ايداعى، شولپانداعى جانە مارستاعى تەرموديناميكالىق جاعدايلار
«بەينەۋ گيمنازياسى» مەملەكەتتىك مەكەمەسىنىڭ
فيزيكا ءپانى ءمۇعالىمى شولپان ماقسىمبايەۆا جاڭبىرحان قىزى
ساباقتىڭ تاقىرىبى: ايداعى، شولپانداعى جانە مارستاعى تەرموديناميكالىق جاعدايلار
ساباقتىڭ ماقساتى:
بىلىمدىلىك مىندەتى: ايدا جانە كۇن جۇيەسىنىڭ باسقا دا پلانەتالارداعى تەرموديناميكالىق جاعدايلار
تۋرالى تۇسىنىك بەرۋ (زاتتىڭ قۇرلىسى تۋرالى جىلۋ قۇبىلىستارىنىڭ مەحانيزمى تۋرالى ءبىلىمىمىز نەگىزىندە).
دامىتۋشىلىق مىندەتى: وقۋشىلاردىڭ وي - ءورىسىن جەتىلدىرىپ، ويلاۋ قابىلەتىن دامىتۋ.
تاربيەلىك مىندەتى: عىلىمي - كورەگەندىلىككە تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: ءار - ءتۇرلى سۋرەتتەر، ينتەراكتيۆتى تاقتادان سلايدتار كورسەتۋ
ساباقتىڭ ءجۇرىسى:
1. ۇيىمداستىرۋ
2. ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ.
3. جاڭا ساباقتى ءتۇسىندىرۋ.
جەردىڭ پارامەترلەرىن سۇراۋ.
mج = 6*1024 كگ؛ R= 6378 كم؛ g= 9، 8 ن/كگ؛ υ2 = 11، 2 كم/س؛ ρ = 5، 5 گ/سم3
υ1 = 7، 9 كم/س؛ 1 تاۋلىكتە = 24 ساع؛ S = 5، 1 * 108 كم2
1. ايعا جالپى سيپاتتاما بەرۋ.(سلايدتار ارقىلى ءتۇسىندىرۋ)
ايدىڭ ۇستىڭگى بەتى قاتتى شار ءتارىزدى سۋىق دەنە بولىپ تابىلادى.
1. اي - جەردىڭ تابيعي سەرىگى.
mا = 1/81 * mج =0، 0123mج؛ R = 1738 كم؛ g= 1، 63 ن/ كگ؛ ρ= 3، 35 گ/سم3 (جەردىڭ 0، 6 تىع/ى)
Fاا < fаж="" соның="" нәтижесінде="" газ="" молекулаларына="" fа="" -="" ін="" жеңіп,="" ғарыш="" кеңістігіне="" ұшып="" кету="" жердегіге="" қарағанда="" әлдеқайда="" жеңіл.="" сондықтан="" айда="" атмосфера="" да="" тығыз="" атмосферасыз="" сұйық="" күйде="" бола="" алмайтын="" суда="">
2. اي بەتىندەگى فيزيكالىق جاعداي.
اي جەرگە ءارقاشان ءبىر جارتى شارىمەن قارايدى.
ا) ايدىڭ كۇن تاۋلىكتەرى 29، 53 جەرلىك تاۋلىككە سوزىلادى. (كۇن مەن ءتۇن جەردەگى ەكى اپتاعا (14، 8 جەرلىك تاۋلىككە) تەڭ. ايداعى ءبىر تاۋلىك ءبىر ايعا جۋىق.
ب) ۇزاق اي كۇنىندە t= 13°س دەيىن قىزادى. مۇنداي تەمپەراتۋرادا جەڭىل گاز مولەكۋلالارىنىڭ جىلدامدىعى 2، 4 كم/س ارتادى جانە ولار ايدى تاستاپ ۇشىپ كەتەدى. تۇندە اي بەتىنىڭ t = - 160°س نەمەسە t= - 170°س دەيىن تومەندەيدى
اي ازىرگە ادام اياعى باسقان جالعىز عارىشتىق دەنە. ەڭ ءبىرىنشى ايعا بارعانندار كىمدەر؟ (1969ج ن. ارمسترونگ، ە. ولدريي)
جەردەن ءوزىمىز بىلەتىندەي ايدىڭ ءبىر عانا جارتى شارى كورىنەدى. (1 - سۋرەت)
3. اي رەلەفى.
ا) اي توپىراعىنىڭ حيميالىق قۇرامى جەر جىنىستارىنا ۇقساس ەكەنى دالەلدەندى.
ب) اي جىنىستارىنىڭ جاسى 3، 1 - 4 ملرد جىلعا دەيىن.
ايدىڭ جاسى = جەردىڭ جاسىنا= 4، 6 ملرد جىل.
ۆ) اي بەتىنىڭ كارتاسى 60 - سۋرەت بويىنشا
- كۇن جۇيەسىن نە قۇرايدى؟ (كۇن، پلانەتالار جانە ولاردىڭ سەرىكتەرى)
- كۇن جۇيەسىندە نەشە پلانەتا بار جانە ولاردى رەتىمەن اتا؟ ( مەركۋريي، شولپان، مارس، يۋپيتەر، ساتۋرن، ۋران، نەپتۋن، پلۋتون).
- كۇن جۇيەسىندە قانداي پلانەتالار قوزعالادى؟ (استەرويدتار، كومەتالار، مەتەورلىق دەنەلەر).
2. شولپان پلانەتاسى تۋرالى. (سلايدتار ارقىلى ءتۇسىندىرۋ)
- م. ۆ. لومونوسوۆ ءحۇىىى عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنىڭ بارىسىندا (1761ج)
جەر مەن كۇن اراسىندا شولپان پلانەتاسى بار ەكەنىن انىقتاپ، جاڭالىق اشتى.
- م. ۆ. لومونوسوۆ – شولپان پلانەتاسىندا اتموسفەرانىڭ بار ەكەندىگىن جانە جەر پلانەتاسىمەن
سالىستىرعاندا تىعىز بولاتىندىعىن بايقادى.
- 1967 مەن 1983 جىلدار ارالىعىندا اۆتوماتتى «شولپان - 4»، «شولپان - 16» ستانسيالارى مەن عالامشارلاردى زەرتتەۋدىڭ نەگىزگى پروگراممالارى ورىندالدى.
- 1985 جىلعى ماۋسىمنىڭ ورتاسىندا شولپاننىڭ جانىنان ۇشىپ وتكەن «ۆەگا - 1» جانە
«ۆەگا - 2» عارىش ستانسيالارى ونىڭ اتموسفەراسىنا اەروستاتتىق شارلار مەن عالامشارلارىن بەتىنە قوناتىن قونۋ بلوكتارىن تاستادى.
زەرتتەۋ ناتيجەسىندە شولپان اتموسفەراسىنىڭ 96%- نە جۋىعى – سو2، 4%- ازوت، 0، 002%- ءى - و2، 0، 2%- ن2و بۋىنان تۇراتىنى انىقتالدى.
- 1887 جىلى فوبوس، دەيموس اتتى ەكى تابيعي سەرىگى اشىلدى.
- عالامشارعا سيپاتتاما:
ا) mش = جەردىڭ 0، 815 ماسساسىنا تەڭ.
R=6050 كم (جەردىڭ 0، 950 راديۋسىندا)
ρ= 5، 24 گ/سم3
ءا) شولپان اقشىل بۇلتتار قاباتىمەن توپتاسا جابىلعان، ولار تەك راديوتولقىندار ءۇشىن عانا ءمولدىر. راديولوكاسيالىق زەرتتەۋلەر شولپاننىڭ باسقا بارلىق (ۋراننان باسقا) پلانەتالارعا قاراما - قارسى جانە ءوزى دە كۇندى اينالا قوزعالاتىن جاققا قاراما - قارسى باعىتتا ءوزى ءوسى بويمەن اينالاتىنىن اشتى. شولپاندا كۇن تاۋلىگى 117 جەر تاۋلىگىنە تەڭ.
ب) شولپان بەتىنىڭ كارتاسى.
عالامشار بەتىنىڭ تەگىستىگى ايتارلىقتاي ەكەندىگى انىقتالدى، ءبىراق وندادا ويپاتتار، جازىقتار مەن بىرگە تاۋ شوقىلارى مەن قىراتتار، ساقينا تاۋلار مەن قازان - شۇڭقىرلار، تىك جارلار مەن جارىقتار بار.
ۆ) جىلىجاي ەففەكتىسىنىڭ ءمانى.
4. مارس ( قىزىل عالامشار). (سلايدتار ارقىلى ءتۇسىندىرۋ)
- حالقىمىز قىزىل جۇلدىز دەپ تە اتاعان، سەبەبى مارس توپىراعىنىڭ ءتۇسى قىزىل كۇرەڭ
بولعاندىقتان ونىڭ بەتىنەن كوتەرىلگەن شاڭ توزاڭ قىزىل ءتۇستى.
- سيپاتتاما: عالامشار ماسساسى - 0، 107 جەر ماسساسىنا تەڭ، ρ= 3، 95 گ/سم3 (جەردىڭ 0، 72 تىعىزدىعىنا تەڭ) بەتىندەگى υ2 = 5 كم/س. مارس جەردەن ديامەترى بويىنشا 2 ەسە كىشى.
- مارستا كۇن تاۋلىكتەرى جەردەگىدەن 39، 5 مين - قا ۇزاق. مارس جىلى جەردىڭ 687 تاۋلىگىنە تەڭ، ياعني جەردىكىنەن ەكى ەسە ۇزاق. وندا جىل مەزگىلدەرىنىڭ الماسۋى بولىپ تۇرادى. سەبەبى تاۋلىكتىك اينالۋ ءوسىنىڭ كولبەۋلىگى ءدال جەردىكىندەي.
- مارستاعى تەمپەراتۋرا:
جازدىگۇننىڭ وزىندە تەمپەراتۋرا 0°س - عا دەيىن سيرەك كوتەرىلەدى، ال تۇنگە قاراي ايازعا (- 70،
- 100°س شەيىن تومەندەيدى).
تەمپەراتۋرانىڭ تاۋلىكتىك وزگەرىسى 80 - 100°س دەيىن جەتەدى.
پوليۋستەرىندە (- 130°س) سۋىق بولادى، بۇل كەزدە سو2 – دا قاتادى.
5. ساباقتى بەكىتۋ. سۇراقتار بويىنشا.
6. ۇيگە تاپسىرما بەرۋ. §27. بايانداما جازۋ. «ايدا جانە كۇن جۇيەسىنىڭ باسقا دا پلانەتالارىنداعى تەرموديناميكالىق جاعدايلار».
7. قورىتىندى، وقۋشىلاردى باعالاۋ.
فيزيكا ءپانى ءمۇعالىمى شولپان ماقسىمبايەۆا جاڭبىرحان قىزى
ساباقتىڭ تاقىرىبى: ايداعى، شولپانداعى جانە مارستاعى تەرموديناميكالىق جاعدايلار
ساباقتىڭ ماقساتى:
بىلىمدىلىك مىندەتى: ايدا جانە كۇن جۇيەسىنىڭ باسقا دا پلانەتالارداعى تەرموديناميكالىق جاعدايلار
تۋرالى تۇسىنىك بەرۋ (زاتتىڭ قۇرلىسى تۋرالى جىلۋ قۇبىلىستارىنىڭ مەحانيزمى تۋرالى ءبىلىمىمىز نەگىزىندە).
دامىتۋشىلىق مىندەتى: وقۋشىلاردىڭ وي - ءورىسىن جەتىلدىرىپ، ويلاۋ قابىلەتىن دامىتۋ.
تاربيەلىك مىندەتى: عىلىمي - كورەگەندىلىككە تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: ءار - ءتۇرلى سۋرەتتەر، ينتەراكتيۆتى تاقتادان سلايدتار كورسەتۋ
ساباقتىڭ ءجۇرىسى:
1. ۇيىمداستىرۋ
2. ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ.
3. جاڭا ساباقتى ءتۇسىندىرۋ.
جەردىڭ پارامەترلەرىن سۇراۋ.
mج = 6*1024 كگ؛ R= 6378 كم؛ g= 9، 8 ن/كگ؛ υ2 = 11، 2 كم/س؛ ρ = 5، 5 گ/سم3
υ1 = 7، 9 كم/س؛ 1 تاۋلىكتە = 24 ساع؛ S = 5، 1 * 108 كم2
1. ايعا جالپى سيپاتتاما بەرۋ.(سلايدتار ارقىلى ءتۇسىندىرۋ)
ايدىڭ ۇستىڭگى بەتى قاتتى شار ءتارىزدى سۋىق دەنە بولىپ تابىلادى.
1. اي - جەردىڭ تابيعي سەرىگى.
mا = 1/81 * mج =0، 0123mج؛ R = 1738 كم؛ g= 1، 63 ن/ كگ؛ ρ= 3، 35 گ/سم3 (جەردىڭ 0، 6 تىع/ى)
Fاا < fаж="" соның="" нәтижесінде="" газ="" молекулаларына="" fа="" -="" ін="" жеңіп,="" ғарыш="" кеңістігіне="" ұшып="" кету="" жердегіге="" қарағанда="" әлдеқайда="" жеңіл.="" сондықтан="" айда="" атмосфера="" да="" тығыз="" атмосферасыз="" сұйық="" күйде="" бола="" алмайтын="" суда="">
2. اي بەتىندەگى فيزيكالىق جاعداي.
اي جەرگە ءارقاشان ءبىر جارتى شارىمەن قارايدى.
ا) ايدىڭ كۇن تاۋلىكتەرى 29، 53 جەرلىك تاۋلىككە سوزىلادى. (كۇن مەن ءتۇن جەردەگى ەكى اپتاعا (14، 8 جەرلىك تاۋلىككە) تەڭ. ايداعى ءبىر تاۋلىك ءبىر ايعا جۋىق.
ب) ۇزاق اي كۇنىندە t= 13°س دەيىن قىزادى. مۇنداي تەمپەراتۋرادا جەڭىل گاز مولەكۋلالارىنىڭ جىلدامدىعى 2، 4 كم/س ارتادى جانە ولار ايدى تاستاپ ۇشىپ كەتەدى. تۇندە اي بەتىنىڭ t = - 160°س نەمەسە t= - 170°س دەيىن تومەندەيدى
اي ازىرگە ادام اياعى باسقان جالعىز عارىشتىق دەنە. ەڭ ءبىرىنشى ايعا بارعانندار كىمدەر؟ (1969ج ن. ارمسترونگ، ە. ولدريي)
جەردەن ءوزىمىز بىلەتىندەي ايدىڭ ءبىر عانا جارتى شارى كورىنەدى. (1 - سۋرەت)
3. اي رەلەفى.
ا) اي توپىراعىنىڭ حيميالىق قۇرامى جەر جىنىستارىنا ۇقساس ەكەنى دالەلدەندى.
ب) اي جىنىستارىنىڭ جاسى 3، 1 - 4 ملرد جىلعا دەيىن.
ايدىڭ جاسى = جەردىڭ جاسىنا= 4، 6 ملرد جىل.
ۆ) اي بەتىنىڭ كارتاسى 60 - سۋرەت بويىنشا
- كۇن جۇيەسىن نە قۇرايدى؟ (كۇن، پلانەتالار جانە ولاردىڭ سەرىكتەرى)
- كۇن جۇيەسىندە نەشە پلانەتا بار جانە ولاردى رەتىمەن اتا؟ ( مەركۋريي، شولپان، مارس، يۋپيتەر، ساتۋرن، ۋران، نەپتۋن، پلۋتون).
- كۇن جۇيەسىندە قانداي پلانەتالار قوزعالادى؟ (استەرويدتار، كومەتالار، مەتەورلىق دەنەلەر).
2. شولپان پلانەتاسى تۋرالى. (سلايدتار ارقىلى ءتۇسىندىرۋ)
- م. ۆ. لومونوسوۆ ءحۇىىى عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنىڭ بارىسىندا (1761ج)
جەر مەن كۇن اراسىندا شولپان پلانەتاسى بار ەكەنىن انىقتاپ، جاڭالىق اشتى.
- م. ۆ. لومونوسوۆ – شولپان پلانەتاسىندا اتموسفەرانىڭ بار ەكەندىگىن جانە جەر پلانەتاسىمەن
سالىستىرعاندا تىعىز بولاتىندىعىن بايقادى.
- 1967 مەن 1983 جىلدار ارالىعىندا اۆتوماتتى «شولپان - 4»، «شولپان - 16» ستانسيالارى مەن عالامشارلاردى زەرتتەۋدىڭ نەگىزگى پروگراممالارى ورىندالدى.
- 1985 جىلعى ماۋسىمنىڭ ورتاسىندا شولپاننىڭ جانىنان ۇشىپ وتكەن «ۆەگا - 1» جانە
«ۆەگا - 2» عارىش ستانسيالارى ونىڭ اتموسفەراسىنا اەروستاتتىق شارلار مەن عالامشارلارىن بەتىنە قوناتىن قونۋ بلوكتارىن تاستادى.
زەرتتەۋ ناتيجەسىندە شولپان اتموسفەراسىنىڭ 96%- نە جۋىعى – سو2، 4%- ازوت، 0، 002%- ءى - و2، 0، 2%- ن2و بۋىنان تۇراتىنى انىقتالدى.
- 1887 جىلى فوبوس، دەيموس اتتى ەكى تابيعي سەرىگى اشىلدى.
- عالامشارعا سيپاتتاما:
ا) mش = جەردىڭ 0، 815 ماسساسىنا تەڭ.
R=6050 كم (جەردىڭ 0، 950 راديۋسىندا)
ρ= 5، 24 گ/سم3
ءا) شولپان اقشىل بۇلتتار قاباتىمەن توپتاسا جابىلعان، ولار تەك راديوتولقىندار ءۇشىن عانا ءمولدىر. راديولوكاسيالىق زەرتتەۋلەر شولپاننىڭ باسقا بارلىق (ۋراننان باسقا) پلانەتالارعا قاراما - قارسى جانە ءوزى دە كۇندى اينالا قوزعالاتىن جاققا قاراما - قارسى باعىتتا ءوزى ءوسى بويمەن اينالاتىنىن اشتى. شولپاندا كۇن تاۋلىگى 117 جەر تاۋلىگىنە تەڭ.
ب) شولپان بەتىنىڭ كارتاسى.
عالامشار بەتىنىڭ تەگىستىگى ايتارلىقتاي ەكەندىگى انىقتالدى، ءبىراق وندادا ويپاتتار، جازىقتار مەن بىرگە تاۋ شوقىلارى مەن قىراتتار، ساقينا تاۋلار مەن قازان - شۇڭقىرلار، تىك جارلار مەن جارىقتار بار.
ۆ) جىلىجاي ەففەكتىسىنىڭ ءمانى.
4. مارس ( قىزىل عالامشار). (سلايدتار ارقىلى ءتۇسىندىرۋ)
- حالقىمىز قىزىل جۇلدىز دەپ تە اتاعان، سەبەبى مارس توپىراعىنىڭ ءتۇسى قىزىل كۇرەڭ
بولعاندىقتان ونىڭ بەتىنەن كوتەرىلگەن شاڭ توزاڭ قىزىل ءتۇستى.
- سيپاتتاما: عالامشار ماسساسى - 0، 107 جەر ماسساسىنا تەڭ، ρ= 3، 95 گ/سم3 (جەردىڭ 0، 72 تىعىزدىعىنا تەڭ) بەتىندەگى υ2 = 5 كم/س. مارس جەردەن ديامەترى بويىنشا 2 ەسە كىشى.
- مارستا كۇن تاۋلىكتەرى جەردەگىدەن 39، 5 مين - قا ۇزاق. مارس جىلى جەردىڭ 687 تاۋلىگىنە تەڭ، ياعني جەردىكىنەن ەكى ەسە ۇزاق. وندا جىل مەزگىلدەرىنىڭ الماسۋى بولىپ تۇرادى. سەبەبى تاۋلىكتىك اينالۋ ءوسىنىڭ كولبەۋلىگى ءدال جەردىكىندەي.
- مارستاعى تەمپەراتۋرا:
جازدىگۇننىڭ وزىندە تەمپەراتۋرا 0°س - عا دەيىن سيرەك كوتەرىلەدى، ال تۇنگە قاراي ايازعا (- 70،
- 100°س شەيىن تومەندەيدى).
تەمپەراتۋرانىڭ تاۋلىكتىك وزگەرىسى 80 - 100°س دەيىن جەتەدى.
پوليۋستەرىندە (- 130°س) سۋىق بولادى، بۇل كەزدە سو2 – دا قاتادى.
5. ساباقتى بەكىتۋ. سۇراقتار بويىنشا.
6. ۇيگە تاپسىرما بەرۋ. §27. بايانداما جازۋ. «ايدا جانە كۇن جۇيەسىنىڭ باسقا دا پلانەتالارىنداعى تەرموديناميكالىق جاعدايلار».
7. قورىتىندى، وقۋشىلاردى باعالاۋ.
You Might Also Like
-
6 - سىنىپقا قازاق تىلىنەن ارنالعان تەست سۇراقتارى
