InfoHub Logo

احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ ولەڭدەر توپتاماسى «ماسا» دەگەن اتپەن ورىنبوردا  1911 جىلى باسىلعان. جيناققا قويعان اتىنا ول ەداۋىر وي، سالماقتى جۇك ارتقان دەۋگە بولادى.

ىزىڭداپ، ۇشقان مىناۋ ءبىزدىڭ ماسا،
ساپ-سارى، اياقتارى ۇزىن ماسا.
وزىڭە بىتكەن ءتۇسى وزگەرىلمەس،
دەگەنمەن، قارا ياكي قىزىل ماسا.
ۇستىندە ۇيىقتاعاننىڭ اينالا ۇشىپ،
قاققى جەپ قاناتتارى بۇزىلعانشا.
ۇيقىسىن از دا بولسا بولمەس پە ەكەن،
قويماستان قۇلاعىنا ىزىڭداسا؟
وسى جولداردان «ىزىڭداپ، ۇشقان مىناۋ ءبىزدىڭ ماسا» — سەرگەكتىكتى، قوزعالىس كۇيدى، سەرپىلىس پەن ىزدەنىستى ساۋلەلەيتىن استارلى بەينە ەكەنى كورىنەدى. ول «ۇستىندە ۇيىقتاعاننىڭ اينالا ۇشىپ»، قوعامنىڭ ەنجار، جالقاۋ، ۇيقىداعى كۇيدەن ويانۋىنا قىزمەت ەتەدى. وسى اعارتۋشىلىق ويدى اقىن باسقا دا شىعارمالارىندا ءارى قاراي دامىتا تۇسەدى.

«ماسانىڭ» نەگىزگى يدەيالىق قازىعى — جۇرتشىلىقتى وقۋعا، ونەر-بىلىمگە، رۋحاني كوتەرىلۋگە شاقىرۋ، ادامگەرشىلىكتى، مادەنيەتتى ۋاعىزداۋ، ەڭبەك ەتۋگە ۇندەۋ. اقىن ولەڭدەرى جالپى، سول كەزدەگى اعارتۋشىلىق باعىتپەن ۇندەس. اقىن ءوز ولەڭدەرىندە كوبىنە شوقان، اباي، ىبىراي قالىپتاستىرىپ دامىتقان ءورىستى ويدى، قالىپ العان داستۇرلەردى، گۋمانيستىك اۋەندەردى، دەموكراتتىق باعىتتاردى جاڭا جاعدايدا وزىنشە جالعاستىرۋشى رەتىندە كورىنەدى. ونىڭ ولەڭدەرىنىڭ تاقىرىپ قويىلىسىنان، ورنەكتەلۋىنەن، وي جۇيەلەۋ مانەرلەرىنەن اباي، ىبىراي ۇلگىلەرىنە جاقىندىق، ۇيلەسىمدىك، ۇندەستىك بايقالادى. سولار سياقتى ا. بايتۇرسىنوۆ تا اينالا قورشاعان ورتاعا ويلانا، سىن كوزىمەن قارايدى، قوعام قالپىنا كوڭىلى تولمايدى. «قازاق سالتى»، «قازاق قالپى»، دوسىما حات»، «جيعان-تەرگەن»، «تىلەك باتام»، «جاۋعا تۇسكەن جان ءسوزى»، «ب ا ق» سياقتى ولەڭدەردىڭ مازمۇنى وسىنى تانىتادى.  

الدىڭعى اعالار سۋرەتتەپ كەتكەن قازاق قوعامىنىڭ جالپى قالپىندا ءدال سول كەزدە ايتارلىقتاي وزگەرىستەر جوقتى. احمەت قوعامنىڭ سول ءبىر كەلەڭسىز كورىنىستەرىنە سالقىن قاراي المايدى. ول جان اۋىرتىپ، جۇرەك سىزداتار «قاسىرەت ءسوزىن» ايتىپ، حاتقا جازادى.

«قازاق قالپى»، «دوسىما حات» ولەڭدەرىندە قازاق ەلىنىڭ قالپى «قالتىلداق قايىق ءمىنىپ ەسپەسى جوق، تەڭىزدە ءجۇرمىز قالقىپ كوشپەسى جوق»، «شىعارماي ءبىر جەڭنەن قول، ءبىر جەردەن ءسوز، الالىق التى باقان دەرتپەن كىردىك»،— «اقشاعا ابىرويىن، ارىن ساتىپ، ازعان جۇرت، ادامشىلىق قالماي سىنى»، «جانى مال، جاقىنى مال، مالدىڭ ق ۇلى» دەگەن سيپاتتارمەن ناقتىلانا تۇسەدى.

ا. بايتۇرسىنوۆتىڭ «جيعان-تەرگەن» ولەڭى ابايدىڭ «سەگىز اياعى» ۇلگىسىمەن، اسەرىمەن جازىلعان شىعارما. وسى ولەڭدە قازاق قوعامىنىڭ ءبىرسىپىرا كوكەيتەستى ماسەلەلەرى كوتەرىلگەن. ەلدى، ەل نامىسىن ويلايتىندار ازدىعى، بىرلىكتىڭ جوقتىعى، ەل باسشىلارىنىڭ زورلىقشىلىعى، ت.ب. جايلار تۋرالى وي-تۇجىرىم ايتىلعان. قوعام قالپى تۋرالى ويلانعان اقىن:

ءار جولدى ويلاپ،
ويىما بويلاپ،
ۇقتىم تايىز، تەرەڭدى.
سايراعان تىلمەن،
زارلاعان ۇنمەن،
قۇلاعى جوق كەرەڭدى —
ۇقتىرا الماي ءسوز اۋرە،
تەك تۇرا الماي ءبىز   اۋرە،— دەيدى دە، ءسوز ۇعار، كوڭىل كوزى سەرگەك قاۋىم الدىنا نەلەر كەلەڭسىز كورىنىستەر سىرىن اشادى. ۇلى ۇستازى ابايشا ول «سالىنىپ داۋعا، ساتىلىپ جاۋعا» ايانعان بولىستىقتى، اڭقاۋ ادامداردى الداپ، مال جيناپ، كاسىپ ەتىپ جۇرگەن ارامزا موللالاردى، حالىق بويىنداعى ەنجارلىق، بەيقامدىق مىنەزدەردى سىنعا الادى. «ۇيقىشىل جۇرتتى، تۇكسيگەن مۇرتتى، وبىر وبىپ، سورىپ تۇر» — «ءتۇن ەتىپ كۇنىن وياتقىزباي قورىپ تۇر» — اقىن ويىنشا مۇنداي وزبىرلىق، ۇستەمدىك ەتۋ ءۇشىن جۇرگىزىلىپ وتىرگان ساياساتتىڭ ناتيجەسى. سونىڭ ءبارىن كورىپ تولعانعان اقىن:

ۇلعايىپ قايعى،
ۋىتىن جايدى،
ايتپاسىما بولمادى.
قاباعىن ءتۇيىپ،
قاھارىن جيىپ،
كوكتى بۇلت تورلادى.
جاڭبىر جاۋماي، جاۋسا قار،
جۇرت جۇتايتىن ءتۇرى بار،—دەگەن ويلى تۇجىرىم جاسايدى.

ا. بايتۇرسىنوۆ قازاق اۋلىنداعى الەۋمەتتىك تەڭسىزدىكتىڭ، تاپتىق شيەلەنىس-قاقتىعىستاردىڭ سەبەپ-سالدارىنا تەرەڭ بويلاي الماسا دا، ەڭبەكشى حالىققا، ولاردىڭ اۋىر حالىنە كوڭىل ءبولىپ، اياۋشىلىق سەزىم بىلدىرەدى، اۋىر حالگە ءتوزىپ، كونىپ، ۇندەمەي جۇرە بەرمەي، ادامدىق قاسيەتتى قورعاۋدى قالايدى. بۇل ونىڭ دەموكراتتىق، گۋمانيستىك كوزقاراستارعا بەيىمدىگىن اڭعارتادى. «ادامدىق ديقانشىسى» دەگەن ولەڭىندە ول ءومىر بويى بەينەتكە، قورلىققا ۇندەمەي شىداپ، جاسىپ، جانشىلىپ كەتكەن ادامداردى كورىپ، جانى اشيدى، ولار سەرگەكتەۋ بولسا، ادامدىققا ۇمتىلسا، ۇندەمەي جۇرە بەرمەسە، الداعاندارعا الدانباسا، تاياققا ەتى ۇيرەنىپ ءجۇنجىپ كەتپەس ەدى دەپ ويلايدى، ولاردىڭ نامىسىنا تيەرلىك اششى سوزدەر ايتادى.

ەلدىڭ اۋىر ءحالىن از دا بولسا جەڭىلدەتۋ جولدارى تۋرالى ويلانعاندا احمەت بۇرىن قالىپتاسىپ دامىعان اعارتۋشىلىقتىڭ ماقسات-مۇراتى ارناسىندا وي وربىتەدى، ۇيقىدان ويانىپ، ءبىلىم-عىلىمعا ۇمتىلۋ قاجەتتىگىن، ويانعان ەرگە ەرۋ كەرەكتىگىن ەسكە سالادى. ونىڭ:

ويانعان ەرگە ۇمتىلعان جەردە
ەرۋشى ازدا، سەرىك كەم.
قاس بىلگەن دوستى،
دوس بىلگەن قاستى،
مۇنداي ەلدى كورىپ پە ەڭ؟
قىس ىشىندە بىرەر قاز
كەلگەنمەنەن، قايدا   جاز؟! —دەگەن ولەڭ جولدارى ەل ىشىندەگى ازىن-اۋلاق زيالى ازاماتتار سوزىنە قۇلاق قويۋدىڭ ازدىعىنا كۇيىنۋدەن تۋعان. اقىن ولەڭدەرىنىڭ شىعارىلعان جىلدارى ناقتى قويىلماۋى، ارينە، ونىڭ تۆورچەستۆولىق وي جۇيەسىنىڭ ەۆوليۋسياسىن انىقتاۋدى قيىنداتادى. دەگەنمەن، «ماسا» ولەڭدەر جيناعى 1911 جىلى باسىلعانىنا سۇيەنىپ، سوندا جاريالانعان تۋىندىلار سودان بۇرىنعى جىلدارى جازىلعانىن، احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ ەل كۇيىن وزگەرتۋدىڭ اعارتۋشىلىق جولدان باسقا ءبىر ارناسىن ىزدەپ، سەزىنە باستاعانىن بايقايمىز. ول ىزدەنىس 1905-1907 جىلدار ۋاقيعالارىنا، ريەۆوليۋسيالىق دۇمپۋلەرگە، سول دۇمپۋلەردىڭ قازاق جەرلەرىن دە شارپۋىنا بايلانىستى قالىپتاسا باستاعان دەۋگە بولادى. مىسالى، «ب ا ق» دەگەن ولەڭىندە اقىن:

بۇلتتار باسىپ جاسىرعان،
جانا ءتۇسىپ باسىلعان،
تاڭ شاپاعى ءسونىپ ءتۇر؛
جاڭالانعان ومىردەن
جاڭا شىعىپ كورىنگەن
گۇل قاماۋدا سەمىپ تۇر،— دەيدى. مۇنداعى «جانا ءتۇسىپ باسىلعان»، «تاڭ شاپاعى»، «جاڭا شىعىپ كورىنگەن، گۇل قاماۋدا سەمىپ ءتۇر» — دەگەن كوركەمدىك كومپونەنتتەر، سيمۆولدىق بەينەلەر زامانا باعىتىنا جاڭا عاسىر كوگىندەگى كورىنىس-قۇبىلىستار اكەلگەن باعىت-باعدار اسەرلەرىنەن تۋعانى بايقالادى. اعارتۋشىلىق باققا جەتۋدىڭ قيىندىعىن ول تەز تۇسىنەدى. الايدا، اقىن تۇڭىلگەن ەمەس، ىزدەنۋدەن، ۇمىتتەنۋدەن، ۇمتىلۋدان جالىقپايدى:

ءۇمىت سۇيرەر جىراققا،
جەتەسىڭ دەپ مۇراتكا،
تالىقسام دا ىزدەنىپ،
قاشان كوڭىل جاسارار؟
ارقا باسىڭ بوسانار
راحاتلى جاز كەلىپ؟
قاشان جانىپ شام-شىراق،
ساۋلە بەرىپ جارقىراپ،
بولار جارىق ءتورت تاراپ؟
قاشان ماعان ىزدەگەن
كۇلىپ جىلى جۇزبەنەن
بولار سەرىك ب ا ق قاراپ؟ — دەپ ارماندايدى ول. بۇل تاماشا ورنەكتەر تەك ءبىر اقىننىڭ جان-كۇيى عانا ەمەس، وكتيابر الدىنداعى قازاق قوعامىنىڭ رۋحاني ىزدەنىستەرىنىڭ بەلگىسى، الدا جانار شامشىراقتى ارمانداپ كۇتۋ، اڭساۋ ءارى سەنۋ سارىنى. مۇنىڭ نەگىزىندە قازاق قوعامىنىڭ تىنىمسىز رۋحاني ىزدەنىستەرى، مۇددەسى، كەيىنگى ريەۆوليۋسيالىق تولقىندارعا، وزگەرىستەرگە جىلدام ىلەسۋىنە سەبەپ بولعان تازا ءوپتيميزمى جاتىر.
«ماسا» جيناعىنىڭ كوركەمدىك ارسەنالىندا تالاي ەپيتەتتەر، تەڭەۋلەر، شەندەستىرۋلەر، ينۆەرسيالار، ماقال-ماتەلدەر بار. مىسالى، تەڭسىزدىك، وزبىرلىق، ادىلەتسىزدىك، ارەكەتسىزدىك، ناداندىق جايعاسكان جايدى اقىن، كوبىنە «ءتۇن»، «تۇنەرگەن توبەمىزدەن بۇلت ارىلماي»، «قاسىرەت»، «ورتكە دۋشار بولىپ»، «نە قالدى تانىمىزدە شارپىلماعان»، «الالىق التى باقان دەرتپەن كىردىك» دەپ بەينەلەيدى. ايتايىن دەگەن ويىن اقىن كوركەمدەپ جەتكىزۋگە، بەينەلى ءسوز تابۋعا شەبەر. «دوستىما حات» ولەڭى تۇگەلىمەن وسىنداي بەينەلى سوزدەردەن، تەڭەۋمەن شەندەستىرۋدەن، انتيتەزا مەن سينەكدوحادان تۇرادى:

قىراعى قيا جازباس، سۇڭقارىم-اي!
قاجىماس قاشىق جولعا، تۇلپارىم-اي!
ۇيىلگەن ولەكسەنى ورگە سۇيرەپ،
شىعارماق قىر باسىنا، ىڭكارىم-اي!
جارقىراپ جاقسىلىقتىڭ تاڭى اتپاي تۇر،
تۇنەرگەن توبەمىزدەن بۇلت ارىلماي.
كوك اتتى، كون تەرىلى، كونىپ قالعان،
سىقسا دا شىداي بەرۋ — جۇرت   جارىلماي.

بۇل جولداردا قازاقتىڭ كوركەمدىك وي جۇيەسىندە قالىپتاسقان ورنەكتەر اقىننىڭ وزىندىك ىزدەنىستەرىمەن استاسا قيۋلاسقان. ايتالىق، «قىراعى قيا جازباس سۇڭقارىم-اي، قاجىماس قاشىق جولعا تۇلپارىم-اي» دەگەن مەتافورالىق ورنەكتەر بۇرىننان كوركەمدىك ارسەنالدا بار بولسا «ولىگىن ولەكسەنىڭ ورگە سۇيرەپ، شىعارماق قىر باسىنا ىڭكارىم-اي» اقىن ءوزى تاپقان كوركەمدىك تىركەس، ايتىلمىش ويدى ۇدەتە، ۇستەمەلەي جەتكىزۋ قىزمەتىن اتقارىپ تۇر. بۇل سينەكدوحا «سۇڭقارعا، تۇلپارعا» بالاپ وتىرعان تاماشا ەر تۇلعاسىنىڭ قادىر-قاسيەتتەرىنىڭ ىقپالى كۇشتىلىگىن، ەلىن ورگە سۇيرەپ، قىر باسىنا، بيىككە شىگارۋ جۇگى اۋىرلىعىن، سالماقتىلىعىن ايتۋ ءۇشىن قولدانىلعان.

كىم ءبىلىپ، ەر ەڭبەگىن سەزىپ جاتىر؟
كىم شىداپ، جولداستىققا ءتوزىپ جاتىر؟
ساسىق مي، سالقىن جۇرەك، ساماسىزدار
الاڭسىز اق مالتاسىن ەزىپ   جاتىر،— دەگەندەگى، «كىم شىداپ، جولداستىققا ءتوزىپ جاتىر» دەۋ دە اۆتوردىڭ كوركەمدىك وي جۇيەسىنىڭ وزگەشەلىكتەرىنىڭ ءبىر قىرى. ادەتتە جولداستىق ءسوزى ءجيى قولدانىلعانمەن، ونىڭ ادام قارىم-قاتىناسىنداعى تەرەڭ ءماعىناسى-مانى اۋىر سىننان ءوتۋ، شىداۋ، توزۋ ارقىلى شىڭدالاتىنى، ناعىز جولداستىق ءار ادامنىڭ قولىنان كەلە بەرمەيتىنى، بيىك رۋحاني ورىسكە، اسىل ارمانعا بايلانىستىلىعى اشىلا تۇسكەن:

تىقىلداپ، قۇر پىسىقسىپ سويلەيتىن كوپ،
ەكپىندەپ، ۇشقىر اتشا قارقىنداعان.
بوس بەلبەۋ، بوساڭ تۋعان بوزبالا كوپ
كيىزدەي، شالا باسىپ،  قارپىلماعان...
«ساسىق مي، سالقىن جۇرەك، ساناسىزدار، الاڭسىز اق مالتاسىن ەزىپ جاتىر» — اششى سوزدەر، كوڭىلىندە ءسال ساڭلاۋ بار ادامدى اينالاعا، وزىنە سىن كوزبەن قاراۋعا، نامىس تۋرالى ويلانۋىنا ەلەڭ ەتكىزبەي قالمايتىن سالماقتى تىركەستەر.

قورىتا ايتقاندا، احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ ولەڭدەر توپتاماسى — كوپ عاسىرعى قازاق پوەزياسىنىڭ داستۇرلەرىن، دەموكراتتىق-اعارتۋشىلىك ادەبيەت ۇلگىلەرىن جاڭا تاريحي جاعدايدا دامىتىپ، جالعاستىرعان يدەيالىق-كوركەمدىك دەڭگەيى جوعارى تۋىندىلار. ولاردى قايتا باستىرۋ تۋعان ادەبيەتىمىزدىڭ جالپى ادامزاتتىق، گۋمانيستىك، دەموكراتتىق، تاربيەلىك سيپاتتارىن ايقىنداپ اشا تۇسەتىن مۇرا بولماق.

ءشامشيابانۋ ساتبايەۆا
قازاق سسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ كوررەسپوندەنت-مۇشەسى