اۋستراليا ماتەريگىنىڭ گەوگرافيالىق ورنى، جەر بەدەرى، پايدالى قازبالارى مەن زەرتتەلۋ تاريحى
ساباقتىڭ ماقساتى: اۋستراليا ماتەريگىنىڭ گەوگرافيالىق ورنى مەن جەر بەدەرى تۋرالى تۇسىنىك بەرۋ. كارتامەن جۇمىس ىستەۋ شەبەرلىگىن ارتتىرۋ. ءوز بەتىمەن وقۋىن ۇيىمداستىرۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: وتكەن ماتەريالدى بەكىتۋ، جاڭا ساباقتى يگەرۋ.
ساباقتى وتكىزۋ ءادىسى: ACTIVstudio باعدارلاماسى بويىنشا
وقۋ جابدىعى: ينتەراكتيۆتى تاقتا، دۇنيە ءجۇزىنىڭ، اۋستراليا ماتەريگىنىڭ فيزيكالىق كارتاسى.
ءجۇرۋ بارىسى: ۇيىمداستىرۋ
ا) سىنىپ وقۋشىلارىنىڭ ساباققا قاتىسىن تەكسەرۋ
ءا) كوڭىل - كۇيلەرىن انىقتاۋ
كوڭىل - كۇي پاراعى
كوڭىل كۇيى ------------------ ءتۇسى
شاتتانعان كۇيدە --------- قىزىل
قۋانىشتى ------------------ كوك
جاعىمدى ------------------- جاسىل
الاڭداۋلى ----------------- سارى
مۇڭدى ----------------------- قارا
باعالاۋ بەتشەسى:
مەن سۇراقتىڭ جاۋابىن تابا المادىم، قينالدىم - 1 بال
مەن سۇراقتىڭ جاۋابىن ءبىلدىم، ءبىراق جاۋاپ بەرمەدىم - 2 بال
مەن جاۋاپتى ءبىلىپ، ءوز توبىمدا تالقىلاۋعا ارالاستىم - 3 بال
مەن سۇراقتىڭ جاۋابىن ءبىلدىم، ءوزىمنىڭ بىلگەنىمدى باسقاعا ايتتىم - 5 بال
25 - 30 بالل -«5»
20 - 25 بالل - «4»
15 - 20 بالل - «3»
وتكەندى قايتالاۋ
وسىعان دەيىن وتكەن ەۋرازيا، افريكا، سولتۇستىك امەريكا، وڭتۇستىك امەريكا ماتەريكتەرىنىڭ قيىقشا كارتاسىن تاقتاعا ورنالاستىرا وتىرىپ سيپاتتاما بەرۋ.
(ينتەراكتيۆتى تاقتا مۇمكىندىكتەرىن پايدالانا وتىرىپ)
ءمۇعالىم: وقۋشىلار دۇنيە جۇزىندە 6 ماتەريك بار ەكەنىن جاقسى بىلەسىڭدەر، جاڭا عانا وزدەرىڭ وتكەن ماتەريكتەرگە قىسقاشا سيپاتتاما بەردىڭدەر، ياعني ءار ماتەريك وزىنە ءتان قايتالانباس تابيعات جاعدايلارىمەن ەرەكشەلەنەتىنىن ايتىپ وتتىڭدەر. بۇگىن وتەيىن دەپ وتىرعان ماتەريك «ۇلكەن جۇرەكتى كىشكەنتاي ماتەريك». ول جاقتا باقتار قازان ايىندا گۇلدەيدى، وزەندەرى سۋسىز اعادى، كەيبىر جانۋارلار جۇمىرتقادان شىعادى. سونىمەن قاتار، بۇل ماتەريكتە دۇنيە ءجۇزىنىڭ بارلىق ەلىنەن جينالعان ۇلت وكىلدەرى تاتۋ - ءتاتتى ءومىر ءسۇرىپ جاتىر. سونىمەن ءبىزدىڭ بۇگىنگى وتەيىن دەپ وتىرعان جاڭا تاقىرىبىمىز: «اۋستراليا ماتەريگىنىڭ گەوگرافيالىق ورنى، جەر بەدەرى، پايدالى قازبالارى مەن زەرتتەلۋ تاريحى»
ساباعىمىزدىڭ نەگىزى ۇستانىمى: «ەستىدىم - ۇمىتتىم، كوردىم – ەسكە ساقتايمىن، جاسادىم - ماڭگىلىك مەنىكى»
ءى ءبولىم «مەنىڭ بىلەتىن دەرەكتەرىم» دەپ اتالادى.
سۇراق: اۋستراليا ماتەريگى تۋرالى كىم نە بىلەدى؟
وقۋشى جاۋاپتارى:
• ەڭ كىشكەنتاي ماتەريك.
• ەڭ وڭتۇستىكتە ورنالاسقان ماتەريك.
• 2000 جىلى اۋستراليا ماتەريگىندەگى سيدنەي قالاسىندا وتكەن وليمپيادا ويىندارىندا، قازاقتىڭ ءبىرتۋار ۇلدارىنىڭ ءبىرى ب ساتتارحانوۆ التىن يەلەندى.
• بۇل ماتەريكتە قالتالى جانۋارلار كوپ. سونىڭ ءبىرى كەنگۋرۋ. ونىڭ بالاسى تۋعاندا جاڭعاقتىڭ ۇلكەندىگىندەي عانا بولادى ەكەن. سودان ول ۇلكەن بولعانشا اناسىنىڭ قالتاسىندا جۇرەدى.
• بۇل ماتەريكتە ءومىر سۇرەتىن كوالا دا ەرەكشە جانۋار. ول بەيبىت سۇيگىش اڭ. ول ەش ىزالانبايدى. ەگەر رەنجىسە الدىڭعى اياعىمەن كوزىن باسىپ «جىلاي سالادى». ءبىر زووپاركتە مىناداي قىزىق جاعداي بولعان. ءبىر كوالانىڭ بالاسى ءولىپ قالىپتى. ول قاتتى قايعىرىپ ەكىنشى كوالانىڭ بالاسىن ۇرلاۋعا ارەكەت جاساعان. اقىر سوڭىندا زووپارك ديرەكتورى وعان ويىنشىق ايۋدىڭ بالاسىن بەرگەندە عانا تىنىشتالعان ەكەن. ولار وتە بالاجان، بالاسىن قولىنا الىپ، تەربەتەدى دە.
• ەلتاڭباسىندا ەمۋ قۇسى مەن كەنگۋرۋ بەينەلەنگەن.
ءىى ءبولىم «مەنىڭ مۇنى بىلگەنىم ءجون»
بۇل بولىمدە تاقىرىپقا ساي جاڭا مالىمەتتەرمەن تانىسامىز. ول ءۇشىن ادەتتەگىشە تومەندەگىشە جوسپار بويىنشا جۇمىس جاسايمىز.
جوسپار:
ماتەريكتىڭ ەكۆاتورعا، باستاپقى مەريديانعا، تروپيك شەڭبەرىنە قاتىستى ورنى.
1. شەتكى نۇكتەلەرى، كوورديناتاسىن انىقتاۋ.
2. سولتۇستىكتەن وڭتۇستىككە، باتىستان شىعىسقا كم مەن العانداعى قاشىقتىعى.
3. ماتەريكتىڭ مۇحيتتارعا قاتىستى ورنى، جاعالىق سىزىعى.
4. جەر بەدەرى.
5. پايدالى قازباسى.
6. زەرتتەۋشىلەر.
وقۋشىلار فيزيكالىق كارتانىڭ كومەگىمەن جوسپارداعى №1، 2، 3، 4 تاپسىرمالاردى ورىنداپ انىقتاما بەرەدى.
كۇتىلەتىن جاۋاپ:
1. ماتەريك تۇگەلىمەن وڭتۇستىك جارتى شاردا، تۇگەلىمەن باستاپقى مەريدياننىڭ شىعىسىندا ورنالاسقان، وڭتۇستىك تروپيك شەڭبەرى وڭتۇستىگىنەن كەسىپ وتەدى.
2. شەتكى نۇكتەلەرى: سولتۇستىك - يورك - 10 و. ە؛ 142 ش. ب
وڭتۇستىك - ساۋت - يست - پوينت - 26 و. ە: 113 ش. ب
باتىس - ستيپ پوينت - 26 و. ە؛ 113 ش. ب
شىعىستا – بايرون - 28 و. ە؛ 153 ش. ب
3. باتىستان شىعىسقا -
1) ا) 153°– 113°=40°
ب) 100 كم ح 40* =4000 كم؛
2) سولتۇستىكتەن وڭتۇستىككە -
ا) 39°– 10°=29°؛
ب) 111 كم ح 29* = 3219 كم.
4. ماتەريكتىڭ مۇحيتتارعا قاتىستى ورنى، جاعالىق سىزىعى، تەڭىزدەرىمەن شىعاناقتارىن انىقتاپ، كەسكىن كارتاعا تۇسىرەدى.
5. جەر بەدەرى:
ءمۇعالىم: وقۋشىلار،ءقازىر سىزدەرگە ءماتىن بەرەمىن جانە «جەر قىرتىسىنىڭ قۇرىلىسى» كارتاسىن پايدالانا وتىرىپ جەر بەدەرىنە سيپاتتاما بەرەسىڭدەر. سونىمەن قاتار اۋستراليا مەن افريكا جەر بەدەرىن سالىستىرا وتىرىپ وقىپ ۇيرەنەسىڭدەر.
وقۋشىلارعا اۋستراليانىڭ جەر بەدەرى جازىلعان شاعىن ءماتىن بەرىلەدى. ءماتىندى وقىپ، كارتادان تاۋىپ، تومەندەگى كەستەنى تولتىرادى:
افريكا --------- ۇقساستىعى -------- اۋستراليا
ۇلكەن سۋ ايرىق جوتاسى، كوسيۋشكا تاۋى، جەرگىلىكتى تۇرعىندار قاسيەتتى سانايتىن ايەرس - روك جارتاسى اتاۋلارىن تۇرتكەندە سىلتەمەلەر ارقىلى ۆيدەوروليك كورسەتىلەدى.
پايدالى قازبالارى:
ماتەريكتىڭ پايدالى قازبالار كارتاسىنان قانداي پايدالى قازبالار بار ەكەنىن وقۋشىلار وزدەرى انىقتاپ تاقتاداعى ماتەريكتىڭ كارتاسىنا شارتتى بەلگىلەرىن سالادى. (ينتەراكتيۆتى تاقتا مۇمكىندىگىن پايدالانۋ ارقىلى )
زەرتتەلۋ تاريحى:
• ب يانسزون
• ل توررەس
• ا تاسمان
• دج كۋك
فليپچارتتا سىلتەمەلەر ارقىلى سۋرەتتەرى، قىسقاشا ءومىرباياندارى جانە ءجۇرىپ وتكەن جولدارى كارتادان كورسەتىلەدى.
ءمۇعالىم جاڭا تاقىرىپ بويىنشا ماتىندىك، بەينە قۇجاتتاردى جانە ينتەرنەت رەسۋرستارىن قولدانا وتىرىپ قورىتىندىلاپ وتەدى.
ءىىى ءبولىم: «وزىڭە سەن، ءوزىڭدى الىپ شىعار ءبىلىمىڭ مەن ەڭبەگىڭ»
بۇگىنگى ساباعىمىزدى قورىتىندىلاۋعا ارنالعان تاپسىرمالار مەن سۇراقتار بەرىلەدى.
1. سۋرەتتەر كورسەتىلەدى، وقۋشىلار قورىتىندى جاسايدى.
• ەڭ كىشكەنتاي ماتەريك
• ەڭ وڭتۇستىكتەگى ماتەريك
• ەڭ جازىق ماتەريك
• جانۋارلار دۇنيەسى ەرەكشە ماتەريك
• ءبىر عانا مەملەكەت ورنالاسقان ماتەريك
2.«ول كىم؟ بۇل نە؟»
• يورك -؟
• كوالا -؟
• تاسمان -؟
• جاڭا گۆينەيا -؟
• توررەس -؟
• تيمور -؟
3. تاقتاعا نازار اۋدارايىق!
تەست سۇراقتارى (ACTIVote قۇرىلعىسىن پايدالانۋ ارقىلى تەست جۇرگىزۋ)
4. ساباقتىڭ باسىندا وقۋشىلار وزدەرى سيپاتتاما بەرگەن 4 ماتەريك ورنالاسقان فليپچارتتى اشىپ، بۇگىن وتكەن اۋستراليا ماتەريگىنىڭ قيىقشا كارتاسىن سيپاتتاما بەرە وتىرىپ ورنالاستىرۋ.
• باعالاۋ پاراعىن تەكسەرۋ.
• كوڭىل كۇيلەرىن انىقتاۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: وتكەن ماتەريالدى بەكىتۋ، جاڭا ساباقتى يگەرۋ.
ساباقتى وتكىزۋ ءادىسى: ACTIVstudio باعدارلاماسى بويىنشا
وقۋ جابدىعى: ينتەراكتيۆتى تاقتا، دۇنيە ءجۇزىنىڭ، اۋستراليا ماتەريگىنىڭ فيزيكالىق كارتاسى.
ءجۇرۋ بارىسى: ۇيىمداستىرۋ
ا) سىنىپ وقۋشىلارىنىڭ ساباققا قاتىسىن تەكسەرۋ
ءا) كوڭىل - كۇيلەرىن انىقتاۋ
كوڭىل - كۇي پاراعى
كوڭىل كۇيى ------------------ ءتۇسى
شاتتانعان كۇيدە --------- قىزىل
قۋانىشتى ------------------ كوك
جاعىمدى ------------------- جاسىل
الاڭداۋلى ----------------- سارى
مۇڭدى ----------------------- قارا
باعالاۋ بەتشەسى:
مەن سۇراقتىڭ جاۋابىن تابا المادىم، قينالدىم - 1 بال
مەن سۇراقتىڭ جاۋابىن ءبىلدىم، ءبىراق جاۋاپ بەرمەدىم - 2 بال
مەن جاۋاپتى ءبىلىپ، ءوز توبىمدا تالقىلاۋعا ارالاستىم - 3 بال
مەن سۇراقتىڭ جاۋابىن ءبىلدىم، ءوزىمنىڭ بىلگەنىمدى باسقاعا ايتتىم - 5 بال
25 - 30 بالل -«5»
20 - 25 بالل - «4»
15 - 20 بالل - «3»
وتكەندى قايتالاۋ
وسىعان دەيىن وتكەن ەۋرازيا، افريكا، سولتۇستىك امەريكا، وڭتۇستىك امەريكا ماتەريكتەرىنىڭ قيىقشا كارتاسىن تاقتاعا ورنالاستىرا وتىرىپ سيپاتتاما بەرۋ.
(ينتەراكتيۆتى تاقتا مۇمكىندىكتەرىن پايدالانا وتىرىپ)
ءمۇعالىم: وقۋشىلار دۇنيە جۇزىندە 6 ماتەريك بار ەكەنىن جاقسى بىلەسىڭدەر، جاڭا عانا وزدەرىڭ وتكەن ماتەريكتەرگە قىسقاشا سيپاتتاما بەردىڭدەر، ياعني ءار ماتەريك وزىنە ءتان قايتالانباس تابيعات جاعدايلارىمەن ەرەكشەلەنەتىنىن ايتىپ وتتىڭدەر. بۇگىن وتەيىن دەپ وتىرعان ماتەريك «ۇلكەن جۇرەكتى كىشكەنتاي ماتەريك». ول جاقتا باقتار قازان ايىندا گۇلدەيدى، وزەندەرى سۋسىز اعادى، كەيبىر جانۋارلار جۇمىرتقادان شىعادى. سونىمەن قاتار، بۇل ماتەريكتە دۇنيە ءجۇزىنىڭ بارلىق ەلىنەن جينالعان ۇلت وكىلدەرى تاتۋ - ءتاتتى ءومىر ءسۇرىپ جاتىر. سونىمەن ءبىزدىڭ بۇگىنگى وتەيىن دەپ وتىرعان جاڭا تاقىرىبىمىز: «اۋستراليا ماتەريگىنىڭ گەوگرافيالىق ورنى، جەر بەدەرى، پايدالى قازبالارى مەن زەرتتەلۋ تاريحى»
ساباعىمىزدىڭ نەگىزى ۇستانىمى: «ەستىدىم - ۇمىتتىم، كوردىم – ەسكە ساقتايمىن، جاسادىم - ماڭگىلىك مەنىكى»
ءى ءبولىم «مەنىڭ بىلەتىن دەرەكتەرىم» دەپ اتالادى.
سۇراق: اۋستراليا ماتەريگى تۋرالى كىم نە بىلەدى؟
وقۋشى جاۋاپتارى:
• ەڭ كىشكەنتاي ماتەريك.
• ەڭ وڭتۇستىكتە ورنالاسقان ماتەريك.
• 2000 جىلى اۋستراليا ماتەريگىندەگى سيدنەي قالاسىندا وتكەن وليمپيادا ويىندارىندا، قازاقتىڭ ءبىرتۋار ۇلدارىنىڭ ءبىرى ب ساتتارحانوۆ التىن يەلەندى.
• بۇل ماتەريكتە قالتالى جانۋارلار كوپ. سونىڭ ءبىرى كەنگۋرۋ. ونىڭ بالاسى تۋعاندا جاڭعاقتىڭ ۇلكەندىگىندەي عانا بولادى ەكەن. سودان ول ۇلكەن بولعانشا اناسىنىڭ قالتاسىندا جۇرەدى.
• بۇل ماتەريكتە ءومىر سۇرەتىن كوالا دا ەرەكشە جانۋار. ول بەيبىت سۇيگىش اڭ. ول ەش ىزالانبايدى. ەگەر رەنجىسە الدىڭعى اياعىمەن كوزىن باسىپ «جىلاي سالادى». ءبىر زووپاركتە مىناداي قىزىق جاعداي بولعان. ءبىر كوالانىڭ بالاسى ءولىپ قالىپتى. ول قاتتى قايعىرىپ ەكىنشى كوالانىڭ بالاسىن ۇرلاۋعا ارەكەت جاساعان. اقىر سوڭىندا زووپارك ديرەكتورى وعان ويىنشىق ايۋدىڭ بالاسىن بەرگەندە عانا تىنىشتالعان ەكەن. ولار وتە بالاجان، بالاسىن قولىنا الىپ، تەربەتەدى دە.
• ەلتاڭباسىندا ەمۋ قۇسى مەن كەنگۋرۋ بەينەلەنگەن.
ءىى ءبولىم «مەنىڭ مۇنى بىلگەنىم ءجون»
بۇل بولىمدە تاقىرىپقا ساي جاڭا مالىمەتتەرمەن تانىسامىز. ول ءۇشىن ادەتتەگىشە تومەندەگىشە جوسپار بويىنشا جۇمىس جاسايمىز.
جوسپار:
ماتەريكتىڭ ەكۆاتورعا، باستاپقى مەريديانعا، تروپيك شەڭبەرىنە قاتىستى ورنى.
1. شەتكى نۇكتەلەرى، كوورديناتاسىن انىقتاۋ.
2. سولتۇستىكتەن وڭتۇستىككە، باتىستان شىعىسقا كم مەن العانداعى قاشىقتىعى.
3. ماتەريكتىڭ مۇحيتتارعا قاتىستى ورنى، جاعالىق سىزىعى.
4. جەر بەدەرى.
5. پايدالى قازباسى.
6. زەرتتەۋشىلەر.
وقۋشىلار فيزيكالىق كارتانىڭ كومەگىمەن جوسپارداعى №1، 2، 3، 4 تاپسىرمالاردى ورىنداپ انىقتاما بەرەدى.
كۇتىلەتىن جاۋاپ:
1. ماتەريك تۇگەلىمەن وڭتۇستىك جارتى شاردا، تۇگەلىمەن باستاپقى مەريدياننىڭ شىعىسىندا ورنالاسقان، وڭتۇستىك تروپيك شەڭبەرى وڭتۇستىگىنەن كەسىپ وتەدى.
2. شەتكى نۇكتەلەرى: سولتۇستىك - يورك - 10 و. ە؛ 142 ش. ب
وڭتۇستىك - ساۋت - يست - پوينت - 26 و. ە: 113 ش. ب
باتىس - ستيپ پوينت - 26 و. ە؛ 113 ش. ب
شىعىستا – بايرون - 28 و. ە؛ 153 ش. ب
3. باتىستان شىعىسقا -
1) ا) 153°– 113°=40°
ب) 100 كم ح 40* =4000 كم؛
2) سولتۇستىكتەن وڭتۇستىككە -
ا) 39°– 10°=29°؛
ب) 111 كم ح 29* = 3219 كم.
4. ماتەريكتىڭ مۇحيتتارعا قاتىستى ورنى، جاعالىق سىزىعى، تەڭىزدەرىمەن شىعاناقتارىن انىقتاپ، كەسكىن كارتاعا تۇسىرەدى.
5. جەر بەدەرى:
ءمۇعالىم: وقۋشىلار،ءقازىر سىزدەرگە ءماتىن بەرەمىن جانە «جەر قىرتىسىنىڭ قۇرىلىسى» كارتاسىن پايدالانا وتىرىپ جەر بەدەرىنە سيپاتتاما بەرەسىڭدەر. سونىمەن قاتار اۋستراليا مەن افريكا جەر بەدەرىن سالىستىرا وتىرىپ وقىپ ۇيرەنەسىڭدەر.
وقۋشىلارعا اۋستراليانىڭ جەر بەدەرى جازىلعان شاعىن ءماتىن بەرىلەدى. ءماتىندى وقىپ، كارتادان تاۋىپ، تومەندەگى كەستەنى تولتىرادى:
افريكا --------- ۇقساستىعى -------- اۋستراليا
ۇلكەن سۋ ايرىق جوتاسى، كوسيۋشكا تاۋى، جەرگىلىكتى تۇرعىندار قاسيەتتى سانايتىن ايەرس - روك جارتاسى اتاۋلارىن تۇرتكەندە سىلتەمەلەر ارقىلى ۆيدەوروليك كورسەتىلەدى.
پايدالى قازبالارى:
ماتەريكتىڭ پايدالى قازبالار كارتاسىنان قانداي پايدالى قازبالار بار ەكەنىن وقۋشىلار وزدەرى انىقتاپ تاقتاداعى ماتەريكتىڭ كارتاسىنا شارتتى بەلگىلەرىن سالادى. (ينتەراكتيۆتى تاقتا مۇمكىندىگىن پايدالانۋ ارقىلى )
زەرتتەلۋ تاريحى:
• ب يانسزون
• ل توررەس
• ا تاسمان
• دج كۋك
فليپچارتتا سىلتەمەلەر ارقىلى سۋرەتتەرى، قىسقاشا ءومىرباياندارى جانە ءجۇرىپ وتكەن جولدارى كارتادان كورسەتىلەدى.
ءمۇعالىم جاڭا تاقىرىپ بويىنشا ماتىندىك، بەينە قۇجاتتاردى جانە ينتەرنەت رەسۋرستارىن قولدانا وتىرىپ قورىتىندىلاپ وتەدى.
ءىىى ءبولىم: «وزىڭە سەن، ءوزىڭدى الىپ شىعار ءبىلىمىڭ مەن ەڭبەگىڭ»
بۇگىنگى ساباعىمىزدى قورىتىندىلاۋعا ارنالعان تاپسىرمالار مەن سۇراقتار بەرىلەدى.
1. سۋرەتتەر كورسەتىلەدى، وقۋشىلار قورىتىندى جاسايدى.
• ەڭ كىشكەنتاي ماتەريك
• ەڭ وڭتۇستىكتەگى ماتەريك
• ەڭ جازىق ماتەريك
• جانۋارلار دۇنيەسى ەرەكشە ماتەريك
• ءبىر عانا مەملەكەت ورنالاسقان ماتەريك
2.«ول كىم؟ بۇل نە؟»
• يورك -؟
• كوالا -؟
• تاسمان -؟
• جاڭا گۆينەيا -؟
• توررەس -؟
• تيمور -؟
3. تاقتاعا نازار اۋدارايىق!
تەست سۇراقتارى (ACTIVote قۇرىلعىسىن پايدالانۋ ارقىلى تەست جۇرگىزۋ)
4. ساباقتىڭ باسىندا وقۋشىلار وزدەرى سيپاتتاما بەرگەن 4 ماتەريك ورنالاسقان فليپچارتتى اشىپ، بۇگىن وتكەن اۋستراليا ماتەريگىنىڭ قيىقشا كارتاسىن سيپاتتاما بەرە وتىرىپ ورنالاستىرۋ.
• باعالاۋ پاراعىن تەكسەرۋ.
• كوڭىل كۇيلەرىن انىقتاۋ.
You Might Also Like
