىلىستىڭ سابىرى... جىلان قۇستىڭ بالاپانىن اڭديدى. جىلاننىڭ كوزىن ءداۋىت شۇقيدى... اعاشقا — قىزىق. اعاش — قۇسقا دا پانا، جىلانعا دا — ءوز ءۇيى. قانشا بالاپان جەم بولدى، قانشا جىلان وپات بولدى — ەسەبى جوق. كەتكەن قۇس قايتا كەلەدى، ءدىڭىن قىتىقتاپ، جىلان دا ورالادى. وسىلاي مىڭ جىل وتكەن... الدە — قاس-قاعىم... نايزاعاي كەلگەنشە...

مەن بىلەم، اۋليە اعاش، سەن كوك كۇمبەزدى ءوزىڭ كوتەرىپ تۇرعاندا، قۇلازىعان سارى دالانىڭ الدەبىر قيىرىنان كوزى شالىپ قالعان كەزدەيسوق جولاۋشى عانا ەمەس، الىس-جاقىن توڭىرەكتەگى ەلدەن دە ارنايى كەلىپ، اقتىق بايلاپ، ءتاۋ ەتىپ كەتەتىندەر كوپ بولۋشى ەدى. توبەڭنەن جاي ءتۇسىپ، ءدىڭىڭدى كۇيىك شالىپ، جاپىراعىڭ قۋراعالى، كەۋىپ-قاتقان بۇتاعىڭا ارا-تۇرا شىت بايلاپ، دۇعا قىلىپ تۇراتىن ءبىر-اق ادام قالعان... وسىدان كوپ زامان بۇرىن، اۋە اينالىپ، جەرگە تۇسكەن ءدال وسىنداي ءبىر كۇنى، ومىراۋى ەسىكتەي بوپ، شيىرشىق اتا بۋسانعان كەرقۇلاسىنان سۇيرەتىلە ءتۇسىپ، تۇبىڭدە تۇنعان تۇمادان ساۋ قولىنىڭ شىنتاعىنا تىرەنە، جانتايىپ جاتىپ، سۋ ىشكەن، قان مەن تەرگە مالشىنعان اق جەيدەسىن جىرتىپ، وق ءتيىپ، تالقان بولعان وڭ قولىنىڭ جاراسىن تاڭىپ، بۇتاعىڭا اق­تىق شالعان — سول ەدى... سوسىن كەزدىگىنىڭ ۇشى­مەن شۇقىلاپ، ءبىر ۋىس توپىراقتى جان قال­تاسىنا سالدى. شۇبەرەككە ءتۇيىپ جاتار مۇرشاسى جوق-تىن... اتتارىنىڭ تۇياعىنان سەلدىر شاڭ شۇباق­تالىپ، سوناۋ كوگەرگەن ويپاڭنىڭ ارعى شەتىنە ەندى ىلىككەن قۋعىنشىلاردىڭ قاراسىن شولىپ، ەنتىگىپ، ءسال تۇردى دا، جارالى قولىن ەرگە ارتىپ، تىزگىن ۇستاعان سول قولىمەن ات جالىنان ۋىستاي تارتىپ، اياعىن ۇزەڭگىگە سالدى. كۇنقاعارلارىنىڭ ماڭدايىندا قىزىل جۇلدىزى بار، ءبىر جاق يىق­تارىنان اسىنعان مىلتىقتارىنىڭ ۇشى شوشاڭداپ، ءدۇمى ساندارىن سابالاپ، ەرىندەرى كەزەرگەن، ازىپ-توزعان بەس-التى قۋعىنشى سەنىڭ كولەڭكەڭە ىركەس-تىركەس جەتىپ، قارا تەر بوپ، قان-سورپاسى شىعا سۇمەتىلگەن اتتارىنان سەكىرە-سەكىرە ءتۇسىپ، جاپىرلاپ، تۇماعا باس قويعاندا، بايگەنىڭ الدىن بەرمەگەن سۇلىك قۇلاسىمەن جالعىز قاشقىن ساردالانىڭ ساعىمىن شايقاپ اعىپ، بىرتە-بىرتە كوز ۇشىندا بۇلدىراعان تيتتەي نوقاتقا اينالعان. قۋعىنشىلار ەسىن جيىپ، ءدۇربى سالعاندا، الىستا شاڭىتقان بوزعىل مۇنارعا ءسىڭىپ، جوعالىپ بارا جاتتى. بوزعىل مۇناردىڭ ار جاعى — شەكارا، جات ەلدىڭ يەلىگى ەدى. قاشقىنعا ءوز ەلىندە پانا جوق ەدى...

اۋليە اعاشقا اۋلاعىراقتان كوز سالعاندا، ار جاعىنداعى كوكجيەك، كوك كۇمبەزدىڭ شەگى، شىمىلدىق بوپ تارتىلعانداي، قوسا كورىنىس بەرەر-دى. سونداعى ونىڭ ساۋلەتى جاسىلبۇيرا تولقىندارمەن كوگىلدىر جىبەككە باسقان سۋرەتتەي ەدى. بوياۋى شىمقاي، ءوڭى ايقىن، تامىلجىعان تۇنىق كەڭىستىكتە يا بار، يا جوق تىلسىم ەلەستەي ەلىكتىرەتىن. ەندىگى ۇسقىنى — توزعان كەنەپكە بورمەن سىزعان سۇلباداي بولدى. قازىرگى قالپى — وزىمەن بىرگە قۋراپ، وڭىپ، توزىپ بارا جاتقان ءومىرسىز سۇپ-سۇر، بوزامىق دۇنيەنى تارك ەتىپ، «ەندى جانىمدى قيناماي، تەز الشى!» دەگەن زار تىلەك، مىناجاتپەن كوككە باعىپ جالبارىنعان ارسا-ارسا قاڭقا، شالاجانسار ءارۋاق سياقتى ەدى. ءبىر جاق قاپتالىن تولايىمەن كۇيىك شالعان الىپ ءدىڭى مەن اربيعان بۇتاقتارىنىڭ شيماي-شاتپاق، تۇسىنىكسىز تاڭباداي مىنا ايانىشتى بەينەسى — تابيعات-تاعدىردىڭ قاس-قاعىمدىق ىزالى، شابىتتى تۇيسىگى ءبىر-اق ساتتە، وتتى قىلقالامنىڭ جالعىز سىلتەسىمەن جاراتقان ايران-اسىر، قيالي كومپوزيسياداي كورىندى ماعان. ءقايسىبىر تۇندەردە اۋليە اعاشتىڭ ارباق-سارباق قۋ قاڭقاسى بەتىنە شىم-شىتىرىق قارا سىزىق بولىپ باسىلعان قىزىل اي يرەك-يرەك شىتىناپ تۇردى...

ارادا كوپ جىلدار وتكەندە، اۋليە اعاش، جاپىراعىڭ جايقالىپ، جەلەگىڭ توگىلگەن سايالى، سامالدى، باقىتتى كۇندەرىڭنىڭ بىرىندە، ورامىنا الدەنەشە ادامنىڭ قۇلاشى جەتپەس قوجىر-قوجىر ءدىڭىڭدى قۇشا، بەتىن باسىپ، ساقالىنان اققان تارام-تارام كوز جاسى ومىراۋىن بوياپ، جالعىز شال تۇردى. باياعى، تۇبىڭدەگى تۇماڭنان سۋ ءىشىپ، ءبىر ۋىس توپىراق العان، اسىعىس جاراسىن تاڭىپ، ساعان اقىرعى رەت اقتىق بايلاپ، قيىر اسىپ كەتكەن مەنىڭ تاعدىرى شىرعالاڭ اكەم ەدى ول... تۋعان جەرگە ورالعاندا، الدىمەن سەنى ىزدەپ كەلدى... بىرگە تۋعان باۋىر-تۋىستان تۇتتاي جا­رىقتىق، سەنى قارا تۇتىپ، الدىمەن ساعان كەلىپ كورىستى... سەن تانىدىڭ با، تانىمادىڭ با — وعان ءبارىبىر بولاتىن. سەن ول ءۇشىن، ءبىر كەزدەگى، تۋعان جەردەن بۇيىرعان اقىرعى ءبىر جۇتىم سۋ، جانى قىسىلىپ كەلگەندە، تىنىس شاقىرعان جاپىراق-جەلەكتى، سىبدىرلى-كولەڭكەلى سوڭعى سايا، تۇمار عىپ ءتۇيىپ اكەتكەن ءبىر ۋىس توپىراق ەدىڭ... تا­مىرىڭدى نايزاعاي قوپارىپ، ءتانىڭدى دەرت العان، اقىرىنداپ ءسونىپ، بىرتە-بىرتە سەمگەن كەيىنگى ۇزا-ا-اق، ازاپتى تورت-بەس جىلدا قاشان اتتان ءتۇسىپ، اياقتان قالعانشا، دەمىل-دەمىل ساعان كەلىپ، ساياسىنان ءسان كەتكەن سەلدىر كولەڭكەڭدە ويعا باتىپ، كوپ وتىراتىن. وزەگىن دەرت كەۋلەگەن كارى اعاشتاي، كۇندەردىڭ كۇنى، ول دا وپىرىلىپ ءتۇسىپ، قامشىنىڭ سابىنداي وپاسىز پانيدەن بەتىن بۇردى... كوز جۇمارىندا ءوز قولىمەن اماناتتاپ تاپسىرعان ءبىر جاپىراق شىت ورامالدى الىپ، ساعان ەندى مەن كەلىپ تۇرمىن. عازيز ارۋاقتىڭ ەڭ سوڭعى اماناتى. ساعان بايلانار اقىرعى اقتىق...

مەن سەنىمەن قوشتاسقالى كەلدىم، اۋليە اعاش...

* * *

... كوكجيەكتىڭ سىزىعى بۇلكىلدەپ، شىمىرلاي قايناعان ساعىم قايتا كوتەرىلدى. ساعىم — ءمولدىر وت، ءتۇسسىز جالىن بوپ شالقيدى. اقجەمدەنىپ، توزىپ كەتكەن كۇن ەسكىرگەن بوزمۇنار اسپاندا تاپجىلماي سارعايىپ، كۇيىپ بارادى... بالاعىنان كارى جىلان ورلەپ كەلەدى ەكەن. باياعى جۇمساق تۇرپىدەي مايدا قىتىقتاعان جىبىر-جىبىر اياقتارىن قۋراعان ءدىڭى سەزە المادى. يرەلەڭدەي جىلجىپ، جوعارى قاراي سۋسىپ اققان كانىگى جىلان، اسىقپاي ورلەپ، تومەنگى جۋان بۇتاققا ءىلىندى. ۇستىنە شىعىپ، كۇنشۋاققا قىزدىرىنىپ، ۇزى­نىنان سوزىلا ءتۇسىپ، جاتتى. سۇر جىلان قۋ بۇتاقپەن بۇتاق بولىپ تۇتاسىپ، بىلەۋلەنە دوڭەستەنەدى... جەلەمىك تۇردى. ءبىراق ەلگەزەك جەلدىڭ لەبىزىنە قۋانار جايدارى جاپىراق جوق. بىرتىندەپ قاتايعان جەل قۋراعان دىڭگە، ارسا-ارسا بۇتاقتارعا سوعىلىپ، ىزىڭداپ، ءبىر قۇلازىعان كۇي سوزادى. جالعىزدىقتىڭ كۇيى... اۋلاقتا سۇڭ­قىلداعان كوكەكتىڭ دە سىرى — سول... اۋليە اعاش قالعىپ-مۇلگىگەن مىنا ءوڭ مەن تۇستەي بۇلدىر كۇندەرگە، شىجعىرعان اپتاپتى، قۋراپ-سەمگەن ازالى، بار مەن جوقتىڭ اراسىنداعى ءجانتاسىلىم ازاپتى تىرشىلىگىنە قايتىپ ورالعىسى كەلمەيدى. ماڭگى ۇيقى، ءتاتتى تىنىمعا ءبىرجولا شومىپ، ءنارى سۋالىپ، وزەگى كەپكەن ءولى تامىرلارىنىڭ ەمىس-ەمىس تۇيسىگىندە قالعان قارا ورمان، جاسىل ءجانناتتىڭ تورىندە ويانسام دەيدى... تامىر — ەڭ سوڭعى تۇبىرتەك-تۇقىلى قالعانشا، ءوزىن ۇمىت­پايدى. ەشتەڭەنى ۇمىتپاس قارا جەردىڭ توڭ بوپ قاتقان جادىنان ءجىبىپ، كوكتەگەن ۇرىق، ەڭ اقىرعى ۇزىگى ءشىرىپ بىتكەنشە، جالعاسىن سەزىپ جاتادى... يا بار، يا جوق، ساعىم بەينەلى الدامشى عايىپتا ۇزاق ءىلىنىپ تۇرعان عۇمىر ءجىبى ءبىرجولا ۇزىلەردە، بوز­قاراعان اراسىنان قىلتيعان جالعىز ءتۇپ جاڭا وسكىندى تامىرىن جاسىن قىرقىپ سۋالتقان اۋليە اعاش سول سونەر-سونبەس بۇلىڭعىردا ساتكە عانا ويانىپ-وشكەن اقىرعى تۇيسىگىمەن اڭعارىپ ۇلگەردى دەپ ويلايمىن...

ەندى ويانبايتىن سوڭعى ۇيقىسىنىڭ تالماۋسىراتا تارتقان ءتاتتى تۇنەگىندە ۇمىتىلىپ بارا جاتىپ، اۋليە اعاش ءتۇس كوردى. تاربيا جايىلعان قۋ سۇيەك ساۋساقتارداي كوككە جالبارىنا ۇمسىنعان شيماي-شىتىر، سۇرىقسىز بۇتاقتارىنىڭ باسىنا كوكەك ۇيا سالىپتى... جالعىز كوكەك...

---